Абай жолы 2 том

6ip жайкап erri. Содан mepmi ерге карай ектндей ушып, e3i асып келген би!кт!цдэл иыгына шей!н талмай сермеп барып, сондагы серек тастын 6ipeyiHiH басына конды. Тек кус конганда гана одан K83ÍH алган Турганбай: — Тулкж4 алмаганы не керек! Таска конганда да кырги, каршыгаша жеп-жешл барып конды гой!—дед!. Оз колындагы «К.арашолактан К,арашег)р енерж асырып Kerri» дегенге аузы бармаса да, imiHeH соны катты шаншудай ойлап калды. Бул аншылартулк1с!н байлап ап, жанагы сайды кайта ерлей бергендей, баганагы Карашепр келген бшктен буларга карай асып бес аншы келед). EKi топ 6ipiHe 6ipi кездескен жерде Абылгазы, Турганбай амандаспай турып: - Уай, Турганбай, шынынды айтшы, К.арашег[р мынау белден калай ушып асты? CeHiH тулкще умтылгандагы ынтасы кен<л!не калай кер!нд{? К,арашолак будан бурын Tycin койып па eni? Мынау тулк4ге калай ушты? Соны айтшы!— дед!. Мунын касындагы тертеуд!н ортадагысы KapameripRiH weci — Бежей баласы Жабай. Ол тулк! тымак, ак елпр) ¡ш!к киген, паи, кен жузд!, келбетт!, сулу адам. Жасы осы Абай, Абылгазылар курбы болганмен, узынша келген, жайыла б)ткен сулу кара сакалы мыналардан онын жасын улкен{рек керсетед!. Жабай да Турганбайдан: — Мына Абылгазы кумен ereciM боп келед!. К.усыцнын ycTiHe, тулк!не K,apameripR¡H калай келгенж аныктап, шынын айтып 6epmü—дедь Бул топтын тагы 6ip аишысы Жиренше екен. Ол Абылгазы мен Жабайдын кусбепл!к ereciHe бейтарап Kic¡ сиякты. Аншы- лыкка оншалык eci кепп, куштар болган да Typi жок. Анау eKeyi Абайлармен амандасуга муршасы келмей, Турганбайды коршап жургенде, Жиренше Абайга такап кеп, аналарды нускап, K03ÍH кысып, аксия кулд!. Ербол мен Абайга жаксы амандасып тур. Карашепр Жабайдын. колында екен. Турганбай бул кыраннын тулюге К,арашолактан repi урымтал жердей шыгып, бурын барып басуына жен! болганын айтты. - BipaK ушуы керенау болды. Бупнп бабында айну бар ма, калай! Кдрашолак кей1н ушса да бурын же*пп, киядан тулк!Н! ¡л!п екепп, карсы бетке, К,арашепрд!Н алдын кес-кестеп OTin барып конды!— дед!. 03ÍMtuín аншы eHriMeciH шын бастап, аягында «аналар куйе TycciH^ дегендей, мактаныш, OTipiK косып Ж!бер!п ед[. Бунысын 252

Абылгазы туйе койды да, 6eTÍH тыржитып, унс!3 кулд!. Абайга карап ым какты. Абылгазынын кен'Л! жуйр!кт)пне суйсшш кеткен Абай сыкылдап кул:п ж1берд<. Еншп энпме Турганбай мен Жабайда. K,apameripA¡H 6yriHri MÍHe3ÍH Жабай эн п м е гып Турганбайга айтып тур. — Жана Жэшбекте 6ip тулк!н! алып согып ед). Соны как касында турган мынау Эд!л коя берген!— дедi. Q3ÍHÍH токал memeciHeH туган iHÎci, Бежей б т м д е с , yHci3 турган Эд!лдй нускады. — Кен eTÍKTÍH уртындай кентиген уртынды урайын. Аттан тусе калып умтылудын орнына, керенауланып кергш турыП алганы. Тулк4ге тускен тусы калын туб<р шенгелд! жер ед!. Алысып жургенде канатына т!кен Kipni ме деймж. Карашепрдн коя бергенИ- деп, Жабай 6ypKÍT¡HÍH тулк!ден айрылганын 6ip жагы Эд!лден керед:. Жене жерш де сылтау eiin тур. Абылгазымен екеу1Н!Ндауы осында екен. Жабайдын жанагы сездер)н Абылгазы мазак кыла кулед!: —Айтасын гой, капы Карашепрде емес, шенгел мен Эд<лде деп турсын гой. Кусты бабынан жанылдырган KiHe ез!мде деп есте, мойындармысын Айтсам, тш4мд] алмайсын. «Кустын бабы саган — Абылгазы мен Эд!Л емес, ертеден кара кешке боктай берсен, кетере беретш» деген!м кайда? Сен!Н, БежейД!Н баласы, жуандыгын Kapameripre не керек! Кап-сапы жок. Кусты буздын. Ол алмай, айныгандыктан коя берд!. Мына Турганбайдын C83ÍHтуйсенш). Карашолактын алдында келе жатып, тулюге e3i туспей, оган тастап кеткен! тепн гой деп пе ен? Озге-езгес!Н негылайын. Кап, Карашолакпен алгаш тогыскан жерде, тай- таласта, 6¡3AÍH костын абыройын айрандай тектьау!—деп тагы кулд!. e3ÍH¡H ereci бойынша Жабайды аямай жазалап тур. Абаймен ата кундес, бэсекес! !Ш!Нде журепн Жабай ез туысынын мынадай M¡He3ÍH намыссыздык, кыршанкылык Kepin, катты куй!П кетт): — Оттап турганын, буралкыланып. Кустын бабын сен 6íneciH, 6ipaK менен артык бшмейсщ. Кайдан менен артык б1луш! ен? Кунде 63¡Me билетпей, жагаласам деп, бузса —бузып журген сенс)н. Былжырамай, косынды ал да, аулак кетип езщ касымнан!— дед!. Журттын бэр! Жабайдын улкенд^ке суйенген артык ашуынатепс кул!п, жауап кайырмай, унс!3 угысып койды. Енд! 253

Абай Жабай касына такап кеп, будан бурын ез! кермеген К,арашег)рге уншп карады да, Жабайга: —Томагасын алшы!—дедь Б!рталай кадалып карап турып, калтасынан жана былгары портсигарга салган папиросын алып, Баймагамбетке (ирщке тутаттырып, асыкпай тартып турды. —К.арашепр дегет жай гана шепр екен гой!—дед!. Жанагы Жабайдын бэсеке куй!пн едей! тырнай тускендей кыжыртты. Содан Жабайлардыц ел! кунге тулк) санын онга жетк!зе алмаганын сурап бицц. — Б!зд!Н уш костын ушеу! толган тулк! тер!с!. Аркар мен бугыны Бешейлер де уй!п тастады. Тулк! таста журсе, Карашолак коймайды. Талга к!рсе, шырылдатып, кара тазы алып шыгады!- деп атын бурды да, журе берд!. Жабайдыа касындагы кагушы, аншы жолдасы Бибала болатын. Абай тобы узай бергенде, сол: —Мынау, Т1ПТ1 мактанып, жотасын керсет!п кетт:-ау!—деп калды. Абайлар осы бетпен коска кайтып, баганагы аркардыи куырдагын жеуге бей[мдеп ед). Турганбай ол ыркына Ж!берген жок. —Буг!н Карашепр емес, Карашолакка да кенЫм кенш!мей тур. Осыны тагы б!р сынайык. Кун болса—туе киып бapaдь^. Коска барып кайта шыкканша, кеш батып кетед!. Жарым кун текке елед!. Кыргыз шатына тагы б!р оралып, кагып кайтайык. Былай тартындар!—дед!. Баймагамбетке аддагы бетп нускап, «алга туе!* дегендей колын с!лтеп, бура тартты. Осы бетпен кеткен аншылар коска ымырт жабыла кайтты. Тулюн) ала алмады. Баймагамбет капысыз айдап екеп берген тулк)ге ек1 рет ж<бергенде де Карашолак бей!лс!з ушты. Арлы- берл! орагытып кет!п, тулкщен кез жазып кап отырды. Узап ушкан бурк!ттен ¡нге юр!п, тас унг!рге тыгылып, ек! тулк! де ку- тылып кетп. Сонымен коска келерде бул аншылар Карашолактын бупнг! м!нез!н жумбак кер!п келдь Бурын кун!не ушт! ерк!н алатын. Т!пт!, ек! рет терттен алганы да болып ед!. «Бабынан тайды ма, елс!рей бастады ма? Ушеу элде буган кеп болды ма?»—десед!. Карашолактын канат жун! копсынкырап отырган, тунжыраган бейнес!не терт аншы кезек-кезек барлай карап кайткан-ды. Карашолак десе, дегендей. Бул кус кеудес! б!р кушак болган калпында мынадай жун!н копсытып отырган д ^ н д е . 254

келдененжен узыны, туркы кыска KepiHin, улкен кара токпактай байкалатын. Аншылар костарына келсе, Абай косында конак бар екен. Ол —Жиренше мен Абылгазы. Бул eKeyiHia Жабайдан белжш, мунда келу4нде Жиренше ойлап тапкан 6ip мэн бар едь Багана Абай тобына кездес)п айрыла кеткенде, Жабай Бибаланын айтып калган сезжен бе, болмаса ездпнен соган кедщ ме, eñieyip, Абайдын м!незжен корланып, куй[к шепп калды. К,асындагы жолдастарына карап тамсанып, басын шайкап, кабак туйж: — Жацагы маган артыктык айтып кетт)-ау! Оныи э к е о Кунанбай болса, мен!н экем Бежей. Ол Абай болса, мен Жабай! Сол калайша корлайды м е т ? К драш еп р, ceHin бабыннан Kepin турмын-ау осыны!—деп шындап налыс, кеЙ1С айткан. Жиренше мен Абылгазы Жабайдын бул сез)н костаган да сершкен де жок. BipaK Жиреншеге куста жургендеп сез, мжездж 6epi шын емес, эншей[н ecenTi туй!лед(. Ол аз ойланып келе жатып, акырын сылкылдап кулд1 де, Абылгазыны камшымен буй!рден турпп, Жабайдан кейж ipKin калды. EHA¡ 6ip кулык, ез!Л, ойнакы Miwe3re тускен екен. Тулк! мен бурютойнагандай. Айла мен еп ойласа, колынан Жабай да, Абай да онай келет4н Жиреншеге ол eKeyi улкен кызыкандай Kepinai Бул кунде ел ¡ш!ндеп т<лд<, беделд[ Жиренше калын Кет1бак ортасынан шыккан жалгыз шокысы боп алган-ды. Ол 6ip Шынгыс болысы емес, кериилес Кекше, Мамайга да, Керей, Уакка да 6^iKT¡ ж)пт болган. Озжж абыройы мен атагы, бедел! журген жерге Абай да бул жолдасын коса ¡леспрш, 6ipre беделд! eiin журепн. Сол Жиренше Тобыкгы арасында кейде ел ¡шжж дау-шары, алыс-тартысында кепке кырын-сырын сезд!рмей, нелер ойнакы киын мжездер жасап коятын. Мыскылшыл, ез1л кулюй б<рде- 6ip тыйылмайтын Жиренше тулюмен ойнаган бурюттэр!ЗД) боп шыгады. K,a3ip сол эдепне басуга айналды. Абылгазыны онаша алып, акырын гана сыбырга жакын ун1мен акыл-айла айтып келедь Арасында кез<н сыгырайта кул!П, ат сауырына шалкия кер[л{п койып, жас кун<ндеп кылжакпастыгына басады. Айтып келе жаткан ендп! акылы бетен: —Жабайдьщ жацагы сез: 03¡HÍHKyñiri гой. Абай буны табалап Kerri. Артыкпын деп мактаныш eTin келед). Бу кайтш шыдасын? 255

Ал сен екеуiM¡3 enai Абайдан осынын кепн enepeM¡3. Бул жалгыз MCHÍHколымнан келмейд4. Мен)н кусбепл!пм ceHiH молдалыгын сыкылды. Маган Абай сенбейдь Ол Жабайдай емес, куырак. Сен косылсан, eKeyiMÍ3 Абайды алдаймыз да, Жабайдын KeriH эперем]з!-дей. Абылгазы эуел1 Абайды 63ÍHÍHшын жаксы керетж достыгы бойынша; —Кой, екпелет!п алармыз! Кеш лi калады маган!—деп едь Жиренше онан сайын куда!: — Teñipi, кус деген намыс болуш ы ма emi ? Жабай догалдыгымен томырылып келед!. Тым курыса, кыз емес. HeHi намыс eTin екпе кылады дейс[Н? B¡3 оны алдаганда, кус аркылы алдаймыз!—дед!. Абылгазы буны оцай каре алмады: — Ойбай! Турганбай алдата ма? Кезщ шыккыр, кустьщ ¡шепнде калган кырындыга шейш керед). Ол елее алдата ма?— деп ед4. Жиренше оны да буйым керген жок: — Ой, ол кусты бшгенмен, акылы жок, M¡He3i жаман неме емес пе? Сен 03¡n тек маган осынын колындагы Карашолак жен!ндеп бап пен купм жайын айтып, акылынды 6epin отыршы. Турганбайына косып Абайды да, 6epiH де мойнын астынан келлрт соккан асаудай, канбактай ушырайын!—дедь EyriH Абай косына конакка келш отырган достарыньщ осындай сыры бар. Жиреншеге кылжак керек. Ол Карашолак коска KipictMeH, Абылгазыны акырын туртш койып, куска карай ымдаган. Абылгазы: «Карашолактын мус)Н1Н кере- Й1н ш !»,-деп кусты колына кондырып алып, сылап-сынап кеп устап отырды. Турганбайдьщ ызасына THeiiH жайга сокпау керек. Бабы туралы, бупнп куй) туралы 6íp ауыз сез сейлеген жок. Жайлы, жылы костын irniHe отты маздатып жаккызып койып, Абай конактарын кагаз шаймен сыйлатты. Шын бей1лмен бапты кьш купп отыр. Абылгазыга: «EypKirri тагы кер, тагы кер!*—деп ею-уш рет 03i ет:н)п устатты. BipaK ер жолында Абылгазы буныц куткенш айтпайды. Кус жайынан ылги жанагыдай, бупнп анга керекс!3, орагыткан сезд) сейлейд!. Б!раздан сон. Абай Абылгазы досынын тартынып отырганын жактырмады. —Тепн айта 6epin кайтес!н! Одан да бушп бабын айтсацшы. Осынын дел осы кештеп куй!Н калай дейс!н? CeHiH ойыцша, 6yrÍHri тамагы калай болу керек? Жемж атап берш!,—деп ед). Абылгазы сонда да ол жагына баспады. 256

—Е, Тургекен бшед! гой! Тургекен ез{ таниды гой!—деп ашылмады. Турганбай болса, Абайдын Абылгазыдан кустын жем! жен!н сурап-отырганын жактырмады. Орнынан атып турып барып, бупн алган тулк!н!н жас епнен б1р колды суырып алып, сырт карап, босагада отырып, жем эз!рлеп жатыр. Абылгазы буган карсы босагада отыр. «Тургекен б!ледИ^ деумен катар, онын куска берейш деп жаткан жем!не кайта- кайта кез тастайды. Турганбай анык кан соргалаган кызылдын езш бергел: жатыр. Ол — бабы темендеп, куй) кайта бастаган, ей ояздаган куска бер1летж жем. Ендеше, Турганбай «К,арашолактын еп темендедЬ деп быюд! екен. Абылгазы кустын санын, тес)Н, сангуырын кеп устап, бакылап шыккан. Бул тустарында кара еттен баска май жок екен[ рас. Б{рак Турганбай байкамаган болу керек, Абылгазынын салалы, аппак жумсак колдары кустын капталынан болымсы: белж ген майды аса б!р сез!мталдыкпен айырды. Буны Турганбайдын кендеу болып кеткен колы кауырсыннынтуб! деп ойлауга да болушы ед{. Абылгазы кусты устай отырып, бупн калай ушканын, Турганбайга жакпаганын б<лд{. Жене адресе ушжш), терпнш< тулк!ге кешк! шабыттын ез!нде де ынталы боп ушпаганын ангарып алган. Сонымен Абылгазы Жиреншенщ ойына курык берем десе, Царашолакка зиян келпрем десе, каз{р бар дереп колында. Эсфесе, Турганбайдын куска тулю ет!Н кызылдай бергел! отыргань: дурыс емес. К,ыранын бурынгыдан да буза тусед{. Осыны куска жаны ашып, айтып кала жаздап та отыр. Жиренше Абылгазынын барды болжап бЫгетн енд} эбден туйд). Будан эр! Абылгазы ойынды бузып ж!бере ме дегендей гып, орнынан турып кеп, Абылгазынын бу&рж шымшып койды: —Бер) эпкеш!, осы кусты мен керейш!—дед. Сонымен ол да Царашолакты кеп сылап отырып, кей!н барып, тугырына кондырды. —К.ус жаксы екен, б!рак дел куй<н таппай журекенс1ндер!— деп ныгыз унмен б!р сез катып койды. Турганбай буган жалт ет)П б!р карап, мойнын кайта кырыс бурып кетт!. Абай кусбег!с!н ыза кылган Жиреншен! мазак етт!.' —«Жиренше, Жиренше* дегенге, кустын да т<лш б!лд)м деп пе едщ? Сен б^генд! Турганбай тупл, ез[м де бшем!н. Шорам- сымай, артынды кысып, конакасынды жеде, жайынаотыр!—дедь Жиренше калжакка мойыган емес, сыкылыктап кулд{ де: 257

