Абай жолы 2 том

eñTeyip, кала терби есж , заман тербиес!Н беретЫ м анык. Осы —6epiK байлауым !—деген. Экeлepiн катты сагынып, еркелеп отырган балалары Абайдынсездер!н костап: — Барамыз, окимыз. Калага апар!—десш, асыга, кызыга уэде 6epicTi. Ордада туган байлауын Абай кепке шеМн уй ¡ш!не б[ЛД)рмек емес ед1. Эуел< ол HHerriH ic болуы он.ай ма, мумк!н бе? К.алай бастап, Kañiin KipiceAi? Эйгер!мд! айттырып отырган жер бар деген, ол KÍM? Цыз 03i калай карайды? Ауыл-аймагы не дейд)? Б!лмек керек, андап баспаса, асыгып-аптыгып кил!гуге болмайды. Ерболмен exeyi журттан жасырган сырын онаша акылга салганда, бул ¡ске келденен, дос адамнын 6ip¡H кемекке алу керек деоп. Осы женде eKeyiHia де тандаган, токтаганы Жиренше болады. Абаймен б[рнеше жылдан 6epi дос боп келген Жиренше бул уакыттарда пысык, шешен атанып, елеул) Kíci боп калган- ды. К.алын Кепбактын ¿шшде Байсалга анык ceHihMi cepiK болган, б4л!кт! ж4птт!н e 3i. Абай К,оныркекшеге болыс болган кезшде, Жиреншен[ сол елдщ 6ip бш eTin, касына cepiK кЫп журген болатын. Откен кыста, eKeciH жол журпзем деген сылтаумен Абай ез ерюмен болыстыктан тускенде, Жиренше ез ерюмен бил1ктен туспей, ел! де К.оныркекшен)н, сол Мамайдын 6ip бш боп келе жаткан. Эуел! Абай Ерболды Ж1бер!п, сол Жиреншен! шакыртып алды. Улжан ауылында кона, тустене жатып, Жиренше жас досынын бар мунына канган-ды. Эр жагын салмактап,ойлап- ойлап келш, акырында карсы болган жок. Жене e3¡ apara журмек те болды. Абай бунын дурыс беййнн б!лген сон: — Булай болса, мен бар бил1кт[ e3ine берей!н, Жиренше. К,ыз жаксы ма, эуел} онын ез!Н сынап шык. Ен алдымен ез кеи!Л!Н б!л. Содан сон эке-шеше, ауыл-аймагыныц аужайын туй. Bip нэрседен катты сак бол. Бар-барынша кеп айтатыным сол. К,айсысы кенсе де, «К.унанбай баласы eRi, елге ¡стейпнт!зес1 кеп, жуан ауыл ед[, бермесем, 3¡Jii бола ма, Kecipi тие ме» деген ойды ойлай кермес!н. К.удай куе, не кыз журепне, не жакындар кен!Л!не e3ÍM жакпас болсам, колка жок. Ата айдынымен, ауыл 50

атагымен алар болсам, онда кыз алган, жар алган болмаспын^ корлык алган болармын. Осыны сенен езгеше колка етем. Не де болса, бар сезгежщц маган ашык айтып кел!— деген. Жиренше журерде осы сездер!Н эдей) кадагалап бактыру yuiiH Абай Ерболды да 6ipre аттандырды. Мамайга женелткен достары Абайды коп зарыктырып, саргайткан жок. Ym кун жур)п, тез оралды. Жиренше Эйгер)ммен ауыздай сейлеиггп. К,ыз KepKi оган да аса жаккан екен. B cipece, акылы, MÍHe3Í катты ырза кыпты. Абайга enai гана мел!м болды. OñrepiMAi айттырган жер Мамайдын ез руынын 6ipi екен. BipaK алгаш атастырган куйеу жастай елшт! де, кейш кайнагага уйгарган екен. Ол москал адам жене бурын кыздай алган ейел! бар. Ертеде мал бер[лген жес{р! жетш келе жаткандыктан, сол кайнага Эйгер[м басына руксат бермей, 03ÍMалам депт!. Сонымен Бекей кызы ж)пс:з тусаулы кер!нед!. К,ыз жакындары кудасынан Эйгер!М басына азаттык п леген 6ip Ke3i ¿te болган екен. Оган кайнага кенбепт!. «Кенш1л!г1М жок. К.УД^й.коскан жес1р!м, 03ÍM алам» депть EipaK осылай деп кыздын багын байлап отырганы болмаса, калын малый да тугендемей, урын келе алмай, ез ейел4нен аса да алмай, шырмалыпжур екен. Жиренше сол жайдын 6epiHe Бекей, Шекеймен жаксы енпмелеип канды да, eñrepiMHin ез кенШ н де ез аузынан эбден б)лдь 9 ñrepiMHÍH кещл! - epíK тиер болса, ол куйеуге бармак емес. BipaK Абайдын да ел! артта жаткан кеп-кеп ауыр туй!ндер< бар. Агайын-аукым, шеше-туыскан болса, бул ниетп б!лмейд!. Алшынбай кызы Дшде бар. Ол кайтед!? Мел!М емес. Осы жайларды e3i ¡штей нык ескерген etiTi Жиренше, Бекей мен Эйгер!мге сейлескен сезде, езфш е улкен 6ip купиялык сактауды сезд)рген. Tic жарып, сыртка шыгармай, буркей туруды кенес erri. Бунысы Абай камы гана емес, ecipece кыз камы. Ty6i ойда жок кедерп шыгып, осы сез бос сез боп калатын болса, ол OñrepiMHiH багын байлауга мумк:н. Ж ене анау кайын журт б!лсе, агайын алалыгы туып кетуге де болады. Осындай м ен-ж айды , ел таразы сын баккан кырагы Жиренше, бул ауылга жаксы байыптатты. Мамайдын жес!р!Н азгырып, Пунанбай баласына епермек боп, ел ¡ыйне алалык салды деген сез шыгатын болса жене Абай алмай, ic шыкпай, кур жаман лакап калатын болса, ол Жиреншенщ ез1не де MÍHболар еш. Осымен, 6ip жагынан, Абайдын Эйгep^мд^ алуын iштей 51

анык макулдап кайтса, exiHmi жагынан, сыр ушыгын шетке шыкпайтын eiin, шеберлжпен туйыктап та келген... Абаймен энпмелер; кыска болды. Байлау бул уш ж!пт арасында 6epix боп (5et(¡H,ai. С ез соган сайган сон, Абай Жиреншеге cyñciHe отырып: —Ал eHAi, ic еткен сон, тугел ет. Эзгеге салар iciM емес болса да, MeHiH шешем - ce3ÍH тастар KiciM емес. Эке болса, тузде жур. Енд! анамнын руксатын да 63ÍHсейлес!п, 03ÍHалып бер!— дед4. Улжан Абайдын бул iciH макул керген жок. Жиреншенщ узак C03ÍH аса 6ip peHiujTi, куйзеу кабакпен тындап шыгып: — Шырагым, Абай буны ¡стемек болса, ол купиянын ici емес, ешкеренщ ici гой. Маган HeciHe Kici салып, жежшкелеп сейлес!п отыр? Одан да 03ÍHшакыр, e3ÍH де алып кел, ушеулеп отырып сейлесей)к, — дедг Абай келгенде Улжан ¡ркшген жок. Улкен ойлы, мунды шмннмен баласына кадала карап отырып, салмакты, катты у н м е н с е й л е й ж е н е л д 4: — Абайжан, балам, ниет№1 угындым. Кызыккан KiciHKiM? Оны да мына Жиренше танытты. Маган акыл салыпсын. Жаксы ма осыным дейсщ гой? Жаксы демейм!н. Ce3ÍM кыска. Мен айтардын Ke6iH ез)н кезщмен де Kepin ecin ен. Кеп катыннын 6ipi мен болганда, сол кеп катыннын 6ipiHeH туган кеп баланын 6ipi сен боп ecin ен. Сырлас, шерлес ек кой. Terri ме eAi маган да? Жешл ме ед{ саган да? BÍ3 баскан ¡3R¡ баспаса дегенде, мын да 6ip ойлайтыным осы 6ip жер едь OKÍHeciH деп коркамын. Алды кызык кер1нгенмен, онай туйшгенмен, арты зер eдi мунын. Опык жейсщ, жаксы балам. MiHe, айтарымды айттым. Б)рак керер кызык та сен1н 03Í^ iK i, татар зер де езщ нщ гана сыбаган. Мына Жиренше де, мен де былай каламыз. Кинаган KayniMAi айтып шыктым. Енд!г{нд{ езщ бiл! Эз1Н ойлап, ез1н шеш!—дед4. Абай жауап айткан жок. Ундемей Kerri. UJcmcciMCH ен алгаш угыспай, шалгай KeTicKeH 6ip Ke3i осы едь Айтар ед!, кеп нерселер айтар едь Bipan бунын Ka3ipri кенынн угу керек емес, ce3ÍHy керек. Сол ce3¡MÍH Абай бундай салкын кенесте жетк!зе алмайды. Акыл санына салып сейлесе, iciHiHTepic шыгатынын )Kir¡T ез1 де lyciHeni. Шешес: де соны айтты. Ал журекте жаткан не? Оны тугел актарып сырласуга Абай шешесш аяйды. Онын ен улкен TyñiHi осы еке-шешен{н будан ыктияр, тындау сурамай, какпалап апарып Д)лдега косканы ед]. Тогжандай 52

гашыгы туралы 6ip ауыз хал сурамай, бунын жастыгын аямай айырганы ед). EipaK 6yriH nañiin ол туралы анасымен айтысады? Жене, ecipece 03tH «титтей де к)нэл!м)н^деп толганып кермеген, ез TyciHreHiHtue «камкорлыкпен гана етпм» деген, кател4п барлыгын андап кермеген ме^рбан шешесше не деп айтады? Осы куйлерд! сезгенд!ктен, Абай едею ундемей кеткен. EipaK ic байлауы бегелген жок. Жиренше Мамай ¡пине тагы KeTTi. Бул жолы он бес кундей жур!п, бар сезд! e3i жайлап, 6iT¡pin келд!. Эйгер!мн!н кайын жагын да токтатып, ырзалайтын бопты. Улкен киын туй<н осымен шеш!лген ед]. Абай Бекейге де, ана Мамайга да кеп мал беретш болды. К.унанбайдын улкен шанырагында, Улжан колында малга ие боп калган Оспан едь Ол Абайдан тук аямайтын. Эйгер)м ytuiH шыгатын малды оп-онай T¡3in, топырлатып ôip-ак женелтт). Жакып, Жиренше, Оспан, Fабитхандар болып Бекей ауылына барып куда Tycin, ки:т KMicin кайткан. Сонын артынан жанагы Оспан малы epi каргы бау, epi калын есеб!нде шок бер)Л1Педь Осымен аз кундж аял болды да, акыры Абай кайындайтын кун жетт1. Тагы да Жиреншен! бастык ет<п, Ербол, Оспан, Fабитхандарды алып, Абай куйеунилеп аттанды. 53

ЖАЙЛАУДА i Кен кегалга жайыла конган улкен ауылдын он жак шет) еншен улкен ак уйлер. Булар мал жататын котаннан, Hic- коныстан, мазасыздыктан эдей) кашандап, шалкая конган. Ауылдын eKiHUii шет) мен мал HipMieTiH орта тусында отырган еншен коныр уй. Бул шетте жыртык, шокпыт лашыктар, курым кара костар, к!шкене куркелер де бар. «Консы-колан* атты кеп жаннын баспанасы осы жак. Койшы шал, козышы бала, туйеии, сауыншы, жылкышы да осы жактан шыгады. Ka3ip улкен ауылдын бул шетждеп колы бос жас-желен де, шуйке ecin, уршык шрген кексе катын, Kepi KeMnip де тугел1мен ауылдын eKiHmi жагына кулак салады. Teric аландап, солай ЖYpгiлep¡ де келедь Олардын 6epiH ел!кт{р!п, аса кыздырган — жалгыз 6ip шыркаган аскак ун, ол — ен. Ауыл уст4нде шанкай тусте, бултсыз кек аспанга шаншылып шыркаган ектем, есем жалгыз ун. LLieTKi уйлершн барлык жаны бул oHHiiHi бурын алыстан болса да e c iiin , дэндегендей. Эн укпайтын к!шкентай HeMepeciH аркалаган 6ip карт шеше бел4 букшие Tycin, ен тындауга асыга басады. M yK ic тарткан Kepi кулагынын устждеп кимешег4н кей]н жиырып койып, басын жогары кетере бере, кулагын тесей тусед). Жалтыр куннен уялган жасты кез<н сыгырайтып, карт жуз4не сансыз кеп еж!м!н терендете, ирендете жиып келед{. —Уа, еркен!н ecciH, енш4бепм! Б!зд[Н кещл{м{зд) кетерсен, ceHin кешл4нд< Кудай K eiepcin!..—деп, Ticci3 иепн шошандата сейлейд!. Котан ортасында буны жактырмай, кыжырта мазактап Калика тур. — Е-е, K epi желекпе, сен калма! Саган айтып жатыр гой, адыра калгыр! Ол де маган, о несИ..- дейш. Kepi KeMnip Hie кекемщц eciTce де токтамайды, касынатагы 6ip кексе катынды epTin алып: —Е-е, кекетпесен, Каликаболамысын! Шед!рем кал!..—деп, Keiin барады. Ауылдын улкендер! отырган шетк! ак уйлерден де киыс erri. BeTTereHi — анадайга окшау Т1г!лген терт уй. 54

Бул ауылдын атакты энш! конагы сонгы б[рнеше кун ел кыдырып кетш, кешелер мунда кайткан. Жэне ертец ел<не кайтады, кетед) деген хабарды да ауылдын бар адамы еспген. Енд! сонгы ендерд! ес!т!п калуга ауылдын кеп жаны бупн, эс)ресе кумартатын. Б!рак кумартканмен, шетк) коныр уй, малшы, жалшылар уйлер!нен сол энд! тындауга талпынган талай жан бара алмай, ек!н!шпен куй!кте калган. Айгыз уй)н!нжанындагы кара уйде ¡рк!ТП!Скен катын рен:ш айтады. Бунынб:р! — каткан кара кел)ншек Баян, еюнш!С! — орак тумсыкты, аксур эйел Есбике. Екеушщ де жуз1нде ерте тускен калын эж4мдер! бар. Беттер! ашан, устершдеп кейлектер! б!рдей тозган, жыртык. Ж эне талайдан жуылмаган К)р. Баян осы ауылдын узак жылдан берг! койшысы Цашкен!н эйел!. Есбикемен жасы курбы, мундас еш. Кара уйд4н ортасында улкен тайказанды толтырып Есбике курт кайнатса, Баян кулкын сэр!ден бер! демалмастан улкен кубще )рк!Т т е ш тур. Баян ездер1Н)Нэн тындауга бара алмаган еюн!ш!н улкен б 1р армандай айтады: - Ойын-сауык сен екеу<м!здщ тешм!з бе! Айгыз бейб!ше жана Каликадан соны айтып жШерген гой. Екеу[ тырп етпей ¡рк1Т п!с!п, курт кайнатсын дептИ—дейдь Есбике эж!мд! сургылтжуз! мен к ей сп кабагын жыбырлата тус!П, ауыр бейнеттен жудеп журген екеу!Н!НкуЙ!Н айтып кетп: — Б4зге эн тындататын Калика ма? Айгыз ба? Сиыр сауатын, кой сауатын, <рк!Т п{сет!Н, курт кайнататын, ¡р!МШ!к кайнататын, одан босай берсен, жыртык иыгына кап салып тезек терет)н — б!з. - блмей журм!з-ау, эйтеу!р. Ел жаткан сон уйге барып, куш бойы кермеген уй!мд! жинап беруге де муршам жок. Табалдырыктан аттай бере мурттай ушып жыгылам, с)лем катып. Есбике де Баянды тындай тус!п шер!Н агытады: — Б4ресе «аркан ес», б4ресе «нокта ес» деп, тагы басына энпр таяк ойнатады. «Сорлы кун, саган да шалжиып отыру керек пе» деп кеше гана жер-жеб!р)ме жетт). «Шанырак туйеге м!Н!П келген кун сен емес пе ен? Кулак кест! кулым сен!н байын Бэш)бек емес пе ед!?» дегенде, басыма таякпен салып кеткендей болды. Мен! буйпп кун епп, ол сорлынын — Бэиибект: кул ет!П койган сон, атар тан, кэрер кун жок болган сон, не дейш!— деп, казан астындагы ыстыкжалынды косей туеш, Есбике кемсендеп жылап кояды Т абан ы м н ан таусылып журсем де шыр б!тер!м 55

