Абай жолы 2 том

жене кенин жуйр4к адамдар болгандыктан, кездессе шуркырасып табысады екен. Дэркембай айтуынша: «Айдалада кек каскыр сокак-сокак!» дегендей, ол 6ip ж{птгщ ôepici болган сон., мен ез:м де шуй!ркелес!П, соган барымды жеттазг[м кеп ис)нштурам!»- дейт. Базаралы уш кундей осында боп, Ж!птект!Н, Бекенш1н!н, Келбак, Мамайдын, Кекшен!н жатак уйлер!Н!Н 6epiHe Kipin, жай-куйлер!н 6^in шыгыпты. Ауруыньщкеншн сурап, сауына акыл-кемек, KeneciH айтыпты. Bip yñiHeH шалап, 6ipiHeH ¡piMUiiKTÍHсары суын, шалабын ¡шее де токметл бопты. Барын Mice кып, кеп мундар mepTicinTi. К,алын жатактын кеюл4н Keiepin, ен салып, енпме де айтып 6epin, коныр лашык, жыртык уйлерд)н жакын досы боп кеткен екен. Базаралы ат успнде кеп журетш болгандыктан, Деркембайга осылардай жатактын Тобыкты ¡ш!нде елденеше жерде барын баян eTinTi. Догалан бауырында Сак-Тогалак, Тасболат жатагы бар. Bipne К<нд[кт{де Энет, Бекец, Келбактардан шыккан жатак, Ордада Мамай жатагы, Миялы Байгабылда кырык рудан куралган жатак барын айткан. Онын уелне, Базаралы Шынгыссыртында, Баканас бойында орналаскан Керей жатагын да б!лед4 екен. Кекендеп Ак ¡ш4нен шыккан «К,ырык уйл!» деп аталатын жене Семейге 6ip бекет жерде Жалпакта, Балторакта сан-сан уйл4 жатактар барын да айткан. Онысы жене кысыр кенес емес, Керей- Уактын, Бура-Матайдын, EpTic бойлаган елдерд!ц ôepiHiH жатагы. Базаралы айтуынша, солар шетжен егжын. Дикан боп кыекы, жазгы уз^мес енбекпен кун кешед} екен. Осындагы бар жатакка Базаралы акыл айтыпты: - Жер емшепн ем. Ею уй[н, уш yñiH 6ipiKceH де, 6¡p жер, eKi жер салсан да, жер тырналап, куш-каукарынды соган сал. Ен турган калын кузектер, булак, бастау, коныстар осы бауырда кеп кой. Жаздай жалгыз оракпен болса да шшен шабындар. Шынгыстан Keiin, Семейге жакындап кеп отырганыннын e3¡ улкен акыл. Базарын жакын, артык-ауысынды, п!шен-саламынды осы базарга тасып, шай-пуй!нд[ алып отырасын. «Ел itui —алтын 6eciK, алтын 6eciK» деп демелене-демелене, дэрмен1нд! тауысып болмадын ба? Ол —барга 6eciK. Жуан мен зорга 6eciK. Бос ум!тпен бой алдырганын аз ба? «Белен жерде алтын бар, барсан, бакыр да жок» дей-дей болмадын ба? Emu 6ipine 6ipin суйетс те, осы арада елмес кун1нд! кер, туге! Осы отырган 6ip-6ipiHHeH ездер!це жакын еиыам жок. Kyñi 6ipn¡n кун: 6ip, д!н! 6ip болсын, берекеннен айрылма!—деп есиет айтыпты Базаралы. !52

Бул сездер кецшне сонша жаккандыктан, Дэркембай Абайга булжытпай баян етт[. Ербол мен Абай да осыншалык улкен сыншылыкпен жене аншылыкпен айтылган шындыкка барынша ден койып отыр. Абай ¡иннен: «Ш!рк!Н, Базаралы окыган болса, б!р Тобыкты емес, бар казактын осындай мун-муктажына алтын бергек, асыл дщгек болар ед!-ау —деп ойлады. Бул айтылган жайлар Дэркембай энпмесжж басы екен. Осыны баяндап кеп, Дэркембай енд) жанагы кеп жатактьщ «шабарман —сабарман» деген сезше келд4. Базаралы уш кун конып аттангалы отырганда, жатактар уст!