— E, 6Í3 кайдан б!леШк. Анау орыс к<табында «Тулактын К.арашолагын Абай солай салсын!* деп жазып койган болар. Озщ айта береги Пошк<н жазды ма екен? Толстой айтып 6epai ме екен? Сен б!лес)н! Ал 6Í3 койдык. Жур, Абылгазы, атты отка койгызып келеМк!—деп, Абылгазыны иыгынан lypiin, тыска алып шыгып Kerri. Далада Абылгазыдан кустыи бар жайын б!л!п кайтты. Енд! уйге юргенде, Турганбай жем бсргел! жатыр екен. Абай одан: «Вупн не бергел4 жатырсын?*— деп сурап едь Турганбай акырын гана, керенау жауап бердм —«Ойтамак» деген тамак берем 6yriH !—дед!. Онысы бул аншылар еспмеген сез болатын. Абай мен Турганбайдын кус касында отырган енпме алацынын тусында, Жиренше Абылгазыга бурылып, акырын сыбырлап: — Ертен. бу кус кайтед!, соны айта койшы?— деп сурады. Абылгазы сыбырмен жауап кайырып: — Ертен бул тулк!н! алып согады да, коя беред!!—дедi. Жиренше осыдан сон артына ею улкен жастык койып, тер алдында mipeHin, шалкалай жатып алды. Узын, калын курен сакалын сенменталдап жатыр. Абай мен Турганбай жакка кез!н сыгырайта карайды. Bip мезг{л «кер(пкел» сэуегей балгерше 6ip- ак туй т, кесек байлау айтты: — «Ойтамак» бер<лс)н! BipaK айтканым келмесе, Kepepcin. Ертен бул кус тулк)н! алып согады да, коя бередН—дед!. Сейтп де, ас п)скенше тыныгатын Kici боп, тер!с айналып, бук Tycin, кез]н жумды. BipaK жумарын жумса да, 6ip танауынан куле Tycin, K03¡HÍH астымен Турганбайды багуда болатын. Жемд{ тугел 6epin шыга ма, соны багып жатыр. Турганбай бунымен жауаптаспаса да, ¡ш)нен ебден ус- тасып, ызамен eperecin алган. Жиреншенщ ece6i де Турган- байдын сондай ызакор тырыскактыгын шапка туртш, коздыра тусу болатын. Аншылар едетжде болмайтын турпайылык жасап, жана е д е т мшес{зд!к eTKeHi сол Турганбайды ашумен адастыру ece6i болатын. Эйтпесе, жол б^ етш аншынын барлыгы да кусты кунде колында устап журген теж{рибел{ кусбе riне:«Жемд! олай берме, бунымен адастын!* деген сезд! айтыспайтын. Турганбай Жиреншеге ыза болгандыктан, Абылгазымен акылдасайын деп отырган жер{нен тыйылып калды. EperecTi де, «ойтамагын* тугел жепзш койды. К,ус жемсауы шыгып, ебден 258

сылкия тойып алган сон, Жиренше кара сенсен ¡Ш1г<н басына KOTepin, кымтанып алды да, катарында жаткан А6ылгазынь( шымшып койып, унс)з узак кул1Пжатты. Ертен!нде Абайлар aura шыкканда, Жиренше мен Абылгазы ере шыкты. Булар кешепдей емес, 6yr¡H кеп журсе де тулк! оралмады. Тек туе aya бергенде гана Баканастын кунгей жак буталы 6eTTepiH¡H б!ршде eKi кагушы — Баймагамбет пен Жиреншен!н ж!г!т) 6ip тулк!н! шаттан айдап шыкты. Абыл- газынын колындагы Жиреншенщ кусы т[лен!п талпынса да, Жиренше оны ж!берткен жок Кезект) эдей! К,арашолакка бергЬд). Тулю керсе тыным жок К.арашолак Турганбай колынан жутынып-ак ушты. Тулюге екп!ндеп барып кен!лдег!дей-а^ тускен сияктанып eai. Жиренше, Абылгазы, Абай ушеу! катар турган. Абай калжындап, кустын тулк!ге кулшынып кеткец ажарын Жиреншеге нускап керсетт турып: - Бэлем, Жиренше, сеуегейл!г!нд! енд< керерм!н!— дед!. —Бесе, керсек, керерм!з! Эл! тулк[ канжыгандатурган жок Асыгып, аптыкпа!—деп Жиренше куска куле карап тур. Кдрашолакты тулк! 6ip шок талдын туб!нде тосып тур екен. К,ус агындаган бойында тулк!ге жарк eTin катгы тусл. TereypiHi салмагы ауыр тигенд!ктен, тулк[ бел! кайысып, сылк жата кетть Б:рак бул алгашкы сэттег! эрекет ед[. «Алды, буктед!» д е с т , Абай мен Ербол куска карай шаба женелд!. Сол уакытта 6ypK¡TTÍH шенгел!ндег! тулк! жандэрмен жулкына тыпырлап, 6ypKÍTTi ycTiHeH аунатып ж!бер1п, касындагы тал, буталарга карай тырмыса арпалысты. Шенгел !ш!не умтылып, тыгыла. бердь Абайдын сонынан Турганбай, Жиреншелер де ылдилап шауып келе жаткан. Аншылар такай берген кезде, Карашолак шенгел алдында киянкы тагыны устап кала алмай, кос аягын шыгарып алып, айрылып кала берд!. Бурк!ттуягынан ауырсынып калган жон-жотасын ирен дет!п, тулк) шенгелд!н ар жагына oTTi де, акырын кашып сытылып журе берд1. Абай мен Ербол бул KepiHicKe екш- геннен сандарын 6 ip -6 ip салып, аттарын бурып алып, аны- рып турып калды. Жиренше тук сез айтпай, тек ек< кез)н кысып, ат уетшде ¡лгер!-кей!н кулай Tycin, тамаша с у й с !т п кул!п тур. Турганбай езж щ капысы болганын ел! мойнына алатын емес. Кешеп Жабай кусап бу да шенгелден болды деп тур. 259

—Карашолак—Жанбауыр Шегелйнтукымы. Жанбауырдын тукымын Уели тереден артыкб!лепн юм бар e/ii? Сол айтпап па eRi: «Жанбауырдын туягынан тулк! кетпейд!, 6ipaK буталы жерде туспейд!!»-дед{. K,yc6er¡HÍH бул сез! ез)Н канша жубатканын к<м б)ЛС)Н, б)рак Абай мен Жиреншен! иландыра алган жок, ейткеж Жиренше бупн буларды мыктап жешп, табалап тур. Бул кун осымен erri. Тулк! кез!кпей, аншылар жолы болмай, коска кеш кайтты. Енд! бупнп туники жем!н Турганбай калай беред!? Жиренше мен Абылгазы соны баккан. Абылгазы кустын Kemeri капталынан белшген майды бупн тагы тауып, кешепден repi де айкынырак б!л!н!п турганын айырды. Турганбай болса, 6ypKÍTTÍH бабын eKi-уш кунге шей!н 6ip жагына шыгарып, аныктамак болды. Егер eii KeiepiHKi болса, осы бетпен жемдесе, екнуш куннен сон анык айкын болады. Онда будан epi не ¡стеуд!, калай темендетуд) оцай табады. K,a3ipr¡ eKi аралыктагы дудемал жаман. Бунымен 6ip жумадай, он кундей созып кетсе, кус Tinii айнып кету[ MyMKiH. Сол есеппен ол бупн тагы да кешеп ойтамагын 6epin жатыр. Абылгазыдан алда не болатынды тагы да сурап алган Жиренше, Турганбай кусты эбден жемдеп болган сон, тагы да кешепдей балгерлтн жасап, болжалын айтты. Бупн,*ппт) ceHÍMRi айтты: —Е, ертен Каршолак алып та сокпайды, тек ту л ю т жайкап етед! де кете барады!—дед]. Абай буны боктап, кылжак erri: - Ак сейле, кулагына Акмартуын сыбырлап Kerri гой,ак сейле! К,ыргыз шатында жын каккан жана баксы! KepepMÍH эуселенд! ертен!— дед!. Жиренше тагы да кешепсшдей Абайларга жотасын 6epin, бук Tycin, ¡пипн 6ypKeHin жата бердь - Ендеше, бу кус жет! кунге шей)н тулк:ге туспейд!!—дед4. Осынын ертен'нде, эншей!ндег!ден ерте аттанган аншылар катты егес, бесекемен шыгып ед). BipaK 6yriH де кешег!дей кун! бойы тулк! кездеспей, кешке жакын гана кер!нд). KepiHreHi болмаса, К,арашолакка тулк{ тагы алгызбады. Жиреншен!н айтканы кешепден де бетер дел келд:. Айтканындай, Карашолак катты ушып, тулк!н!н ycTÍHe екшндеп барды да, 6ipaK жайкап ете шыгып, ар жагындагы би!К тастын басына барып конды. 260

Ецш кулю жок Абай мен Турганбай Жиреншеге Т1Лкатаалмай, катты жежлдг Жиреншен)н ¡здеген! сол ед). Кеш батарда ез!н!Ц кагушы ж!пт!Н касына алып, бет!н Казбаладагы ез косына карай бурды да, борт-борт ж елт, Абайларга коштаспай-ак тартып кетт1. Ол Абылгазыны б!рге экетпек едЬ Б!рак оныц бупнге шей!н Абайларды кылжак еткен м!нез!н будан эр) костагысы келмеген Абылгазы енд) Жиреншеге ермей, Абай касында калды: Турганбайга: —Карашолакты капыга салдын Уш кунге ез1ме бер, тузеп беремш. Намыс-мамысты не кыласын!-дед!. Абай да Турганбайдьщ жанылганын бупн анык ангарган ед1 — Мынанын айтканын ¡сте. Енд! кынырайганды токтат^ Турганбай,—дед). Осымен кусты уш-терт кундей кайта бабына келт)румен жургенде, Абай аншыларга ермей, коста калып отырды Ж иреншетн ездер!н мазак кып, кылжак етш кеткен)н анык ангарган Абай оган кектен!п ызаланган жок. Б!рак катты ойыннан утылганына уялды. Бул кундер кун бойы салбурынга ала шыккан б!р коржын к!таптарын алдына жайып салыпты. Костын ¡ш<нде кун бойы от узпзбей, жылы жаккызып, аркардыц жас етшен майлы куырдак куыртып, онашада ютап окумен болды. Осымен уш-терт кун еткен ед!. Бул кундерде Турганбай мен Абылгазы: «Карашолактын бабын кайта таптык. Зар куй<не кайта келт!рд!к*,—десе де, коска кеп тулк! келген жок. Уш-терт кун ¡ийнде ек) куспен жур:п, алгандары екнактулт болды. Сонымен енд)п б!р кенесте Турганбай мен Абылгазы Абайга: «Бул ен!рден кешей)к, бунда тулю арылды. Енд) кешкен сон, узаксынбай,тура Машанга кешей<к!» - дед. Кыскы кунде Баканас пен Машан арасы кунд!к жер. Жолсыз, карлы, калын адырлармен Машанга жету онай емес. Б)рак эл)-эз!р кыстын басы. Кар оншалык калындай койган жок. Аншылар кустардын бабы кушп дейд). Аркар, бугы ататын Бэшей де болса: «Бул маннан аркар ауып кетп. Сол, кыскы туракты мекен! Бугылы, Машан тауларына кетт!»,—дей берет)Н. Машан Шынгыс ел!н[н жер! емес. Ол — Тобыктынын Каракесек жактагы шетк! руынын б!р! жайлайтын коныс. Абай осы жасына шей!Н ол тауды аралап керген де жокед!. Кыстыгун! ел бар ма, аншы бар ма, юмдер мекен етед!, оларынан да хабарсыз болатын. Тек ол жакты сурастыра отырып, Тобыктынын ойда- 26!

кырдагы бар мекенж б)лет<н зерек Абылгазыдан азгантай дерек алган. Машаннын кейбф куыстарында Ескене жене Мотыштын. 6ipeH-capaH ауылдары болады екен. Жолы алые, ел) бетен, 6eArici3 сапар Абайды онша кызыктырып тартпады. Кайта жолдастары осыны айткалы кещл!не амалсыздыктын 6ip жадаулыгы да кел!п ед). Bip ойдан: «Осы жайлаулардьщ аны азайса, елге кайтып кетсе нетер ед) !»— деп кобалжыган-ды. BipaKонысы мынау еншенаншы, кажымас кажырлы жтттер касында epiHmeKTÍK, табансыздыкбоп KopiHyre MYMKÍH. Сондыктан: «Bip сапарга неге болса да шыдайын, Машаннан ары анды токтатып, Шынгыстын сол тусынан асып Tycin, бектермен Кыдырды басып, Жидебайдагы ауылга оралармын !*>—деп ойлады. Абай кенген сон, уш кос ертен жыгылып, Вугылы, Машанга карай беттейтш болды. Абылгазы Абайдын Машанга журуж 03¡ мэслихат еткенд!ктен, enai Жиренше мен ез)нж косын да солай кеимретш болып, тун ортасынан аттанып кетт!. Ерте елен-аланда Кыргыз шатынан кос женелд!. Аншы, буркпммнщ Ke6iH сол кошке epTin, кешке басшы eTin Турганбай мен Смагулды сайлап, Абайлар тете жолмен терт Kici белек тартты. Вулар Абайдан баска Ербол, Ш эке, Ваймагамбет болатын. Кештен айрылысарда Абай мен Смагул байласкан уэде бойынша 6yriH булар Вугылыга жете конбайды. Вугылынын 6epri денгейждеп «Есболаттьщ Карасуы» дейТ!Н Оразбай конысында TyHicneKболган. Тундеп уеде бойынша бупн сол жерге Жиренше мен Абылгазынын косы жет[п конбакшы. «Содан ары ертен Вугылыны аралап, Машанга ерюн жет!П, ерте, тусте барамыз. Кун ашыкта жайласамыз. ByriH жетем1з деп ектемей)к. Асыкпай, ара конып-ак барайык*,- дескен-ш. Осымен Абай бастаган терт аншы Кыргыз шатынан шыгып, Ж эт б е к п желкелеп, Кызбаладан oTin, кун туске такаган кезде Вотакан ошагынан аса берш. Вул жолда да кар калындай коймапты. Жург!НШ!лер келе жаткан e3ipri жерлер — Абай ауылдарынын, агайындарынын жылдагы жазгы таные коныстары. Аттар сем!3, куйл4. Teric тагаланган, журкке кажитын емес. Bip калыпты булан куйрыкпен ж4^ жортып келед{. Тынык кундерде жауган акша кар, эл4 сырттын аязы мен катты жел!Н кермегенд!ктен, улп4лдеп, мамыктай боп, купсек жатыр. А т аягына 6ererriri аз гана. 262

BipaK аттын шашасынан аскан, жолсыздын кары болгандыктан жолаушылар катар журмей, шубыра жортып келед{. Жолды бастап келе жаткан Шэке. Ол жас та болса, журкке 6epiK жене салкылыгы жок, бойы жинакы Ж1Г)Т. Онын yciiHe, аншылыкпен будан бурын да ею кыс салбурында болган, жоЛ керген, ысылган сиякты. Абай мен Ербол одан жастары улкен болса да, бул ешрде кыс жур!П кермегенд!ктен, жол бастауды Шэкеге тапсырган. Кун танертен аз тумантып, бульщгырлау боп басталып ед!. Баканас, Казбаланын катпарлы калын тау, бИ1Кбелдершен жол еткен сон, азырак ашыла тускендей болды. BipaK кун кез] кер!нбейд}. KyaripT сургылт кыс аспанында кешпе булттар ер- кеш-еркеш боп, TepiciiKKe карай мааып, ауып барады. Алгашю шыкканда 6niKтаудыа басыа шалган, томен шубалган туман казн жок. Сонын айыкканы куин]ц нобайын, кей булттыа тусына) акшыл сургылт сэуледен болжай отыруга сеп болды. 03ip дене тоназытар, бет шымшыр аяз да жок. Тек eMic кааа шыткыл бар. Жол багытын сен!мд{ ж{птке тапсырган Абай айналадагы дуниеге жадау кен^мен, жабыркай салкын карап келед[. Мынау Ботакан ошагында бала шагынан талай жазды бастан KemipreH неше алуан куаныш, шатгык, KyñiHim, кей)с кездер! ойына узж- уз!к Tycin OTeAÍ. Сол естепшн 6ipi эжес! мен ез анасы Улжанды аса жаксы алгыспен еске алгызды. Ботакан ошагынан киыс ете 6epin, Абай сонау 6ip жылдагы улкен уйд!а коаып отырган конысын кезбенен тапты. Буны ес юрген азаматтык М1незге ен алгашкы жетюзген 6ip орын, мекен —осы кар басып, елс!з, neci3, суыктуйинп жаткан коныс ejii. Ол Бежейд!а асынан Абай, Ербол катты кажып, уйкыдан елердей талып кеп жыгылган соске болатын. Булар оянганда сол ек) б!рдей алтын ана Абайга, бала Абайга, ем)р!нде 6ipiami ретбастарткан. Жолынаайтып сойган аксарбастын басын тартып, ен 6ipiami рет жас уланын «ер-азамат болдыа* деп, газиз батасыа 6epin eai. Абай Kepi ежесж каз!рде кез алдынан KeTipe алмай келед{. Кез жумып, колын созса, анасыньщ к!шкене, 6ypicKeH саусактарына тиетш сыкылды. Сол саусактардын уй{р4л{п-айналып, буны аркасынан кагып мандайынан сипап отырганын ce3in келе жаткандай. Тамак Ke6ipcin, Ke3ÍHe 6ip TyRip жас келе бере, Абай еулиедей 263

анасынын эруагына арнап акырын куб4рлеп куран окып, бата кылды. Д)ндар журт куранды зират басында, дастаркан успнде, арнаулы сэтте, айт сиякты кундерде окитын болса, Абай ез ежесж осы кунге шей1Н, осындай 6ip айкын eciHe Tycin, катты сагынып, жоктап кеткен кездершде осылайша эр кезде окып журет)н. Куран окып, бет сипады. Артында калып бара жаткан Казбаланын Карашокысына, «кыскы KopiHiciH есте тутып KeieniH» дегендей боп, айналып узак карап алып ед!. Жанагы Ботаканда откен естен кетпес сэске шак енд! соган TipKec, сол кундерд!н эсте умытылмас тагы 6ip жаркын шагын еске тус)рдь Бултты аспан арасынан куаныш, сэулел[, кулк!л! жуз! бар Абайдынжалгыз гашыгы —Тогжан жуз) туды. Осы Ботаканнын анау 6ipTe6ecÍHÍH басына Ербол айтып келген, Абайга экелген суйшпн хабар бар ед1. Сол т у н т н барып-кайтыс сапары... Тогжанды Жэн!бект)Н тогайынын арасында, ай астында сагынышпен куштырган сэт бар тыныс, сыбыр, сыбдырымен Абай журепнде тугел оянды. Бул cyperri, сагынышты сагымды еске алумен Абай 63¡HÍH Ka3ipri прл4пн, кайда екен)н б!ржолата умытып кеткендей. Узак уакыт умытумен мулгуде. Журек канымен жазылган гашыктык арман к!табын кез жумып, кежлмен окуга кеткендей. K yp cm e Tycin, Тогжанды жылаулар журекпен жоктайды. ...Канша уакыт еткен! мэл1м емес. Тек журеп сагыныш, налыс сазын шерте тындап, 03i meprin, e3i тындап келе жатканда, катты соккан т4рЛ1К 3 Mipi уйкы-туйкы бузып Ж)берд!. Сагынышты жарды кушып жаткан тустен турт:п ояткандай 6ip хал едь Абай селт eTin eciH жиып, енд4 ангарды. Аты токтап тур, жолдастары Mip^in коса турып капты. Бул уакытта катайып жел шыгып, ушкындап кар жауып, айнала тугел карлы мунармен коршалып апты, Абай кун райы катты бузылганын енд! гана керд). Жолдастарыныц ipK^yi де сол бораннан екен. Катан соккан кыстын жeл^ аттылар айналасындагы аспан мен жерд! уйыткытып, араластырып, узак ызын салып тур. Ыктай тура калып акылдаскан журпнш!лерд!н айналасы уйытки соккан усаккар. Абай Шэкеден: - Жаяу боран ба? Купсек карды жел уйыткытып тур м а ?- деп сурап едь — Б4лмеймж. Bip алай-тулей! Жауа борап тур ма деймш. Астымыз да, ycT¡MÍ3 де б!рдей уйыткып тур!— дёдь 264