жок. «Эн тындайын, мен де барайыншы, апатай!» деп кызым Сакыш жана сонша оралып ед!. «Барсан, бара койшы, кунтайым» деп уст)не карасам, бой желп калган кыз гой, босагадан атгатып, жан жуз!не керсете алатын eMecniH. YcTi-басы Mctiin успмнен де жаман, итталагандай, шокпыт-шокпыт,—деп, Есбике ел! кезжщ жасын тыя алмай отыр. Баян ipKÍTri nice Tycin, Есбикеге карай И1ле куб!рлеп сейлейд!. Калика, Айгыздар eciiin коймасын деп, жалтандай айтып, тагы да eKeyiHiH ауыр мундарын созады: - Кыландап аткан танменен, бозторгай шырылдамастан турып, бэйб!шелер жатканша, ак уйлер тунд!г{ жабылганша 6ip сетке Ti3e бупп отырмай, елд4н ôepiHia сонынан жатамыз. «Ел жатса да енекем жатпайды» 6Í3 гой. Жазда да, кыста та сарп урып жургенде, Айгыздын маган койган аты - «сарала етек кун». Эн дейм{з, эн (5Í3¿íÍH не ieHÍMÍ3 бопты?— деп, eKÍ мунды ез бастарындагы ауыр енбек, eH¡MC¡3 бейнет KyñiH кун'рентед!. Кунанбайдын улкен ауылында малшы катындары ас пен сауынды баскаратын катал токал Айгыздын булар басына салган елек бейнеттер)н шагады. Осы кара уйге жалгас уш канат жыртык лашыкта, дел осы кезде алыстан шыркаган ana¡ ести Tycin, Есбикен!н кызы Сакыш жыртык жабу успнде кырык курау болган ecKt кейлепн[н TÍ3eciH жамап отырып, ун сала алмай, кыстыгып жылайды. Буйра шашты кайгылы басын кос Ti3eciHe басып, e 3ÍHÍHсорын шагып жылайды. Ken T^eri де жок. Тым курыса, анау кепп бара жаткан Kepi KeMnip И4стей гана ениилер yñiHe барып, босагада отырып- ак, сыгалап-ак, жабыктан баспалап-ак уй irniH Kepin турып тындаса болар едь BipaK кеше Айгыз айтгы деп, Калика келш катты тыйым салып Kerri. - Есбике KYHHÍH, Бэилбек кулдын ciHipi шыккан кызы жа­ ман туйен[н жабуындай жалбыраган кайыршы KHÍMiMeH ак уй­ лер жакка келмес4н. Эн нетеш, шыкпасын уйшен!—деп KeTinTi. Эн ауыл ус^нде самгап тур. BipaK оны такап тындай алмай, алыстан шел4ркеп, арманды боп журген тек.. Есбике, Баяндар гана емес. Жeлi басында ертеден кара кешке бие сауган Бурют- бай да касындагы KeMeKiuici бала xiriT Баймагамбетке ер б и е т саууга отыра бере ауыр-ауыр кей4стер, мундар айтады. Акырын гана коцыр унмен, бегде б!реулер echin коймасын дегендей, жал- тан кездент айтады. Туксиген сары касы бар, oTKip кек кезд! бала ж{пт Баймагамбет карт Бурк!тбайдын муцын соншалык ден К.ОЙЫП тмнпайлы 56

— Эн салады! К ун д!з-тут ен салады. Сол жаз бойы конак болган энш)нщжуз)н Бурк)тбай ел) б[ркерд! ме десеншП Жокз жок, жок! К еруге муршам кен)! Кулкын сер<ден сжелнд байланган елу биен! кушне он сауамын. Жел! басына байлаулы кулынмен 6ipre байланып, аркандаулы атгай кун)м ет)п келед!^ «Улжан yñi кымызсыз болмасын, Айгыз yHiHiH сабасы толы турсын, конак уйде ек! саба eMÍ3¡KTen турсын, Каликан^к! кымызсыз болмасын» деп-ак куртты. Ымырт жабылганша, 03¡H Kopin журс^н, бул ауылдын ÔHeci агытылмайды. Биен! агыта сала, memiHyre муршам жок, уйге бара жыгылам!— дейдЬ Алыстан ен шыркай тускенде, Бурютбай шала-шарпы eciïin токтап калады да, шелепн Keiepin, келес) биеге карай журедй Баймагамбет нокталы кулындардын 6ip¡H апарып байлап, 6ipiH шеш!п екелш eHeciHe жагыздырганда, алыстан ен елесш тындай тусед!. Келес! сетте биен)н бауырына тагы юре отырып, ею коль! жыпылдап кос емшект! тартып жатып, тагы да 03!H¡Hауыр мунын айтып жаткан ашан жузди, картан Бурк1тбайдын uiepiH тындайды. — Жиырма жыл, табандаган жиырма жыл Бурютбай бие^ сауыпты. Шыр б1ткен Бурютбай болсайшы. Айгыз 6eHeHt Калика 6ip тостаган кымыз жуткызса, «кулкынын кургыр» дец сугын кадап турып, зерж коса жуткызады. «Атау керенд< ¡шюр^. саумал ¡шсен жетпей ме, сауганыннан бурын кымызды e3in куртасын» деп какылдап турганы. Мен болсам, eKi изем сарьв су, шор боп барады. EKi колым, осы сауыннан сарып болгар койдын аягындай, ебден желге толып болды. Тунде жатканда аяк-колым каксаганда танды танга урамын. Баймагамбет Бурк!тбайдын кундег! сауыншы KeMeKiuici болмаса да, онын кол-аягынын аурулыгын б1луш1 ед[. S3¡ адамга жаны ашыгыш, бауырмал калпымен Бурк4тбайга кейде акыл айтып, кемек eTKici келед!. — Койсаншы, тастасаншы осы сауыны кургырды. Баска б)рдемес!н ¡стесен болмай ма, Б у к е !- дейд!. Бурютбай кулей!Н десе де, KeñicTi жуз) жадырай алмай, тек ащы мыскылмен жымия ту седi: — Ой, байгус бала-ай! Тастамаймын дейм!н бе, 6ipaK кайда барып, не Kecin ете аламын? Балаларым Бейсембай мен Агай болса, ел! жас. 0 3 ¡M баска енбекке, мынау тобан аяк болган куй!мде, шор болган д!мкес куй)мде неге жараймын?—дейдь Ауылдан елi де ен, есем шыркау ен самгап келед!. Кейде узше жаздап, елс[з баяулап 6ip KeTin, кейде кайтадан кара уйлер 57

жак шетке, жел1 басына, булак жагасына тагы шыркай жет)п, талай жанды эр алуан толкынга салады. Бфден мун, б!рден кездщ жасын, б!рден ауыр арман «ah уруын» туды рады . Озен жагасында колау тайга MiHreH конкак мурын, арык бала Eañcyrip тайынын шоктыгына енкейе жабысып, ауылдыц сыртына такап кеп, эн тындап турып капты. О да бай ауылдын сонау шелндеп терт канат, тозган, курым уйд[н козышы баласы. Осы ауылдын баягыдан 6epri кедей Kepmici, Ka3ip куян болып, жер тесекте саргайып, инел!ктей катып жаткан картан гарып Байторынын баласы. Козыга елен-аланда кеткен бала аузына ас та тимей, аш журсе де, ен тындауда аштыгын умытып, тайынын ycTÍHe жабысып, узактурып капты. Ауылга кел!п, тайдан Tycin, уйге такап тындай алмайды. Ауылда кой жатыр. Косакты койдьщ арасында шелепн кетер<п, ыстык кунге мандайы шыжып сауын сауып, букшендеп журген картан шешесМн бойын Байсупр анда- санда 6¡p KepeAi. Ауылга келсе, козы жамырап кетед[. Олай болса, мунын к{шкентай басына одан ауыр пеле жок. Биыл жазда eKi рет бай- камай козыны жамыратып алып, Майбасардан ecrireH cerici, же- ген таягы да ectHAe болатын. Каз)р калын козы Барлыбай суы- нын жагасында тыныш жаткандай едь Жамырамас деп сенген бала тайымен жел! басына такап кеп, енд! тындап тур. Мелиген куйде узак турып калды. Шаршау мен жалгыздыкта кажудьщ салдарынан жас бала ез)н ез! умыткандай. Туе пен ояудын ара­ сында белпс!з, узак турыпты. Эн утн ен баска ундерд) ес!нен шыгарып ж1бергендей. Осы халде турганда артынан акырып келе жаткан, ашулы, катал ун шыкты. Жуйр!к, сем:з атпенен екшн- дет!п, акырып, айдын атып келе жаткан тагы Майбасар екен. - Э кентн ... енде басын калгыр, сен сумелекке де ен керек пе! Ke3ÍHAi агызайын!— деп, узын шыбык камшысын Hipe KeTepin келед1. Eci шыгып, шошыган бала окыс корыкканнан, ауыткып Tycin кала жаздаган ед{. Жалт карай бере, Майбасардын ашуынын ce6e6iH де кердь Элг! 6ip ез!рде езен жагасында жайгасып жаткан калын козы, енд) езендей агып, кеп унмен манырап агып, ауылга такап капты. Ауылда косактагы койлар да манырап жатыр екен. Сол козыны карамадын, жамыраттын деп, зер)н шашып келген Майбасар Байсуг[рд) камшымен тартып-тартып Ж)берД!. Аямай урган камшы аркасын кылышпен т:лгендей тызылдатып еткенде, жудеу баланын шошыган айкайы да, кезш щ жасы да ôipre шыкты. 58

— Агатай-ай! Агатай, елт!рем!с!и!—деп, тайынан домалап TycTi. Майбасар балага ацырып урсып, тукым-туягынан туй калдырмай боктап, аттыа бауырына алып сабап жур. К.унанбай кажыга кеткел! бул ауылдын уй imi бил!п катал', текапар Айгызга ауысса, сырткы ат ycri — «6ac-Ke3t» Майбасар болатын. Ол Кунанбай жокта малшы, косшы 6e№6iTcin, аяксып кетпес)н деп, сонгы жылдар осы ауылдын жылкышы, койшы, туйеын, биеш!, козышыларына шейн, коныс сайын шошытып, ыгыртып журе^н. Байсугф сондай Майбасардын кырына биыл жазда, мше, осымен ymiHUii рет ¡Л!н!п едь К,озы жамырап кетт]. Баланы шынгыртып сабап, атын борбайлап Майбасар ел) акырып жур. Ауылда кой сауып отырган Байсуг!рд{н Kepi memeci сабалып жаткан баласына жаны ашып, колындагы шелег{мен, жан ушырып xyripin келедь Баласын Майбасар тагы сабап жургенж уйде жаткан Байторы да eciTin, тура алмай, денбекшид!. — И л еущ кургыр-ай! К.аршадай баламды тагы шырыл- даттын ау, KaHimep М айбасар!— дейд{. К,озынын жамыраганын Байторынын сак кулагы багана сезген. Ж ас баласы «уйкысы канбай ерте KeTin, далада уйыктап калып жамыратты ма, не тайдан жыгылып калды ма» деп жатыр ед{. Ж ана катынынын: «Тагы сабады-ау ананы!. А тты н бауырына алып ж урген 4н карашы М айбасарды н каршадай баламды, сорлыны, соры калын бейбакты» деп x y rip in KeTKeHiH де Байторы уйде жатып ест)ген-д{. Цой котан ортасында косакталмай, ауылдын осы кара уйлер жакшетшде, сыртында, Байторы уй!не жакын жерде сауылып жаткан-ды: А к уйлер жагынан у-шу алые болсын деп, Айгыз, К,аликалар койды осы кара уйлер жакта саугызатын. Сартесек боп жаткан Байторы 63ÍHÍH ауруын 6ip каргайды: — Осы ку ауруды ceHiH жылкыннын сонында, кар тесенш , муз жастанып зкуринп алмап па ем, Оскембай баласы! Шык тускен, боз кырау тускен кузд4н кара суык тун!нде кораннын шет4нде, койыцды кузетем деп алмап па ем! Куарган Майбасар^ енд! ез!мнен ет!П, каршадай жас балама жетт! ме 3epiH? М енщ тукымымнын тукымына жетт)-ау ceHin тозагын. К,удай — К.удай емес, сен болдын гой MeHi кырына алган ку К,удай, шунак Кудай! Тозакотында куйд)рген, жолын болмагыр, Майбасар!— деп Heri кемсендеп, кабагын тыржита, кез!Н жумып, бук Tycin^ ез басын e 3ÍHÍH кос жудырыгына согып, унс!3 жылап жатты Байторы: SP

Айгыз бен К.аликанын кэр!не карамай, эн тындауга кеткен Mic кемП1р конак уйлерге жеткен-д{. Бул уйлер бар ауылдан белек. Ерекше сый конак куткен уйлерге уксайды. Терт уйдш арасында да кермелер тартылган. Алты канат кестел) уйд! ортага ала жайгаскан 6ip топ уйд<н 6epÍHÍHжанында уюл! ер-токым кеп. Олардьщ ат керпелер)не, ер- турмандарына Караганда, дагдылы еркек ер-токымдарынан repi, ейел мжетш кокан ерлер молырак, кастарын жалпак кум)спен, неше турл! акыктастармен безенд!рген кыз-кел1ншек ерлер! кеп сиякты. Кермедеп аттар жогына Караганда, бул уйлердщ конактары Ka3ip емес, бурын келгенге уксайды. Дел осы уйлер тусында, тыста журген адам аз. Тек кеп жерошактын басында гана елденеше казан аскан жене улкен сары самауырларды TyTiидете кайнаткан yHc¡3 ейелдер кершедь Жыртык ки!МД) eKi-уш тезекыи, казаншылар жур. К,онакшыл терт уйдщ Ka3ipri сетте ymeyi бос тур. Барлык журт ортадагы уйде екен... Кдлыц елд! касына жиган ен ел[ де шыркай Tycin, ыргала толкиды. Жерошак басындагы асшыларга такап калган Mic самауырга тобылгы салып турган кызыл келшшектен: - Жана кел{н, жас KemiH ен салды ма?— деп сурады. Келжшек: - Е, ен салды. Корганар деп пе ен?.. Айткызбай да коймас!..— дед1. Híc тамсана, танданып ceйлeдi: - Ана бейб[шелер жактырмай жатыр ед! гой. «Ауылга кел[Н боп туспей жатып ен шыркамасын, тэйт!к болмасын!» деп, тыйып тастапты деп eAi гой... - Олар айтпа десе, мундагылар айтдейд{. EpKiHe коймайды. - Айтса екен, айналайын... - Тагы 6ip сонын лeбiзiн еспсек екен!.. Оз[ де ж!бектей ес4лген юиипейл гой !- деп еюнш{ KeMnip де костады. - EepiHeH де керцп-коланшыга кандай? «Ci3, 6Í3» деп бауырына Kipin, жылы ушырап турады!— десш, кексе ейелдер жана кел}нге жаксы бeйiл бiлдipдi. Сол кел!нн4н кутунис!, жанагы кызыл кел4ншек Зылика e3i де суйс[не Tycin: - MiHe3i сондай к{ш!пейш, сондай жаксы. BipaK анау уйлер: «Аспасын, шаныракка карасын!» деп жазгырып жатыр!— деп, сыр айтканддй сыбырлап сейлегенде, езге ейелдер тандай кагып: - Келмей жатып tía? - Алда, кундес-ай! 60

— Айтар Айгыз бен Каликалар!.. — Еслл всем кел!н-ай!..—дест^ — Eipan оларына пыскырган Kici кершбе&щ мунда... «Айт, шырка!.. Артыксыгандар шен!не ¡лес!п керс!н!.. !рк^ме!»дещ кунд!з де, тунде де айткызады, кайта!— деп Зылика суйс:н!п, сыкылыктап кул!п иибердь Келген эйелдер уй жактан тагь! шыркаган энге оралып, солай басты. Бул керпплер энпме етхен «жас келж», «енш! кел!Н» BHrepiM* болатын. Калын конак жиылган отау да сонын уй). Абай Эйгер!мд! осыдан уш ай бурын узатып экелген ед!. Ka3ip басында желег! бар жас келшшек калын конак ортасында, Абай касында отыр. Бул eKeyiHia осы жолгы конагы да езгеше. Ол — еншенкыз, сылкым кел!ншек пен сэнд! сулу бозбала. Жиын бастыгы Абай болып, Ka3ipri сетте мынау ауылдын езге Т!рл)пнен окшау бел ¡нген 6ip топ тер!зд4. Ызгарлы, катал, жуан ауылдын шыркын енмен, енермен бузып отырган топ. Сол уинн бул уйлерд! сыртынан Майбасар, Айгыз, Каликалар шикандай кередИ Алыстан жазгырып, аулакта кекет!п жур. Осы уйлерге келеМ деген ауыл адамдарыРЙМ^Ж У^#^Й^^^МЙМ^^с Оз уйлер! сондай турса да; к!шкентай гана енер аралынДай бб№А\"д^^Жй %ЖегйТАбай жою Жайлауындагы ен eHUji, енерл! жастарды жиып екеп, соларга бар бей!Л)н 6epin отыр. Осындай ойын-сауык жиынынын ортасында ен кад<рл46ip топ конак бар. Шет елден келген конак; Булар — каз)р терд!Н тап ортасында, жагалай керпе уст)ндё; улкен ак жастыктарды шынтактаган сал, сервер. Солардын ituiHaeri ен KepHeKTici жене бар жиынга кад!рл!, суй4кт!с{ мынау кос imeKTi домбыраны без!лдет!П отырган орта бойлы; кызгылт жузд!, кен ак мандайлы, нурлы xiriT. Ол — Аркага атЫ шыккан, бук!л Орта жузд! асыл саз, есем етм ен уйыткан Б1ржан сал. Тобыкты imiHe сонау алые Кекшетаудан келген сирек сый конак. 0 3 i акын, ез! еним, e3i cepi Б!ржан. Успнде кара макпал, кен, ж е т л шапаны бар. Омырауы агытылган, «сер! жага» ак кейлект!н сыртынан киген саргылт туст! кытайы Ж!бек камзолы бар. Окалы такиясынын ж!бек шогы ыргала туседг. Куйкылжыган ен!не калын жиын кыбыр етпей уйып, мулпп отырганда, кербез енш! ез! де, жуз:не жылтыр майда рен бМп; нурлана кубылады.