не шапкылап шабармандар кепи. Жан-жактан caлкap^ салкар кеш кылып, ак уйлер артып келген екен. Сойыс малым да куып кел!пт!. «Ояз шыгады, уй Т1гед!, кыргын болады» деп, Тэкежан мен Майбасар Ж!бершт1. Танертен шай устшде Базаралы мен Абылгазы ушеу! отырса, шабармандардын бф ушеу! келш, осы жатакка жаудай ти!пт!. Ауыл шепнде шу шыгып жатканын Дэркембай еопсе де, Базаралыга айтпай отыр екен. Сейтсе, Базаралы да ¡штей болью элег! келш жатканын бинп отырыпты. — Аксакал, осы ауылына бер! шапты мадеп отырмын. Немене, ана жагын азан-казан боп кегп? Тагы улык пен болыс элег) ме?- деп сурапты. Дэл сол кезде Дэркембай танымайтын уш жас атшабар тасырлатып уй сыртына шауып кел)п: «Дэркембай, кайдасын, шык!» —деп айгайлапты. Дэркембай шыкпай, бегелген екен, ек( и!нжен дем алып, алкынган жынды ж!г<ттер: «Шык, ойбай, Кудайсымай! Болыс пен стражник кысып жатса, сен ку кедей де салмактанамысын?» —деп боктап, акыра бастайды. Базаралы томсарып ап, Абылгазыга иек кагып койып, Дэркембайга: «Шыкпа, жауап та бермеш!, кайтер екен,—деп, ез! ана ж!пттерге дауыстапты: —Уа, ж тттер! К1мс!ндер, теп? Мунда тус)п-ак сейлессенш!!» —деп сыпайы сез каткан екен. Атшабарлар асау аттарынын омырауымен Дэркембай дын к1шкене уй!н согып, кулатарман боп, «шыкта шык!» деп, боктаудын астына алады. Сонын уст!не, дырау кам шыларымен уйД1 сабап, шыкырлатып, уыгын сындырА жаздайды. Соган жеткен сон, Дэркембай шыдай алмай, уйден аткыпр шыга берсе, экесждей к!с!н! кутырган атшабардын екеу[ ек^ 153

жактан камшымен тартып-тартып Ж[беред4. Осы шакта ашуы эбден кайнап жеткен Базаралы мен Абылгазы, жымнан ыжыган жолбарыстай боп тыска аткып, акыра коя берген. Ею атшабарды Базаралы 6ip 03i жагаларынан алып, eKi колымен жалгыз-ак жулганда, табанынын астына б)р-аксалыпты. Тагы 6ip атшабарды Абылгазы да буктеп калган екен. Екеу! уш атшабардын басына MÍHin отырып, куйрыктарын Typin койып, «ал, саба!» деп, Дэркембай кезш сыгырайта куледг Талайдан 6ip айызы кангандай, кушырлана Tycin энпмесш айтады. — HeciH айтасын! Баласы мен кыз-кыркынын шулаткан жатак атаулы жиылып кеп, HÍH Tipecin карап, сондай 6ip мэз болмасын ба! Bip де 6ip жан ушеуше болысып, жалгыз ауыз ун катып, арашашы болган жок. Тобылгы сапты камшы сынганша сабады Базаралы багланым! Эй, Ж)птт!нapAarepiciH-ay ! Ерш!— деп Дэркембай сез{н 6ÍT¡pA¡. Сонымен 6ipa3 ундемей отырып кап ед[. —Ал 6ipaK уй!ннен айрылганын негылганын? Баспанасыз отырсын гой, TYri,—деп Ербол сабырсызданып, кей!нп жайды сурады. Ол туралы Дэркембай кыска айтты. Базаралы тагы eKi кун болыпты. Атшабарлар кетш, жатак тыныш турган екен. Содан Базаралы аттанып, Корыкка KeTinTi. Ал болыстар ертен)нде старшын, елубасыларын бастык eTin отыз Kici боп келшп де, жатактын мынау каз[р жаланаш калган, баспанасыз калган уйлерМн 6opiH де ôip-ак сэтте TÍK KOTepin K em ipin экет!пть Дэркембай осыдан кей<нп сез!н Абайга бурды: —Болыска, улыкка ерген сумдар «айт* десе, экес)жн KopiH актаратын иттер емес пе? «Дэркембай, сен неге кендщ?» дед4н жана. Дэркембайда дэрмен калды ма, Абай-ау? Шырагым, азаматым-ау !