—Ал eHR¡ адаспасты ойлайык. Бала, езщнш KOH^ia 6ep¡K ne? Бетщнен жанылган жоксын ба о с ы ? - деп Ербол Шэкег§ ширак унмен сез катты. Шэке кец1л! ек!удай. Е н д т 6erri; айналада тук кер{нбейт!н болган сон, акылдасып алып тузеуге токтаган екен. —Борандагы жетекш! жел гой. Есболаттын К,арасуын жедд<н, ацгарымен ат мандайына туралап алмак ед<м. Бфак мынау еншен ез!м[зд{ц таныс коныстын арасында келе жатып жене жана 6ip ойга кет!П, желдщ кай жагымнан шыга калганын ангармай каппын!—дед). Оз!нен естияр болгандыктан, Абай ангарган шыгар деп; соган YMiTTeHin карап ед!. Абай жолдастарын кайран кылып: —Желд!Н 63Í кашан шыкты? Мен осы токтаганда гана жел барын байкадым!- дед!. Y йкыдан оянган К!С)дей сейлейдь EKi K63Í кекпенбек, 6eTi-Mурны кызарган, сагал сары Баймагамбет Абайдын м!нез)не кул<п ж<берд). Бул TepTey¡H¡n !Ш1нде желд] алгаш ангарган сол Баймагамбет екен. Ол: — Дел осы желд1 бет)не кырын соктыратын eiin устасан.^ алгашкы ангардан адаспаймыз!—деп ед4. Шэке буган иланбады: — Саган кырыннан соккан KepiHce, маган тура аттыц мандайынан, карсы алдымнан шыккандай болган-ды!—деп eKeyi дауласып KeTri. Акырында Шеке Баймагамбетт1 токтатып, Абай мен Ерболга карап: — Ал 6¡p орында уйлыкканмен акыл табылмайды. Тура берсек, калай барардан да жацылармыз. Не eKey¡H¡3 бастаныз. Болмаса маган тапсырсаныз, Абай ага, мен теуекел деп, тура осы катты желге карсы журемш! EipaK кун суытып барады. К.атты боран бола ма, кайтедь Желд!н e3¡ де шыга сала, шапшац катайып Kerri. Енд! тымакты баса KHin, кымтанып алыныздар. Не де болса, катты жортып керей!к!—дед!. Абайга ез!нен де, езге жолдастардын exeyiHeH де Ш екетн ажары мен кажыры 6eKeMipeK Kepimû. Соган суйс!нш: — Ал карагым! )ш!м!здеп ширагымыз, сергепм'З де е з т болдын. Не де болса, саган epaiK, бастай бер!— дед!. —Ендеше, тэуекел, мин!—дед4 де, Шэке кара жал, актабан конырдын бет1Н желге каскайта, карсы бурцп алды Пзпнд! кысып устап, катты желден ыгысып шыр айнала берген зор коныр атты камшымен шарт eiK¡3in катты тартып ж!бер4п жортып Kerri, 265

Бунын артына Абай Tycin eni. Актабан конырдын сауыры калын, «тенкерген тегенедей» дейт!н кен, суду екен. Тымагын K63¡He KHin, коныр аттын сауырына кадала карап алды да, ¡лесе жортты. Тобынан бел!нген терт жолаушы елс)з жонда, ыскырып соккан алай-тулей ак бораннын кушагына ж!т! жортумен к<рд1 де, бата берд). Шеке осы бетпен ¡рк)лместен узак жортты. Алдарынан катты жел ел! кунге ыскырып, шулап согады. Суык катайганнан болса керек, eHAi 6ip шакта аспаннан тускен кар алгашкыдай усак емес, жабыскан yriHAi кар емес, жумарланган усак, катты киыршык болып жи^еп ура бастады. Мандайды желге карсы тура 6epin журу, ecipece киындады. Артында жел!п келе жаткан аттарта Ш екен!н коныр аты жалтактап, ык ¡здегендей сыгылыса беред!. Юшкентай Ti3riH босаса, басын жaлтeткiзiп бурып алады. Дел мандайына кадалып, денес мандайын ашып алып, тыкыр жунш туб<нен жулгандай болады. К,он.ырдыц жел етше каскайып жортуы жешл емес eKeHtH бшген Шеке аты сел булгалактаса, «TepicKe жалтартып, адастырып кетерь деп ойлайды. Эншей!нде аса журдек, жылпос конырды бурын камшыламай журпзетш болса, каз)р жи!-жи[ шарт-шарт урып келедь Абай ез астындагы кула жиренн!н 6tp тэc^л^н ангарды. Ол конырдан кей!н калса, мандайына жел катты уратынын ce3in, алдыцгы аттын ытына паналап, 6¡p ел! калмай, лыпып жур!п келед). BipaK кула жиреннщ жалына, Абайдын да ене бойына, алдынгы аттыдан аса соккан карлы боран уйыткып ToriAin, калындай тусед). Аз гана уакыт :ш)нде аттын кула- гына шей!н, Абайдын селд{р мурты мен KipniriHe шейш кырау басып алды. Сонгы уакытта аддагы коныр ат пен жас ж^пт! катты кинаган киыршык боран Абайдын да бетше шыпылдатып урады. Жол epKÍH Шеке менен e3ÍHÍHатына 6epin, Абай epiHiHкасына енкеМп ап, ыктап жортады. BipaK сонда да бар журпныит дала бораны шыдатпай, элс)рет)п барады. Абайдын тулк! тымагынын eKi самайынан кадалып урган жел шекесш шаныштыра бастады. Енкейш келе жатып, бетж бурып, ыктап шабайын десе, желкел)пнен урып, мойнына карды тыкпалай беред!. К.айта бурылганда бетж , мурнын жалап, аязды боран ыгын KeTipe бастады. Енд! колыменен бет1н жи!-жи! укалап, ус<нуден сактанса, кос колы катты тонып, саусактарыньщ уштары шаншып, Т)зпн мен камшы 266

устауга e6¡H KeTipin, карып, муздатып барады. Сол куйд)н устшде, ecipece exi самайынан тымак im¡H кеулей урген жел шыдатарлык емес. Ыгы Keiin, ер ус^нде аз жур!сте онга, солга да бурылып, енкей!п, ат жалына да бупле Tycin шапкан Абайдын мазасы катты кетт!. К,УР мазасыздык емес, енд{ бетйколдын yciHy Kayni бар. Самайдан еткен жел одан да катер. Тону ыгын кет)ре кушейген еайын, енд! Абай етепне де ие бола алмады.' К,айта-кайта кымтаган етепн, сел козгалеа, жел актармалап, жулып ашып, кайырын Ж!беред). Басында езге жолдас- тарынан бурын еуыкка сыр 6epMecniH деее де, енд! шыдап болмады. Абай алдындагы Ш экеге белг! eïin айгай еалды. Ж ур!с токталып, барлык аттылар ыкка карай коралай тура калып, жай (5¡Jiicrri. Bip Абай емес, бар xyprtHmiHiH де KyRi сол Абай куМндей екен. Булар токтап калганда, аттары езд4пнен шыр айналып, ак боранга арттарын 6epin, кыбыр етпей, ыктай-ыктай турысып калган. YcTiHReri журпнш1лер секфе Tyciein, коса ыктай турып; бораннын аса суык niuJtHiH сез кылысты. — Ойпыр-ай! Какап кетт) гой!— деп Ербол баетады. — Тез айыкса жарады, болмаса катер гой! Бет каратпай барады гой!—деп Абай айналаны актутек кып, тыгыз коршап турган боранга карады. — Айыгар! Шыдап KepeñiK! —Шыдамаганда, елс!3 ку далада журмегенмен жан кала ма?- деп Шоке мен Баймагамбет жастык етш, кайрат 6epin сейлеп TYP- Бул уакытта TepTeyi де iurreri калталарынан орамалдарын алып, тымак ¡пйнен, мандайларынан катты тартьт, танып байлап алысты. EKÍ бет: кып-кызыл боп аязга шыныгып алган Шэке эл4 ширак, 6epiK ед1. — BeT¡MÍ3 Tepic болса, онда адастык. Адасканда, шыркап адасып кетуге де болады. Ал егер адаспасак, онда осы ж т жур!спен кеш батканша Есболат К,арасуын сипалап каламыз. Боран ыктиярга коятын емес. Аяндап булкектегенмен 6epi6íp суык женшеймейдь Адаспаска онын себ! де жок. Аяндап, манайды шола журем дейт!Н емес. Енд1, не де болса, тагы 6ip узак жортуга бедш бекем буып алыцыз, Абай ага!—деп, кодыр атгын айылдарын катты тартып ап, тагы да ыргып атына м!ндь Абайлар ун катпастан, бурынгы калпынша Ш екетнсоны нан ерш. 267

... Кднша екен! белпс!3, узак 6ip шыдамга TicieHin 6eKiHin алгандай болган жолаушылар кеп заман толассыз, тынымсыз катты xypicTeH аумай келед. Кептен кулакка беймаза боп ыскь:ра шулап соккан жел кейде ерекше 6ip ызамен ышкынып келп, екп!ндетед{. Куш бойы уз!лместен, шу-шу еткен жалгыз ун кулак талдыргандай. Сарылган суык сазынан жанылган жок. Кейде ак боран, катты аяз улып та кетедь Кеп 6epiHin боранды далада, кутырган дауыл ¡ш!нде баспана ¡здеп, жас кан ¡здеп, косылып улыганындай азан салады. Сондай улыган карлы дауыл астында елс!з, мешреу дала, Абайдын e3i туып-ескен сахарасы болса да, каз<рде соншалык мей)рс!з, катал, егей анадай. Кеше гана балалыгы мен Ж!ПТТ!К жастыгынын жасыл шеб) саргаймас алтын бес4пндей болса, сол кызыкты кан жайлау Ka3ip суык Ka6ip ызгарындай, аяздап, кырауытып турган тас табытындай. Осы сетте, бул узак бейнетт) ауыр шактарда дуние деген 6ip- ак уыс. Уйыткыган карлы боран imiHAe тек 6ip-aK ауылдын котанындай гана. Дуние сонша 6ypicin, алай-тулей ¡шшде KituipeRin, тарылган, астан-кестенге тускен. Бул дуниеде аспан деген, жер деген, тау-су деген, елке-жота деген айырма да, б т м , жаратылыс та жок сиякты. Буньщ Абай уккан аты казакша емес, орысша К)таптардан угынган ек1 сезге дел келед). Bipi —хаос, 6ipi —стихия. Элдекандай К!таптардын айтуында, дуние пайда болганда, ен алгащ осындай алай-тулейден туса керек. Б1стык судын кайнап ойнаганындай. Не тулаган тешзде тау толкынынын кебМн аспанга атып, шапшып кулаганындай. Сол толкын iminae ажал жуз!н сет сайын KyTin келе жаткан Kicire де дуние осындай 6ip-aK уыс болса керек. Жорту аякталган жок, бул уакытта тону успне шаршау да косылды. Сонымен катар: «Ойпырау! Айыгары бар ма!? Аяктай ма бул ж урк? Енд! кашан?^ деген куйгелек шыдамсыздык кеудеден жалын шыгарады. Bip уакыт жел акырын бэсендей 6epin, шугылынан узш!П токтады. Абай шинен: «Япырмай, влек кабыл болгандай ма? Жанагы налыган зар сиякты шолак ллектщ орайы, eTeciHi ме?» дегендей боп, лезде ум)тке ауысты. Осы уакытта Шэке басын тартып, 6epi де ¡рк<ле токтап жабырлай сейлест{. — Басылды, б!лем! Кун жарыктыкб<зге болысайын дед) ме?— деп токтаган Шеке енд! акылдасып алмакед!. Бул уакытта кар жауып тур, Ka3ip баганагыдай киыршыктап жаумай, енд< жай, баяу жапырак кар Tycin тур едь Кун тынганымен, айнала туман 268

жене жауып турган кары калын. Журпниилер аяндап, атка тыным 6epin, e3nepi де толас алып, енд1Г! бегл акылдасып ангаруга KtpicTi. Бул шакта кыстын кыска кун[ батуга таяган едг KyHHÍa булынгырынан ба, жок ымырттаяу ма, eñTeyip, айнала боран басылганмен, болжап болмастай кою сур мунар коршауында тур. Ум!тш!л кездер ойда жок жерден карауыткан кыстау кергендей болады. Немесе жакында шашырап жайылган ipi кара мал сиякты 6ip нэрселер карауытып, бадырая калады. BipaK осыны эркайсысы жеке-жеке байкаса да, жолаушылар анык сенген унмен айта алмайды. — Эне 6ipey rte? — Мынау карауыткан немене? —Мына жагымызда б!рдене калып бара ма?—Recin, 6ip¡H 6ip? алан eiicin, эр жакка аласурып келед:. Буларды кеш мунары, кун туманы алдап кана жу баткандай болады. Елд! кексеп, дауылды даладан кажыган кен4лдерге адам мекен: соншалык ыстык болса да, амал жок. Кора-кыстау, мал-жан сиякты боп кершгеннщ 6epi де баска нэрселер болып шыгады. Кейде жакын тебешн, аппак боп аспанмен тутасып турган улы бейнес!нде карауытып KepiHreH болымсыз жакпар тас кора сияктанады екен. Калын ка^ imiHeH кылтанак бойы зорга асып KepiHreH Ty6ip-Ty6ip, тал басы, шенгел, карагай, тобылгы бастары булардын кезж алдайды екен. Жел тынып, баганагы катты суык саябырлаганмен айналаны болжай алмаган журпнш!лер кетлге ум{т ала алмай келед). Ойткет ел! кунге жур!п келе жаткан жерлер! кай туе eKeHiH делд1 б!лген, анык к етл ! сенген ешкайсысы жок. Шекен!н долбарынша, булар каз[р Пушантайдын батыс жагынан Kecin eiin , Айдарлы койтастын onTycTiriHRe, жамбас тусында келе жаткан сияктанады. Енд! мыктап 6ip жортса, узак сары жоннан асып, Есболат Карасуынын уст!нен туспек керек. Шеке осы бетте дурыс келе жатырмын деп ойлайды. Тек жалгыз куд!г! Ботаканнан шыга бере булар бастаган катты жорту тура беттегенде, журпнш)лерд! Карасуга элдекашан жетк<зсе керек едь Соган куд{ктенед!. Багана ен алгаш желге карап белг!легенде, Шекемен дауласкан Баймагамбет енд< мынау туста e3ÍHÍH KYAiriHe ныгая тусед!. Эрб)р жыра, шуканак немесе езенсымакежрлермен жол журген сайын сол KyRiriH айтады.