Баласы Кржагулдын. Б}ржан салмын, Журтыма зияным жок журген жанмын, Kicire 63¡M катар бас урмаймын, Q3ÍMакын, 83ÎM сал, KiMre зармын...— деп 6ip кетед!. Энш!нщ «Б!ржан сал» атты осы б!р эн! езж щ майда коныр, сырлы сазымен бастала женелгенде, езге кеп журт ¡иннде демж тартып, катып тындаган xiciHiH 6ipi Абай. К.ад<рл! акын, курметп конагына Абай кддалып карап капты. Ак-карасы эл! де айкын, таза, узынша кездер! езгеше боп телмipe Tycin, шарасынан асып улкей!п карайды. BipaK Ka3ipri сэтте, KipniK какпай караганмен, бул кез —энш) жуз1н Kopin отырган кез емес. Эн мен елен сезд1, енерлЫн ез!н тугел косып, 6ip 6 ÍTÍM, 6 tp тутас тулгадай киял сурет[мен елестелп, кер!п отырган кез. Ерекше ecepi бар куй менен аса унаган эн тындаган уакытта Абай сол сарын сезбен катар езге 6ip дуниен! жарыса ойлап KeTeTiH. QMip, киял cypeTTepiH, уакига таскы н дары н , жаратылыс, кубылыс толкындарын Kepin, соган шомып кетед!. К,аз!рдеу ipi туысты OHmiHi мынау ортадан Ж Щ Й Й ^^тт!. Шыркау алые кияга 9KeTTi. Тулгасы ерен,Чкен кеуделi аскак унд! энш), сахаранын гажайып 6ip алыбы боп апты. Сол алып, онер алыбы, Сарыарканын ен зангар 6niri KeKmeHÍH басына шыгып турып, бар улан узак Сарыаркага, сахаранын салкын бел, самал келже конган ел!-журтына кез тастайды. Жуансып KymTici, артыксып аскагы, кущрен1п кеб! журген жон-жотага кез тастап коймай, ун катады. Эн Т!Лкатады. Ескек, аскак атойдай кып, зор кеуден1Н алып куШн азынатып тегед!. «Мен келемш! Энер экелем!н! Танымай керш!, андамай бакшы! Сай-суйепн босамай, алпые eK¡ тамырын и!мей керын!..» деп, бас идфе эн теккенде, эн емес, нур теккендей. Элемнщ жузшен жауыздыкзулымдыгын куып экелп, киялда болса да дуние 6eT¡H, Арка жуз!н сан сумдыктан тазарты п бара жаткандай... Ол эн аскак ecin соккэнда, Кекшен!н калын сыпсын карагайы — мынау энш! басындагы окалы такиянын Ж1бек шогындай болЫп тенсел1п барып, тепле жапырылып, жол беред!, бас иед[... Арканын кара тун! де мынау акын успндеп кара макпалдын бетшдей майда, Meñip тун! боладьр... Сонда ел 62

жуз) де осы ацын жуз[ндел жылтырап кер1нген нурга толгандай болады. Ел жузжде, K33ipri ацын тус!ндеп,эн успнде езу тарткан жарастык кулк!дей боп, шат куаныш кулю кер!нед< Абай кезже Сойткенде, уй im¡Hin ¡лесе сейлеген, алгыс айткан ундер, шыгып жатыр екен... Эн уз!Л1Пт!. Абай киялы гана узше алмай, аяктап келген калпы екен. Ол шарасынан шыккандай болган оггы, ойлы кез!мен энш! жуз<не ел! ацыра кадалып карап капты. Абайдын тал бойы уйып калгандай, осы хал!Н елден бурын сезген Эйгер)м касында отырып, KyñeyiHÍH T¡3ecÍHe суйенгеи боп, шынтагымен Абайды сел турте козгап калып, ес жия бергенде, 03¡ де кулш Ж[берд{. BipaK eni куп-ку болган. Кулген дем1 де д4р<лдеп шыгады. Бунын ез!н жаксы багып, жаксы угып отырганы уш<н сез1мтал ORrepiMre суйс)не карап калды да, ешц Б)ржанга бурылды: — Озге-езгенД! не кылайын, Б<ржан ага,—деп бастап, конагына жана 6ip куаныш жуз!мен карады.—Ел актаган 6ip акын болушы ед!. И лж безеп, жанын жалдап, Т)леншш4кпен байды сауып, сез кад1рж сол келруш! ед4. Ун тузеген 6ip энш! болушы ед{. KiM кержгеннж косшысы. Эр кез, ер мырзанын косалкысы. Эн кад!р4н Tycipin, 6ip атым насыбайдай арзан eiin ejti. Сен энд[ босагадан ерлет<п, терге шыгардын, сонына гана куанам. Шынында, казагым, ел!м дегенде, осы елдж асыл акын сез)нен, есем eH¡ сазынан артык кай казынасы бар ед)? Соларын аскак унмен аспанга Keiepin барып, «ол —мен M¡Hi, мен келем<н!» депз!п, ел1щы енерще бас иг13Д1Н. Осынын-ак кад)р-касиет!щм тануга жет!П тур!..—дед). Б!ржан куп тындап, e3i де cyñciHe кетерШп: — Ш!рк)н, айтушы мен болганда, унем! уктырушым сен болсайшы, Абай!—дедь Эйгер4м де, езге жиын да екеу<н дел угынгандай, тугел костап кул!СТ). Тацертеннен 6epi ортадагы кен дастаркан бойында уш жерден сапырылып отырган кымыз б!раздан 6epi 1Ш!Лмей, ipKinin калган-ды. K,a3ip Ербол, Мырзагул, Оспан ymeyi уш жерден кулаштай сапырып, сырлы тостагандарды конактарга кыдырта бастады. Эн толасы болгалы, уй imi жапырлап, эр тустан сейлес!п, куб1рлес4п, кул4сш жатыр. Абай жанагы ез ойын аяктатып токтатпак боп: —Бай, баглан боп кад!рЛ! болмайды Ж1Г!т! Онерл1 боп, сол енерж устай б4л!п кад!рл1 болады. «Энерпаз болсан —ер бол» дейд1 Б1ржан ага. Жалкы бол, жарлы бол, ол кемшШк емес. Энерл! акын, аскак энш) болсан —ел кец!Л!ндеп мунды айтып, 63

кезшдеп жасты тыйсан, сенен зор, сенен кад)рл) болмаска THicTi!- деп Абай ез касында отырган Эйгер1Ммен ¡Hici OMipre карап 6ip туйш тастагандай болды. Тобыкты жасынын бул жиынындагы улкен!, ж)пт агасы боп калган Базаралы куле сейлеп жауап катты. Ол тердег{ сый конактардын катарында отыр ед1. Абайга калжындап: - Осынын 6epi рас, Абай. )KiriT KaAipi онер!мен елшенс!н !— дед! едей4 ойнакыланып, серпе сейлеп.—Пэлей! Макул-ак! Ал ендеше, мен н ет айттым?! Мен!н айтканым да, ¡стегежм де, тугел Тобыкты бэрше танытам деген!м де осы гана емес пе ед!, сыгыр-ау! КедейшШпме карама, Kic^iriMe кара демеп пе ем, Абай? Саган осыны угындыру уш<н сонау Кекшетаудан, Hci Аркадан тек Б!ржан гана келу керек пе ед<?—деп назбенен, ойын nimiHMeH сак-сак кулд!... Базарлынын ашык калжыны Б[ржан бастаган бар конакты да, езге жиын жасты да кулд:рд!. Абай да куле отырып, ¡ле жауап катты: - Рас-ау онын, Базеке, 6 api рас! «К едейлтне карама, KÍci,iir¡He кара» десе, тугел Тобыктыдан сен) атау дурыс. Б)рак 6 Í3 енерд< айтып отырмыз. Eip тайпа Тобыкты деген елд!Ц xiriTi eKeH¡H¡3 рас. )KiriTÍM¡3 —c¡3 бен 6i3,6ipaK 6¡3 енерл) ж<птп)3 бе? Сол енерге келгенде, ci3 eKeyiMÍ3 ел ес!нде калар не керсетт)к, нендей улг! шаштык? Кандай енбек етт)К ортамызга?!--деп, Абай катты унмен, шыншыл жуз!мен 6 ip сурак койды да, аз ундемей, жагалай карап шыкты. EuiKiM«мен енер KepcerriM», «енбек erriM» дей алмайтын сиякты. Сонан сон Абай Базаралыга кез токтатты да,баяу,эсерл!гана унменен: - Базеке! CÍ3бен б!зден «жас буыным», «жанател)мн{нбасы» деп ел YMÍT кылатыны рас. C¡3 eKeyÍMÍ3RÍtí 6ip енер тастайтын к!сщей дэмеленд!рет!н!м!з де рас. Ал шынды, сырды айтайык!..— дей бергенде, Базаралы кетер!ле Tycin, куле отырып, к е тл д етп : - Бесе, шын болсын, сыр болсын. Барынды, шынынды айт!— деп ентелей lycTi. Абай жауабы 6iTKeH жок ед[. Ол да кымызды KOTepin койып, кыза Tycin: - Базеке!—деп катан унмен токтата сейледь Базаралы сынай кулд4 де, Абайга кадалып отырып, тосып калды. - C¡3 бен 6Í3 дэметт:рд!к те, сонын ар жагында берерд] бергем!з жок кой. Тоны сулу тугырмыз ба? Жок, агызып журген ^ypici бар, б[рак ез!нен туар кулыны жок тул бедеум!3 бе? Сын мен есеп пе?—дет. 64

Базараль: тандайын кагып, басын шайкады: —Ондай сынды сертеткен Базаралы жок болатын. Бул ойында мен жокпын. Менде жокты ¡здепс!н, онынды Базаралы кайдан тапсын?!—деп мойнын бура кулд{ де, жастыгына жантая Kerri Абай сурагына жауап жогын барлык жас угынган ед4. Базаралы eHLui де, акын да емес-Ti. Журт кул!п кана жайды укты. Абайдын сез) Б4ржан OHepiH сонша зор K eiepin, ез ел!нщ бар жасына «б!зден бул артык!» деп отыр. Осыны жалган намыс ойламай, соншалык кен, жаксы кошлмен айтып отырганы Б!ржанга жана 6ip ой салгандай болды. Ол тагы да домбырасын 6ipa3 бебеулелп, желд!ртш алып кеп, «Жанботаны» шыркап Kerri. Жастар бул еннщ неден туганын, Б<ржаннын кай жарасын ашатынын бшуш[ ед]. Ол Б1ржанды жана Абай айткан «бай, баглан» дегендершн 6ipi сабап куйд{рген!н ашык айткан ен болатын. Жанбота, езщ болыс, экен Карпык, !ш[нде сепз болыс шен!н артык. Оз!ндей Азнабайдын поштабайы К,олымнан домбырамды алды тартып. Тартса да домбырамды 6epreH¡M жок, Есерш поштабайдай керген!м жок. Кдмшымен топ 1ш:нде урып ед[, Намыстан, уа, дарига, enreHÍM жок. Жанбота, осы ма eR¡ елген жер!м, Кекшетау боктыгына кемген жерщ. KiciciH 6ip болыстын 6ipey сабап, Бар ма ед{ статьяда керген жерщ?..— деп кайырды. Мун айтып, к у й к шагу. «Сен MeHi елден аскан десен, мен!н кеудемд{ осындай ыза, намыс дери баскан. Жуан содырдын камшы соккысы баскан!^ дегендей. Бул саналы кен!лд)н шер-шемен! ед!. «Жепскендей кересщ, карык боп журген Б{ржан кайсы екен?» дегендей. Абай Б!ржанга жаны ашып, жубату сейлемек боп: — Сонау Жанбота, эне 6ipey Азнабай ма эм!рл!, керл! деген­ дер!? Бай, баглан дегет? Соларын сол айуандыкты тонмойын- 65

дыкпен crin отырса да, дал жанагы Б!ржан агамнын «Жанбота» OHiHeH сон «бота» тупл, «бута» курым болмай, жапырылып, тапталып калган жок па?- деп тагы 6ip тукп!рл! алые ойга кеткендей сейлед!. - Азнабайлар мынау жерде, бупн гана азынайтын шыгар. «Мен жер К,УДайымын» де&пн шыгар. BipaK ертен олардан ¡з де, тозан да калмайды, калмасы хак! Сонда тек Сарыарканын атырабынан, Атыгай, К.арауыл, Керей, Уактын LuexipeciHeH 63ÍHHÍH гана атын калады. Жене сол Азнабай жауыздын, Жанбота жуаннын беине соккан соккын калады. Кейшп нэс!лд! олардан жирентет!н уяттанба, шакпактанбабоп калады. К,алады сол, не кыласын, Б<ржан ага!—дедi. Бул сездерд[ жиыннын 6api укпаса да, естияр жагы тугел костагандай болды. Ocipece, терде отырган ага жастар — Базаралы, Жиреншелер куптай женелд]. - Аты калган деген сол емес пе, осы мына отырган еншен энин болам деген жалынды жас ею айдан 6epi epin жур)П, Б)ржан 9HÍH уйренген екен. Enai сол алганын есте умытар емес. Энд! умытпаса, айтушысы, улг!С) Б)ржанды умытар ма?— деп Жиренше осындайда KopiHeTiH зерек угымталдыгымен жанагы Абай c e 3ÍH iл¡п алып, дурыс epicTerr!. Сонымен ¡лес, оз сез!не дэлел болсын дегендей, OMÍpre карап: - MiHe, мынау Эм1рД!Н Б!ржаннан артыкдейтж онерл1с{ бар ма екен? —дед!. Журткоз! Teric BMipre караган ед!. Ол акырын тынкьщдатып, ез домбырасына Б4ржан уйреткен «Жиырма бес» дейт!н anai салып отырган. Б!ржан жас xdrirriH жуз!нен жаксы 6ip шабыт кергендей боп: - Басып ж4берш!, кэне осыган!- деп ага буйрык етп. Эм!р ¡ркшген жок. Аксур жуз1 тек 6ipa3 толкына Tycin, шыркап Kerri. YHi ж!щшке, таза, сэнд< екен. Б<ржаннын 03i уйреткен накыстарын зор ыкыласпен, дал шыгармак боп, ынта салып айтады. Co3¡H де етм ен 6ipre, кызыга cynciHin, Б!ржаннан уккан. Жана замандарда 3!лкара шыгарган эсем «Жиырма бес» Тобыкты ал! еепмеген толкыны, caHÍ бар, нагыз тамыр бойлар эн ед!. Сез! де жас жиынга жалын тастагандай болатын: Bepín кет сакинанды, мыс та болса, Журейк кул{п-ойнап, кыс та болса. Шеш дагь! eTiri¡mi, байпакшан кел, KepeñiH ез сорымнан, устап алса...— 66

деп еркелене ыргалып кеткенде, Базаралы жастыктан басын жулып алды. Сулу жуз!не ыстык 6ip таскын кан ойнап: — Алда, айналайын осы кыз-ай! Жаудыраган кара кез калкатайым, керерьмн бе ceHi, KopMecniH бе мен бейбак!—деп, УЙД!Ц ¡miH ду кулд!рдь Б!ржан Базаралынын жуз!не плеулес, дос ажарымен карап: —Базеке, о не деген!ц! Керерм<н бе ен не? К.асында-ак отыр гой Балбала боп сол кара кез!—дед:. Базаралынын ез касында отырган сулу бойжеткен —Балбала атты Kepmici бар-ды. Б)ржан ce3¡HÍH тусында Базаралы окыс жарк 6epin: —А, астапыралда, солай ма ед!?—деп едей! ойнакыланып, кубыла 6epin, Балбалага карай калды. Бул карасы томаганын астындагы санылауынан сыгалап, дэл касынан, тугырынын Ty6¡HeH e iin бара жаткан мысыкка караган кыран шепрдщ карасындай ед[... Журт онысына да кул!П, cyHciHin калганда, кырындау отырган Балбала да жалт eiin Базаралыга 6ip карап калды. Ажарлы сулу кара кездерш, кырынан отырып, тенкере карады. Улкен кездерге жарасатын 6ip кигаш карас болатын. 0ш не де уяла кысылган эдем), жука кызгылт кан сокты. Тартымды назы бар жандай боп, юшкентай гана кабак шытып, YHCÍ3 гана езу тартты. Аппак сулу TicTepi керше Tycin, кайта жасырынды. Базаралы Балбаланын кез!мен K63Í кездескенде, жазыгын мойнына алып, тэубеге келгендей болып, 6ipaK сол халш соншалык 6¡p талантты артисте едем1 кып баппен ойнап берш: —Теубе! Тэубе! Куп!рл!к екен айтканым... туф, туф, туф ,—деп, туюрген белг! erri. Балбала жакка бас ие берд[ де, тез жалт eiin журтка карап:—Отыр екен, бар екен калкаларым!— деп, ер жердеп эр сулу кыз-келшшекке жагалай карап eTT¡. Б!ржан да, Балбала кысылып калмасын деп жене езгелершщ кен!Л!не келмесш деп, Базаралыны костап, ¡ле женелд1: — Эн де б!лед!, айтса, ил! орамды, шыркаса, yHi балдай. Тербие-тел!м!мен Ж!бек талдай, отыр гой, MiHe, жаксы шекфт, жаксы !Н!лер!м! Б!ржан «кыздар*, «карындастар)> деген сездерд) эдей) айтпады. Ол сездерд! едепс)здеу, турпайылау кердь Жене едей! ага боп, бауыртартып сейлед). Осында отырган б!рнеше енерл!, KepiKTi жас ейелдерге жагалай кезтастап erri. Аттары аталмаса да, зор курметпен еске алгандары ез< мен Абайды, Базаралыны айнала коршап отырган Балбала, Кер1мбала, Ум!тей, Эйгер!мдер болатьт. 67

Магыналы сез катып, одан да магыналы жузбен BipxaH кез салганда, барлык жанагы жас эйелдерд!н шыншыл, сезпш жуздер!не жагалай дуылдап шапшац толкын, жеиш кызгылт нур жуг!рд). Бейне 6ip тац сэскеде TyMiKii ашып ж<бергенде, шаны- рактан кун сэулес! тускендей. Сол кезде батсайы шымылдык, дурия керпе, манат макпал тусктзд{ кун сэулес! куанта 6ip алгул каккызып, жагалай сэулеленд1р!П, жайнаткан тер1здь Жас эйелдерд!н Б)ржандай эз агадан, эсем енерпаздан ест[ген мактаулары да сондай эсер erri. Уй ¡ш!нде сынкыл-сылтында, мэз кошеметте катар каулап, эзш мен жарастык кулк! кеп есплд). Сыпайы сыйластык ажарлары, енерл! жастар мэж1Л1С1 рендене тускендей. Абай мен Эйгер)мнщ бул жолгы конактары, шынында, Тобыкты жастарыньщ ен 6¡p енерл^ нэрлю) болатын. Осыдан eKi кун бурын осы К.унанбай ауылы отырган Барлыбай езен)не Ыргызбайдан, Торгай-Кет[бактан жене Ж 1Г1тектен, одан аргы Бекеншиен кеп кыз-келшшек, жас Ж!пттер эдей: шакырылып, арнаулы конакка келген-д!. Абайдын касында отырган — ¡Hici, жас бозбала OMip К,удайберд!н}н баласы. Ол ез некер)мен келгенде, YMÍTeñ сулуды ерте келген. Базаралы касында отырган Балбала —Энет кызы. Ол да 6ip топ кыз некер!мен эдей! шакырылган. Бекенш1ден Cyrip баласы Эк1Мкожа — мынау. Ол ез карындасы Кер!мбаланы ерт<п, Ж]Г)тектен Базаралынын энш!, cepi ¡Hici Оралбайды ала келген. Сол жастын 6epi де енеркумар жэне тепе жаксы eHmi. Олар Б!ржанды бул жолы гана керген емес. Осы кундерден eKi айдай бурын Тобыктынын шет!не келген Б!ржаннын хабарын Абай е с т п , алдынан Эм1рд[ Ж1берген-д{. Абайдын ен 6ip кад{рлес агасы К.удайберд! жастай елгенде, содан жет)м калган бес баланын ортаншысы OMip болатын. Кудайберд) елерде, Абай оган: «Балаларынды эке орнына багу карызым боларо деп, «жет!мд!к керсетпеспж» деп ант еткендей болатын. Айтканындай, Абай содан 6epi К,удайберд! балаларын ез)мен туыскан Оспаннан да, ез балаларынан да катты еркелетет4н. Ал 3\\iip болса, сол балалар ¡ш<ндеп энш), енерл1с: боп келед!. Ерке, cepùiiri де бар. Оз!нде шалкып, cepnin шыгарлыктай 6ip шыгым бар, дэмел! жас. Аса т!леулес агасы Абай онын алдынан шыкпайды жэне ешюмге бепн де кактырмайдьь 68