Одан да, колыннан келсе, Q3ÍHайтып, уй)М13Д) 63ÍH кайтарып бер. Кеп жатактын уЙ1 болмаса, ас ¡ше алмай, дэретке отыра алмай жур ме екен бул еншен содыр-сойкандар!—дедь — Уйлер!м!зд1 кайтартып бер, Корлык-мазагынан куткар тым болмаса!—дескен сездерщ т!лек eTin, шагым ет!ПАбайга осы арада турган топтын 6epi айтты. EHAiri сез кыска, кенеске салатын дэнене жок. Абай етепн кагып, камшысын мыкынына eKi буктеп алды да, Дэркембай бастаган топка карап: —Жур, жур!ндер, бэрщде жур! Абьмгазы, сен де жур!—деп, жатактын кеп жиынын касына Lneciipin алды. Ербол екеу) де 154

аттарына мшбед^ тек жетекке алысты. Улыктардын уй!не карай жатактармен б!рге жаяу енплемелесш к е т . Бул топ саны кеп кара уйлер арасымен журш, котан шепне карай бел:н4п шыкканда, ерб!р жукли арасынан, кейб!р кара лашыктардан шыгып, осы ауылдыц тагы да кеп еркектер{ косылды. Абайлар тобыныц артынан жедел басып, агылып кеп^ кебей4п барады. Арттан жетш, амандасып жаткан к!с!лерд)ц ¡шшде каз)р капсагай, би:к бойлы, ажарында кайраты бар, орта жасты к)с:лер кершедь Бастарына шыт орамалдар байлап алган жалац тес, кунге куйген, булшык етт! ж)г!тгер де байкалды, Унс)з туй!лген кабактарына ашу мен кекес:н жиылган бурыл сакал, ак сакалды, жадау жузд4 карттар да бар. Абайлар кел1Скарсанында сайлауга кеткен уйлерде болсын; атыраптагы елде болсын улкен б:р еб1гер б!л)нед!. Ояз тек канд сайлаушы боп келмеген. Бул жолы б<р асыгыс тергеуд[ де ез м)ндет)не ала кепт!. Сол ¡спен байланысты ма, болмаса езж з тускен арыз-шагым молдыгы ма, ейтеу:р, будан бурын бфнеше сайлау бойында болыс боп келген Текежан енд) орнынан алынатын сиякты. Жанагы аталган улкен <сТекежанды орнынан тус!руге ек)нш) б!р себеп болатындай, буны кылмысты етт} жазалап тус!ру ангары да бар сиякты. Текежан осы сайлау еб!гер1мен, баласынын жаназасыц шыгара сала, ауылында кала алмай, Ералы жакта жур ед!$ Кысылып, корка журген-д!. Шынгыс ел!Н!Н беделд) адамдары Оразбай, Жиренше, Асылбектер де каз!р кысылуда. Кеше Абайга хат жазып шакырткан Текежан емес, Асылбек болатын. Сол уш к!с! Абай Ералыга кел!С1мен сиязга лг[лген уйден оцаша алып шыгып, жайды баян етп. Бул ушеу!н)н кезекпен б:рш б!р}толыктырып айткан енпмес!нен Абайдын ангарганы мыналар болды: Тентек ояздын касына Ор Найманнан келген б!р топ жаксылар улкен пеле, сез устап келшть Осы еткен кыста сол Найманньщ Кудайсуг!р деген б:р жуан ауылы, ¡ст) ¡стеген Оралбай ма, жок баска б!реу ме, мел!м емес, Кудайсуг!ршн арызы Оралбайга ешжкен арыз болгандыктан, осы жумысты да Оралбай атына танады дейш.Онын Абайга атап айтканы—Базаралыселем!, сонын жайы екен. Базаралы усталып, камалып отыр. «Устатыц отырган Текежан, осыны Абай бмкпн!^—деп Базаралы Абылгазц аркылы Асылбекке айткызыпты. Базаралынын усталганы кешеп кун. Асылбек Абайга хабар айткызганмен, Абылгазыга: «Озге елге бщщрме, пеледен пеле туып, улгайып кетер)>,—деген. Сондыктан 155