— Жердщ кыртысы Есболат К.арасуынын атырабына уксамайды. Онын кунгей! мен куншыгыс жагында келе жатсак, 6Î3 ак отты адырмен, тасты тебелермен я болмаса Teric сары жотамен журсек керек ед[. Мынанын 6ep¡ кайта-кайта булак, езен, елке боп, шалгынды томашалы, балкаш боп Kerri. Осы 6Í3 адастык. Ал адассак, катты Tepic KerriK!—дейд!. Осындай аз топ ею удай болтан енжар кежлмен акырындап келе жатканда кун анык батып, ымырт ебден жабылды. EHAi белпс!з сапар ыктиярсыз журпнинлерд) тун жолаушысына айналдырды. KyHi бойы жорткан аттар аз гана толас алсын деп, журпншшер енд: 6ip суаттын басына келш Tycin, кырау баскан жарау ceM¡3 аттарын б!рталай уакытоттатып алды. Аттан зорга Tycin, кез келген орынга жантая кулаган Абай YHCÍ3жатып, K03ÍH жумып, Шэке мен Баймагамбетн жол ж етндеп дауын ойлады. BipaK канша ойласа да, 6ip гана ыза аралас кападан баска еш нэрсе таба алмады. Акылдасып Kepin eAi, Ербол да тыннан еш нэрсе тапкан жок. BipaKэр кезде сабырлы Ербол Ka3ipri талып, кажудын. ycTÍHAe де Абайга 6ip калжын айтты: —Сен eKeyiMÍ3 атка журуге мыкты болушы ек. BipaKдангыл кара жол болса, бетп тузеп койып, eñieyip, «Кудай салды, мен KOHAiM^ деген узак сонар кара жортуылга Teyip едж. Болмаса, кузд!Н айсыз карангы тунжде адаспай жол тауып керген OHepiMÍ3 жок eAi-ay, э ! Енд{ кыскы ак боранда, жолсызда, шуйкедей жалгыз косты табу калын шеппн арасына Tycin кеткен HHeHi табудан онай деп турганым жок. CeHiH одан озган OHepiH болса, 03ÍH 6ûieciH!— дед{. Абай eHepiM бар деп айта алган жок. Ундемей KypciHin койды. Ерболдын айтканы мунын да кец^нде дел осындай боп уялаган KYAiK eAi. Осымен жолаушылар тагы да Ш екеге бастатып, атка MiH6eK болганда, багана тынган жел тагы да кайтадан лезде кетер)л4п, зуылдап, шулап ызын салды. Сол ызын осал белг! емес, улкен зэрл4 суыктьщ кэрл4 бeлrici екен. Жiгiттep атка мЫп ап, тагы жортып женелгенде, кундЬп ажалдай акырган катты боран алаканшыктап ышкына согып, кайта кутырды. Суык кунд!зг!ден элдекайда катты еш. Аз гана уакыттын ¡ш!нде журпнимлердщ ыгын KeTipin жiбepдi. Б{раздэ алды-арты айгаласып, токтап турып: — Ойпырмай! EHAÍ кайтт!к! — Шын сор ещи болмаса ип ед<... — Бул тун боранында журтен жаксы ма, элде 6ip жерд< паналап жаткан жаксы ма, кайсысын етем!3? 270

—Жел бетжен адаскан жокпысындар? Ещщ не ойларын бар?— дел, с о т ы сезд< Ербол айтып барып, даурыга токтаскан. Шэкен)н акылы xypicTi токтату емес, 6ipaK катты журмей баяу жур!п, ^ rep i жылжи беру болды. OñTKeHi токтаса ыктайтын кора-жай жок. Мынау желд! аяз козгалмай отырга: KiciHi тондырып, ушырып ж!беру! мумк!н. Алда, не де бoлca^ YMÍTбар. Сондыктан ел: де 6¡piHeH 6ipi кара уз!П калмай, жылжи беру шарт. О здтнен акыл таппас болган жолдастары Шекен!н ce3ÍH акырын унмен костап кенд: де, артынан тагы ерд[. Тагы да узак сарылган шекс!з, баянсыз жур!с болды. Бул x y p ic 6epiH де тондырумен, шаршатумен катар, енд1 уйкымен де жудетп. KyH¡ бойы ас ¡шпеген езек те талды. Ки!мдер: жылы болганмен, катты кажыган дене тонуга айналды. Абай бойы калтырап, ене бойы тутас тоназыганнан артында келе жаткан- дарга айгайлап айтты: — Менщ аягым катып барады. Ат устжде аяк тонганды керген<м осы. Сен калайсын, Баймагамбет?—дел артындагы жас ж!птке айгайлап ед!. О да тонганын айтып: —Ешм 6ip жерге Tycin тыныгып, мызгып керсек кайтед)?— деп едь Барлыгы тагы MipLne токтап, акыл косты. Айнала дуние бул кунде терт-ак аттын басы косылган аясындай азгантай. Уй орнындай гана бол 6ypicin, суык туйшген. Аттылар бастарына анык кысталан азап TOHin, rapinTiKKe тускен жудеу бейнеде. — Жататын болсак, 6ip тастын панасын )здей!к!— деп едь Шэке. Жур!стен тун!л!п болган Ербол: —Енд) 6¡3re табылайын деп турган тас та жок. Не де болса Кудай деп, аттын бауырына тыгылып, осы арада тыным алайык!- Jïeni. Осы сез байлау ед{. Bepi де аттарынан Tycin, терт аттын, жонын боранга бурып, солардын косылган тамагынын астына 6ip¡He 6ipi айкасып, жантайысып, yHc¡3 жым-жырт жатысып калды. Бул шакта суыл каккан, кейде шыркап шулаган аяз yH¡„ боранды дауыл yHt кулакка тынымсыз урады. Осы аттылардан em¡H алмай тынбайтын соншалык беймаза, ьщ-шыи, у-шу долы дуние. Ерболдын TÍ3eciHe басын салып жантайган Абай кез жумгандаденес! айналып уй!р4лгендей. Буларды ат-матымен осы жаткан алакандай карлы жер!мен де тугел уйгр<п, куйындагы канбактай шырк айналдырган сиякты. 271

Журек кобалжып, бас айналады. К.Yлакта ыц-шын шы- нылдаган толассыз 6ip шуыл тур. Осы куй!нде, барлык пен жоктык арасында 6ip халетге азгантай уакыт жатгы да, Абай ойы emin, ceHin, жокка батты. ... Канша уйыктагандарын б)лмейд!. Bip мезплде устер!не тускен калын карды аяк-колдарымен серпе с!лк!п, барлыгы оянып турганда, ел] калын тун екен. Tepieyi де 6ip ауыздан аса катты тонгандарын айтып, сшюне турысты. Алдымен сейлеген Ербол eAi: —Ой, ж тттер! Уйкыдан Kici елмейд!. Мына кызыл шунак аязда уйкы жау. EcTi жи, кайрат кыл!—дедь — Б1лмейм!н, есте буйт)п тоцып кермесем керек ед<. Суык тура ет!мнен oTin, cyñeriMe жеткендей!—деп Абай арлы-берл! адымдап, аягымен Te6iH¡n, козгалактап жур. Жас Ж)пттер де тонган eA¡. BipaK олар тез кимылдап, терт аттын ycTÍHe ак жа- багыдай Tycin калган купсек карды жендер!мен, камшыларымен сыпырып кагып, жьшдам айналып, ез бойларын жылыта бастады. Атка MÍHicin алып, жолаушылар тагы тартты. Дел женелерде Абай: —OHieyip, адастык. EHAi, тым курымаса, жылынып, каукар жиып алайык, не де болса, 6ip сагаттай катты жортып ж у р ^ е р !— дед). Долы далада, катуланган суык жузд! егей далада булар тагы да узак жортты. Бет пен кол болмаса, ЖYPГ¡ншiлepдiн аягы, AeHeci катты желютен жылынып алган ед{. Енд! б!разда жай гана сызылып, саран сэулемен зорга дегенде елен-аландап боранды TYHHÍH таны атты. Журпнш<лер сезден калган-ды. BipaK 6epiH¡H ¡Ш1нде де тан атумен «дауыл басылар, боран тынар» деген жалгыз медеу, YMÍT бар ды. Аттарды аяп, жур)ст! акырын булкекке салган Шеке желд!н бесендеген!н, шуылынын азайып, еле iрегенiн кут<п ед!. Тагы да шекс!з узак кутт). Дауылды, мещреу даланын узак жол уетшдеп OKiHiuj азап кун! туды. Мезпл улы сескеге жетт!. Боранды кунн<н бар жарыгы —осы сур мунар, будан api ашылар кун, айыгар боран 6miH6eAi. ...Бул кум тагы да кунузын айыкпастан боран сокты. Жолаушылар KyHi бойы 6ip сагат жур!П, 6ip сагаттай аттарына тыным 6epin, шалдырып отырып, ал! 6ip белпс!з сай-са- лаларды, адыр мен жоталарды кезумен келед!. Токтаган сайын бастарын соншалык катыоган жалгыз гана ойды Teric ойласады; 272

Бупн таиертеинен Шэкенщ ез< боп жене Абай, Ербол 6ipre косылып: «Кешеп Баймагамбетт4н сез! дурыс eni, жел б)зд! Tepicxe ап Kerri* деген ойга беюген-дм Бупн 6ip токтап, 6ip жургенде, желге карсы журген багытты тастап, сол Kemeri Ботакан ошагында, Баймагамбет «кь[рын сокты* деген желд] eciepiHe lycipMeK болды. Ол айткан сез дурыс болса, булар желд! бетке алып кеткенде Есболат Кдрасуынын OHTycTiriHe карай кеткен болу керек. Ендеше, не Тобыкты жайлауынын шет! — Улкен Кексенпрге тартты. Немесе Tinii, кулан елс{з, онтуслктеп Керей жер4не Tycin Kerri. К,ажыган ой, ашыгандай боп талган ми езше осыдан epi тагы да 6ip улкен жумбак табады. TepicKe кеткен болса; кешепдей жур4спен жене TyHri xypicneH булар канша жерге кеткен болу керек? Ещм Баймагамбет айткан багытка 6erri тузегенде, каншалык узак жур!спен Есболат Карасуына не болмаса сонын денгейшдеп Бугылы, Машан тауларына мннуге болады? MiHe, бупн ашыккан, талыккан журпншшерд)н дамыл алмай ойлайтыны осы. Emiiri сапарды Шеке емес, Баймагамбет бастаган. Тунде тонган, ауырыксыган бой кейде жылынса да, ¡штей 6ip калтыраудан кунузын босамады. Абай енд! 6ip жылы мекенге жетсе, 03iHiH ауру халде зорга жетет!н жайын ангаргандай. Тагы да KyHi бойы жортудын аягы кешке жакын 6ip толас жасатты. Аттан кулагандай боп ауыр салмакпен зорга тускен Абай шылбырды Баймагамбетке 6epin, KimxeHe тастын ыгына кеп жантайды. Араларында сез, кенес жок. Эрюм ез куй!Н ез дертждей окшау ойлап кеткен сиякты. Абай болса, Ka3ip e3iH анык аурудай сезедь Денеде e3^in калган сал суйек, epiкciздiк бар. Бар бойын жер тарткандай. Тону онан сайын бойын агаштай cipecTipin, катырып барады. !ш ю журек, колка да аяздан калтырагандай ма? Ом[рден аныктап кудер узу сагаты алые емес сиякты. BipaK елденеден журег!нде сол елу-ешу халшен ypKin, корку жок. К.айта «жет­ се —жетеш, келсе —келс!н» дегендей усыну бар. 03iHiw осы ce3iMiH ангарумен ¡лесе, Абай кеше гана кец!л!нен еткен, боран куып ап кеткен eKi 6ip ыстык, сагыныш шагын сонгы рет еске алды. Eipi —кундей меШрл), газиз анасынын прл!пн ойлаган шагы. ExiHmici ем!рде ел!м сагатына шей)н умы- тылмай, сана-сез{м ешерде ен сонгы рет жалт eiin, б{рдщ ез1 боп, кез алдына ай жуз!мен кул<п келепн Тогжанын ойлаган шагы едй 273

Енд) сол елген, ешкен газиздер) тагы ойга тускен! Абай жанымен сонгы рет коштасканы болар ма? «6Ьим такау ма?»—деп ойлаган Абай уйкы-тынымынан тыйылып, ауыр мунда жудеп, курсш)п отыр. Дел осы шакта кас карайып бара жаткан кез ед!. Абай кулагына б[р жалгыз айгай ест[л!п калды. Ол елец ет*п де: «Ойымнын шатасканы болар!»—деп, ундемед!. Жолдастары бук тусш касында уйыктап жатыр екен. Аздан сон жанагы айгай тагы ест!лд!. Аныкадам даусы. Юм де болса, адамзат болса, бул жолаушылар каз)р жылап кер[скендей болатын. Сонгы айкаймен ¡лес Абай орнынан ceк¡piп аткып турганда, ез4н «ауру шыгармын» деген4н орынсыз екен деп б)лд!. Тура сала катты кайырып шыркап айгай салды. Элс!реп калган аттар, бунын айгайына кос кулактарын кайшыланта кадап, бастарын жерден жулып-жулып алыскан ед!. Ербол мен ею ж4пт те окыс айгайдан урке шошып, аткып турысыпты. Ербол Абайдын касына умтылып кеп: —Не болды, Абай? Кдмге айгайладын?—деп Абайдын жуз!не тандана карап капты. «Уйкысыраган ба» дегендей. Жок, Абай жуз! сергек екен. Жолдастарына бурылып: —Айгайландар! Жана 6ф к!с!нщ катты шыркаган ун! есплд), айгайландар!—дед). Желд!Н шуы ел! де тук басылган жок екен. Б1рак тертеу) ун косып турып узак узак катты айгайлады. Дел осы кезде ак боран ¡иинен, жел жактан булардын кез алдына булынгыр улкен кара кер!не берд). Келер сетте аппак дуниен!н ¡Ш1нен айкындалып, бадырайып, кастарына агыза шауып б!р атты кеп калды. Зор денелц уст! аппак кар болган, акбоз атты. Жанында сем)3 баран жылкы косары бар. Бул адам куана айгайлап: — Уа, бармысын? Т!р!м!с!н, жандарым-ау!— деген сергек сез!ммен же^п кел!п, аттан тусе берд!. Келген к)С1Н)Н унш алдымен таныган Абай ед). Айгайлап куанып: —Абылгазы! Айналайын Абылгазы-ай! Кайдан кеп едщ? — деп жуг!р!П барып кушактай алды. Ол анык Абылгазы едь —Кайдан келуш) ем? Сендерд: ¡здеп келем! Я, Кудай, ем!се жолды кыла кер! Мынау ак тутектщ ¡Ш1нде сендерд! табам деген ум!Т бар ма едИ? Эйтеуф, жандермен уйде тыным таба алмай шыккан б)р далбасалык. Ус)геннен амансындар ма? Vшып калгандарын. жок па? Аттарын тын ба? Тез атка м!нем13. Тун болмай, жылынатын жай табайык!—деп бэрш ез! билеп кетп. 274

Шэке мен Баймагамбет куана xyripicin, 6ipa3 тынайып калган аттарды жетектеп алып келд!. Бар жypгiншi аттарына тез M¡HÍn¿ Абылгазыныц артынан epin, желе жортып тартып берд[. Журпнш:лерд:н бул кезде кел{п ^релген жер! Машан тауынын желке тусы екен. Алда Абылгазы бастап жортып келед!. Онын касында катарына ¡лес!п энг!мелес!п келе жаткан Ербол. Эл< кунге тын, ширак басып келе жаткан кула жирен атын Абай алдынгы екеуЫ н артына такау бастырып ¡лест!р!п, катты 6ip мен-зенде келед!. 03ÍHÍH ауру-сауын да айыра алмай- ды. Оне бойы соккы жеген юсщей мылжа-мылжа. Айналадагы дуние де бутан тацгажайып халде. Кейде Абай жур1Пкеле жаткан сиякты емес. Жолдын eK¡ жагы тау сиякты да, сол таулар, жартастар буган карай ездер! сыргып, жылжып, киыс eiin келе жаткан сиякты. Сондайлык ойды, миды пэнпрткен сулдер гана келе жаткан куйде, кейде Абай уйкы мен ояудын, «барлык пен жоктыктын» арасына Шомгандай. 03¡He e3i катты танданады. Сэл уакытсанасы оянса: «Уйкы мен шаршау женд! ме? Болмаса аурумын ба?»—деп, мунар ¡Ш!нде шала 6ip ойлар ойлайды. Окта-текте буган алдында келе жаткан ек< аттыныц уз)к-уз!к сездер) ест)лед!. Абылгазыга жанасалап жур4п келе жаткан Брбол: — Жаным-ау, калай таптын 6i3Ai? Кер4пкелщ бар ма? Осындай ак шунак боранда адаскан адамды табамын деп, ec¡ бар Kici ¡здеп шыгар ма?—дейдь — Атама! MeHi 6yriH Kici демей, осы жоннын каскыры десенш4! —Каскыр да боранда ¡здеген!н таппай, Ke3ÍKKeH¡Hалады гой ! —MeHi жан ушырган шыгар. Абайды кешелер Жиреншеге алдатып жургенде, киянат кылдым-ау деп, !Ш)мнен сол жаманшылыгымньщ STeciHiH 6ip кайырармын деп ем. Содан кеше туске жакын боран басталарда мен сендерд!н адаса- тындарынды б{лгем!н. Ботакан басында жел алгаш катайып басталганда, сендер эуел{ 6¡p yñ^in турып калдындар. Сонда мен Шакпактын жотасынан би!кте турып, караларынды кер- гемш. Егер сендер адаспасандар, жолымыз Жыландынын сыртында туй!ссе керек eAi. Туйспедж. Сонын арты боран болды да, дуниет ак шымылдыкпен жауып алды. Ceндepдiн адаскандарынды 6iAaiM. «Желд{ ангармай, KoKcearipre, Керей жер[не, кудалага тартып KeTri*,—деп ойладым. BÍ3 болсак, кеше, дер кез!нде Есболат Карасуына жeтiп кондык. TyH¡ бойы айгай 275

салып, атой ôepin, белг! де жасадык. ByriH сол жерде калуга болмады. Отыны, будыры жок, ку такыр екен. Содан косты Komipin: «Жетсендер, Машанга кон, болмаса жолда Вугылыга тунео,—дед!м де, 03ÍMтан аткалы, кун! бойы кос ат алып сендерд) ¡здеуде болдым. —Ал сонда кайдан кездест!рем деп ¡здед! н? — Кездест)рем деу киын ед!. Тек 6¡p жорамал. Ойлага- ным —сендер естен айрылып адассандар, онда дауа жок Ал 6ip бетпен тартып адассандар, онда барып-барып 6ip шакта ec KipeAi де, кешеп желд1 ангарып, ôerri дурыс белплеп, кайта тар- тасындар дед!М. Сонда не Бугылынын, не Машаннын сыртынан шыгу керек деп долбарладым да, куж бойы осы сырттыкта арлы- берл4 уш рет жортып шыктым. Айгайлаганым — жана осы Машан желкес!не сонгы рет ¡л4не бергенде, кез байланып бара жатса да, ¡3Aepimu кест<м. Кесе сала, сонымен жортайын деп ем. Боран такыр жерде ¡зд) KOMin тастап отырыпты. Содан шапцылап отырып, беттер!нд' ангарлап, 6ip шай кайнатым бойы узбей айгайлап келе жатыр ед]м!— дедь — Сонда 03ÍH адасам деген ой бар ма, жок па? Абылгазы, сен тепн адам емессщ. Кем койса, баксы боларсьщ. Абылгазы кулген жок. Бул e3ÍHtn кумалакшы, болжагыш KymiHe «бабамнан калгана деп ceHeTiHi де болатын. BipaK куздж айсыз карангы тун<нде, дауылды, жауынды тунде, керек болса, жалгыз туп тобылгыны, жалгыз шогыр карайганды таба алатын. Кыста ат кулагы кержбейтш ак боран 6ip жума узшмей сокса, сол 6ip жума бойында токтамастан жол тартып отырып, аткан октай жаза баспай, барам деген жерше ат тумсыгын аумай кеп Tipen дел шыгатын. Бул касиетж ол сеуегейлж демейд[. Ерболга сырын айтып келедй — Мен4н адаспауым баксылык емес. Bip сокырдан, аса 6ip ecTi картан сокыр кериимЬ Токпайдан окыган сабагым ед!. Сол Kici eKi ауылдын арасында, кейде киын асудан асып, жауын- шашынга да карамай, жалгыз ез) журе беретж. Сокыр болганда, санылауы жок, су карангынын 03ieAi. Куданын куд!рет!, таныс жер гана емес, кейде кермеген жерше де, козы кеш жерге шей!Н адаспастан, аумастан тура баратын. «Тока-ау, калай журес1Н?»— деген)мде, со Kici: «CeHi бастайтын жол болса, м е т бастайтын жел»,—дейпн. Жел жетектейтш! рас, 6ipaK ecipece кеудес! же- тектейт!ндей KepiHymi ед:. Кара тущц жауында, акборанды кыс дауылында 6Í3 де сол сокыр Токпаймен тен боламыз. BipAeH желге аса катты ден кою керек. Одан epi K03ÍMбар демеу керек. 276