Сол QMipai BipxoHfa кур шакырушы eTin ж!бермеген-дь «Бар, кер. Шын енерл1, кызыкты болса, елге экел. БрюмеН к есш тт, ойын-сауыкет. Жас буын енер уйренс)н, улг) алсын. Мен де кемекин болармын» деген... Эм<р Б4ржанмен ел шеинде кездес!п, eKi-уш кун ôipre болып, ез ортасына шакырып койып, 03¡ уй TÍKTipMeK боп жене сол жен)мен, баппен карсы алмак боп алдымен келген. Аялдамастан Абайга кеп, езгеше 6ip кызгын жайын кен'Л мен жузден таныткан. Абай содан сон-ак Б!ржанды эуел) Эм)рдщ конагы eiin, Кунанбайдык осы улкен ауылына эдей) келт)рткен-Д[. Содан 6epi eKi ай етт). Б!ржан OMipre гана емес, Абайга да ерекше унады. EKeyi еск! мундас достай кездес!п, тез табысып кетт). Абай осы буг)нг!дей ет!п ез ауылына Тобыктынын эншг, Kyñmi жасынан ж)пт-желен, кы з-келтш епнен талайын талай рет жинаган. Б4ржанга оларды танытып, оларга акын эниннщ касиет-кадфж танытып, кеп кы зы км еж ^стер курган. Оздер! 9HÍH уйретш, сыйластык, курметтест!кке жеткен сон, кеп ауылдын жастары Б4ржан мен Абайды ез ауылдарына шакырып, уз)лмеген узак сауык кун-тундерш етк!зген. Б)ржандар Эм!рд{ц, Ум<тейдщ де конагы болган. Супрдщ энш) кызы, сэнд) бойжеткен Кер:мбала мен Эк1мкожанын конагы боп, ол меймандос ауылда да кеп сый керген. Одан кайтыс жолда Базаралы, Оралбайлар Ж^г}тек ¿Ш!нде кеп кундер кыдыртып, конак еткен-дй Бекенш!, Ж 1г!тек жастары yHeMi 6ipre араласып, айрылыспай кут)скен. Сонымен каз!р Б]ржандар кайтатын шак жеткен сон, Абай осы турган терт уйд! эде№ конактарды шыгарып салу тойына, арнап пккЬген. Енд! бупнг! туспктен кей!Н, кешке карсы кеп конак атка конбакшы боп отыр. О йткет ертен, Ыржандар ел!не карай аттанбак. Сонын. алдында: -¡-Сый конакггар 6ip кеш кеп- m^iKci3 болып, тыныгып аттансын» деп Абайга Базаралы, Ер- бол, Жиреншелер айткан-ды. Абай да соны макул керген. Сейип, бул межШ с жаздай асыл ага, улкен устаз болган Б1ржан мен Тобыкты жасынын айрылар меж!Л!С! ед!. Сол себемп, жакагы Эм!рд! «Жиырма беспен» сынап тындагандай, езге энш! жастар- дын бэр! де 6ip-6ip жана энмен ез енерш керсетпек керек. 9Mip айтканнан кейш, элп калжын, ез)лдер басылган сон, домбыраны Оралбай 6ipa3 куйлеп кеп, касында отырган Кер1мбаланын ен!не жетеким болды. 69

Уьптей бул энн!н сез!н арманды кушкпен, аса б)р купия сыр е т т айтады. Сондыктан осынау сез, саз бурын емес, дэл осы арада ен алгаш айтылгандай болады. Б!р туган айдай, кылдай нэз!К, б!рак емеур!ндей анык сыры бар. Дэл кещ лд!н е з ун! боп шыкты. Соны кэмшат бер!к, алтын сыргалы, ен сэнд) ки:мд! сулу кыз айтты да, жуз[ндеп эншей!ндеп жукалау кызылынан айрылып, аппак тартты. Он жак бет!ндег! эдем) кап-кара мещ айкындап барып токтады. Муны да уй жиыны унс!з мейрленш тындап ед!... Ум!тей уз!лт!п, акырындап, бесендет!п кеп, «енд! осымен токтадым» дегендей ет)п, бепн жарк етк1зд). Ес<ктен торге дей!н ентелеп отырган, турган жиынга карап, тагы да ашык унмен сыпайы кул)П ж!берд1. Ол осылай ез! айтып токтасымен, дэл касында он жагында отырган жас к е л т Эйгер!мге бурылып: - Он жагалап энш ^ж е де кеп калыпты-ау! Сонымен, кэн!, енд! ез!н айт!—дед!. Уй ¡ш} осы эз!лмен ¡ле тегк Эйгер)мге карады. Еик жакка багана кеп орналаскан шетю уйлерд!н картан эйелдер) де ентелей тустй - Келш, кел!н ай тады !- десш , куб1рлеС!П ун катысты. Эйгер!м эн!не де Эм!р домбырасы ж етекш ! боп , т ем ен п пернелерден безек кагып, ^жур-журлеп^ тур. Эйгер!м Ум!тейге карап, кысыла кызарып: - Кой, калкам. Кой, лайыгы ж о к...- деп тартынып кана акырынкулшед!... - Сенщ де кезег!ннен калатын жен!Н жок. Тым курыса, ауылдыналты ауызы болсын!—деп Абай емеурш жасады. Оз! де ыкыласпен тындайтын шырай керсетт). Б]ржан, Базаралылар да, Балбала, Ум!тейлер де Эйгер[мн:н аса нурлы ж узш ен кез алмай карай капты. Бунын жас сэулел! жуз!нде к[Ш!леу кара кез!, эс!ресе естен кетпестей. Аса сыпайы карайтын ойлы, нурлы кез!нде белек б1р шугыла бар. Жана жеткен жастык, тазалык шагында, ак жузд[, аксур жузд!, кара кез ейелдерде окта-текте кездесетш осы шугыла кейде коныркай келенке ренден!п, кез!Н!Ц астына уялап турады. К!рс[3, м!нс!з тазалыктын, нэз!К жастыктьщ шак Кана б)р дэурен[ сакталып турып, кей)Н ушып кеткендей —еш!п кеткен б!р нышаны ед! ол.

К,ара кез сулу кеп болса да, бул б т м , касиет анда-санда б1реуде гана болатын. Абай Эйгер)М жуз{ндеп осы 6ip езген)н. бэр[нен белек нысанга эр кезде кеп кадалып, кызыгып карайтын. «Yялы кара кез», «нэркес кез» деп осыны айтса керек» деп ¡ш[нен ойлаушы ед1. Сондайлык нурлы, шугылалы K03i тердег! Балбалага карап, Эйгер<м эн шыркады. Мунын айтуында ец алгашкы узак «ахаудын» ез[ де накысты ыргактай. Жас жарына келденен карап отырган Абай, тагы да Б!ржан эн салгандагы сиякты езгеше сез!ммен толкып, тагы 6ip жаксы созылган eMip-cypeT дуниес<не шомып кетть Ал, бибай, саган айтам гигайымды... Аргы сез! Абайдын кулагына KipreH жок. Барды айтып жаткан сез емес, эуен мен ун... Кеп кум)с конырау сэн тузеп', 6 ip ун сала ма?! Элденендей гайып TeKTi ак канатты асыл зат кек жузшде кунге шагылыса ма?! KyMic сыбдыр нур шашып, сырлы аспанга, мэл!мс)з сапарга, cepiKKe шакыра ма?!«БерШ! саран, сырдан бойынды! Туй!л4п калган ж урепн, тартынып калган, ашылмай, тагылган жан сырын бар. Ашшы сбнынды! Орге, енерге шакырайын бар ун!ммен. Иыктан баскан з1лден, мынау дел-сал куйден етшП.. Сонда... сонда осы толкынды торгын желек астындагы жас сулудай, жанындагы жарындай, осынын нэркес кез, булбул накыс ун!ндей, ак тамак,алгул жуз<ндей жас жарастык, жаркын енер теп лер ед! ез4ннен! Шыкшы 1рк)лмей, букпашы баяу! Мен! де ел4кт!р, езщ де ерлеп жел!КШ!, желп)НшИ Мынау нэз!К коныр сэулел! келенке сиякты коргалак асыл енер!нд{ ашшы!..!>—дейдь Журтка карап шыркаса да, Абайга арнап наз т!лек тастап отыр. Эн Y3ininTi. Абай Эйгер!мн)н жузже: «Ак жумыр иепн неге козгалмай калды? Жукалан, сулу, кып-кызыл ермдерщ неге жанагы назынды кайталамайды? KipniiKcb, аппак, MiHci3 сулу TicTepiH неге ¡ш кайнаткан катарын жасырды?» дегендей уза^ суракпен кадалып калган екен... Эн) токтаган 9HrepiM, кулш кана кымыз усынып, Абайды тагы e3i оятты. Абай кымыздан колын тартып, тостагандь! алмай турып, кабак шытып барып калпына келд! де, узак созып* —Япьюа-а-а-ай!—деп кулш ж)беод4. 73

Усынган кымызды алмаган куйеушен Эйгер)м кысылып, кызарып, уян кул!П отыр сд]. Абай соны енд! тез ацгарып барып, онын колындагы тостаганды да бас салды. Жене еюшш колымен кел!ншег)н кушактай кошеметтеп, торгын tuaniciHÍH сыртынан курметтей сипады. EciK жактагы баганагы Hic кем трден бастап, барлык картан эйелдер: - Айналайын келжжан, еркешн есс<н! - Кудай кешл]нд! ecipciH... - Осы eHÍHMeH, осы сенщмен етжалганнан!...—дест). Сонгы алгысты Hic айтып ед). Абай елец етш, И)ске карады да: - Апырмай, мына Hic шешем алгысы кандай жаксы едП Эмин Aemi, OürepiM, осыган!—дед4. GñrepiM аса 6ip сыпайы алгыс жуз4мен H icxe карап: - Эмин, эж е!—деп, e3¡ KeñiHipeK кагылды да, Hic кeмпipдi касына шакырып ап, кымыз усынды. GñrepiM 9HÍ Б!ржанды да уйыткандай. Ол кошемет болар деп, сыртына сыр шыгарган жок. Тек Жиренше шыдай алмай, козгалактап: - Жаным-ау, 9ñrep¡MHÍH ун! осы кызыл кем ейнщ ун< ме, жок 6eñic YHi ме?—деп уй iíuiH KYЛдipгeндe, Б)ржан акырын гана Базаралы жакка ун катып: - Эн салса, Эйгер!м гана салсын да! —дедь Шыншыл енерпаз езге жастармен катар, езш де аяган жок. Уй MeciHÍH 9Hi ас алдындагы тойтаркар yHi ecenTi болды. Ac nicKeH ед{. Жиын cepnMin, eciK жак астан хабар алып, шы- гыса бастады. Конактар да осы орайда желп!н4п келмек боп, eciK- ке беттеш. 9ñrepiM турып, кымыз ыдыстарын жигызуга белп берш. Дел осы кезде есжтен шыгып жаткан конактарга карсы xypin, сыгылыса кфген Калика Абайга жакындап кеп: - Телгара! Калкам, ceHi апан шакырады!—дедь Абай 9Mip мен Оспанга, Эйгер!мге карап: - Мен бегелш калсам, тоспандар! Конактарга ас бере ôepinaep!- деп шыгып Kerri. 2 Улкен уйде Улжан, Айгыз, Дише ушеу) гана отыр екен. Шакырткан осылар KepiHeni. Жаулык астынан кершген самай шашы бул кунде аппак болган Улжан, бурынгысынша erri болса да, каз!р кэр1л:кке

жецпзгендей. )Ky3i саргыш тарткан. Мандайыныц еж<мдер1 калындаганнан баска, терендеп созыла тусшть Абай шешес!Н)ц емфден кажып бара жатканын, ecipece оньщ ек! уртына сонгы жылдар тускен ек< катар калын эж[мнец ангарып, багып журуии eA¡. Осы eKi терец сызык —анык уайым сызыгы, шер табы. Сол еж:м сызыктары каз1р, ecipece айкындай TycínTi. Ойлы- мунды ана жуз!н анау жас отаудагы эн сауыктан келген Абайга суык crin таныткандай. Анасыныа унс!з жузшщ езнак Абайга елдене уш1н «кшелющ, к4нэлаймын» деп тургандай. Абай кец!Л)не коркыныш аралас peHim К!рд4 де, ез1нз арналган ек!М кутть Бiрак анасыныц дагдылы MeúipiM жуз^ сыртында болмаса да, ¡ш<нен ез калпын ауыстырмаган екен... Ол алгаш бастаган сез1нен бой берд!. —Абайжан —деп акырын тана сез бастап, Улжан баласыньщ 6eT¡He жуз бурды да,—«Ой да кеп, уайым да кеп ойлай берсец, ой да жок, уайым да жок, ойнай берсен!»- деп едь Сен соган бактын ба, балам?—дед]. Абай мунын артында не з<л барын ангарып, соны тез айтсын дегендей боп: —Сол болтаны да апа!—деп бар денесмен шешес)не бурылды да, ар жагын сурагандай унс!з анырып кадалды. —Kepi екен сапар шеккел) талай болды. .. Хабар-ошар жок. Кун жым-жырт. Кещл купи. Ол калай, бул калай?—деп, 6ipa? ундемей кап едь Айгыз энг)менщ булай басталганына сабырсыздык етш, ырза болмай: —EÍ3 айтпай, саган KÍM айтады? Bip жол емес, 6ip кун емес, осы ала жаздай масайрап кеткенщ калай? Сейтепн кун бе ед!? Не ойын бар осы?—дед!. Абай бар сез тугел айтьшып болсын дегендей, ундеген жок. EKÍ ененж з)дш сездер!н аркаланып, енш Дщдэ сейлед!. YHÍ каткыл. Кесек томырылатын ашулы калпында екен. KeKerin, кагытып: —Не ойы болушы ед!? Ой ойлагандай боп жур ме, жары болган сон. Асык жары, сикыршысы енш! болган сон, жанын салып журген де жагынам деп!—дели. Кез)нде ашу жасы тур екен. Улжан бул сиякты катты сездерд) тыйган жок. Тагы да 6ip К!нэ косып: —Ауылдагы конак жалгыз сал-cepi, кыз-кыркын емес. Мына Д)лдэкелттнш еш ес!декел!П жатыр. Ол с е т н а н а н т й йяпам 75

Оган да берген бей!Л, шырайын жок. Сырлас кудагиын кутелн экенболса, 6ip capi ед!. Мен емесед! гой онын ¡здеп келген). Kepin кайтайын, ел!м барда каза бар, батамды 6epin кайтайын деген) сен едщ. Оны да ойламайсын. Бас сукпайсын. Юмнен жатыркап, кайда тартып барасын?—дедi. Д{лде осы туста ызалы жасын ыршытып отырып, долданып Kerin: - Cinipi шыккан кедейд!н кызы босагамды керуге тен бе ед !Enai, мше, желек астында жел!пн жасыра алмай, кунде-кунде 9HÍH шыркап, тебеме ойнап отыр. Ку кедейд!н кызын кутыртып отырган...—дей бергенде, Абай тамагын кенеп, катты e3repin, Д!лдэга peHituneH карады. Анау уй кун шуакты, сэулел! е\\мрдщ мамыр айы ед{. Мынау уй жут болар жылдын куз!ндей. Сур бултты, кара желД1 карашадай. Абай Д!лдэ ce3iH б:т!рткен жок: - К,ой, Д}лдэ. Т)ленш4дей атадан сен! керен кулак кып тугызган мен емес. Шуленнен шел тугызган мен деп пе ед!н?— деп, кей)спен 6ip кекетт). Содан сон api оган, api аналарына жауап eTin:—Конагым Б!ржан. Ол—Тобыкты кермеген енер иес). Ел жасын уйытып тындатып, оган жан тарткызган жалгыз мен емес. Б[ржанды керген де арманда, кермеген де арманда... Одан да eciTin калсын, ана Акылбай, Эб[ш, Магаш сиякты балалардын 6ep¡H ж[бер!п, тындатып калсаншы сен акыл бшсен!—дед!. Д)дде бурынгыдан да булыгып: —Бармайды балаларым... Enairi калганы жэд]гей катыннын босагасынан сыгалау ма ед!, aKeci т)рше жет[М боп!...—деп, enipen Ж!бер!п, уйден ата женелд!. Абай Дшдэ кеткен сон да шешелер)мен угыса алган жок. Б!рталай юна айтысып отырып, ек! шешес)Н)н ангартканы, тым курмаса, сауыгын Д!лдэн<н уй!не курганда орынды болмас па ед! дейд! екен. Айгыз, тшт) анык кып айтып берд!: —Эйгер:м аспасын, ceHi паналаса, кайтей<н. К,айда отырганын б4ле ме? Шаныракка карасын. Эн салганы кеудемЬд! баскандай тиеш. YHi шыкпасын будан былай!—дед!. Бул —буйрык, катал тыйым. Абай Эйгер!мге жаны ашып, оны жацагыдай эд!летс[3 , аянышты зорлыктарга кимаса да, ун каткан жок. Шешелер буйрыгы айтылды. Айткызып отырган Д4лдэ. Соныц кыныр, томырык каттылыгы. Абай осыны ангарган сайын, Дщаега