Абылгазы Базаралы жайын жатактарга да айта коймаган-ды. Базаралыны бул туста, ездершж б!р есеб)мен, Оразбай, Жиренше де жактагандай болды. Олар Тэкежанмен осы жиын тусында араздыкка такап тур. Ойткет Тэкежан буларды да Базаралы ж етнде улыкка атап бер!пт[. Сонымен олар каз1р амалсыз Базаралыны жоктаушылардыитобынан табылгалы тур. Абайды тоскан осындай топ. Оралбай былтыр Кер)мбала дертжен сон елге кайтпай, жогалып кеткен ед[. !ш!нде ыза кеткен жас ж т т касына кол жиып ап, мылтык-курал устап, сол б!р жылдан бер[ Тобыктыдан, Керей, Сыбаннан жэне сол Ор Найманнан да талайды алыпты. Жуан, мыкты ауылдарды ¡р)ктеп журж, мал айдатып алып, тен!з жак шеттег! Керейд!н б!р аш-арык калын ауылдарына орнаган екен. К.удайсупрд!н арызы Оралбайды «улыкка карсы, елдж жуан, жаксыларына карсы, бул)к басы адам» етш керсет<пт4. Сол арыз керш!лес Жет!су мен Семейд!Н ек! жандаралынын да кенсесш коп аралган екен. Ек[ болыстын жапсарында мойны кашыкта эрекет елп журген ежет, кекш)Л, ер ж!пт патшанын эскер!нен де каймыкпапты. Осы кыс пен кектемде Аягез бен Семейден куа шыккан б!р отрядты мазак еткен. Узатып экетш, ен далада ас ¡шуге отырган б!р кездер!н багып кел!п, барлык аттарын экеппт!. Талай кундер жиырма-отыз К)с!н) жаяу кангыртып, аштык пен шелден иттей катырыпты. Ек)нш! б!р жаманат хабары тагы бар. Оны Оразбай, Жиренше кул)п айтса да, Асылбек соткарлыкты суймейт!н м!нез!мен сескенш айткан. Ол ¡с Аягез бен Шубарагаш арасында бекет жолында болган. Семейден Кдпалга кет!п бара жаткан, касында ек! стражниг! бар крестьян начальники б!реу жолбасарлык кып, шабуыл жасап, тонап ж!бер!пп дейд!. Осындай улкен пэлеге де Оралбай жазалы деп Найман керсет!пт!. Сейт{п, бар жаманатты сол Ж!пт басына уйж-теккен ояз тергеуге кеп отыр. Найман езж ж малын б!р куса, крестьян начальнипнж кепн жэне куыпты. Эр! куе, эр! пэле басы боп кел1п отыр. Олар бес к:с!, ояздын касынан шыкпайды. Оздер!мен тшдесш, казак жолымен кел)суге ынгай керсетпей отыр. Улык болса: «Ел!ннен сол Оралбайдай соткар шыкты. Ол патшаеюметже карсы, сен соны керсетпед!н»,—дейд!. «Болыс, би, старшын, бер!н де бастарын сотка кетед!, кыл- мыстысын\"> дейдь Арызынын ¡Ш[нде Базаралынын аты б1рге журген кагаздар да болса керек. Кеше Тентек ояз кел!с)мен Тэкежанмен б<рге осы отырган ушеу!м!зд! шакырып алып: ^56

«Оралбайды тап, Базаралыны алдыма келтф!» —деп каттм ыгырып, катал ем!р ет*п. Буларды солайша кыспакка ал деп кep^ сеткен Тэкежан кер4нед!. Оралбай колда жок. Ал Базаралынык ¡чине тыгып, шуберекке туйгендей б^зден жасырганы болса, ез[ б!лед1. Тек атасы б1р дегет болмаса, анау Балагаздыц ¡с!ндей, бул жолы да Оралбайдьщ кеп пэлесшен окшау, аман ед{ дейд). Жиренше будан былайгы жайды элденеден курмелш, бегеле берш, туспалдай сейлед<: —Тэкежан болыстын ойы елден белек. Б!здщ жауабьи мыз —Оралбайды б!лмеймгз. Ол бул елден шыгып кеткен б)р шыгай. Елд!