Ken¡JMÍHкезше бастату керек. MiHi, м ети бар сыр-сикырым осы- ак!-дед!. Енд!п барыста Ербол Абылгазынын буларды кай жерге апаратынын, кандай ниел барын сурап ед!. Абылгазы барлык топты тосып, 6ipa3 Mipin турды да: —Ж тттер ! Сендерд{ц суыктан катты жаураган жайларын бар кер!нед{. Оз!м{здщ косты ¡здеп табайын деп келе жатканым жок. Жаман-жаксы болса да, осы Машанныц салаларын кыс- тайтын Жуантаяк, Мотыштын ôipii-xapbtM ауылы болатын. Сонын 6ipiHe жетк<зш, уй<-куй! жаман болса да, жылы казан аспанын жанында жан шакыратын жылы жайга жетюзей<н деп келем. Кайда, KÍMHÍHауылы бар екенш б!лмеймж. Осы туста, дел осы 6¡3 келе жаткан езекке сонгы жылдар Мотыштын 6ip елд) ауылдары да кыстау салды деп eni. Сонын 6ipiHe кездесем4з бе? ORieyip, 6yriH тун жылы жерге жетк!з!п, ездер!не жан шакыртам !—деген. Жолаушылар катты тонып, жаураган ажармен, ел^реген унменен: — Баста! Бастай бер! — Тек деген!н болсын! — Тек 6ip баспанага жетюзсен, арманымыз жок. EHAiri жур!ске шыдадык!—десш, барлык epiKTepiH Абылгазынын езже берген. Осымен тагы да б)ркатар уакыт yHc¡3 желе жортып, калын кара адыр ¡ш4ндег) терен шатты, тогайлы езект] кулдап келе жатканда, булардын алдынан «шэу» eTin урген ит даусы ecTmin калды. Журпнш!лерд!н куанганы алабетен ед}. Арасында б!реулерм — Я, T8HÍp, бере гер! —Я, Кудай, аксарбас! — Калдык па ажалдан!— дест!. Кар калын басып алган 6ip шогыр кайынды жург!нпмлер орап айналып, кен койнауга шыга бергенде, алдарынан жацагы итгер YH¡ кебеМп шыкты. Араларында зор унд4, улкен тебеттбрдщ барпылдап урген, тау жангырыктырган з!л<де есплд!. Абылгазы атын борбайлап, шаба жортты. Озгелерден узап барып, тасты такыр каратумсыкка ¡л)не 6epai де, кедценендептура калды. Абай мен Ербол катты ж елт катар кел!П, Абылгазынын касына такай бере, теменде жап-жакын жерде кызарып турган терезенщ отын кердь — Ел! Ел! 277

—Кайран ауыл! АйналайынньщелИ Т!пт1, ел! жаткан да жок!— деп Ербол Шэке мен Баймагамбетке даурыгып хабар етш жатыр. —Терезес) кеп! Эз) улкен кыстау. Мынау б)р аукатты ауыл гой! Жолымыз болган екен, Ж!г!ттер!—деп Абылгазы да катты куана суйс!нд{. Бар жург!нш!ден ез! бурын келд). Ес!к алдына аттан тусе бере, жаяу юс) к!рет)Н жабыкес!кт) дуб)рлет!п, асыга кагып тур. Абай аттан калай тускетн бммейд). Шылбыры колынан тусе бергенде, Баймагамбет алып кете берд). Денес) агаштай боп катып, с!рес!п калган сиякты. Козгала алмай, с{лей[п турган халжде Шеке такап кеп, колынан устап, суйеп кана козгалтты. Жер дуние корасымен, аттарымен Абайдын кез алдында шыр айналып бара жаткандай. Ек! кулагы шынылдап, сезд! де еопртпейдг Тек уз!к-уз[к ангарганы уйден шыккан б!рекеумен Абылгазы, Ербол сейлесед!: «...Мотыш!... Догал!.. Найман!..^ деген угымсыз б4р аттар гана кулагына келед!. Абылгазы алга тус!п, ауыл юс4лер! соны бастап, узын, карангы даланмен жолаушылар шубырып келе жатканда, тукп!рде, карангыда кызыл сэуле бер!п б[р кен ес!К ашылды. Ар жагынан карсы журген б)р эйел даусы: —Отауга юрпз. Улкен уй уйыктап калды! Отауга к)рпзс<н дейд)!—деген буйрык бш!нд!. К.арангы даланда зорга козгалган Абайды Ш эке мен Баймагамбет ек! жагынан суйеп келш, далан тукп!р!ндег! кен ауыз уйге ю рпздь Казан аспасында ел! сенбеген, жалындап жанган от бар. Тыныштыкта кешкен жылы мекен, адам жайы езш ж ыстык леб!н атты. Казанда асылган жылкы етш4н ик!мен, сары кидын ашылау тут!н конысымен карсы алды. Ауыз уй болса да кен, таза. Тершде улкен кос терезе кер{нед[. Сырмак, алаша, таза тесежштер де бар. Конактарды казанаспа жанында турган картан кызметш! эйел мен азпазшы еркек тосып тур. Тыстан бастап келген еркеклн бфеу! желбегей шапаны бар, жур!с4не Караганда жылпос, жас сиякты. Сол жанагы ауыз уйдщ ¡ш!не тугел К1рш болган конактарга он жактагы терг4 уйдщ ес!пн ашты. Ол белмеде табалдырыгынан бастап жап-жана кызыл-жасыл тыкыр алаша теселген. Ар жагы тукт! К!лем. Манатпен оюланган едем! сырмак та жайылыпты. Кен, жарык, аса б<р кер)кт) жай екен. Алда келе жаткан Абылгазы, Ерболдар бурын юрдь Олар он жакта, би1к суйек тесект<н жанында турган уй иесже амандасып, торге карай ете бердь 278

Енд) ес<ктен аттап Абай к ) р т едг Артынан оны суйей Ш эке коса ю рген-дь Абай еуел! он жактагы шашакты Кы­ зыл шымылдыкты кердь К,алын кус тесек, кус жастыкпен к!с! бойындай боп жиылган сенд! суйек тесект! де кез кы- рымен шолып етл . Енд! уй иес!не кез! тусе бергенде, катты анырып: —АЬ! Жаным-ау! Оз! м е ?- деп шалкалап кулай бергендей болды. Тесеквн аяк жагы мен кырлы пешт!н аралыгында б!р ейел тур. Акшыл кейлект), кара камзолды, кимешек шаршылы сулу кел)ншек Абайга жан ушыргандай умтыла берд!. Аркасында калын шолпы шылдыр-шылдыр етт!. —Жасаган-ау! Абаймысыз? Кудай-ау, с!зд[ де керетш кун бар ма ед)? Бауырым-ау!—деп кеп, Абайды кушактай алды. Шол- пысы катты сылдырай, шылдырап кеп, Абай кушагында у т ешт!. Сол шолпы сылдыры шыгысымен кез!н жумып тындап, ес! аугандай куп-ку боп Абай тур. Босагага суйен!П капты. Бунын мойнынан кушактап, екс!п жылаган кел<ншект!налдында кулап тускендей. Буыны калтырап, бар сулдер) кетш тур. Кел)ншект! икемс13 колымен кушактайын десе, дермен! жок, тек аймалайды. Сез катуга тамагын бунаган, жагын карыстырган б!р тас туй<н туншыктырып барады. Терге жетпей, кел)ншек кушагынан босамай, сол ес!к алдына Абай бупл!п кулай берд!. Торге шыгып отыра берген Ербол, Абылгазылар: — Ушып, жаурап кеп ед!! — Талыксып, ауырып кеп ед!! Ей ауып кеп1-ау!— дест!. Абайды бар жолдастары боп терге алып кеп, тесекке суйеп отыргыза бердь Шеке бел!н шеш!нд{р)П жатканда, сырткшмш Баймагамбет тартып шеш!п, кеудес!н аша берд!. Кел!ншек: — Я, Кудай-ау, не дейд!? Дертпен кел!п пе ед!?— деп бм к тесегжен улкен кестел) акжастыктарды алып, Абайдын артына кулатты. Сырткы калын купшен, кузен ¡ииктен Абайдьщ бойын арылтып, ¡шк1 бешпент!н!н омырау ын бурынгыдан да аша туст!. К.асына курак ушып отыра калып, кеп б)лез!кт! ак саусагымен Абайдын мандайын басты. Б)р колымен алдынан, омырауынан кушактап, аймалап жур, Абай акырын гана кез!н ашып, ез омырауындагы кел)ншектщ колын устап, соны кез!не басты. Жып-жылы алаканын аузына екел<п, унс!з жабысып суйгенде, кел:ншекпн жуп-жумсак колынын сыртына ж!пт кез1нен аккан кесек ыстык тамшылар кат-кат туст<. Т!л сез! емес, жан сез1ндей купия сыбыр Абай кеудесшен шыкканда: 279

—Тогжаным! Арманым жок, алдында алсын!—деп кана 6ip тыныс атып, YHi eujin токтап калды. Абайдын касында отырган Ерболдын Тогжанды таныганы осы едь —К.алкам-ау! Куатым-ау, недейд!?Тогжанбысынсен?-деп умтылып кеп, Тогжанмен Kepice берд). — Мен Ерболын гой, алтыным!— деп, о да жылагандай босансып кушактады. Абайдын касында иыгы д)р:лдеп, OH¡ аппак боп, exi ]кезнне жасы MOAnipenтолган Тогжан Ерболды катгы кушактап ап, enipen жылап ж!берд{. Бул Абайды кушып жылайтын exciri мен жасы eai. Абайларды тыстан KiprbreH exi еркек осы уйде. Олар та- ныркап, салкын томсарып тур ед{. Ербол мен Тогжаннын Kepic- KeH¡H керген жерде кен!лдер1 жай тапкандай болды. Келгендер Тогжаннын бауыры, TepxiHÍ екенш е кездер) жет<п, ты- нышталган. Бул ж<пттер Тогжаннын xyñeyi де, кайнысы да емес. Bipeyi сыпайы сызылган, сары муртты, аксур келген молда екен. ExiHmici —ерн!не томпита насыбайын салган ала кездеу, кою касты, шокша сакалды, арыкшаж!пт. KniMi орта колды. Осы ауылдын конак кутуш! агайындарынын 6ipi — Дуйсен болатын. Ещмп уй iujinme кайта-кайтаил катып жаткан сол Дуйсен мен молда. Exeyi 6ipece кул!п, 6ipece таныркап: — Япырмай, Тогжаннын бауыры боп шыкты гой! — Мынау ак боранда, жет! тунде элдек!м десек, ез)М!здщ Тогжаннын агалары болды гой! — Тогжаннын ел-журтын сагынганын карасаншы! — Ботадай боздады гой! Пайран алтын 6eciK, он жак десенш)!— aecin калжак, эз<лд! де айтыскылары келед!. Алгашкы Kepicy yHc¡3 жалын, ыстыкжаспен басталды. Абай мен Тогжан содан ары 6ipiHe 6ipí кур телм!рш карасканнан баска, узак уакыт сез катыса алмады. Kyrymi аспазшы картан эйел мен 6ip кел!ншех Тогжанга кел!П, акырын сыбырмен берген буйрыктарын eciT¡n xeiin жатыр. EKi ж[пт жасаулы кен уйд[н ортасына топсалы, денгелек устелд! экеп жазып койып, шамды осы apara орнатты. Саптама eTiriH тастап, MecimeH отырган Абайдын шынтагында улкен кус жастыктар. Кымбат калын драптан Т!кк4зген, ногайша nim^reH, TÍK иык сур бешпент Абайдын омырауы ашылып, келденен созылынкырап жаткан бойына жарасып тур. Ак кейлектщ сыртынан киген кара желеткен^н тес!нде алтын баулы сагат 280

кержед!. Басында тымак жок. Базар колды, TiKme келген, унамды кара катифа такиясы бар. Абайдын мандайы жазык, кен. Тымак астында кун мен желге тимей жургенджтен, аппак екен. Bipat мурны, бет-аузы аса катты тоты ккан. Ж ылтырап, ¡С1нгендей, карауытып тур. Ke3¡ кеп жылаган KiciHÍH к а з н е й . ETiepi iciHin, кызара жасаурап калыпты. K,a3¡pAe Абай катты 6ip Д!р1лмен тыныс алып, eKCÍK атады KypciHy мен eKCÍK, кеп жылаудын артынан булшген im толкыны сиякты. Biрак, осымен катар кейде денес! ерекше катты тоназып, дipiл кактырады. Б!разда 6 eii дуылдап, аса 6ip катты кызу бунаг кеткендей болады. Кепке ш ейт Абай e3¡HÍH бойындагы осы e3repiciH елемей, тек Тогжаннын жуз4не, MyciHtHe, ep6ip кимыл, козгалысына кез алмай тeлмipe караумен болатын. Тогжан бурынгысынан да сулуланып, суйк!мд{л!г< аса тускендей. Жуз! ipmen, ep-6iT¡Mi кесек сулу кесюнге айналып, айкындала тускен. Бул - толган сулу. Сондыктан бурынгы K im ^ey келген кырлы мурны Ka3ip аз кетерше Tycin, ажарлы жарастыкты KecKiHтапкандай. Ke3AepiH¡H ак, карасы айкындап, бар шарасы да уялы, салмакты бопты. Устамды, салкын сулу болган Тогжан. Ой ма, арман мен eMip ме, eñTeyip, 6ipi табын салган. Ka3ipri Тогжан жузшде Абайдын киялынан 6ipAe-6ip шак кетпейтш, елб!реп, толкып, лезде кел!п, сетте кайтып туратын кызыл арай peHi жок. Уй imi бул уакытта жапырлаган эн.г}меде болатын. Абай мен Тогжан 6ipiHe 6ipi бар жанымен, ыкыласымен бер!л)п, кулай умтылгандыктан, айналадагы журттын сездер{н ecTÍMeñAi, укпайды. Ербол мен Шэке, кейде Баймагамбетте косылып, кутупм eKi ж4птке ездер4н!н ею куннен 6epri сор азабын ер алуан кып энпме eTin жаткан. Аншылыкта жypiп, бул жактан кеп шыккан окыс кел!стер{н де айткан-ды. Адаскан адамнын боранды кунде миы ашып, естен, багыттан калай айрылатынын де еселеп- еселеп айтады. Абылгазынын буларды адам айтса нангысыз 3epeKTÍKneH тапканын 6 ip сетте Тогжанга да тындатып, айтысып шыкты. Аздан сон шай келдь Тогжан баягы шолпысы сылдырай жур)П, баягы Абай алгаш Keprettieri сыпайы козгалыстарымен, KyTyrni келшшекке шай жасатып, e3i устел касына отырды. Абайдан бастап жагалатып кою шайды усына бастады. Осы кезде басын жастыктан зорга кетерген Абай ею шекес! катгы шаншып ауырганнан Ke3i карауытып барып, шалкалап KeTin, желкесш 28!

бимс тесекке сарт eiK¡3Ín согып алды. Бойын эрен жиып, мандайын колымен басып, томен карап, зорга отыр. Д!р{лдеп калтыраткан денес! кейде сэтте дуылдаган ыстык отка шарпылгандай болады. «Шай imÍH.¡3» деген Тогжан унш туман ¡ш[нде ерен ест<гендей боп, бар куинн жиып, 6ip шынаяк шайды ¡ш!п Kepin едь Шайдын ыстык, суыгын да айыра алмады. Тамсанып кергендетем)ртатып, аузынын дэм[ бузылыпты. Осы шайдын усинде Абай e 3ÍHÍH анык наукас екен!н б!ЛД). Bip кеседен артык ¡ше алмай, мандайын басып, унс!3 сулык отырып калды. Баганадан Абайды багып отырган Тогжаннын кабагына катты кей!с ¡л!нд!. Ур)ккендей боп: — Абай, суыктан ба, c¡3 сыркатсыз гой. Киналып отырсыз гой!— дед!. Ербол да Абайдын бас KOTepin, Тогжанга караган жузжен оньщ анык наукас екенж айырды. —Жузщ балбырап, exi кез!Н жасаурап, рен<н катты бузылып отыр гой. Суык erri-ay, Абай, саган! Кшмд) калын жамылып, тымак KMin, мына ыстык шайдан 6ip-eKi шынаяк ituin, буркен<п жата кал!— деп мэслихат бердь Абай сол акылды алгысы кеп ед!. Бунын кабагын байкаган Тогжан орнынан жылдам турып, Абайдын тымагын басына кипз1п, KyniciH иыгына жауып, Т!зес:н кымтап, ыстык шайды кайта куйгызды. Bip касык сары майды ез колымен салып, алдына кант та койып ед4. Абай 6ip кесе шайды тагы да зорга iurri. — Б!лмейм!н, басым алып Tycin барады! Оне бойымда cay тамтык жок. Суйек-суйег4м сынып сыркырайды. Аузымда дэм де жок. Ыстыгым катты ма деп турмы н!- деп, тагы да шекесш басты. Журек айнып, кобалжыгандыктан, будан api аузына дэм ала алмады. Тек «eciM барда, эл!м барда айтып калайын* дегендей, уйде отырган к{с!лерден жасыра алмай, кепке угымсыз, KypciH аралас 6ip арман айтады: — К,удай-ау, бул не жаза!? К,андай газап? Oмipлiк жалгыз арман алдында кандай газап!— дейдь 03ÍHÍH ауруынан ауыр наласын сыбырлап, y3in-y3in айтып кетед!. Тогжан бул зар тшектщ айтылу ce6e6i e 3i екен)н салган жерден укты. K e 3ÍHÍH жасын журтка б^лдipмeй YHCÍ3 гана сыгып тастап отырды. Шай жиыла бере Абай жастыкка кулап TycTÍ. Зорга шыдап отырганын уй ¡ш! жана б!лд4. Басындагы тымагы мен KyniciH алмастан, сонын сыртынан керпе жауып, кымтаган Тогжаннын камкор кимылдарына cyñciHin, Абай т<л катады: 282