улкен р е т ш жиып, ¡Ш!нен катты араз боп, туйиип калды. Шешелер4и!ц будан кей1нп сездер!н жауап катпай тындады да, шыгып Kerri. Отауларга карап жаиа беттеп бара жаткан Абайды арт жагынан, Айгыз уй!нен шыгып келе жаткан Майбасар дауыстап шакырган едь Сакалына бурыл KipreHi болмаса, Майбасар баягысынша Кызыл курен жузд!. Бул кунде етей)п, сыртцы тон.ы салмакты, сызды тарткан. Майбасар Абайды улкен уй сыртына окшауырак апарып отыргызды да: —Абай, MeHi анау Tycinrin 6eñ6imec¡ —конак енен жумсап отыр. Эдей] «сен айт» дед!. Маган айткызып отыр, уктын ба?— деп iHicîHe салкын кабакпен, «К1ммен сейлесш отырганынды ангар» дегендей, кадала карады. Абай Майбасардын. дон. айбатын мыскыл еткендей боп, шаншыла карады да, кекетш кул)п ж4берд4. Майбасар оны елемеген боп, кабагын туйш алды. —Енен болса, илек етед4, мен болсам, буйрык айтам. Мына TyciniiH 6eñ6imeci кайтканша Дшдэжн уй{нде бол. Жалгыз Эйгер{мн1н отауынан айналып шыкпай, 03ÍH айналшык жегенбйпн? Жога, кос катын алган жалгыз сен бе ен? Экен, атан 6epi алган. Алган eKeHciH, кезепн сактамас па? Жаты боп кетпм деп журмю!н Дшдэн4н?—дед}. Абай жанагы мыскыл peHiH езгерткен жок. Майбасардын сез)н аягына meniH зорга шыдап тындагандай ед!! —Майеке, осы...—деп баппен бастап,—OMip озады, ажар тозады. Кей сакалга, ^койсаншы» дегендей боп, бурыл да б!тедь EipaK баксам, сонда да тозбайтын 6ip пл, тозбайтын 6ip илек деген де болады-ау!—деп ызамен кулд^ Ж4птт!н кyлкici сондай от!мд! болганнан ба, Майбасар тез TyciHin, санын 6ip салды да: —Ой, ку заманнын баласы-ай, жуйкемд[ мулде курттын-ау! Умытты ма деп ем баягыны. Эл! тосып жур ме ен?—деп карк- карк кулдь Абайдын ызасын да, мыскылын да бойына осы калжынмен дарытпады. Оз C03ÍH тагы кайталады: — Дiлдe ceHiH жарын емес пе? Мен Tepic айтты деп отырмысын? Элде орыс К!табын кеп окыганга, орыс боп кетпм деп журмющ eKi катын алмайтын? —Бул жолда сол орыс болсам, дурыс болады, не кыласын? 77

- Ей, не оттап отырсын езщ? Топты баласымен Д4лде не болады сонда? . - Д]лдэга менщ керепм жок. Ол маган кек пен ызадан баска, кещлден ажыраган... - Е, сонда тастаганын ба? - Ол —балаларымнын анасы. Жаксы анасы болса, жакын досым. Оган канагат кылмаса, бепнен жарылгасын. Жолы болсын!.. Сез осы -ак!..- деп, Майбасардын калган сезш сейлетпей, тус<н суытып, томырылып калды да, орнынан турды. Майбасар не держ б!лмей, сумдык еспгендей, б!р нэрсе дей4н деп едЬ - Койыныз. Болады осымен. Бул межн ез басымнын жайы. Аяк баспас жерге араласпа, агайын!- деп катал кайырды. Ол Майбасардын ойында жок, бегде сез ед!. Абай жана шешелер уй!не келе жатканда, жылап журген бала Байсупрд! керген. Оны уатып, касына ертш келе жаткан Баймагамбет Абайга Майбасар кылыгын катты шаккан болатын. К.аз1р Абай соны ес4не ала бере: - Онан сон, а зге айтатын мен<нде б!р сез[м бар. Буны ренжш, т!пт! кутнш айтамын. Неге урасыз осы ауьшдын малшыларын?!— дед. О т катуланып, Абай каз!р анык ашуланып алган екен. Б!рак Майбасар бул жайга саскан жок: - Уа, койшы! Малшы, косшы басынып кетедь Теубес! есше тус!п журс!н. Тук етпейдП—деп елеус!3 калдыруга айналып ед{. Абай енд! намыстанып, катты сейлеп кетп. - Жо, бекер айтасыз, басынбайды малшылар. Неменеге жетюп басынушы ед!? Кездерше кек шыбын уймелеп журген сорлыларда не каукар бар ед<? Осы ауылдын успне б[р емес, ек) емес, камшы уй)ре бермежз!—дед!. Майбасардын биылгы жазда б!рнеше рет малшыларды сабаганын еске алып ед[. Анау болса, буган да токтамагандай. Дау айтайын деп келе жатканда, Абай таласа сейлеп, бастырмалатып кетт!: - Йемене! Жет<м-жейрдщ ауылы ма бул, с!з э к 1МД!к журпзенн. Бала емесп<з, бармыз ез{м!з де. Будан былай тек ж у р ^з! Урмактупл, зек!мен!зкерш1лер^)зд1. Енд<пэр! б!рде- бфш шертпенЬ. Эйтпесе, араз боламыз. К,атгы араз боламыз. Онда маган екпелеуим болманыз. Буг<н Байсуг1рд! урганын ез!мд) урганнан кем болган жок. Б:лдщ<з бе?... Сол!—дед! де, журш кетт). 78

Абай конак уйлерге карай кегп. Майбасар бул жерде ундемей калганмен, осы ауылдагы эн-сауыкты тыюга сырттан KipicKeH ед). Абайды шешелер yHÍHe шакыртканда, кей конактарга да Kici салган болатын. Cyrip баласы Эк!мкожага Майбасар сэлем айтып: «Ауылда мырза жок. Кеп жаннын кен!Л! купи. Эюмкожа ез! бiледi гой. Бул ауылды кыз-кыркынньщ топыры етпей, енд! ез: таратсын !» —деп тэс{лдеп айтыпты. Ум)тей сулу Айгыздьщ cinnici ecen ii. К,арабатыр Ескожа деген KiciHÍH кызы едь Оган Айгыз e 3¡ апалык эм!р етт: «Ауылга кайтсын ендй жеттЬ>,—депп. Буйлп Абай конагынын шыркын бузып жаткандарын М айбасар мен Айгыз Абайдын 03¡He сезд1рген ж ок-ты . Конактары да тек кайтуга кам кылгандары болмаса, неге асыккандарын 6ip¡He 6ipi б)ЛД!рмеген. Ауылдагы корми, малшы, бала-шаганы Абайдын уй!не Ж1бермей, ыгырып журген Айгыздар Абай сыртынан осылай эрекететкен-д]. Сонымен Абай кайта кайтканда, отаудагы конактардын аттары ерттелш, кермелерд!н 6ep¡He байланыпты, жарау жуйржтер, найкалган кур аттар, куд!р бел жоргалар кул!к ер-турмандарымен, кызылды-жасылды ат керпелер!мен ауыл ycTÍH жангыртып тур едь Абай курбыларынынасыгысынатандансада: «Ертен журетт Бфжан онашада тыныгып алсын дескен шыгар»—деп, езге мен бермед). Ол уйге кел)С<мен сонгы кымыздарын imicin болган конактар ырза-коштарын айтысып, Абай, Б!ржанга сонгы алгыстарын да 6 ^ ip in , кимас жузбен журмекке беттед). Жан-жакка топ-топ боп тарап KeTin жаткан жиынды Абай, Б)ржан, Ербол, Эйгер!мдер тыска шыгып турып аттандырып жатыр. Ен алдымен 6ip топ болып Саркел, Копа жакка беттеп Эк)мкожа, Кер)мбала кетт!. Булар касында Оралбай б!рге барады. Yм^ейд) ертш, касына кылжак сер) Мырзагулды алып, 6ip топ боп Пушантайга карай Эм)р тартты. Ол дел журерде Б)ржан мен Абайды ез ауылдарына конакка шакырып Kerri. Ертен журет!н Б!ржандардын шыга конуына сол ауылдар жол ед!. Абай ол шакырысты макул тапты. Оздершщ тагы 6ip ауылына сонгы рет кондырып, конак аттандыруды аса орынды керген. Енд)П 6ip топ Балбаланын тобы ед). Бул уакытка шеМн атын e p tie c e де, калай беттерж шешпей отырган Базаралы^ 79

Балбаланы Эйгер<м кеп аттандырган жерде, кия алмай карап турды. - О, дэурен, Лэйл)сшен калган Межнунн)ц п р л т курсын! Тарт MeHiw де атымды!- деп буйрык еткен. Ербол оны да аттандырды. Базаралы Балбаланын касына катарласып epin бара жатканда, осы Абай уЙнщ жанында жацагы сезд) eciTin, карап турып калган 6ip кызганышты суык к ез бар ед<. Ол К,улыншактын «бес каскасынын» 6¡pi - Манас болатын. Сонгы топ женеле салысымен, сол Манас Айгыз уйжде отырган Майбасарды тыска epTin шыгып, намыс пен кекке толы 6ip сез сейлед!: - Базаралы Балбаламен eyeñi бопты дегенд! сырттан eciTin, 6¡3A¡H Торгай ¡шкуса боп жур ед{. C e3ÍHe де, iciHe де бупн K03ÍM жеткендей боп тур, Мэйеке... Косагын жаза алмай, ана кепп барады Энетке. Жecipiмд¡ бузып барады енеки... «Ерде намыс...» деген болса, мен де тек тура алмаспын. К.ыздын. куйеу] —64зд<ц Бесбесбай ¡H¡MÍ3, ез[ батыр, ез! соткар. О да кеудес!н Kicire бас- тырайын деп журген жок. B^ipreHiM осы. Же, не кылсам paya мынау Цауменн1н каншелепне?—дед^ 9HÍ суп-сур, дырау камшысын кымтып устап алган салалы саусактарында сабырсыз д!р)Л бар. Майбасар Базаралынын Нурганым турасындагы сыбысын осы биыл eciTin, TiciH басып журуш! ед4. Ke3i KYлiмдeп, танауы делие Tycin, ызаланып алды да, ôip-ак туЙ1П, кыска байлау айтты. К.упия кып айтты: - K,a3ip соктыкпа. Тек тунде тос. Оралады гой Балбаланын. босагасынан. Ант амансыз, жан куменс!з, К.удай кол-аягын байлап 6epreHi сол емес пе, канды мойын айыпкер eTin? Содан ары Бесбесбайын бар, Бескаскан бар, жасканып калсан, жер жутсын дермiн сендерд!. Одан да, курып кет, 6¡Aain бе,—деп Манасты кеудеден TypTTi де,—бар!—дедi. Сол кеште Барлыбай жазыгындагы Кунанбай ауылынан жан- жакка шашырай тараган жастар топтары осы атырапта иш Tipecin отырган талай жуздеген ауылдар успнен, «шимандай» ел арасымен eiin бара жатып epKiH, эсем эн шыркады. Eipece булбул накысты, кеп ыргакты «Жиырма 6ecT¡» созады. Б1рде назды коныр, кен тынысты «Жанбота» шыгады. Тагы б!рде екп!нд4, ерцнл, сепз сырлы «Жамбас сипар» кетей. Ыргала калкып, дария толкынындай атырапка тарап KeTin жаткан —асыл Б!ржан eHereci мен OHepi. Сол экелген казынасы, кейде шыркап ерлеген OMip, 80

Оралбай ундер)мен шыгады. Кейде сызылта, жщ1шкерте буралткан, б[рак соншалык кушт) жене сонша алыска тарап ест!л4п жаткан бойжеткен Балбала, сер: сулу Умл*ей, сыпайы сынды Kepiмбaлa ундер!мен сыр баяндайды. Барлык ерке, ерк)н ендер!: «Ом!р, ем)р, сен1 суйем! Энил енерпаз, бойынды кер, канат как. Сазды кеште назды кещл сыр ашады. Азат, асыл шын журек шер шыгады». Кейде: «Кайдасьщ, таны, тап мен1, кад!рл) жар, калкатай, касиет!н. аскан кара кез!м!»—дейд!. Керейн ез сорымнан, устап алса... Осыны айтып жаткан кыз курбандыгы кандай! Тускенде сен ес1ме, ей, карагым, Жортайын аш берщей тау жебелеп,— дейт!н жалынды ж!пт ше? Немесе: Акбоз уйшн сыртынан аттандырып, «Кош калкатай* деген!н естен кетпес,— дейтж опалы Ж!пт кандайлык! Не болмаса: Ак дидарын кергенде балкыдым-ай!— дейпн журек тыныстары толкынады! Кайырмалар болса: «кара кез», «айымо, «сэулетайым», «калкатайым>, «сабырым калмае» деп узд!пп барады. Жан бергендей усынып, Т1рл1к барлыгымен сонгы тынысын ашык жарта арнап, жан м!нежатын, жас дугасын айтып жатады. Тш-кемейден бал бер<скен, бал-бул жанган жастык оттары Тобыкты жайлауларынын коныр, бейуак кештер<н жай отындай сара Т!Л!Пепп жатыр. Б[ржаннын бул ел жасынын б!р алуанына экел!п берген журек пл4, сез!М нуры осы ед[. Сер) Ж1п т Эюмкожа татат таба алмады. Атын камшылай женел!п, Ж<птек ¡нпндеп ез! кумарткан б)р ынтытынын ауылына женел)п кегп. Кумарткан б)р кыздын жентес)не былтыр уана б)р айгыр кысырак бершт! деп, сал-сер!л!к атагы шыккан ж т т масы Эк!мкожа осы ед!. Ол екнуш жолдасын ерт!П алып, Кер)мбала мен Оралбайларды онаша тастап кетп. Сол кеште, 8! 230-<)

тустей таза тунык кеште эн ыргатып келе жатып, жарык ай алдынан туып, 6ipiHe 6ip¡HÍH yHiH гана коспай, жас жарастык нурын да балкытып коскан шакта Кер!мбаланы ун&з, т!ЛС!з асык жалынмен кеп Оралбай кушактады. QMipi кеп жанга жауап, жалын атпаган Кер!мбала бул сэтте Оралбайдын мойнына 03ÍHÍHэж)мс4з ак саусак, ак б!лепн артгы да, соншалык ыстыкерн)мен езгеше жабыса суйд). Сол кеште... жарык айлы сыркумар кеште Мырзагул мен езге жолдастарын ¡лгер! ж!бер!п, Эм!р мен YMiTeR ат успнде журе алмай, ín6in калды. Аталас жакын бул екеуже буйырылмаган жалын жанады. Тыйым салган тагдыр салмагынын астында катар келе жаткан eKeyi 6ipiHe 6ipi ашыла алмай, iurrepiH толыктани алмай узд!гед!... Екеу!нде де курешумен соккан ыстыктолкын, жан толкыны бар. Ж)пт куатын алган, тынысын бутан, бар сулдерж экеткен осы куд<рет салмагы эннен гана кемепн алгандай. EKeyi де ездер!нен бурын еткен кумар, куштар жандардын эндер<н соншалык ж!бек талдай ж!н!шке сырга жетюз)п, ерекше накыстап айтады. Кешке леб)здер! косылумен катар ат успнде иыктары Tnicin келед!. Манайга келген, ел 1 толып жетпеген жана айдын жарыгына eKeyiHÍH аксур, аккызыл сулу жуздер! жаркырайды. Жанасып келе жаткан узенплер^ таралгылары KyMic унмен кактыгысып шын-шын e iin , кейде сол KyMic таралгылары катарымен ай жуз!не шагылысады. Ум^ейдщ KHÍM кию! Hei Тобыктыда жок- Сонша асыл KHiHyMeH 6ipre берюн, шэл!с!н, шапанын —бэр!н де бар жас эйелден белекше турган жарастыкпен киепн. Эм!рд!н ¡ш!н кыз-кыз кайнаткан, 3cipece Ум1тейд!н жылтыр Ke6ic-Meci киген юшкентай аягы, эм!ркен Ke6iciHÍH екшес! ап- аласа, тумсыгы сондай эсем боп уп-ушк!р келген. Кара жылтыр Ke6ic Ум!тей сулулыгын айрыкша 6ip кепи баян еткен косымша тер!зд[. Эзге журт кетсе де, энмен журе алмай ¡лб:п калган eKeyi 6ip туп тогай тусында, ай мен келенке арасында сэулелен!П шубартып турып калысып ед!. Эм!р дем: д!р!лдеп, калтыраган колмен кеп Ум[тейд4нт)зпн устаган колынан: «Калкатайым-ай! Не дей!н?..» деп зар еткендей боп кысып, устай алып ед!. Ум[тейд!н жуз!не ду eTin, ыстык кан ойнап шыкты да, тез гана ес жиып: — Кой, сэулем!—деп, азгантай дэмелендргендей ipKÚiin кадды. «Сеулем» деген! ж!г!тке тек дагдылы сез емес, e3ÍHÍHгана жаны айткызган сездей боп KepiHin ед!. EipaK кыз сел гана сэтте 82