н де, Базаралынын да оган курыгы жетпей калган} Не ¡степ, не койып жургешнде б!зд!н ортагымыз жок. Оз1н устап ал да, б!лген1нд< кыла бер. Алгашкы сез1М!Э Текежанмен; Майбасармен косыла акылдасканда соган саркып ед). Б1рак кеша кешке Оспаннан Текежанга хат алып Даркан келген екен) Базаралы мен агайын ¡ш) басараздык боп калган ба? «Не кылсан? ез басынды акта. Базаралы колымда отыр, осыны жау деп устад бер»,—деп хабар ет)ггп. Содан бер) Текежан езауылына Жумагул шабарманды бастатып терт стражникл ж)берт)п, Базаралыны алгызып кеп, жана сескеде улык колынатабыс етт1. Ал Текежан Базаралыны айдаткалы жамандап жатыр ма, не десш жатканыц б!лмей, сен! шакыртып отырмыз. Осыган акылынды айт! Абай бул арада улкен туй!н тутлгенш сезди Оспан жагынан журген астыртын сырдан мынау сырткы пеленщ eкeyi де зор. Оте ерескел жумыстар туй1с!п турганын Абай Асылбектерден гер; толыгырак ангарды да, кабагын шытып, кинала курс{нд!.- Сайлауга арналган уйлердщ орта тусында еншен алты канат уш уй б!р!не б)р1 Т!ркеслр1Д!П, косыла Т1г!лген екен. Сол уй жакка кез тастап, зерл! жасауылдар мен лыпыл каккан жылпоб атшабарларды кердь Аяк ушымен басып, жупре тусш, катты кимыл ет!П журген ынталары байкалады. Аргы уйлерде отырган катал улыктын ызгарын сезд!р{сед!. Эл! жауап катпаган Абайды Асылбеклнсейлетк^келд:: —Сайлауга келген улык еуел) сол сайлау жагынан бастаса керек ед{. Мынауынтамам елд! жиып, камап койыпты. Болыо жамандаган юсш1 бас салып кыспакка алады. Соларды мыктап керсеткен!не дуре согады. Улыгыннын ангары б!зден де;} Базаралыны ыянаттаган арыз тус:р дейтш кер4недь СоныЬ кушактай тусей!н деп отыр!—дедь Абай эл) ундеген жок Сонгы б[раз сезд! Оразбай айтты: —К,ыскасы, барды б!лдт. «Былай баспа, былай бас. Олай. 157

¡стеме, былай ¡сте» nereH¡nni б)зге е з аузыцнан осы арада ез]н айтшы,—дед). Абай бул адамдарга кеп сез таратып айтуга улгермед). Улык уйлер! жактан: «Шокабаласы! Шока баласы!*—деп Оразбайды шакырып, 6ip стражник пен 6ip атшабар камшы былгап келе жатты. —Эн), улык 6¡3ai керек eTin жатыр!—деп Жиренше Абайды асыктыргандай. Тез жауап кутед!. Абай оган да асыкпай, ymeyiHe карай TycTi. К,атты 6ip беюн!спен жудырыгын туйе сейлед!: —Улыкбетшен ыкпандар, домбытпасы болса, сескенбендер. Базаралыны Оралбай ymiH Текежан куйд!ртем десе де, сендер бермендер. Оралбайды, курыгы узын улык кой, e3¡ устап алсын. Жиреншен!н алгашкы ce3i —сез, тек осыны устанындар. Сендерден жауабы бел!нген Текежан болса, оны Kepin алдык. Оларды тулатып журген, шабына шаншылган icTÍH не екенш ангарамын, 6ipaK еркек болсан, ондай ыза-KeKTi ел пелес! етш былыкканша, кара жерге т)р:дей KipreHiM артык. Мен!Н намысым ymiH емес, елдщсагы сынбасын, зыкысы шыкпасын. Бул полете Базаралыны батырмандар!—дедь Осы кезде булар касына жеткен стражникке жанагы аты аталган уш Kici ерд! де, улыктын уйлер[не кетт). Абай кейшдеп бара жаткан атшабарды ез) отырган орнына шакырып алды: —Улыктын мыналарга ызгары кандай болады? Маган соны сен б1ЛД!