—Жаным! Асылым... Барым —б!р ез]ц!—дейд<. Успнетен!п, кымтап журген Тогжануа уашыуы сыбырлап жатыр. А с тскенше Абай унс!з жатгы. Уйкы мен шатасу арасындагы б!р шым-шытырык куйден миы талгандай. Кейде ой еиип, дуние жокка баткандай сен!П б[р кетед). Кей уакыт езш Эйгер!м жанында керед!. Б!р шак уш жирен атты пэуескемен Семей кешесжде келе жаткандай б]р ангарып калады. Б1р уакыт кап- карангы тунде колына Карашолакты кондырып ап, Кыргыз шатындауы Юш!эулиен!н кия жакдар тасынан мен!реу терец кара унпрге карай атпен тус!п келе жатады. Астындагы Кула жирен сур!н т кетш, бурк!т!мен ез! куздан темен кулап ушып бара жаткандай кер!нед{. Абай селт етш шошып оянып, басын жулып алып, айналаны шала танып, жастыкка кайта сулк кулайды. Таты б!р талып барып, кез Шнгендей болганда, дуние — дуние емес, аспаны, жер! тутаскан б!р кызыл жалкын, теп-тегю кула туз боп созылып кетед{. Сонын ¡ш!нде ез! ушкан сиякты. Болмаса агын, толкын ¡ш!нде жуз)п келе жаткан сиякты. Элденендей пер!дей, жындай б<р елеметтер елестейд). Адам кесюн<нен бузылган, аса кубыжык бейнел! макулыктар кep^нeдi^ Гажайып турпатсыздыуымен буны турш[кт{ргендей болады. «Жолдас болайык, журей4к, б!зге ерес{№> деп, солар кайда барса да касына оралып, ел!кпре беред!. Солармен енд! кет4п, ез!не кымбат жагасынан ешй уз!л!п бара жатса, умтылып кеп колына Тоужан жабысады. «Тастама, жаным, ала кет мен!!»—деп ыстык жуз4н Абайдын бевне басады. Жасыменен бунынжуз!н жууандай болады. Абай сандырактап, куб)рлеп сейлеп кет!п: —Тастамаймын, жаным! Кетпейм4н, касында болам!—деп сейлеп оянып кетедь Бунын сандырактауанын ануаруан Ербол катты к ей с айтып: — Япырай! Абай ауырып калды-ау! Катты кызуы бар уой Ек! кун, б)р тун боран не жанды койсын! Суыкка ушып кегп ме? Тузде жур[п, бейнет шег!п калды-ау! —деп кынжылып отыр, Енд{ б:разда успндег! керпен!, к у т м жулкып тастап: «Куй1П барам, ертеп барады, алшы, алшы!»—деп Абай тагыда уйкысыраг оянды. Осындай аласурумен Абай наукасынын басы басталды Журт тамак ¡шерде оны мойнынан кушактап сипап отырыц ояткан Тоужан ет!н!Н лаулап, кызып турганын Ерболдаруа б)лд1рд{. 283

—Ыстыгы колымды ертеп барады! Абай-ай! Сонша жылдан кез алдыма 6ip келгенде, осындай К)р!птарлык, rapinTÍKTe келерьисщ? B ip сен емес, мен де мандайымнан соры арылмаган rapin екем. Bip керсем деп ансаушы ем. Керсеткетшн кайтей4н. KyñiKKe KyñiK, арманга арман жамалсын деген{н бе?—дед!. Кей C83ÍH уй ¡Ш)не ecTipTe айтады. Кейде жанагы Абайша сыбырлап, жылап, аурудын кулагына тене отырып айтады. Жылай Tep6eTin отырып, Абайды e3i ояткан ед!. B ip a K ас ituy емес, Абай енд< б]ржолата тесек тартып жататын наукастын куйшде екен. В!сынган дем! алкындыра дем!кт:р]п, eKi иыгынан зорга алынады. Тер алдына езге конактан белек eTin тесек салып, соган Ербол, Шеке, Тогжан ymeyi шеш!нд!р)п, тургызып апарып жаткызарда, буыны калтыраган Абай аягын ею-ак басып барып кулап калды. Наукасы шугыл басталды. К^тты мендет!п екеткен ауыр наукас боп басталды. Абайдын касына тесек салгызып жатып, Ербол: — Осы наукас бупн емес, кешеп еткен тунде басталды. Содан кейж де 6ip тун, 6ip кун ак бораннын астында, ат устшде журген сон, не калсын. Ауырган куйде xypinTi. Мунда жепсшен калпактай тускеннен соны ангарып турмын. Тек акыры кайырлы болсын. Катты жыгылганнан журепм cecKeHin тур!—деп Ербол Тогжанга уй онашалыгында ¡штеп KayniH б!лд{рд!. 03Í катты талып шаршап келсе де, Ербол Абай жайын багып, женд} уйкы уйыктамады. Уйдщ шамын еш!рмей, тек басып кана елс<рет!П шыгып кеткен Тогжан ата-eHeciHÍH уй!не кетсе де, тыным ала алмады. Тун ортасы aya берген кезде Абай тагы да катты кызу успнде, уйкысырау мен сандырак арасында у)нлеп, тынышсыздана бастап едь Тогжан бунын дертг! тынысын алыста жаткан орнынан сетте сезгендей бопты. EciKTi акырын ашып, шолпысын колымен кысып, сыбдырын б!лд!рмей, Абайдын аяк жагына жай гана козгалып кеп, жузже тел Miре карап тур екен. Наукастын ынкылы кушей!П, киналгандай. Касына жакын жанасып кеп отырып, тагы да Абайдын мандайына колын басып, кызуын байкады. Ел жатканнан 6epi карай Абайдын шатасып, мунарткан ойында, кез алдында ылги айыкпаган ак боран уйыткиды. Дуние айнала аппак суык 6ip агын сиякты. Кар ма, коршап орап алам деген ак суык кебж бе? Оз!нде жене токтау жок, тыным жок. YHeMi жылжып, сыргып агып отырган тутас 6ip лай, лайсан. 284

Агызып бара жатып 6ipece кетер!П, аспандатып ушыргандай. Абай санасында бул кейде ак кар, майда боран болса, 6ipece оптыц ¡шшдеп ащылы сор, тупйз терец мидай. Сол кейде ез бойына ciMipe тартканда жутып кетет)ндей. Арашалап алар, куткарар жан жок. Панасыз, элс)з ез) кол-аягы байлаулы жандай, жутылып бара жаткан сиякты. Карманып, «еп, Kerri, уста... куткар!..* деген сиякты болады. Сонда тагы да буган умтылып кеп, перуене боп Тогжан оралады. Ушып келгендей EipaK eHAi Тогжан колын бермей, бегел)п тур. «3HÍHA¡ айт, маган арнаган eHiHjii айт!)>—дейд4. Шатаскан ойымен пэле кушагына жутылып, батып бара жатып, Абай асыгады. Тогжанга деген ез ележн, оган карай аласурып, айткысы келед!. К,олын созып, шапшанайткысыкелед4. EipaKeлeнi eciHeтуспейд. «Кайсыед{!.. К,алай eAi!..»—деп Абай шатаса сейлеп оянды. Ояна бере, кез алдында, дел касында буган жабысып, бепне тен[п, б4рдеме деп кабагын туй!П, киналып сейлеп отырган Тогжанды керед. «Тагы да жанагы шатаскан калпым екен»,—деп сол шатаскан куйше кайтадан ауысып кетедь ... Тогжан будан жауап плеп отыргандай. Айтпаса, одан айрылып, Абай ем1рден де кол y3eTÍH сиякты. Кдрманып, тагы ойлайды. елеш... Тогжаны колка еткен елен! eciHe туспей, тагы кинайды. «К.айда Kerri? Жогалттым, айрылдЫм сенен»,- деп аласурып, тагы сандырактап, тагы да даусын шыгарады. «Соным кайда, саган... саган ед) гой, таппадым гой!)>—деп Keiin, тагы да елен4н ¡здейд!. К,анша уакыт eixeHi белг{с4з, Тогжан узак отырган уакытынын бер!нде Абай осылай аласурып, жандермен карманып, ылги 6ipAeMec¡H жоктап жатыр, ¡здеп жатыр. Эйел KeHhi Абайдын бул шатасуынын 03iMeH байланысты eKeHiH ангарды. Жаны ашып, бе^нен аймалап 6ip кушып, бауырына басып, азапка оны кия алмай, елж4реп кетед{. ... Жарк етпес кара кенШм не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да..— Аягын жана e3i айтты. Сенер кун селем)ндей! Соцгы кызыл арай шугыласындай, ен сонгы уз^ер дем4мен айтгы. Дуниеде, cipe, сендей маган жар жок, Саган жар менен артык табылса да! 285

Тогжан Абайдын колын бауырына басып, бук тус1П, б!лег!нен суй!п, жылап жатыр. — Сэулем! Бул сен)Ц сезщ емес, м е т ц сез<м гой. Мен!Ц журег!мд! айтканын гой. Сорлы тагдыр, т!р! кет)ргенше, м е т сен!н алдында, сол елде алса нетт<. Сол кунде алсан. нетт)!—деп узак еплдь Соншалык ауыр кусамен куицренш, зар илеп кетт1. Абай б!р сеттагы да алкына, кинала аунап, «сусап барам!* дегенде, жылаудан басын кетер1п алган Тогжан онын не айтканын ангара алмай, ексш отырып аныра карап ед!. Терк карап жатса да, сергек жаткан Ербол орнынан аткып барып, Абайга пешпн кырында турган сусынды экеп берд). Сусынды аз гана урттап, тандай Ж1б!тт! де, Абай тагы кулап кетт!. - Бу не боп кетп? К,атты наукаска айналдым гой. Бет! калай ед!! Оне бойымды ертеп барады!— деп курсшд! де, тагы кез жумды. Ауыр ынкылдап, енд< ынырана дем алу басталды. К,атты ынкылдап ыныранады. Ыстыкжел кеудестен д!р!лдеп, лыксып шыгады. Бул тунд! Абай киналу, кызу, ауыр сандырак куйшде етк[зд!. Тогжан мен Ербол да б!р сэтке кез ¡лш тыным алган жок. Тогжан жанагы б<р катты шерленд)рген зар артынан, тан аппак атканша жылау, налудан ез бойын тыя алмай койды. Тек тан атып, уй ¡Ш1 оянып, анау жактагы ата-енес: турды деген хабар келген уакытта, Абай азгантай уйкымен кез ¡лгендей болган сон, зорга турып, акырын басып шыгып кетт). Озгеден ерте оянган БаймагамбетТогжаннын.жуз[ аппак болып куарып, каны кашкан бойында, сулдер) курып бара жатканын ангарды. Саналы сулудын салмакты ест! келбетшде жары елгендей каралылык табы бар. Ек! кез! кып-кызыл, кабагы сазарып, !С)н!пкет!пт). Абай осы ауылда тесек тартып, наукас боп он кун жатып калды. Алгашкы б!р жума бойында бунын киналуы, кысылуы, касындагы жолдастарына, ес)ресе Тогжанга жене осы ауылдын барлыгына да катты кауш ойлатып ед!. Ауыл иеи Найман деген картан бай болатын. Ол Абайлар кеп тускен жайларын, К!Мекен- дер!н сырттан бийп ед). Ертен!нде Абайдан баска жолаушынын барлыгы Найманнын улкен уЙ1не барып, ауыл иесше селем бер!п, ездерМ н жур!с жендер!н жайбагыстап айткан-ды. Найман бейб!шес!мен екеу! отауга кеп, Абайдын кенш н сурап, «дертке шипа* тшек айтысып шыккан-ды. Б!рак ауыл Абайдын наукасына кайысканмен, осы куни!ц туе шагында Тогжан туралы унамсыз сыбыр есгпп, келш м!нез)н 286

сыпсындап сез кып калды. Тундеп eKi ж^)т Тогжан мен Абай арасындагы кас-кабацты жаксыга жорыган жок. Олардыи келер кун танертен кайта-кайта сурасканы Абай мен Тогжаннын агалык, бауырлыктуыс жакындыгы кандай екенш б<лу ед). Булар алыстан косылатын аталастар гана екен. Ендеше, «тундегщей 6ip¡He 6¡pi y№pínin, оралу тепн емес» дескен-д!. Найманнын колында eHmiAeci боп cim cin кеткен картан малшысы Садыр Тогжаннын ауыз уй)нде жататын. Сол Садыр еткен тунде Тогжаннын тан атканша Абай касынан шыкпаганын жене танертен кайтканда K03ÍH жаска булап шыкканын ею ж!птке де, Тогжаннын енейне де жасырмай айтып берген. Осыдан сон Абайды кутуге Тогжан ж)бер!лмей, бул отауга Найманнын KeMnipiHÍH e3i кеп отырган. — KYHeKenHiH баласын ез колымнан KyTeMiH. Мен де с е т и ананмын, балам, бетен)немесп[н. Жазылганшабасынажастык, аузына сусын болатын жанашыр агайынбыз. Тек сыркатыннан жазыл, шипа 6epciH¡— дедi. Салкын жузд1, би:к бойлы кара кем тр Абайдын кутушк) боп 6¡p жагынан ез1 отырса, касына кемекий eiin тундег) молданы алды. Наукас келес! уш кун бойында удайы есс(з жатты. Тогжан болса, окта-текте аз уакытка Kipin шыкпаса, emu бунда бегеле алмайды. EHeci: «Сен атанды кут, улкен уйде бол, бегелме, шырагымо,—деп удайы сыргытып жiбepiп отырды. Осы халдiн устже енд} тагы 6ip-eKi кун еткенде бул ауылдыц жолаушы кеткен мырзасы Аккозы кайтып келд). Тогжаннын Kyñeyi осы ед!. Аккозы Мотыштын кеп ceMÍ3ÍHÍH 6ip¡ екен. Тобыкты ¡иннде Мотыш белек 6¡TÍMA¡ ру болады. Булар — шетшен зор, ceM¡3 денел!, аксары, кой кезш, кесек келбетп тукым. Араларында сары мурт, сары шашты, мелдфеген кек кезд! Kepi-жасы да кеп кездесед!. Аккозы дел осы тепне тарткан. Узын бойлы, сакал- шашы жиренге б е т м , сап-сары, K03i мелд1реген каракек. KeTepiHKi 6HÍK мурны дел ушында шолактау боп, танкиынкы 6iTKeH. Басы, жак мандайы молынан п4ш)лген, 6¡TÍMAt келген ж т т . Жасы Абай курбы екен. Ол кеп сейлемейпн, М!нез: туйык, салмакты адам тер)зд). Аккозынын келу) Абайдын кувм калпын езгерткен жок. BipaK Тогжаннын бул уйге келу: енд[ мулде тыйылгандай. Bip жума катты аурудыи сонынан Абай салдырап, аса жудеп, ете елс!з куйде ес жия бастады. Аз-аздап уйкы тыныштанып, аска карап келед!. Осы кезде Абайдын жолдастарымен б!ржолата ун 287

катпай, салкын сызданып алган Аккозынын ажары Ербол мен Абылгазыга жакпады. Абай басын кетере салысымен, KeMnip де Баймагамбетке, Шэкеге: —Абай Tayip болды. Енд} бунда кеп сарылып жатпассындар, шырактарым. Ауылында, ел!н де алые емес. Туыс пен жакынды жагалап, конактап жур}п кетсендер, ел)Н.е барып каласын гой!— дед1. Конакты аттандыргысы келгендей сыр б!лд[рген. Осымен тагы да 6ip уш кун еткен сон, Абай атганатын болды. Булар журерден 6ip кун бурын, калынтун ортасында Абайдын касына Тогжан 03Í кел)П, оятып алып, турегеп отырып, шолак кана коштасу айтты. Оянып, умтылатурган Абай Тогжанды кушактап алганда, ол бойын ipKin, Абайдын кушагынан сусып шыкты да: —Абай! Мен аз гана *пл катып, сен}мен арыздасып кеткел! келд!м!— дед!. Абай бул сезге ездер!н кия алмай, Тогжанга шугыл ишш: — Сэулеийм! Не дейс!н? Сен не айткалы кеп турсын?— деп ед). Тогжан Абайдын колын ipKin токтатты: —Тагдыр б!зд} коспады. Тым курыса, осы жолы cay келсен... уаз кешкен болар ем. Эм1р)м{здеп бар узак арман, ауыр зар бул жолы да, сен) маган ауыртып экеп, токтамын салды. Енд} суйген кенш кайтары жок. BipaK cepiriM сабыр болсын дед[м. Осы куйде, ез!м1зге тыйым салган куйде OMip бойы жетк}збеген арман epin кетс1Н. Асыгынмын, сол асык куйде кез!мн!н жасын жутам да кетем!Н, жаным!— дед}. Абай бар ынталы журег!мен туйс}нгендей болды: — Барды айттын 03ÍHHÍH де, мен)н де барымды айттын. Буйтпесен, сен Тогжан болар ма ен. Будан ары кажасам, аз- гындыгым болар ед}. Айналдым арызыннан. Ташык жанмен айтылган арызыннан!—дед} де, Тогжанын мандайынан суйд}. YHCÍ3 гана 6eT¡H басып, ек} колына мандайын таяп, суйенш отырып калды. Тогжан акырын гана жылжып жур}п KeiTi. Ар- тында YHCÍ3, тыкырсыз тыныш кана жабылган eciK козгалысы б}л)нд}. Абай осы отырганнан тан атканша тапжылган жок. Кезшен окта-текте унс}з ыстык жастар шыгып, сорагытып жылып агады. Кейде екс}п, дем тартканда eKi H¡H¡, кен кеудес} толкын урган талдай д}р-д}р етед}. Шарасыз дертт}н з4лдей ауыр мол толкыны, шер толкыны... ...Кыстын калын ортасы болган шакта, Абай Акшокыдагы жана кыстауында унем} KiTan сонында болатын. Аннан Абай 288