«обал... обал...» деп, астындагы кара жорга атын Te6¡Hin ж!бер!п; камшыланып ¡лгер! агыза женелд). Сол кеште Энетке карай беттеген Базаралы ат успнде ен салып келе жаткан Балбаланын сымбатгы сунгак бойына, кыпша бел!не тамашалай карайды. Сол кеште, улкен енер, эсерл! энмен коштасар кеште, отауда калган Б:ржан мен Абай межМсшде тагы Эйгер!М ен шыркап отыр. Ол эуелде: — Мен айтгым гой. Маган жетг! гой. М ет койынызшы, Абай! Б)ржан аганын езш eciTin калайык та!—деп б4рнеше рёт eiiHin, тартынып Kepin ед). Эйгер1Менш соншалык ыкь[ласты, ынталы тындаудан баска, ез! айтуды да жаксы KepeiíH. Кулак койып тындайтын, угарлык саналы жиын арасында эдей1 канаттанып, суйсже кумартып жырлайтЫн. Сонгы айлар ¡нмнде, касында Абай тындап отырса, эн салуы сол Абайдан алган жарастык, ракат, шаттык жалыны сиякты болатын. Б!ржан мен Абай коса тындаган уакыттарда екеу[не гана арнап, эр накысына бар ынтасын, бар курмет, кызмепн багыстап айткандай болады. Тан сэрще ез бутагын тауып конган, e3¡ туып^ ескен уясынын жанында ескен гулдерге арнап отырып, Ш!м!ркене жырлаган ен кумыры —кумыр булбулдай болатын ды. EipaK дел осы бупнг) кеште, еуел! ен айткысы келМей, ¡рк!лген! шын едь Ойткен) кунд13 Абайга улкен уйде айтылган наразылык кей<н, кешке жакын буган да айтылган. Абай Эйгер!мге куншзп сездерд! айтпай, аяп, жасырып койса да, мунын e3ÍH Айгыз бен Д!лдэ шакырып ап, катты, суык, ауыр сездер айткан. «Абайгаайткан сез дарымасада, саган айтылган акыл сез, улкен ce3¡ далада кала алмайды»,- деп отырып, Байшоранын, кедейд!н кызы eKeHi де, колы жеткен! де айтылган. «Кеудещй керме, аягынды андап бас... Ke3ÍHai ашып кара, KÍMHÍH иыгына шыгам деп журс!н!*> —дескен. OñrepiMHiH ем:рде ойына кеЛ1П кермеген жат мжез, текаппарлык сияктынын 6epiH жала кып айткан. Эйгер)м кезше жас келш, жудеп, аппак боп, жанып сенгендей, отка Tycin шыккандай болган. Бойындагы эдеп пенен тэрбие, Абай достыгына арналган адал жар журеп жене 03¡H¡Hенш сондай суйет!НД!П буган ешб!р акталу сез айтуга руксат бермегендей еш. Эйгер!м 6ip ауыз т!л катпаган. Эн жазыксыз. 9 cipece, бунын Абай буйрыгымен айткан eHi KipmtKciß де жазыксыз. Буны бала кутнен ез ауылында, кедей ата-ана уй!нде 83

айтканда, etuôip жан юнэ кып керген емес-ii ; жуан ауыл энге де жуандык, зорлык етед! екен. Осыны ез ¡Ш!нде ез< угынып, ундемей Kerri. «Айткызган Абай гой!» деп акталгысы дакелген жок... BipaK ен ауыр тиген 6ip соккы, eciHeH кетпестей корлау салган 6ip дерг: «BÍ3 - бай ауылымыз, сен - кунге лайык кедейан. Бул —аталы, ордалы ауыл. Сен онын малшысы мен кул ауылынан шыккан консы-колансын. Жолын ж{н!шке болып, журМ н жалынышты болсын. Басынды темен салып жур. YHÍH шыкпасын. Ол саган аскандык болады. Сен ие болатын тенд[к емес!» дегендер{. Соншалык эд^етс13, тонмойын, кыныр зорлыктын KymiH сезш кайггы. Содырлы ауылдын, киянатшыл ауылдын 3ñrepiMA¡ ypKiie peнжiткeн кубыжык iyci осы. BipaK Абай мен Б<ржан да, бул кеште, осы отауда отырган Оспан кайнысы да, Ербол да 3ñrep¡MHÍH ¡рк!лген!не epiK берген жок. Qcipece, ожар, кесек сезд! Оспан жеигес!Н1Н касына жантая суйен!п кеп: - Эй, Эйгер1М, желеп басынан туспеген кел!Н плазар бол- ганын неше атаннан Kepin ен? Буйырамыз! Айт, жанын барында!— деп, 03ÍHÍH бар женген) аямай, каггы буйырып, пл)н алгызатын эдепне баскан. Эйгер1М тамагын кенеп, epiKCÍ3 KOHreHiH 6 ^ i p i n , ен шыркаган. Б!рнеше ауыз эн салды. Б1ржан мен Абай эдей! арнап, !лек)рт энш;н1Н сынды жырын тындагандай боп отырды. Олар эздер) атап отырып, 9ñrep¡MHÍH осы жаз бойы Б:ржаннан уйренген бар эндерш кезек-кезек айткызды. BipaK Эйгер!МН!Н Ka3ipri кен)л куй4 e3ÍH¡H сында отырган эншШпн кысылып сез!нуде емес. Жана кешке ес)ткен намыс соккысын жарадай сезген калыпта. Ол жуан, содыр куш лн эд!летс13 зорлыгын каз4рде барлык жазыксыз пэк кещлмен намыстанып, корланып сезед). BipaK соны уккан сайын Абайга, ecipece жан тартады. К,уанткан кызыгы мол, кызу оты мол ыстык жарын жан-TeHÍMeHжабысып суйед!. Бурынгы eMipinae бундай кып сезбеген, алгысы аралас сую жалынын ез imiHeH бупн, acipece айкынтабады. Сонысына орай, Абайдын да буган Ka3ipri сэтте анык асык мастай, карсы жалын атып, кызыгып cyñin отырганын ангарды. Соны езЫ н VH¡ услнде eKixaKTH кысым ^мзудай 84

таныган сайын, e3¡ де керкем ce3¡M ракатымен есе тускендей. Bip жагында у жатса, муны KimipeñTin, жер кып табанга басып, жу^ кылгысы келген 3[л жатса, eKÍHmi жактан, сол peHiurri KyñiriH Абайдан epi жасырып, api оган 03¡ де суйгещцпн танытып, арнап жырлайды. 9№repiMH¡n осы ендер) алгаш KyMic конырау ун!мен шыркап барып, улкен уйлер жакка жет1с!мен, сол уйлерден отауга карай К.алика ж)бер!л!п ед{. Айлалы, жырынды жене осы ауылдын бар жасырын сырын, ¡LUKi кыбыр-жыбырын, у мен зарш жаксы багатын кексе абЫсын 9ñrep¡MHia отауына к!ргенде yHC¡3 гана! келген. Ол 63inin кел[с!мен-ак «Эйгер!М ангарар, кояр)> деп ед), ORrepiM ан арасында тек орнынан турып, 03¡HeH жогаргы жерден орын берд} де, Оспаннын жана буйрыгы бойынша тагы да aHÍHe KipicKeH. Калика ез кезш ш е Эйгер{м айткан 6 ip ауыз энд! шала тындап бола бере, темен отырган кел!нн1н санын катты шымшып, мытып отырды... BHrepiM эшы узген жок. BipaK мына! кысым жанын Т1лгендей. «Жамбас сипардын^ сонгы ыргагын кып-кызыл боп, от-алын жузбен 6 ÍTipe берд< де, кезшен! монш ак-монш ак ыстык жасын Terin ж!бер4п токтады. К,аликанын ыгында, кага 6 epicTe отырып калгандыктан, оньщ бул ж асы н керген Kici болган жок. Каликаганасезген болса, ол m¡MipÍKKeH жок, кайта ыскыргандай боп, шапшан гана сыбыр eiín: —Жетт!... Жел)кпе!..—деп буйрыкберд!. OñrepiM ЭН1 осымен токталган еш. Содан api Б)ржаннын ез домбырасы гу!л какты. Ага eHmiHiH санлак, дангыл, зор, сулу eyeHi e3i самгап шыгып ед!. Жайлау TyHiHin жулдызы жарык аспанына шыркап, шаншылып эн KeTin ж атты .. Осы тунде, Онет ¡Ш!нде сол Б!ржан эндер]н4н салдарынан туган 6 ip окшау уакига болды. Ол куй Базаралы басында болган еш. Ымырт кез)нде Балбаланын бел!нен кумар кушагын жазбаган Базаралы бойжеткен кыздын ауылына 6 ipre кел[п тускен. Балбала Базаралыны шын сыйлаган, суйгенкешл!мен ез касынан Ж!берпс! келмей: —Базеке, бупн м е т н конагым бол!—деп epTin келген-Д). Балбаланын eKeci елген болатын. АуылынЫнбас-кез! болган улкен агасы жок екен. Базаралы ере кел т, уйге К!ргеннен кей!н, Балбаланын S3¡ рендес байсал м!незд!, кен жузд), кызыл сары 85

6 ei)6 itue 6 ipa3 кысылып калган. Шай кайнаттыруга буйрык берумен 6 ipre, тесекпн аяк жагына кызын шакырып алып, акырын сыбырлап сейлеп: - Калкам-ау, не б1лгетн бар? Кайнын Торгай болса, урген HTÍHÍHдаусы ест)л!п, мына жерде отыр. «YHiHe элдек1мд< неге экелед^ десе, не дейiм? Мен кара жер болмаймын ба?—деп ед!. Сабырлы, салмакты жузд! Балбалаэуел) annaKTicTepiHTeric KepceTin, купиялай кулд! де: - Апа, «аз кундж конагымсын.» деуш) ен гой ! Канша сайран сала берер AeñciH- Торгайына да басыбайлы боп барармыз, жаны шыкпас. Базекемд! кайпп киып, аулакжурдей аламын... Саспа! KyTin, сыйлап, конак eiin Ж [бер!- деген. Содан сон 6 ip баглан сойылып, уй imi жана кетершген казанмен жадырап, масайраган шакта Балбала эдем1 6 ip балкып тунган тыныш ракат кежлге кеп, Базаралыга арнап 03ÍHÍHэдем i 9 HAepiH созып айтып отырды. Ашык, калжынкой, ерк!Н М1нез) Базаралыны бурынгыдан да уйытты. Ж !пт Балбаладан бар бей)л!мен айналып отырган. Сулу кыздын шешес! мен белек отаудагы женгес! кеп еттген сон, конак x irii Базаралынын ез! де кеп ен айтты. Энпме, калжын, эз!лге де уй imi карык болгандай. Аса 6 ip кен жарастык курмет Kemi боп едь Дэл жатар кезде шеше Балбаланын абырой-атагын, кад!р{н коргап, кызын женгесжщ yHiHe жатуга ж4берд4 де, Базаралыны 83ÍHÍHулкен уй!не жаткызды. Ойтушщ, 9cipece 6ip ce6e6i —кешю отырыста осы уйге эншей{нде келе коймайтын 6 ip-eKi ересек балалар к е л т KeTii. Олар Торгай, Кулынш ак ауылынын балаларын екен. Опзге MiHrecin, eлeyciз боп келген. Ки[мдер! жупыны, козышы балалар сиякты. Келген себептер) де орынды. Кунд{з косылып кетпед! ме деп, козысын ¡здеп журген «жок караушылар^ болды. BipaK олар уйд!н ¡ш!ндег! конакка, уй жандарынын шырайына, калжын, эз!лге «козыдан» repi кеп кежл белген. Кулау балалар е к ет н 6eñ6ime ce3in, eздepiнe ас imxi3in женелткен-Д1. . Осы балалар койдыц imiH аралаган боп, Ky3eTmiMeH сейлесш, бегел!п, тун ортасына дей)Н шубалып ЖYpiп алды. Тек Балбала оларды байкамаган, елемеген калпында улкен уйге конагын жаткызып, TynniKTi жауып, e3i отауга карай барып жаткан сон гана «козышы» балалар кеткен-д{. Шала шемнмп жаткан Базаралы тун ортасы aya бергенде, улкен уйлен ептеп шыгып. Балбала жаткан отауга тура беттедь 86

Ай элi батпаган, дала самаладай екен. Бозгыл отаудын тунл!П жабык. Ауылда кузетш! де, ит атаулы да жым-жырт болтан сои, ж<пт айналаны елец кылмай, отау уйд{н eciriH KOTepin аша 6 epn¡. Сейткенде, отаудыц келенке жагымен жасырынып келген еигезердей улкен бойлы кара Kici Базаралыны иыгынан устай алды: —Токта!.. Былай жур!—деп буйрык erri. Ол Манас екен. Базаралы тук саспаган салкын жузбен жалт карап, таныды да: —Уэй, Манаспысын?—деп едй. —Манаспын ба, таласпын ба, б:л4п не кыласын, 6 epi ж ур!- деп Манас тагы да акырын дауыспен, б<рак з!лд<, ызалы унмен буйрык erri. —О, тей)р алсын... )KeH¡ne кет!..—деп Базаралы елемей босанайын деп ед[, Манас кенген жок. —Балбаланын жаман атын кан жайлау бышесш десен, кайт былай! )KiriT болсан, тым курыса, кыздын абыройын текпе! Болмаса, мен дэл осы босагада жанжал салам! Бол!—дед!. Базаралы басын шайкады да, кей!Н козгалды. Отау жанынан eKeyi де жырактап, уйД1Н сыртына карай басып едь Сол кезде осы отаудын сыртындагы 6¡pep туп тал жанынан уш Ж!пт шыга кедш. Сол терт ж т т Базаралыны ортага алып, кимелей отырып, ауылдан узатып апара жатыр. Bip x ir ii улкен уйдщ белдеушде ел! ер-токымы алынбай, тан асып турган Базаралынын сем!з кек атын шеимп алып келд[. Содан ep¡ колга тускен ж!птт) ез атына М1нг<зш, ездер) де аттарын Teric MiHin, барлык шогырымен Торгай ауылдарына карай кеткен... Былай шыккан сон Базаралы: — Босат, Ж!бер, сендер де жетш отырган жес!р!ннщ абы­ ройын текпе! Ертен журтка жаман аты жайылады!—деп катты салмакпен айтып Kepin едь Манастын касындагы Кешбесбай жене езге eKi ж)пт ырык берген жок. Кешпесбай —Балбаланын туган кайнысы. 0з:н!н атасы Бесбесбай сиякты, Манас тер{зд! о да алпамсадай зор денел! жене балуан, сойылга да мыкты, ер атанатын... Ауылдан узап шыкканша Манас та, бул да Базаралымен кыска-кыска болса да плге келгендей едь Ауьшдан ебден узап алган сон, терт Ж!пт б!рлен мм кдгысып f еп, Базаралыга камшы 87

басып, жабылып Kerri. Атынын да шылбыр TÍ3riHÍH бЫектер!не шапшан орап, кымтып алыпты. Содан сон Базаралы соккы керщ. Осы тунде атынан, шапанынан да айрылды. Танертен ел турган кезде Абайды Айгыздын Yйiнe Майбасар шакырткан екен, Абай сонда келгенде бул уйде Майбасардан баска Базаралы, Ербол, Айгыз, Нурганым отыр ед!... Майбасардын да мунда KipreHi жана болу керек. Абай уйге KipMecTeH бурын, тыста журген Оспаннан Базаралынын сабал- ганын eciTin, кынжылып келген. Базаралы eKeyi 6 ip-6 ip карастан-аккежл куйлер!н угыскан- дай болды. Кабак танысты. Ceöenii айту да керек емес. Жалгыз- ак, Базаралынын он жак бетшде камшы табы кан кызыл дак болып, жаман KepiHín тур екен. Сулу жузд!, ер кешл^м, нар xirirri осыншалык багы кешкендей корлык тусте керу Абайга аяныш та, намыс та болды. Майбасар мундай кен!лде емес, агы ак, кызылы кызыл. TinTi, cyñciHreHiH жасырмагандай, жайнандап сейлейд{. «Калай урды, канша урды?<>дегенд{ де нашаланып сурап, тугел б!лг!с! келедь Базаралы томсарган жузбен ызаланып калып отыр. Майбасарга кеп ашылып жауап айтпады. Соган жыны коза тускен Майбасар мынау журт алдында, ecipece 03i бшепн сыбысы, сыры бар Нурганым алдында, ж т г п жер кылмак боп, 6 ip сум кулык ойлады. Базаралыга сыксия карап отырып, 6 ip танауынан мырс 6 epin кулш, табалауым дегендей кып: — Базым, камшы 03¡HHÍH 6 eTine де тиген гой, турП Кутырыпты-ау бул Торгай, э? Басына MÍHin, кырги боп, кайткел! жур бул?—дедi... Осы шакка meñiH тартынып, жудегендей боп отырган Базаралы енд! аппак болган жузше дуылдап ыза намыс шыгып, ею K03Í Майбасарга кадала карап, жалт erri: —Е, Торгайдын торгай болмай, кырги шыкканын жана б!л1П пе ен, сыгыр?! Oyeni артына шокайтып дэндеткен 03ÍH емес пе ен? MeH¡H басыма, ceHiH артына мшген сон, кырги болмай, KÍM болушы ед)?—деп салды. Бар жараны оп-онай сшюп тастап, кеп кайткандай ракаттанып сак-сак кулд). Yй ¡Luí де Teric костап Kyiin ед!. Майбасар аузын аша алмай, как баска 6 ip салгандай болды. Мойнын окыс Tepic бурып салып: —Ой, тш не шок TycciH, каншелек!—деп уялганнан кулш Ж1берд!. Абай соншалык ракаттанып, cyñciHin кул4п кеп: 88