р)п тур. Осыны тек саган м)ндет етем, бщдщ бе? Бар!— дед. Атшабар Абайды бшепн. Осы елдщ езжен шыккан ж)пт болгандыктан, улыктын касына ерген болса да, мынау айтылганды тез ангарды. Оз басына сын сиякты Tycinai. Уэде 6epin Kerri. Абай ез! Акшокы, К,орыктан касына ере келген Ербол бастаган жетнсепз ж!г!т жолдасынатез буйрыкет!П, осы сайлау уйлер!н[н 6epiH аралап жур1П шыгуды тапсырды. Тек сайлау басындагы ел емес, Ералынын жакын жердеп кеп уйл! калын ауылдарынын б!ркатарына хабар етуд кажет деп 6ûiin, Ербол мен Абылгазыга тапсырды: —Жакын ауылдарга Teric, шапшан Kici шаптырындар. Ер- азамат атты-жаяулы тугел улык уйлерше жетс4н! Ал мына сайлау басындагы еркек-эйелдщ, улкен-к4ш:н1н 6epiH калдырмай, лезде осы мынау уйлер тусына жинап келе бер1ндер!—дедi. Жиреншелермен алгаш сейлескен жер^нде Абай 6ip сагатка жуык отырган кез!нде, сайлау уйлержщ айналасына топталган 158

ел анык мол жиынга айналды. Стражник-атшабарлар калын елд! дел улык уйлержщ ез касына жакындатпай, алысырак устауга тырысады. Айгайлап, айбар шепп, камшы, кылыштарын кетере Tycin, доцайбат жасайды. Журтты жаскап, ipKin жур. Biрак калын елдщ 6yriHri ажарында элдекандай 6ip окшау куйд) тоскан туй!лгенд}к байкалады. Абайдын байкауынша, бунын ез кежл1ндеп кепиилж ажары мазасыз улыкка да, онын ерескел, катал, камшы жумсагыш кол кммылына да наразы. Сол улыкты сендеп, курметтеп, негылса кыбын тауып жалынып, жалпетек боп, улык ынгайымен 6ip жерден шыкпак болган Текежан сиякты болыстарга, онын атарман-шабарманы старшын, ж[г!т-желешне де суык карайды. К.ыжыртып, кекес!нмен мыскыл eTin; «Жагынбасан,тебеннен жорт, юмнен корыксан, соган катын бол» деген сиякты ызалы KeKeciH б!л!недь K,a3¡p бул елд)Н кеб! улык емес, Абай шакырады дегенмен келген. Абай улык емес, ол шакырса, бимазалыкпен елдекандай шыгынсалыкболмау керек, ел келесше салатын акыл-кенес болгандыктан шакыруга лайык, сондыктан еншей!нде улык уйлер)не алыстан жактыртпай, жат санай карап журген Деркембайлар да, К,аумен, Абылгазы сиякты Абай —Базаралы достыгын бшетш ел адамдары да кеп келшт!. Базаралынын жазыксыз усталып келген!н бул ел бшген. Оны аяп; Текежанга жирене караган салкын ызгар бар. Журтгыц кепш1л!п сургылтжупыны ки!мд}, шаруаныцел!. Баганагы Абаймен келген жатактар да тепе осында жур. Базаралы хабарын еспгеннен 6epi ^лар, ectpece ширыгып, катулана тускен. Абылгазы солардын йрасында. 03ÍHÍn осында келу) Базаралы yuiiH екен!н enoi айтып пурген. Аздан сон кальщ журггын Деркембай, Абылгазы, Ерболдар журген 6¡p шогырынын ¡mine Абай такап келдп — Мен Ka3¡p мынау улык yMÍHe KipeMÍH. Базаралы жумысы ф л у керек, жана Жиреншелерд[ жауапка шакырып кетт!. !&лген терелерд!Н бет ажарын ел i керген жок ед!м. BipaK жолшыбай болсын, кеше осында келгеннен 6epi болсын, осы ояз яйжеумдыкты бастап, соккы, дуре деген 6ip сумдыккорлык iси б^стап турган кер!нед!. Егер сол жолсыз жазасын осы бупн тё)ймаса, елд)кке намыс, азамат басына корлыктанба болган- дай. Осы жерден тарамандар! Ербол, Абылгазы, екеущ мётмен 6ipre KipiHnep!— дед! де, ею жолдасын ертш, улыктын уйшё KipM. Абай араларынан кет)С!мен, анталап турган калын жиын арасына ауыздан ауызга кешкен сыбыр буйрык жайылдыг 159