кайтып келгеннен 6epi Баймагамбет калага уш ретбарып коржын толтыра KiTan апарып, толтыра ала кайтып, Абайдын е н д т ой азыгын жи}-жи! ауыстырумен жур. Абай Эйrepiм уМнде отырып, онашарак орында xiianKa алансыз ужлед!. Бупнп кундерде бурынгы 6ip кездей Эйгер!М де Абайды алан, етпейд). Аннан Абайлар кайткан орайда, куйеушщ Тогжан колында он кун жатканын еопгел1, Эйгер[м Абайга ол жайдан тук сез каткан жок. Biрак бммеген Kici сиякты боп, enairi барлык кызганышы мен OKneciH мыктап турып imiHe жиып алган. Жiбiмecтeй ауыр екпе бунаган Эйгер!м Абайдан Ka3¡p катты салкындап, жырактап алган сиякты. Салтанат AepTÍHiH ycTÍHe жамалган Тогжан жайы бунын ез кен<л!нде Абайды enai буган анык жат етп. Сырласып, imTi ашпаса да, Абай 9ñrepÍMH¡H кан- дай оймен катуланганын уккан ед:. BipaK онын тымырсык, туйыктыгын бу да Keujipe алмай, юне гып устады. Тогжан жайын Эйrepiммeн сырласып, журек жарасын ортага салып мундаскь!сы келмед!. Бул кыста Абай сыры узд!кс[з катты тыйымга, туйыктыкка Kerri. EHAiri сырласы, досы, шын узак айнымас cepiri —тагы да KiTan, KiTan кана. 289 2Л).[9

АСУДА i Апрельдщ бас кез[ ед!. К,ыс ерте шыккандыктан жерйн KOKTeyi биыл кауырт. Мал балалап жатыр. Кешке енелер!мен 6ipre ауыл мацындагы жакын тебелерге жайылып шыккан козы- лак шубыртып жур. Акшокыдагы ауылдын кепш!л{к уйлер! ез<р тамда. Кыстау жанына, тыкыр кегалда ерте Т1плген тек Эйгер^мшц отауы мен керш) кызметш!с4 Бешей, Зыликанын гана коныркай yñi. Кундеп дагдысы бойынша Абай касына Баймагамбетт! алып, кыстаудын желке жагындагы кек бетегел! юшкене тебекилкпн басында отыр. Булардын касына кешю жайылыска шыккан кой- козыны кездеп журген керш!лер: Байторы, Байкадам, Даркан жене К!шкене молда жана келш отырыскан ед[. Бул керш^ер осы кектемнен 6epi Абай мен Баймагамбет ден басына шыкса, кызык ецпмелер айтысып отыратынын б!лед{. Ундемей кел!п, энпмелерш тындасып отыратын едеттер} бар. Байторы бурын Кунанбайдын улкен ауылында куян боп, ауыр жокшылык шепп, жудеулжте кун кешуш! ед!, кей<н Абай оны ез касына кешф)П, ауруын емдет:п, адам катарына косып алды. Осы сиякты Бурк!тбайдай бурын шыр б!тпеген наукасты кедейд) де Абай ез K e p tu ici eTin касына алган. Мынау отырган Байкадам да, жанагылардай Кунанбайдын езге ауылынан кайыр кермей, Абайдын касына e3¡ суранып к е л т, жаксы жайгаскан-ды. Баймагамбет те сондай боп, кеп ¡HiciMeH, кедей-кепш!к хал!мен кеп, Абайдын достыгын тауып, сонымен Ka3tp ауыр жокшылыктан 6 ip a 3 кутылган, eH ceci кетер!лген KeprniHÍH 6 ipi боп алган-ды. Абайдын ез ауылы осылайша керш4лер!не дос-жар, кемеп бар ауыл боп алгандай. Осынын 6ip белпи Абайдын керш<лер)мен энпмелеск]ш татулыгынан да байкалатын. Каз!рде энпмен} Абай айтып отырган жок. Баймагамбет сейлеп отыр. Мунын узак, кызык 6ip хикаясы жана гана басталып едг Абайга карсы карап отырып алып, Баймагамбет: - Недерлан деген журтта, Лейдш деген шаИарда инквизиция деген сот бопты!—деп KipicTi. Осы еткен кыс бойында KÍTan сонында кеп отырган Абай уй ¡шше, Ербол мен Баймагамбетке, Мшкене молдага жене 290

энлм е тындауга жараган балалары: Эбд!рахман, Кулоадан, Магаштарга ез{ окыган кейб)р романдарын да кызыкты хи- кая е т т айтып бер{п отыратын. Осыдан он шакты кун бурын энг)мен! улкен ыкыласпен тындап, жаксы угынатын Баймагамбетке Абай б!р кызык роман уакигасын сейлеп б е р г е н -д ь Ол роман жанагы Баймагамбет бастаган Европанын орта гасырында болган улкен б)р ауыр хикая болатын. Баймагамбет нелер шытырман, киын уакигалы энпмелерд! айтуга кызыгады. Адамдары кеп, олар арасындагы шатаскан кым-куыт тартысы кеп уакиталарды Абайдын б!р айтып бергеш нен жаксы угынады. Ес<т4п алган ен г!м есж сол кундерден бастап-ак керим уйлерде ейелдер, малшылар, конактар арасында б<р муд4рмей, едем[ ллмен кызыкты етш енг!мелеп отырады. Осы кыс Баймагамбетт!Н ертекш), енпмеш) деген атагы Акшокы, Коры к, кана емес, Шынгыстан Семейге шей)н б)Л!нд). Баймагамбетт4н енпмей жана басталганда, бул екеу!н1н кастарына кел!п отыра берген К!шкене молда, Байторылар ырза болысты. Ойткен) Абайга онаша тындатып, ез)н сынатып отырган шактарында Баймагамбет келденен К1сж4нешкайсысына кеюл белмейт<н. Тын адам келд! екен деп, айтып отырган энпмесЫ н жел!с:н езгертпейд). Кайталамайды. Бугшп кеште улкен керш:лерден баска, Баймагамбет пен Абай касына балалардан да келш отыргандар болды. Бул кундер ер жетш, бозбала боп калган Акылбай Корыктагы Нурганым ауылына бармай, бупн осы ауылда Баймагамбет енпмесж тындауга эдей) конып кап ед!. Мусылманша жаксы окып калган Эб!ш те сол энпм еж тындайды. Зей!нд!, ыкыласты ш ею ртпн б{р< боп, ауылдын барлык улкенже суй)кл кepiнeт^н кырлы мурын Магаш та бупн осында. Ол Баймагамбетпн енпмес!не катты ден койып тындап отыр. Кун уясына к<р4п бара жатыр. Кектемнщ кeшкi салкыны ден басында ызгырыктау жел болып, беймазалау б!л!нед!. Б!рак кызык роман тындаган топ Баймагамбетт1Наузына тугел аныра карауда едь Булар байкамай капты. Катарына б<р салт атты тастактебеш дубфлете басып, катты аянмен жетш келгенде гана жиын елен етш кещл бел!ст). Жолаушы алые жолдан келген. Астындагы жирен биес1Н катты терлетш жеткен Асылбай екен. Бул Жидебайдаты улкен ауылдын керш)сь Каладан келед:. Отыргандарга селем бер1П, 29)

ел-журт, ауыл-аймак амандыгын сурап алып, каланын хабарын айтуга кешт). Бегде жолаушы келген сон, Баймагамбет енг!мес! узЫп калып ед!. Абай Асылбайдан: — Калада не хабар бар?— деп сураганда, Асылбай аса б[р окыс хабар айтты: — Ест!д)ндер ме, жок па? К,аланыц ен б!р окшау хабары патша туралы. Осы кунг! ез!М!зд! билеп турган ак патша ел!пт) дейд). Жене елгенде ез ажалы емес, б!реу атып елпршт:!—дед!. К!шкене молда осы хабарды естумен катар, ерн! жыбырлап, дуга окып, бетсипады. Не дуганы окитынын бтм есе де, картан Байторы да молдага ел!ктеп бет)н сипады. Абай катты елен етш: — Не дейс!н? Буны юм айтты? К.ашан елт!р!пт!? — деп кадагалап сурай бастады. Асылбай жарытып кеп енпме айта алган жок. Тек долбарлап айтканы: — Олгетне айдан асыпты. Айтып журген — Семейдщ бар каласы. Олт!рген к!с!лер де усталыпты. Олген патшанын орнына баласы такка м!н!пт!. Халыктан ант алып, койшы, ейтеу!р, кала дунк-дунк етед). Ар жагын б)лгем жок!— дед!. Абайдын ке№л!не «патша ел!тп» деген хабармен б!рге ез)Н!Н досы Михайлов кел!П ед1. !штей: «Бесе, Евгений Петрович сиякты адамдардынерекет! осал болмаса керек ед!. К,олдарынан улкен ¡с келелн, басында ми, кеудеде кайрат зор сондай адамдар унем1 айдалып, сурпн жеп журе берумен токтамас. Ресейд! т!т)реткендей б)р кимыл ататын жендер! бар ед!. Осылай болганы-ак!»—деп ойлады. Патшаны елт)ргендерд!нжай адамдар емес екенш, бул хабардын тепн емес екен!н салган жерден ангарды. Ол ез бет!мен осылайша ойланып, ундемей кап ед!. Бул уакытта анкау карт Байторы, Даркан жене солардай бос кен!л К!шкене молда патшанын ел!мш аса катты сумдык кер!пт!. Булар неше алуан турде суктанып сейлеп жатыр: — Ау, бул калай, патшанын ем!р!мен карашыны елт!руш! ед!. Патшаны да елт!ред! екен-ау! — Буны елт!ргенн!н журеп муй!з бе? К!мн!н колы батып барды екен? — Жай карашы емес шыгар сол елт!рген!н! О да патша болмаса да, сондай ¡ржщ б!р1 болар. Ненс!ген б!реу гой, «сенен мен кем бе» дейтш. Болмаса жай юс!ге, патшамен устаспаса да, езге алысатын аз ба? — К!М де болса, кез! жок ерд!н. б!р! болды!— десед!. 292

Отыргандар патшаны ел!мге кимаган ажар биццрмейдь Тек калай елт<рд[, KÍMелт4paire аса суктанып, тамашалайды. Юшкене молда бул топка 63ÍHÍH устаздык басуын айтпак болды. — Шариратта 63inn.i, отанынды билеп турган eMÍpmina¡ кут дейд!. Д!н! KÍMболса да, ол — патша агзам. Бул —хафа болар уакига. Жаман галамат! Адамзаттын хулкы бузылган емес пе!? Ешб1р заманда патшасын фукарасы am ipai дегенд! ешб<р к!таптан окып кермеген ед!м. Мынау тахкик, ахырзаман нишаны. Гажайып бузылган заман галаматы болар!—дед}. Абай ез ойымен отырып, Юшкене молда ce3ÍH¡H аягын рана ecTíni де, кул{п ж!бер)п, орнынан турды. — Юшкене молда! Зор eMip-KyaipeT бар жерде, зор киянат та болады. CÍ3 онын кай сырын бШпйз? Сол мылтыкты аткызран колды каншалык ыза, кек, налу билеп аткызганын бул жерде отырып болжап бола ма?—деп ауылра карай аяндады. Жолшыбай келе жатып Баймарамбетке: —Бака, сен ертен Семейге журесщ. Мына хабарды кур eciTin койганымыз болмас. Менен хат алып калага барып, бар хабарды бш1пкел!—дед). Айтканындай, ертен!нде Абайдан хат алып, Семейге журш кеткен Баймарамбет уш кун журш оралып келд!. Баймагамбет Абайдан Михайловка хат апарган ед<. Коржын толы жана к)таптардан баска, Семейд[н жандарал кецсес1 шыгаратын «Облыстык мэл4мдеме» атты газетт! жене Михайловтын Абайга жазран хатын берд). Михайлов кыска жазыпты. Б)рак болтан жайды e3ipuie мел!м болган ресми хабарлар бойыншатугел айтыпты. «BipiHmi март кун! Петербургте, KyHa¡3ri сагат 6ip мен еюн<н арасында, 03ÍHÍH Кыскы сарайына сей<лден кайтып келе жаткан патшаны эдей! тосып журген адамдар аткан да, сол к у т К.ыскы сарайра кел!с{мен, туе aya бергенде, патша ауыр жарадан кайтыс болган. Атушынын б!разы усталган дейд). Бул хабар жалран емес, ей тк ет барлык Россия халкына сол 6ípiHtni март кун) тунде телеграмма мэл!м еткен — !mK¡ ¡стер министр!, генерал- адъютант, граф Лорис Меликов. Екшш! сондай хабарды езге патшалыктарра циркуляр хатпен Сырткы ic министр!, стац- секретарь Гирц мэл!м еткен». Евгений Петрович одан аргы хабарды да айтыпты. Бунысы — Степной генерал-губернатор ж!берген буйрык бойынша Семей шаИарында болран !стер жайы. Семей губернаторы eKÍHmi март к у т uiahap гарнизоны н жинап, барлык 293

кенселердщ кызмет иес} адамдарын жинап, ен эуел[ каза болган патшага панихида етк{зд)рт*п. Содан сон барлык солдаттан, лауазым иес! адамдардан бастап, журттын барлыгына жана патшага, уш)нил Александрга адал кызмет ету уш!н ант берпзген. Осындай ресми жайларды айтумен катар, хатынын аягында Евгений Петрович жасырын жарлык бойынша ез<н!н кызметген босатылганын айткан. Жене Абайга аз езш тастап:«М1Н), Ибрагим Кунанбаевич, дуниеде осындай уакигалар болып жатыр. С[зге ол жайлы тек Баймагамбет аркылы хабарланып кою жетк1л!кт) болар ма екен? Акшокыда канша кызык болса да, шаЬарга келш, мынау жайларды ез кулагынызбен е с т п кайту тер<с болмас!»— деп койыпты. Семейд!н б!рден-б)р газет! «Облыстык мэл!мдеме» патшанын ел!м{ туралы Михайловтын хатынан арть!к ешнерсе жаза алмапты. Абайдын кайран болтаны - бундайда кошеметш! кулдар ыянаттау, балагаттау сездерд) тексе керек ед{. Эк)мдерд!н. тумсыгы таска ти4п, кезге камшы тигендей ес) ауып кап тур ма? Буншалык сезге саран болуы б1р ур!ккен дагдарысты керсеткендей ме, калай деп ойлаган-ды. Осынын ертен!нде пар атты трашпенкеге Абай мен Баймагамбет катар отырып алып, Семейге тартты. Жер кеу!п, жол дегд!ген. Бегет болар шалшык та, батпак та жок. Ыстык пен шан да ерте кектемде жасарган дуниенщ керюн бузып араласпаган. Жол бойы тыкыр бетеге, жас жауылша, жана бурлеген тобылгы, ерте шыккан кызгалдак, тыкыр жусан. Бер! де Акшокы мен Семей арасындагы кырат жоталарды, узак елкелерд!, булак, бастауды, келш!ктерд! тугел жагалап, кек торгынмен коршаган. Жолаушылардын алдынан жумсак кана коныр салкын согады. Баймагамбет эр жур!сте шапшан болатын. Ол аян мен булкек дегенд< б4лмейд[. Кыстан жем жеп шыккан пар куланы осындай журютер болса деп ез! суытып, жаратып журетш. К,аз!р сол кара жал кос кулатерииместен узакжортады. Журпниллерш кажытпай, кен!лденд)р)п журед). Кек жайкын, алкурен бетеге арасында тыпырлай тыкыр салып, жол услнщ киыршык тасты, кызгылт кер!ш!не ширак басады. Бупнп узак жол бойында Абайдын касында катар отырып, атты узын бишжпен уй1ре айдап койып Баймагамбет б!рнеше кун бурын айтылмай калган «Черный Век— Марта* романын хикая етш сейлеп келед!. 294

Бул романнын шытырман уакигасы патшалыкд<н4нен ез дил баска болган аса б!ргазизасыл ж птДик жайында. Сонындшдес:, таза журек, ер кетрек, алып батыр — Кызыл сакал жайында. Инквизиция сотынын аса б<р аяр тыншы жасы, эйедден шыккан катал киянаткер Черный Век турасында. Оныц ем4р бойгы бэсекел! тайталас душпаны - ейелден шыккан кайсар, айлакер Марта турасында. Черный Векке жауыккан Марта Дикт! куткаратын кемекш<н:н б[р: болады. Дик пен Кызыл сакалды кугынга ушыратып, сонына тускен Лейден шаЬарынын канды кол, катал соты бар. Сокыр гуламалар, жауыз сопылар биле- ген Инквизиция соты. Бул энпмеде азаматтык улкен саналы касиет те бар. Кудай атын ауызга алып отырып, кунше талай жаннын канын тег)п, тозак азабын тудырып отырган зор дш басы, ракымсыздар бар. Толкынсыз су жуз)не жаркырап кул:п тускен ай сеулесшдей аппак, юрш4кс!з жас журек махаббаты, арманы да бар. Карангы, терен зындан туб! идей аянышты бшмес, ед)летт! танымас, киянат кеудел1 Черный Век бар. Баймагамбет осыларды енг1ме еткенде, каз:р сонын бэр!н:н талабынан, ¡шк: сырларынан жогары турып, ед!Л сыншысы боп енпме етед). Эркайсысын ез!н!норын дережес:не —окымыс, тербие, б^ м ш е карай ез Т!л!мен сейлетед!. Шытырман уакигалы, жуз туйшнен туйлген киын энг!ме. Сол кызык романнын ютапка жазылган курылысын Баймагамбет бузбастан, жанылмастан жайлал ерпзед!. Осындай романдарды айтуга ауысканнан бер: Баймагамбет бурын ез1 айтып журген «Мьщ &р тундЬ, казак ертеплер)н, парсынын «Кырык тотысын», турк!Н)н «Бактажырын» бурын еткен сабагы деп б!лед!. Казф, сонгы жылда, оларды айткыш емес. Окымысты энпмеий боп, тындаушыга: «Еспсен, мынаны естИ Баймагамбетт! кад4рлей б!лсен, осымен кадфлеЬ дегендей болатын. Шыгыс пен казак ертеплержен ол бул кунде тек Рустемд^ Жэмшитт!, Шэркен, Уш сокырды, Сеттбатталды жене ка- зактагы Ед!л —Жайык, Жупар корыгы, Ер Теспкт) гана айтады. Олар Баймагамбетт!н сурыпталган, зей:н!не жазылган аумас, умытылмас ютабындай. Эркайсысын кешю отырыстан ет тскенше, содан кей4н узак танда кеп отырып, тагы ¡шет)н шайга дей1н айтып барып, бес-алты сагат энг!мелеп б)т!рет!н. Ертекш! Баймагамбетт!н жанагы ¡ржтеп алган енпмелер)не Абай мен екеу4 коскан Европа романдары, орыс романдары бар. Сонын кад4рл! б!р! Баймагамбет айтуында «Петр Великий» аталады. 295