—Bciji Базеке-ай, осындай найза *плщ барда сенен казактын камшысы тупл, мылтыгынын огы да етпес-ау!..—дедь Б1ржан сиякты шет конактарга Базаралынын мына жайын бул ауыл б[лд!рмеуге тырысты. Сондыктан Абай Базаралыга тез ган^ ер-токымымен ат MÍHri3in женелтуд) ез м!ндет!не алды, Айгыз бен Нурганымга карап: — Б азекенн[н ycTiHe шапан, камзол, басына ты мац кипз!ндер,-дед!. KeHiH Базаралы женелерде, Абай айткан ат-турманга косымша eïin, Нурганым ез колымен эдем! жана шапан экеп, тыста Ба- заралынын иыгына жауып жатып, журт кез!нен 6ipгана какас тауып: — Кад!р!нд! кимаймын, Базекем, тек ез басынды негб к!ш!рейтт!н? !ш!ме от салдын гой!..—деп калды. Осы кун туе ауган сон, Б!ржан Кунанбайдын улкен ауылынан аттанган ед[. Кеше Эм!р конакка шакырып Кеткен. Бупн бул конактар сонда болмак- Б!ржанга дэл журер кез!нде Улжан ез уйшен, ез алдынан дэм таткызып отырып, бата берд[ де, он сапар Tiледi. Сонымен катар Айгыз, Нурганымдарга axejiri3in тогыз-тогыз сый усынды. Б!ржаннын ез)не ез колынан улкен кумк тайтуяк сыйлады. Касындагы 6 ip жолдасына коржын тола манат, макпал сэлем- саукат бер!лд!. —Ауылыма келш, мундагы улкен ага, К1Ш1 ÍHÍHÍ eHepiHe карык кылып барасын. Кайда журсен, жолын болсын. OHepiH, кад!р1Н ассын, шырагым. Б!зд!н апа, женге боп саган усынгаН жол-жорамыз осы. Ырзалыкпен аттан!..—дед!. Бул уйге Б!ржан улкен алгыс айтып: —Улы-кызынын иг!л{пн кер, жаксы ана. Ауылында, ел!нде керген сый-курмепм кайда журсем де есте болар. Кудай ырза, мен ырза!—деп Улжан, Айгыздардын колдарын кос колымен, ю ш ш к курметпен тутып, кош айтысып шыкты. Абайдын сыйы—Б!ржаннын e 3ÍHe тарткан сары жорга ат, сонан сонгы бар жолдасына жетектеткен жэне 6 ipHetue жуан тугыр екен. Сондайлык кос-косармен Б!ржандар Пушантайга, Эм!рд!н конагына женелгенде, Абай, Ербол, Эйгер}м де 6 ipre аттанды. Эйгер}мд! калдырмай, 6 ipre ала кел деп Абайга кеп тапсырган YMiieñ мен Эм1рд!Н T^eri бар-ды. Соны ecKepin, Абай OñrepiMHiH тартынганына, уялганына болмай, epiin алган. Осы топ сол кун! кешке Кунанбайдын улкен эйел1 KyHKeHiH ауылында, Эм!р п к к 1зген уйде болды. 89

Бул сонгы тунде де эн мол айтылып ejj. Б4ракеттен кей!н танга шейж созылган Б1ржан, Абай мэж1л!с) де узак болды. Жаз бойы Б!ржандытындап, эн кдд[р)н, 9HHÍHкасиепн азамат енершщ бар зор ôniri деп багалаган Абай куйден толкынган кен!л!нен есплмеген 6 ip сыр жырын шыгарган ед): К,улактан Kipin, бойды алар, Жаксы эн мен larri куй. К етлге турл! ой салар, Э ти суйсен, менше суй!..— деп басталган елетн Б!ржанга осы мэжiлicтe окып бepдi. Б{ржан Абайды ез ¡чинен ойшыл, кемел жас керепн. Мынау елен саналы акын енер)н де шын езгеше eiin танытты. —Абайжан, меншэжм саган жаксы K03fay салды деуш4 ен. Сен болсан, эндег[ 6¡3^H 03ÍMÍ3байкамай, елемей журген TyKnipAi ашасын. EHAiri oMipiMe борыш арттын гой !—дедь —Ендеше, муддем!з 6 ip жерден шыккан екен, Б[ржан ага! —Мудде жолында 6ip¡MÍ3 ары, 6ipiMÍ3 6 epi шыга жатармыз. % Bip гана саган айтып кетсем дегешм —e3ÍHHin энш KOTepin, кад1р- леген{ндей, елен сезд! мен де ен алгаш багалаганым осы десем, не дейсш? Саган MeHiHбергешм кеп десем, маган сешн бергенш, жол азыгын канша eKeHiH езщ де 6ip ангарсаншы!—дед4. Жаз бойы Б!ржаннан Абай барлык Орта жуз: Аргын, Найман, Керей, Уактагы Kyñmi, eHmiHi, акын-акылгейд4 кеп eciTin, кеп угынып ед{. Сонын 6ipi Ka3ip eciHe Tycin: —Б[ржан ага, тек енер кад!р)н 6^reHÍMÍ3 анык болса, OMip- прл!кте баска шауып, теске ерлеген енерд) гана кад1ртутайык. Рас, онда c¡3AÍHаз болып, жалгыздык Kepy¡H¡3 де хак. BipaK сол жаксылык жолы жаманшылыкпен жаргыласу eKeHiH умытпай сактайык!—дед4. Бул eKey¡H¡H де табысып, туй!скен жер!ндей болатын. Жан- ботанын, Азнабайдын апшысын энмен куырган Б!ржан осы жолда 63tH¡H 6ip кимылын керсеткен де юсщей. Энпме сырлары сондайга кеп саркып, eKi шабытты кешл угысты да, сэл тыным тапты. Кеш жаткан конактар туске жакын турып, шай imin болган сон, тез журуд4 талап eTri. Аттар ерттелгел! де б1рталай уакыт болган ед!. Акыры Абай бастаган барлык Б!ржан достары, еркек-эйел боп тыска шыгып. сал-сео[леэд! келтыктап турыпаттандырган 90

кезде, Б)ржан ец соцгы 6 ip агалык т!лект< жас енш)лерге жолдады: — Эм1р, ез)Ц бастап, Эйгер4м, Уьмтей, косылып турып «Жиырма 6 ecT¡)> 6 ip шыркандаршы! Мешмен сендерд4н айткан кош-кошын сол болсын, асыл iHuiepiM!—дедь Окшау тшек. BipaK Б!ржаннын бойына сыятын cepmiK, ерке тшек. Абай макул Kepin, TyciHin тур. Жастар да ¡рюлген жок, эсем косылып шыркап кетп. Осылар 6ip ауыз айтып шыкканша кез1Н жумынкырап, аз гана езу тартып, уйып тындаган Б1ржан атынын уст!нде турып, «енд! 6ip сет токтандаршы» дегендей белп етт). Кундыз жиект), жасыл баркыт, пушпак беркж мандайынан кейЫ рек шалкайтып турып, жаиагы жастарга ецкей*п бас Hin енд! ез! 6ip ен шыркады. Бурын бул жаз бойы айтпаган ен бола- тын. Арманды, мунды, кербез eHHiH кайырмасы шынды ашты. Ей, бозбала-ай, OTTi-ay заман-ай, К,ош бол, аман!..- деп кулш де, eni агарып, кобалжыган Б<ржан атынын басын алые сапарга карай бура берд). Артынан каpan кдтып таныркап турып калган Абайларгаенш ел! тыймай, арнап шыркап барады. Озгеден бурын бул женд! уккан Абай едь —Мынасы жана эн!.. Дел осы арадатуган, 6 i36eH коштасып айткан эн гой !.. Шын шабыттын e3¡гой !..—деп кызыгып, тындап калды. Абайдын осы ce3ÍHeH жана ен туып KeTin бара жатканын ангарган 9Mip, ата жупрш кермеге барып, ерттеул{ турган ала атка каргьш MiHin алды. —Уйренш калам! Есте калмай кеткеш обал да?!—деп шаба женелдь Ол сонымен конактарын куып жетш, 6 ipre жанасып кете барды. Б{ржан осыэнш тыймасган шыркап калкьпыпайтыпбаражатгы. Абайтобы талмайтындап a n iтур... Узактурды, ен 6 ip сет уз!лген жок. Ей, бозбала-ай, Orri-ay заман-ай, К о т бол. аман!.. М

Жолаушылар узап барады. Эйгер!М, Ум!тейлерд1Икулагына сонгы кайырма ел! де анык еспл!п тур. Алыстагы кек жотага конактар ерлеп барады. - Козы кеш жерге Kerri. Эл! естЬнп тур, неткен ун!—деп Ербол тамаша cyMciHin тур. Енд! бразда конактар 9 HÍH узбестен белден асты. 9 Mip сол жотанын бер жагында коштасып, кайта жортып келе жатыр. Абайлар онын оралып келген[нше уй сыртынан козгалган жок. 9Mip уйретп келд!, такай бере, «Ей, 6 оз6ала-айЬ> деп, жанагы кайырманы айнытпай, дел экелд!. - 9HHÍH аты не екен?—деп YMiTeñ сурап eA¡, 9Mip окыс сураудан анырып калып: - Япырмау, эттеген-ай, атын сурамаппын гой!—дедi. - Онын атын жана Ербол айткан жок па? Козы кеш жерге шей)н естшп барады дед[ гой. Атын Б!ржан да коймаган шыгар. Бул «Козы кеш*> болсын да! - деп, Абай ещц уйге карай беттей берд!. Дел осы кезде булардын касына сырлы кызыл таягын устап Кунке 6eñ6ime жеппн. Бар жас, бастыгы Абай боп, ол Kicire бет бурып, юш4л!к амандык айтты. OñrepiM улкен курмет 6 ^ ¡p in , катты H^in теж!м erri. BipaK Кунке езге жаска карамай, Абайгагана кезш салды: - Абай-ау, шырагым-ау, мунын не? KiMre енеге 6 epin турсын? Б{зд)н ауылдан конак осылай аттанганды кашан Kepin ен? KiMAi асырып, аскактатып турсын, осынша ба- сындырып? Тым курыса, перуайсыздыкты мына алакуйын 9M ipre берсен eiTi. CeHi естияр деген дэмем кайда, жарыктыгым?!- дед^ Абай ызалана жаздап барып, e3ÍH ipKin калды да: - Апа-ай, ойлаганыныз ауылдын, елд[н жым-жырты гой. CeHiM сол дейс!з гой. BipaK ондай-ондай сен табылар, ен табылмайды гой!—деп miMipíKneñ кулд{ де, жастарга карай бурылды. Ербол мен Э\\мр костай кул{п: - Сэн табылар, эн табылмас...—деп жарыса кайталасты. Кунке ызамен Tyñ^in, Абай жакка жирен4ш Ke3ÍH6 ip тастап, айналып Kerri. 9Mip eHAi ерюн KYлiп: - Абай aFa, плеущ 6 epciH! Кашангыдан бурын улкен эжемд) 6 ip жамбаска алып, согып 6epAÍHÍ3 гой!—дед}. BñrepiM, Ум!тейлер бул сиякты кесек калжакка ете кысы- лып турып катты кулд4де, уялгандарынан отауды айналып, тез 92

кашып кет)ст). Еркш, ерке OMip ежесжщартынан ел! кез алмай карап: — 9л де маган... О Heci екен, эн салса, QMip д!ннен шыга ма екен?—деп кыныр тентекгппне басып, сылк-сылк куле берд!. 3 Сол Б)ржан аттанып кеткен жазда Олжай ортасына 6 ip улкен лан юрд!. Бунын басы жайлаудын 6 ip жым-жырттун!нде, жарык айлы аспанга мунды жудеу шер шаккан нез)К ыргак енмен' басталды. Ел бауырга Tycin келе жаткан кез болган едь Жайлаудан ею жакка айрылыса кешкен жапсарлас Тобыкты мен Керейдщ барымташы мен жортуылшылары осы кезде тун шабуылын жи!лете беред!. Эр тунде «алып Kerri», «THin кеттЬ деп ел itui даурыгып жур. Осындай тынышсыз кундерде сактык ойлаган Ж ш тек жылкысынын TyHri epiciH калын елдщ ортасына, ¡шке карай беттетуш[ едь Сол жылкы К,араша, Каумен ауылдары отырган Суыкбулактан кешк! су iujin ергенде, Сыбайлас —Кдршыгалы! елкесш бетке алып жайылган. Алды-салды кеп болатын кезде дэмел1 ер-азамат тун баласында жылкыны барлап, ат уст!нде болады. Оз eKeciHÍH жьшкысы жоккатэн, ап-аз болсада, жылкы багу- ды сылтау eTin, бупн жылкышыларга epin Оралбай да шыккан. Жылкыда К.араша балаларынан 03t мыкты, ез! жау Tycipriiu Абылгазы бар. Ол сем1зден жараган аяншыл кара ала атка Mirnn, каткан кара сойылын epiHÍH алдына келденен салыпты. Жешл сур ш екпентн омырауын жарык айга карсы ашып тастап, юшкене тымактын 6 ip кулагын ¡шше жымыра ки)п, Оралбайга 9 HriM& айткызып, ез) анда-санда 6 ip шырт туюрш тастап, кеп жылкыдан узанкырап шыгып, жер шалып келед{. Жылкынын жайылысымен, жер шалумен тук жумысы жок> тек кана туе туманында жургендей жудеу Оралбай Абылгазыдай жакын агайын, жасы улкен arara iurreri шер1Н айТып келе жатыр. Уйде осы бупн аткан MÍHin шыкканда да кайда барарын, Кайтер!н б!лмеген дел-сал дерттен шыккан Уйкы, кулк!С!3 куй кешкел! де кеп болды. Агып сенген жулдыздай мунын киял жулдызы сонша жаркырап акты да, енд1, MiHe, eniin барады. Ошкенемей, немене! 93

Жолаушылар узап барады. Эйгер1м, Ум1тейлердщ кулагына сонгы кайырма ел i де анык ecTiAin тур. Алыстагы кек жотага конактар ерлеп барады. - Козы кеш жерге Kerri. Элi ест!лш тур, неткен ун !- деп Ербол тамаша cyñciHin тур. Енд[ б4разда конактар eH¡H узбестен белден асты. 8M¡p сол жотанын бер жагында коштасып, кайта жортып келе жатыр. Абайлар онын оралып келген)нше уй сыртынан козгалган жок. 9Mip уйренш кедш, такай бере, «Ей, бозбала-ай!» деп, жанагы кайырманы айнытпай, дел экелдь - 8 HHÍH аты не екен?— деп YMÍTeñ сурап ед{, Эм1р окыс сураудан анырып калып: - Япырмау, етгеген-ай, атын сурамаппын гой!—дедi. - Онын атын жана Ербол айткан жок па? Козы кеш жерге шейш еснл!п барады дед[ гой. Атын Бipжaн да коймаган шыгар. Бул «Козы кеш» болсын да! —деп, Абай ещц уйге карай беттей берд). Дел осы кезде булардын касына сырлы кызыл таягын устап Кунке бэйб!ше жеппп. Бар жас, бастыгы Абай боп, ол Kicire бет бурып, к4ш4л{к амандык айтты. OñrepiM улкен курмет 6 ^ ip in , катты и[л!п теж[М eTT¡. EipaK Кунке езге жаска карамай, Абайга гана кезш салды: - Абай-ау, шырагым-ау, мунын не? KiMre енеге 6epin турсын? Bi3A¡H ауылдан конак осылай аттанганды кашан Kepin ен? KiMAi асырып, аскактатып турсын, осынша ба- сындырып? Тым курыса, перуайсыздыкты мына алакуйын OMipre берсен eTTi. CeHi естияр деген демем кайда, жарыктыгым?!—дед{. Абай ызалана жаздап барып, ез!Н ¡pKin калды да: - Апа-ай, ойлаганыныз ауылдын, елд!н жым-жырты гой. CeHtM сол дейс[з гой. EipaK ондай-ондай сен табылар, ен табылмайды гой!—деп miMipÍKneH кулд! де, жастарга карай бурылды. Ербол мен OMip костай кул!п: - Сен табылар, ен табылмас...—деп жарыса кайталасты. Кунке ызамен туйШп, Абай жакка жирен4ш K03ÍH6 ip тастап, айналып KeTTi. OMip ещц epKÍH кул{п: - Абай ага, тшеущ берс)н! Кашангыдан бурын улкен ежемд! 6 ip жамбаска алып, согып берд:тз гой!—дед{. OñrepiM, Ум{тейлер бул сиякты кесек калжакка ете кысы- лып турып катты кудщ де, уялгандарынан отауды айналып, тез 92

кашып KeiicTi. EpKiH, ерке Эм!р эжесшщ артынан ел! кез алмай карап: — Эл де маган... О нес< екен, эн салса, 9Mip Д)ннен шыга ма екен?—деп кыныр тентекппне басып, сылк-сылк куле берд1. 3 Сол Б[ржан аттанып кеткен жазда Олжай ортасына 6ip улкен лан Kipai. Бунын басы жайлаудын 6ip жым-жырт тун!нде, жарык айлы аспанга мунды жудеу шер шаккан H03ÍK ыргак энмен басталды. Ел бауырга Tycin келе жаткан кез болган ед1. Жайлаудан ею жакка айрылыса кешкен жапсарлас Тобыкты мен Перейшн барымташы мен жортуылшылары осы кезде тун шабуылын жи!лете беред!. Эр тунде «алып KeTTi», «тиш кеттЬ деп ел imi даурыгып жур. Осындай тынышсыз кундерде сактык ойлаган Ж т т е к жылкысынын TyHri epiciH калын елдщ ортасына, ¡шке карай беттетуш! ед). Сол жылкы Параша, Паумен ауылдары отырган Суыкбулактан кешк) су imin ергенде, Сыбайлас —Паршыгалы елкес!Н бетке алып жайылган. Алды-салды кеп болатын кезде дэмел! ер-азамат тур баласында жылкыны барлап, ат уст!нде болады. Эз экесшщ жылкысы жокка тэн, ап-аз болса да, жылкы багу ды сылтау eTin, бупн жылкышыларга epin Оралбай да шыккан. Жылкыда Параша балаларынан 03i мыкты, ез! жау Tyciprim Абылгазы бар. Ол сем1зден жараган аяншыл кара ала атка MÍHin, каткан кара сойылын epiHÍH алдына келденен салыпты. Ж е т л сур шекпеннщ омырауын жарык айга карсы ашып тастап, юшкене тымактын 6ip кулагын ¡шше жымыра KHtn, Оралбайга энпме айткызып, 03Í анда-санда 6ip шырт TyKipin тастап, кеп жылкыдан узанкырап шыгып, жер шалып келедь Жылкынын жайылысымен, жер шалумен тук жумысы жок, тек кана туе туманында жургендей жудеу Оралбай Абьшгазыдай жакын агайын, жасы улкен arara iurreri шер)н айтып келе жатыр. Уйде осы буггн аткан MiHin шыкканда да кайда барарыН; Кайтер!н бшмеген дел-сал дерттен шыккан Уйкы, кулю йзкун кешкел! де кеп болды. Агып сенген жулдыздай мунын киял жулдызы соншА жаркырап акты да, енд!, мше, ешш барады. Эшкен емей, немене^ 93