Сыпсындап жылдам тарап жатты. Деркембай сиякты картам адамдардыи жуз!нде жене жатактын кеп жастарынын П!Ш)Н!Нде кабак туйген бею тс бар. Ширактыкпен сэткуткенд!к б!л!нед{. !ркес-)ркест!плген уш уйд!н алдынгысында ел казагы жок. Тек кылышты, куралды стражник-урядниктер мен орта шенд! терелер тур екен. Тергеу орталык уйде кержедь Ес]кке карсы тап ортада, жасыл ж<бек жапкызган кенсе устел!н}н жанында улыктар. Ширатылган узын коныр мурты бар, би!к бойлы, суык кабакты, карасур ояз Кошкин акыра тергеу жасап отыр. Бунын сез4н казакшалап турган кысык кез, шолак мурын, сем!зше т!лмаш eкi аягынан пк тур. Мойнын кисандата тусед). Каз}р жауап бер1Потырган Оразбайга о да з{рюлдеп, аягымен жер теу¡п койып, кэрлен!п сейлейд}. Абай жолдастарымен ауыз уйге юргенде, жауапта отырган Оразбайдын жалгыз кез! муны шалып калды. Ояз тергеуж!н ожар, озбыр сездер! ызасын келт4р!п, зыгырын кайнатып болган ба? Немесе Абайдын кел!сж аркаланып, эншей4ндег! намыскор ерл!г!не, томырык М1нез<не басты ма, эйтеу!р, Оразбай жерде жугжж отырган калпынан кетер^е бер1П, б1р т!зелеп алып, езж щ катты ун)мен плмашка сейлед): —Жетюз, ендеше! Мен Оралбай емеспж. Елдж жазыксыз, кылмыссыз адамымын. Мына Жиренше, Асылбек айтканы рас. Сол сез —м ен т де ceзiм. Оралбай ушж куйет!н ел жок мунда. Жыл жогалган к!с!ге ел тупл, б!рге туыскан эке, туыс тй жауапты емес. Айта берсен, сондай соткарды устай алмай, тьй алмай журген жалгыз улык ез! жауапты. Мынау устап оты рг^ Базаралынын да тук жазыгы жок. Мен болсам, жауапкер, айыпкер емесп!н. Текежан болыс Базаралыны жамандаса д ^ б}з, ел К!С[С), оны костайм ы з. Болыс басаразды кпец кисынсызга куйд1ргел! отыр Базаралыны. Сезге кел!п, ел к!с!с!мен акыл косып, кел{с)п ¡стеуд!н орнына, акырып, зекш. б{зге шей!н катынынын койнынан шыккандай акырыд- шакырмасын мына улыгын. Жетюз каз)р осынымды,—дед! Т!лмаш осы сездерд) аударып жатканда, Оразбайдьи) жауабына суйс1нген Абай Ербол мен Абылгазыга акырын куб<р ет!п: —Еркек мынау екен, бесе!—деп, терп уйд)н ес)пне карай «Т1лмаш калай аударар екен» деп умтыла берщ. Сол кезде ею жакта турган сакшылар Абайга катты,зеюп:

—Тур, токта!—депцалып ед[. Абай орысша сейлеп, салмакпен ун катып: —Сабыр! Мен Уездный начальник мырзагаету!м кажет!—дед:, Б:рак ес)к пен Абай арасына ек[ стражник турып калган едь Дел осы уакытта он жакта турган сыпайы, сулу тииш й б4р чиновник ¡лгер) козгалды. Абайдын орысша сейлегенше таныркап, кызыккандай. Стражниктердщ алдынан жанаса келд) де, кул!мс{реген п!ш!нмен: —С!з К!М едМз? Б!луге руксат елж з!—дед). Абай бул юсшщ сыпайы жуз)не ез тарапынан лайыкгь! тагзым керселп, тымагын алды. Эз кад!р1Нжоймайтындай, тен тэрбиел1 сыпайлыкпен бас и!