Сохатый, Дубровскийлер журедь Ак журтган барып жабайылар елкес!н жайлаган «Валентин Луй* немесе «Чистое сердце* айтылады. Жене «Ягуар Медленен*, «Аксак француз*, содан, MiHe, «Черный Век —Марта* боп кебейш келе жаткан. Баймагамбет e3i орысша окымаган, мусылманша окуы да жок. EipaK Абайдын окыган кызык к!табыныц 6epi буган Teric айтылады. Осындай кеп ютаппен танысу Баймагамбетпн М1нез!не, niujiH-кубылысынаэсереткен. Белпл! мжездерде, ез!н устауда ол жай казак сиякты емес. Абайдын байкауынша, ол кеп ютап окып, сол KiTan ¡ш1ндеп м!нез!нен, сез!нен ердайым машыгына, бойына кеп жугын жуктыргандай. Эз ортасынан езгерек боп калыптанган окымысты, хаттанымайтын окымысты, 6ip алуан белек жан боп барады. Бул кезде калындап, жайылып шыгып келе жаткан cap сакалы, улкен eTKip кек K03i, туксиген кабактары жене имектеу келген кесек мурны —6epi де Баймагамбетт! Абайдын ез!не де кейде езге казактын 6epiHeH езгеше керсетедь Цаз!рде Абайга Баймагамбет казак ;*iirihri сиякты емес, езге 6ip тукымнан келген cepiK дос сияктанады. К,ызь:л сакалдын Диюп куткарудагы жан аямас от кайратын айтканда, Абай Баймагамбетке ан-тан болып cyRciHin карайды. Достык уш!Н жан бере^н тутас б!т1МД1Л<к, кесек адамгерш!Л1К К.ызыл сакалда бар е к е т рас болса, Абайга кей сеттерде сондайлык тауанды достык осы Баймагамбеттщ ез!нен де табылатын сиякты кершедь Абай Баймагамбетке cyRciHin, танданып карауын коя алмайды. Тобыктынын, Ыргызбайдын б у п н п ортасына мынау Баймагамбет бурын бппеген адам. Абай аркылы жеткен кеп KiTan оны анык баскаша, жаца адам eiin тербиелеген. Баймагамбет аса 6 ip iy p a м!нездь Басы кетсе де шынын жанылып, жалган айтуды б^мейдг Жене Абай уипн ен кад)рл[ 6ip М!нез! — еш уакытта Баймагамбет адам мен адам арасына сез тасып, 6ipeyre б!реуд! ренж!терл!к сыбыс айтып керген емес. Сырта 6epiKiiri Абайдын ен жакын tHici мен жарынан да мыкты. Биыл кыста Эйгер:м бул туралы 6ip сын айтып едн — Баканнын Абай сырын жасыргыштыгы сонша, «Магашка бупн танертен Абай не дед!?*—деп сурасам: —«Е, мен кайдан б 1лей!Н, езшен сура*,—деп, соны да айтпайды. Абайдын. сез<н шетке шыгармаймын деп кымтанганы сонша, TinTi «Баласы туралы еке сез{н шешеге жеткЬсем де киянат болар* деп 296

ойлайды» деген. Kici м[незше кещл! жуйрж Эйгер!м ез[нше окшау сын жасаган. K.a3ip Абайдын eciHe Эйгер)мн{И Баймагамбет туралы айткан баска 6ip ce3i де Tycin келед!: — Бакан ci3 аркылы орыстар жайын кеп ecÍTin, кещлге кеп токып алган. TinTi, осы кунде e 3¡ де орыс м<незд< боп барады. Казакша калтарысынды б!лмейд!. ТHciH, куйсш—турасынан 6ip- ак тартады. Жэне Teri жаксы орыс, адал кен!л, таза орыс осьшай болса керек!— деген-д!. Ka3ip Абай Баймагамбеттщ осындай езгеше калыптанып келе жаткан жайын ойлаумен катар, ¡штей 6ip нэрсеге ез)нше ырзалык erri. Онысы орыс ютабынан e3i алып журген тербие жен4нде ен алгаш жел!леп жия ойлаган ойы Tep¡3Ai. ...«Баймагамбет екеу!М!3 кур окып кана, енпмелеп кана жургем4з жок. Андасам, баксам, тербиелешп те келед{ екем!3- ау! BipaK менен repi Баймагамбет жасырак та б!рбеткей 6¡TÍMAi шыншыл ма екен!? Сондыктан будан KiTan i3¡ айкынырак KepiHyre MyMKÍH бе! Ендеше, Баймагамбетте MeHiH Ka3ipri калпымнын жартылаган тулгасы турган жок па? Bip есептен, бул мен!Н айнам, ел ортасында жур!п e 3 re p in келе жаткан адамдыгымнын айнасы болар!..»—деп топшылады Абай. BipaK ол бул ойын жолдасына peHiuiTi бола мадеп айтпай, ipKín калды. Онын орайына, Баймагамбет енпмесш кун! бойы узак жол уст)нде кеп айткызып келе жатты. Ол enriMecíH 6¡TipreH сон, бурынгы дагды бойынша уакига imiHAeri Дик, Кызыл сакал- дардын Keñóip сырлы, нерл: сездер[Н Абай ендеп, кержтей Tycin, кайта айтып берд{. Булар жол бойы Куинкбайда туе aya ат шалдырды. Сонда жол азыктарынан ездер: де тамактанып алып, куш бойы толассыз журген. Осы KyHi ел жатар кезде Kemirin журген жолаушылар T¡HÍ6eK какпасын кеп кагып eni. Дел осы какпанын туб<не жеткенше Баймагамбет романдары 6ipiHeH сон 6¡pi айтылып, аякталмай созыла кеп, ep¡KC¡3 токтаган-ды. Бул жолы Михайлов пен Абайдын кездесулер! бурынгы уакыттардан жи{леп, енг!мелер! ер кезде узак-узак болысты. Евгений Петрович Абайды кептен керек еткен досындай куанып карсы алган. 03Í сонгы айларда, патша елгел) кызметтен шыгарылып, бос журген. EKeyiHiH кездесу! кунд13-тун! талгаусыз, еркж болды. Хатка жазбаган кеп жаналыкты Михайлов Абайга алгашкы кездекенде-ак айткан ед). Апрельдщ бас кез! болгандыктан, Питерде болган зор уакиганын арты кандай халдерге согып жатканын Михайлов eciTin, 6^in отыр 297

екен. Патшаны елт)руш< ерлер тобынын кандай ортадан шыкканын айтты. Оз кайраттарымен Россиянынтагын ттреткен жене халык жолында ездершщ жас ем!рлерш курбан еткен бес улы азаматжен!нде уилнш апрельде болган ук<мш айтты. Сол кум Петербургте Семеновский плацда дарга асылган Желябов туралы жене орыс кызынан шыккан каЬарманы Софья Перовская туралы ез!рше ест!ген хабарын бшд!рд). Патша еюметжщ б!ршш! март уакигасынан катты коркып отырган ажарын да Михайлов сезген екен. Тертшин март кун! патша сарайынан жарияланган депешада бурын патшалыктын аузына туспейт!н жана сарын барын ез)Л епп айтты. Сол кагазда «шаруашылык, елеуметт!к, халыктык камдарды ойламаска болмайды» деген сездер жазылыпты. Михайлов осы мел!мдемет Абайга окып отырып: - Бунын :ш1нде «социальный» деген, б!р де болса, бурын ауызга алынбайтын сез бар. Патша елген куннщ ертещнде, улык кагазынын ¡Ш1не бунын к!р<п отырганы Россиядагы тактын босан куй!Н керсетед!. Революция б<рталай калтыратып, коркытканга уксайды!- деп б)раз ез4л мыскылмен куле сейлеп ед!. Абай бар хабарды ерекше ынтамен, кызыгумен сурайтын. Бурын Михайловпен кездесш жургенде, бундай жайлардан терендеген енпме болмаушы ед{. Патшанын ел!м!не шей!Н жеткен зор кимыл Абайга: «Революция жолындагы орыс кауымынын куаты мен Ж!гер!, ызасы мен талабы соншалык ерен, зор» дег!зген. Осы катарда Михайловтьщ ез<де енд! Абайга белек туыс, ерек б т м д [ жан болып, аса кад!рл! бола тускен. 9з1нщ ынтыга сураган сездер)Н)н кейбф! анкау жаннын сураулары болганына карамай, Абай Михайловтан ойына келгенн1н берш б!лг)С! келед!. - Патшалыктын корыкканы рас болса, айдауда кинауда журген, Евгений Петрович, езщ<з сиякты кеп азаматка жещлд!к кайда? С!зд! Семей улыгы да енд[ баскаша бшу керек кой! Онын орнына губернатор &зд{ кенес1нен де шыгарып отыр. Бул калай?— дед[. Михайлов Абайдын сураганына кул!п кана ек! алаканын жайып, жауап бермей калды. Тек б)раз отырып барып: - Ибрагим Кунанбаевич! К,ауым тартысы бундай ер1ске жеткен сон, онын 1Ш)нде толып жаткан сырлар, шатаскан туй1ндер болады!—деп б)раз жымиып отырды. Б!раз сезбен Абайдын сонгы сурагына жауап берш: 298

— Мен бунда кызметке езге чиновниктермен тен. правода тускен к!с: емесгин гой. Айдалган кic: есеб:нде, ердайы!^ полициянын надзоры астындагы к)с! болатугым. Кызметке алганда, калап алган к:с:с: емесп:н. Амалсыздан алынганмын. С:зд:н облысыцыз окыган б4л!кт! адамга бай облыс емес кой. Бундагы жандарал Петрбордан статистика комитетш ашуга буйрык алган. Ал статистика, санак деген не? Ол гылым жолымен :стелет:н ¡с болганда, калай бастап, калай ретке койылу керек? К.ыскасы, б:зд:н орыс т!л:мен айтканда, «ол анды немен косып, калайша жеуд:» б:лет:н бул шаИардын чиновнип жок болатын. Мен:н студент боп, б:л:м зерттеп журген кез:мде осы салага да кеп кен:л белген!м, шугылданып керген:м бар едь Бул шаИарда ол тын :ст: бастап кетет:н сен:мд: к:с: шыкпаган сон, мен: амалсыздан сондай б!р ек4мш!л!г: аз, енбег: кеп ¡ске шакырган ед:. Тек журмес ушш мен соны алган ед:м. Ал менщ б:р дерт:м бар, Ибрагим Кунанбаевич, ол менщескен ортамнын маган с:н:рген, еккен урыгы болуы керек. Турмыстын, шаруанын, гылымнын кай жагына ыктиярлы, ыктиярсыз кен:л аударып, бер:ле бастасам, соны кадагалап терендеп уккым келед[. Мен сол санак комитет:н ¡ске бастыру жен:нде кызыгып :стей бастап ем. С:зд:ноблыстын шаруа санын, куатын, халыктар санын, кеп сырларын дел деректер жиып, гылым жолымен тани бастап ед:м. Буг:н мынау хал туды да, бурыннан сен:мс4з Михайловты шетке какты. Б:рак мен каз{р сыртта болсам да, осында бастаган :с:мд: тастамаспын. С:зд!н халкыныз мекен еткен елке туралы, белки, мен де б:р керекке жарарлык енбек етерм:н!— деген. Бул сезд осымен догарып, аздан сон алгашкы енпмеге, езше ен кымбатты ыстык энг:меге ауысты. Keйiн б:р нэрсен: ес:не алып, суйс!нгендей жайнап кетт:: - Мен революционердщ ¡ш!ндег! улкен: емесп:н. Мен: кектей орды. Жастай алып кегп. У н и в ер си те тн уш!нш: курсында журген жиырма-ак жастагы жана революционерде каншалык зор кайрат болсын. Мен сияктылармен патша ек:мет: кеп есептеспейд:. Ал м:н:, онын орайына, б:р нерсеге сонгы кундерде шын суйс!н:п отырмын. Б:здщ бэр!м:зд:н ой тербияда басшымыз бар. Анау патшаны елт:рген б:зден белек ежет топтын да, бэр:м[зд:н де басшымыз бар. Ол Чернышевский болатын. Рас, революционердщ бэр! де б!рь:нгай емес. Б:рак неше алуан болсак та, осыдан он бес-жиырма жыл бурын калыптанган кауымшыл жас буыннын бэр: сол Чернышевский- 299

ден окыган ед!. Бупндер С!б!рд!н ен алые шет!нде Якутский крайда, Вилюйск деген Кудай каргаган жерде айдау кушн ада кып журген сол Чернышевскийд^ каз!р патша елт!р!лген сон, айдауынан кайырыпты деп ес!т!п отырмын. С!з жаксы сетте келд!н!з. Мен Чернышевскийдщ Россияга, Астраханьга кайта- рылганы туралы буг[Н гана хат алып отыр ед!м. Рас, мен сиякты кепш!л!к бул кундер жетлд!к алмайды. Кбайта кинау мен кысым бурынгыдан аса тусет!н! даусыз. Б!рак мынаны не дейс!з? Рос- сиядагы азат ойдын ек улкен жаршысы дел осы кысым кундерде аз да болса кеншшк алып отыр. Патшалыктын тагы Рысаков бомбасынын ун!нен корыккан сырын дел осы жерден танытып оты р !- дед!. Абай Михайлов уиин ум!ттенгендей: —Евгений Петрович! Егер басшыга, алдынгы адамгасондай жетлд!к етсе, онда б!рс!н-б)рс)н сол жен!лд!к, белки, с!здерге де жетпес пе екен?— деп ед!. Михайлов бул женде улкен теж:рибел!, сыншы кетлмен баскаша карайды екен: — Мен тек Чернышевскийд)н ез< уш!н гана куанамын. Болмаса, бул шын кеншШк емес. Халыкшыл ой — Россиянын кеп кауымына жайылган ой. Соны бпнп отырган патшалыктын уакытша жасап отырган б!р тес!л< гана. Буны шыны деп б1лмен!з, кыры детз. Ол —журтпенен шырга тастап, аддасып ойнау, ойнау гана!- дед!. Осы б!р енг!ме тусында Чернышевский женшде Абайды тагы да таныркатып, ол туралы буныц тус!н!пне тын кершген б!р жайды баян етп. Абай патшаны елт!руиилерд!н туп басшысы, карсылык ойдын туп иес! болган Чернышевский деп ойлаушы ед!. К.аз!р Михайлов: «Патшаны елпру !с!не Чернышевскийдщ катынасы жок»,—дед!. Абай бул женшде кадагалай сурады: - Онын колма-кол катынасы болмаса да, ойы мен сез! себепш! болмады ма?— деген ед!. Михайлов бул женде кец тусМ к айтгы: - Меселен!н улкен! сол — патшаны елт!ру ¡с!не Чер- нышевскийд!н с!з айткан ойы да, сез! де катынаскан жок. Ол катынаспайды да. Буны ¡степ отыргандар Чер- нышевский бастаган революциялык ойды ен4мд! турде, кен тус!нген топ емес. Эз!нше кыцыр, шолак туешген топ. Бу- лар ¡с!не Чернышевскийдщ ниет-багыты косылмайды!— дед). 300

Жеке адамды елт!ру, патшаны елт!ру болса да; Чернышевский жолы емес екенж угындырды. Б!р патшаны елт)ргенмен, орнына ек!нш! патша отырады. Патшалыктерппт: жоятын алыстын жолы бул емес. Чернышевский угындьн руынша, патшалыкка карсы куреске калын букара, кара шаруа; миллиондаган халык катысу керек. Орыстын кара шаруасына арнап Чернышевский шыгарган прокламация жайын да Михайлов аз мэл!м етт). «Кул-крестьяндарга олардын доста- рынан сэлем» деп уг!т таратыпты. Сонда Чернышевский крестьянды патшалык курылысына карсы колга балта алып алысуга уг4ттеген. «Крестьян басына кулдыкты орнатып отырган Ресейд!н аксуйек алпауыттары. Патша 1861 жылы бостандыц берд!м деп алдады. Ойткен! патша халыктын патшасы емес; алпауыттар патшасы. Солардын гана камын ойлайды. Калын ел; кара халык, сен! ол алдады»,—депт!. Чернышевский проклама­ циям и Михайлов студент кун4нде жаттап алып ед). Сондагы ойына сщген талай сездер!н айтты. «Ол йздерд) алдады, азгыруга тырысты. Онын ез1 алпауыт емей, к<м ед:? С:здер алпауытгардын кулысыз. Ал алпауыттар патшанын малайлары. Патшанын ез! де соларга суйен[п отырган улкен алпауыттын дэл ез:. Сондыктан патша, эрине, алпауыттар жагын устайды»,— депт). Тагы б!р жер<нде: «Анык ерк!нд!к болатын болса, бар ¡спи басында халык отырсын. Ал толып жаткан эк!мдер халыкка багынсын. Мужыкты ешюм корлауга бата алмайтын болсын»— деп упттейд) екен. Алпауыттар мен патшалыктэр^бже карсы кайраулы кара балтаны ашумен с4лтесе тана кептщ кез) ашылатынын айткан екен. Ол болмаса, мынадай тертадам, бес адам боп, б!р жерде патшаны, б!р жерде министрд! еллрсе де, ол тек ушык-ушык, кептен жырак, ен!мс!з гана б{р талап болады дейш. Чернышевский ойы —«кайратты халыктан куту керек» деген! Абай кенШне анык эд!л сез керждь Халык санасын оятып, жауыздык, зорлык ордасымен алысу дэрежес!не жетк!зу керек. «Шын ел камкоры болган азамат карызы осы екен-ау!»—деп Абай ез ¡шже улкен б]ртуй!н туйгендей болды. Сонымен б!рге кызыгына канып болмаган хикая бар. Михайловтан патшалыкпен алыскан орыс улдарынынтартыс, тагдырларын кайтадан сурайды. Михайлов кеп жылдан берг< айдауда, алые кияда журсе де, анык б!р кэр! шеж!ре, карт б^пш тей. Бук4л Ресейде патшалыкка карсы алысып журген куштерд!Н, адамдардын жайын, ¡с тартысын ер!нбестен узак- 30!