Кызыгын, ыстык жалынын буган дел осы жылы 6ip гана кеште ашкан Кер}мбала аз кунде бунын кезшен гайып болмак. «К.аракесектен куйеу келедг Осы жолы алгалы келед!, екетедЬ дейд). Енд! Оралбай тек дерт кушып, айрылу зарын зарлап кана калгалы тур. !стер шара деген бар ма дуниеде, жок па? Оьнр жастыктан осыдан баска плеп жок. 1лгер! т!леуд!н 6epi де орындалмай-ак койсын. К.ыскат!леу, б!р-акт)леу Т1лес!н жас! Сонысы осы жол —тек KepiMÔajia! Сонын жолында елу. BipaK бшепнен устап елу. Узын epiM, колан кара шашын Оралбай ез мойнынан асып тастап, кыпша белжен буралта кушып туратын, айрылмайтын кун болса, одан аргы дуние ертенш кеп^ муны жутсын! Арманы да, кынк eTin кынжылуы да болмас едь Оралбайдын Абылгазыга шаккан зары сол. Осы жылы кектемде, Б!ржан келместен 6ip ай бурын, ею жас 6ipiHe 6ipi сыр ашкан екен де, содан 6epi жан жузше бiлдipмeй, ¿штен тынып журед) екен. Ж!Г!Т мунын ун катпай, сыр бермей тындаган Абылгазы Оралбай энпмесшщ аягында аз гана сез салды. Абылгазы емендей, шакпак суйек, з)Л салмакты адам eAi. Оралбайга эуел! «он, Tepic» деп тук айтпай, тек кана 6ip жайды б!лмек болды. —Кыз калай? О да сендей ынтык па? —К.ыз «жаным сен}мен 6ipre шыксашы!>> деп ед{. —Ендеше, серттен тайганды эруак атсын. Тэуекел кыл да, тас жут!..—деп ôip-ак туйД1. Оралбайдын улкендер ¡имнде акыл салганы осы болатын. Т!Л KOMeri болса да, мынандай мырза кемекке куанып Kerri. EHAiri 6ip гана KYAiri Базаралы екен. —Базекем не дейд4? Тэуекел етсем, сол кайтед}?—дедi. Абылгазы оган да ¡рк^ген жок. —Кызын Кер{мбала болса, ондай жаксы сулудан «жан ая^ дейпн Базаралы ма екен! 03ÍHÍH кеше гана кол-аягын байлаткан Балбаласын кайтед!? ícTepiHAi icren ал. Одан ары Базаралы тупл, бар Ж ттек саган болысады. Болыспай, кайда барушы ед?—дед!. Оралбай мынау акылды ecTireHAe, астындагы KyMic куйрык, ак кек атын камшылай ж алактаты п, дур с ^ к т г е н д е й болды. Д эл осы уакы тта eKi ш алгынщ ы К.аршыгалы жактагы сонгы 6ip узын белге шыгып калган екен. Аттарын токтатып, аз аял кып, тын тындай бергенде- ак, О ралбайдын кулагы на К.аршыгалы ж актан ж т - жiнiшкe боп сызыла созылып келш турган эн ест)л т EpKiHe коймай, «кайдасьщ^ деп, ¿здеп шарлайды. Узмнп, талып 94

жетш, eMic ecib in турса да, элдеб!р сабырсыз журек шыркырап шакырады. Оралбайдынтакаты калмады: —Агатай-ау, мынау эн мен) шакырып тур гой !Эз) дэл Бекенш) жайлауынан, Каршыгалыдан, TinTi Cyrip ауылынын уст)ней шыгып тур гой !—дед!. Аты да тыным ала алмай, ай астында жарк 6epin келбендеп, шырк айналады. —Рас, Cyrip ауылынан шыгып тур... Алда сорлы-ай, т)леу)Н кабыл екен гой!—деп Абылгазы кенк)лдеп кул[П койды. Катерден кашатын Абылгазы емес. Баганадан Оралбайга айтканы онын киналып, ойланып айткан кенес) емес-т). Жым- жырт тыныштыктан да ат ycTi a 6 irep кактыгысты Т!леп журетЫ эдет! болатын. Сол себепл ж^<т кызуына шок тастап, коздыра тусу буган 6 ip ермек KopiHreH. Рас, лан шыкса, одан жасканып, бой тасалап кашатын да Абылгазы емес. Мына кара ала ат, мына кепкен кара сойылды осы Оралбай yuiiH с!лтеуден ¡ркшмейд!^ Оралбайдай жалын билеген жастын шынымен ез бетше карай акыл берерл)к Kici ¡здегенде, акылдасары да осы Абылгазы екен... Жас ж!пт енд! такат кыла алмай: —Айтканын шын болса, енд) журш1, 6 ipre журш), Абай ага Багым ба, сорым ба, осыньщ шакырганы мен гой! ЖалтарганШа жерге KipceMmi!—дед!. Сонымен екеум «Жур! Жур!> дес)п ап, TeôiHin ж)бер)п, ойдаг томен агыза женел)оп. Оралбай осыдан аз бурын ойындагы Т)лек байлауы не екен)н ез) де атап айта алмайтын ед^ Каз)р акбоз атгын екп)НД) жел)мен 6 ipre соккан куйындай сабырсыз 6 ip гана арманы бар. Мунын такатсыз журепне жанагы эн Кер)мбаланын ез эн i боп, даусыз сол гана боп танылады. KÍM айтканын б)лмесе де, «солЬ дейд)... Шауып келе жатып кез алдында энменен толкыган ынтыгынын эсем бугакты ак тамагын, жуп-жумыр аппак мойнын керш келе жаткандай. К.аз1рг) байлауын, дэл осы кештег) эм)р) кушт: куд'рет эн! болмаса, ол эл[ талай кун Te6ipeHTin, толганып барып шешер ме едИ Ал бупн ен шыкты да, журек отын найзагай ойнатты. Мелд{р сулы езен) бар, шалкия тестиген кен кек езек —Кар* шыгалы каз1р ай астында сулу сэулеге оранып, акшыл тартады. Туе мекетндей боп аппак буга ораныпты. Озеннен, шалгыннаН шыккан тун буы кей ауылдарды орай кымтап, кезден тасалайды. О лкет ерлей конган он шакть: ауыддын кеб) жаткан. Оттар сен)п; 95

тунмктер жабылган. Тек кана окта-текте эр тустан уйкылы унмен кузетш! айтактап кояды. Иттер де кеп урмейд}. Сол калгыган елкеде барган сайын айкындап эн ектейд!. Ж]пттер шауып келе жатып танып келед) - эйел эн!... Cyrip ауылы ортадагы кеп уйЛ1 ауыл ед<, эн сонын ycTÍHe карай шакыргандай. BipaK ек< xiriT дэл Cyrip ауылынын. езше такап келгенде, эн мунда емес, как касындагы ауылда eKeHi 6mÍHRi. Оралбай Cyrip ауылынан баска ауылдын 9HÍ боп шыкканына туюлген жок. О йткет жакындап тындаган сайын, ол эр ыргагынан, эсем зор калпынан Kepiмбaлaнын 3HÍH эбден таныган. Алыстан шакырып экелген, epKiH алган эн мунын журепн адастырмай, cyñreHÍHiHэ т боп шыкканына сабырсыз ж!пт тэубе еткендей. !m¡Hen: «Кандай жаксы ырым eA¡, журепмд! журепн кан жайлаудын калын ел!н{нарасынан, карангы кеште адаспай танып, шакырып алганы калай едЬ>, —деп, Кер4мбалага алгыс бейЫн багыстап келед!. Мезг!лс4з дус!рлепп келген eKi атты эн шыккан ауылдын кеп HTÍHшулата ypr¡3Ai. Эн б1раксонда да узшп, баяулаган жок. Кеп HTTÍHкеп унмен emirin ypici калындай 6epin, ауылдын езге YHAepiH жасыруга тырысса да, Оралбай кулагы eHAi Кер!мбаланын «Жиырма бестЬ> айтып турганын ангарды. Иттерд4н арсылдап урген мазасыз дангазалыгы дэл осы кундеп Оралбай, Кер4мбала айналасындагы суык дуние 6 iT¡Mci3Airi сиякты. Кер!мбала мен женгем Капаны мынау Kepmi ауылдын 6ip бойжеткен} бастангыга шакырып, «алтыбакан» курган екен. Баганадан 6epi жас жиын кайта-кайта алтыбаканга Кер!мбаланы MÍHri3Ín, 9HÍH тындап тур ед{. «Жакында узатылады-ау. Жат елдщ адамы боп кете барады- ау. Есш кыршын, жаксы бойжеткен!)> —деп, iruiHeH Кермбаланы кимай, 6 ipaK сыртка шыгарып ты катпай, капаланып турган курбы кыздар, ecipece женгелер кеп. Капа сиякты аса тату, ecTi женге бупн Кер!мбаладан басканын Ke6 iHe эн кезепн бермей, тек 63ÍHÍH KañHHci^iciHe гана мун шагуга epiK 6 epinTi. Оз колымен арканды ыргап турып, окта-текте yHci3 жасын Кер!мбаладан жасырып сыгьщ тастап тур. Оралбай осы 6ip сэтке келд4. Ак атты, ак сойылды, ж!п- ж4шшке сунгак бойлы жас ж1г^ алтыбаканга жолдасынан бурын 96

жегп. Тыкыршып шырк айналган атынан Оралбай сарт ет4ц тускенде, Кер1мбаланыц уж уз!л!п калды. Айдын елс)з ац сэулес!нен тугандай, бу мен нурдынтып-тыныш шагынан пайда болгандай ж!пткелд4. Гайыптан пайда болган киял жасы - тун ж т п энмен таласып, e3i де эндей боп келген сиякты. Оралбай асыга басып алтыбаканга келгенде, т)Л cenTiri аз тек кеш л, кабак, эр кимыл тана: «Келдщ бе? Керд!М бе!^ дегендей. К а м б а л а ешк)мнен каймыкпастан кеп, ж!птт!Н колынан} устап, саусактарын кысты да, алтыбаканга тартты. Жиын журт eK¡ енымге куанып, кызыга турып, кезек берд1 «Ак дидарын. кергенде балкыдым-ай-..v— деп Оралбай бастап, Кер!мбала накыстап epin Kerri. EKeyiHin сагынысып келген жуздер{ ай астында аппак боп толкына кобал- жиды. Ага 9Hæi, умытпас Б!ржан кастарына кеп, «косагыцмен агар» деп, ж т т батасын 6epin, бар киынга батыл бастап тургандай. Кермбала мен Оралбай кеп эн салды. Сагынысып, зарыгып калган журектер сезбен айтыса алмас шер, сырларын энмен узбей айтады. Bipece кезектеп 6 ipiH 6 ipi тындап алып, ôipece айрылыса алмай, кызык шакка кана алмай, кысылып айтады. Сол эндер eKeyiH eлтiтiп, акыл мен epKiH де алды... Барлык алдагы OMip байлауын да жасатты. Абылгазы мына eKi жастын ажарына кеп карап, уйлес YHAepiH кеп тындап турып: «Мына eKeyiH eлiм гана айырар^ деген ойга кеп едь 03¡ Эюмкожанын кeлiншeг¡ К.апамен курдасша ойнайтын. Шынында, Эк!мкожа eKeyiHiH жас шамалары да жакын. Жене агайын imiHAe yHeMi тату, сыйлас болатын. Аз сезбен 6 ip ага, 6 ip женге тез угысты да, барлык жасты ездер} MeHrepin билеп алып Кер4мбала мен Оралбдйды езге топтан бел!П жiбepдi. Оралбай Кер!мбаланын кыпша бел!нен кушып, кысып турып, e3¡HÍH 6yrÍHri тунде немен келген!н айта бастап ед1, Кер4мбала кеп сейлескен жок: —Жаным, жарыгым!—деп жiгiттiн бетше ып-ыстык бепн басты. Ke3i толы жас бар. Аздан сон жасын жуткандай боп, тамагын 6ipKeHen, бардуниеге KeñicTi шагымын 6^AipAi: —Кудайдын куртар KyHi, ку кун) кел4п калды гой ceHi мен менщ басыма! BipaK ойым онга, санам санга белшсе де, сенен 97 2.10-7

айрылар муршам жок. Немен келген4нд! тус)НД!м. OHeyryHi 6 ip айтканында сумдык кер<п ем. Енд) epiK e 3ÍHje... Баста! Б)з де урпагы eaix кой. Эруактар жар болсын, жарым!—дед). Оралбай 63ÍHÍH осындай ынтыгынан «жарым* деген сезд) ес[ткенде жанып кеткендей боп, жабыса суйш, унсЬ катып калды... «Жаным, жарым» деп, Кер1мбаланыц 03i айткан анык куштар ун)н сыбырмен, катты кумарлыксыбырмен айтгы. Осыдан сон ôip-ак кун етт). Келеа тунде Оралбай касына курбылас уш )K¡riTTÍ epiin алып кеп, Кер)мбаланы алып кашты. EKi жастын ес!Н алган жалыны буларды осындай шакка жеткЬд!. Олжай imi болса, устждеп аспан жарылып, жай оты теплгендей epeKnin бул!НД!. Кер!мбала - Супрдей кеп «кек аласы* бар, мынды айдаган байдын кызы. Берген жер! - Каракесек Камбардын мыкты, малды xepi. Содан сан ретайгыр yRipiMeH кыруар жылкы алган Cyrip енш кызынын отауын Keiepin, «ыргап, жыргап» узаткалы отырган. Бежей, Суй!нд!к заманынан 6epí бул кунге шей!н Ж т т е к , Бекенш) арасында араздык салкыны Tycin кермеген ед}. Б[рак мына жастардын мынау кылыгы енд) Бекенш!н) тутас тулатып, ертке салгандай болды. Жай Бекенпннщ 6ipi де емес, 03i —Cyrip. Бул кунде Суйншк елген, енд!П TÍ3riH Ke6i осы Супрде болатын. Кеп жылкысынын арасында «6ipeyre ат мойын», «6ipeyre ат сауырын» дегенд) берг)штей жур)п, Cyrip салмагы кушт! бай боп алган. Ол содан асып, жуансып та, панданып та журелн. Сонгы жылдар Бекенш{ ¡tuinae 6ip калжын лакап бар ды. Cyrip бай кылан жылкыга MÍHreHKiciHi керсе: «Мынанын MiHreHi MeHiKi емес пе?)> деп айтады дeйтiн. Енд! сол Cyripre караган Бекеныинщ Байгебек, Жангебектей улкен аталары, Борсак, Делекендей консы туысы тугел дурл<кт!. Супрд!н Эк)мкожа, Балкожа, Нуркожа деген балаларымен 63i боп тулаганда: «Эyeлi Ж!Птект1Н жылкысын ти)П аламын!» — деп 6ip жасанды. «Кауменд! шауып аламыз!^ —деп 6ip локыды. Hei Ж4г4текке :«Турысар жерш айтсын, болмаса, 6ip кун, 6ip тун !Ш!нде кыз бен ж т т п алдыма кол-аягын байлап экеп салсын!*— деп 6ip айбат шект!.. Осындай ерттей шалкыган жиын ашуы эр жакка 6ip лап 6epin кеп, аягында Бежей ауылына Kici салды. Бул кунде Ж<птекпн бурынгы басшылары —Бежей гана емес— Байдалы, Tycin те кайтыс болган. Енд[ ел сез<не ие болып, б!ркелк4 жас буын шыгып едь Олар Бежейд!н балалары: Жабай, 98

Эдмь Сонан сон жана nepi боп атанган табанды, кырыс Бейсемби Жене «ку бастан куырдактык ет алады* дейт4н кансулж Эбд[лда болатын. Танертен жаманат 6biHe салысымен, BeKeHmiHÍH шапкылай жиналысып, eôirepre тускен!н сыбайлас Жютек кун< бойы eciTin, б1л!п отырган-ды. 9cipece, 6ip гана белд!н астында отырган К.арашанын ауылы дамьш алмай хабарланып турды. Жансыздар ж<бер!П, Бекенынтн эр сакка толкыган, ¡штей сейлескен ашу KeneciHÍHде 6ep¡H б!ЛД!. Оздер) 6tne тура, езге Ж!птекке де кайта- кайта Kici шаптырып, хабарлап турган. «Жылкы аламыз!», «Шауып аламыз!» деген сездер Ж ттект! Бекенш!ге сол куннак жауыктырып койып ед!. 03ÍHÍH саны кеп, 83Í ем1рде согыс, шабуылдан коркып, ypKin кермеген Ж :птек сол куш тустен кей!н-ак сойыл-шокпарын белдеу)не кыстырыщ жарау аттын 6epiH ерттеп MiHin, суыта бастады. Бекенш! болса, Ж ттек к е Kici салумен катар, ес жия бере, келденен, ара агайынга да Kici шаптырган. Ж{птек те Бекеннп дакпыртын ести сала, сол ара агайынга кос-кос аттап Kici женелтп. Ек) елд!Н де бул женде «apara Kipicin, жен айтсын, аран< датпасын» деп сез салганы —Айдос. Олжай ушке белжгенде —сол Айдос, К,айдос, Ж<птек боп тарайды. Кайдосы —6yriHri Бекенш}. Айдос болса, осы мандаты) Тобыкты ¡ш)не Kymi мэл4м, ici мэлiм Ыргызбай жене Кеибак, Топай, Торгай —терт ата болады. «Айдосо деп сез салатын eKi агайын сол Ыргызбай, KeTi^ бактарга Teric жагалай хабар айткызды. Арнаулы KiciHi К,унанба№ ауылына, Кулыншак ауылына Ж!берген. Кепбакта Байсалдын орнына бул кунде ел ce3ÍH устайтын Жиренше бар. Соган да екй жактын шапкыншылары кезек келген. «Айдос» деп тобына селем жолдап жаткандыктан, Жиренше де, Топай, Торгай адамдары да ез 6ei*rep¡MeH жауап айтыскан жок. Ыргызбай ¡ш[не бас косып, К,унанбай ауылына кел!скен, Барлыбай езетндеп Улжан ауылына жиылып жатты. Ыргызбайды алса, бупн Кунанбайдын e3i жок. Enairi калган ауылдарынын бундайда сез устайтын улкет мен пысыгы - Майбасар, Тэкежан. Ол eKeyi алгашкы дакпырт шыгысымен ездер!Н «¡здегендер сол жерден тапсын» деп, Улжан уйне — Оскенбайдын кара шанырагына орнап жатыр. Осыншалык кеп эб!гершн себепшю eKi жас бупн тан аткалы эл< кунге орын тауып байыздай алмай жур. 9S