п: —Мен Ибрагим К,унанбаевпын. Халыктан шыккан жупыны К1С)М)Н,—дедь Тереге кул)мс!реп, барлай карап, токтап тур. Абаймен сейлескен тере бурынгысынан да жадырап, жакындай сейлед!: —А, с!з Ибрагим Кунанбаевсыз ба? Мен мзй б!лем1Н. Жаксы б1лем)н. Маган аздщ досыныз адвокат Андреев кеп айткан. Таныс болайык, мен советник Лосовскийм)н!-дед1. Абай бул кк)мен таныса сала, алдынгы уйд! керсет[п: —Мунда не хал болып жатыр? Бунын бер< б!зге —халыкка решшт!...—дейберш. Абайдын алдынан шыккан стражниктер бул кезд& Лосовскийдщ кабагын байкап, орындарына кайтып кеткен ед{. Советник Абайга бетш шугыл такады да, аузын алаканымен далдалай бер<п: —С)ЗД)К[ дурыс. С!здер гана емес, ретт! еюмшШк ушш де ренж)рл!К, топастык бар. Самодурство!—дедь Сонгы сез4н кыл- Кызыл боп, ашумен айтты.- Б1рак кей<н шынга жетерм!з!—деп шепне берд!. Барлык ауыз белмеде турган усактереидктерге едей; б!р кыр керсеткендей боп, Абайдын алдына алаканын келденец созып, орталык уйд) нускады. «Кдр!жз, ракым етщ4з!&дегендей. Б)рак Абайдын орталык уйге бас суга беруиак сол едь Оразбайдын жанагы жауабын тугел е с т п болган ояз акырып, эм!р етп. Базаралыны нускап, буйрык бер{п тур. Ек< стражник Базаралыны иыгынан жулкып Ж!бер4п, шалкасынан б:р тус!рш( сэтге етпепнен салып, камшымен тартып-тартып Ж!берй. АбаЦ осыны кере сала акырып, айгай салып: —Постой! Не смей!—деп калып еш. Уйдш 4ш) апыр-топыр. Орнынан жыландай ыскырып, атып турган ояз Абайга такай бере 16] :лм

—Сен юм? Сен! к)м шакырды?—деп калды. Узын мурты калтырап, кез) жирен)ш отын шашып, Абайга такап кеп, т!к карап тур. Абай бойы ояз бойынан би1к ед!. Каны кашкан, ызалы жуз! бар, ек) кез1 канталап, улыкка жогарыдан темен шаншыла карайды. Айыптап, кшэлагандай боп, катты жауап берд!: — Акырманыз! Мен! жиылып турган халык ж!берд!! Токтатыныз каз!р мынау бассыздыкты! Ояз ызадан кайнап кет!п, жана Абай араласканда камшыларын кетер!п токтап калган стражниктерге «Сок!» деп кайта буйрык етт! де, Абайга саусагымен кезге шукыгандай нускады. Аскак, ашулы улык оган да акырып: —Сен! абактыга жапкызамын!—дед!. Абайдын «Урма! Тиме, тарт колындыЬ деген карсы айгайын елеген де, уккан да жок. Базаралы уст!не камшы жауып калды. Енд! улык Жиренше, Асылбектерге де, окшау отырган Оразбайга да дуре сокпак. К,олын кайта нускап, касына жиылып калган терт-бес стражникке: —Жиырма бес камшы, отыз камшы! Елу камшы!—деп, ен сонгыны Базаралыга кесть Абай дел осы шакта жанып турган отка тускендей. Кез жумган ежет ерл!кке басып ед!. Енд! ашу емес, ызасы куши, тартыс каны кайнагандай. Улыкка карап: —Енд! бар нерсеге сен жауап бересщ! Помни, сам виноват!— деп еакке карай умтыла берд!. Ербол мен Абылгазыга айгай салып, катал эм!р етт!: —Умтыл, каптат елд!! Ойран ет!—деп есжтен ез! де жупре шыкты. Тыстагы Дэркембайлар елдекайдан кыска шокпар, дырау камшылар тауып ап, сакадай сайланып та калган екен. Абай шыга бере: —Кулат! Ойран ет! Талканда мынау уйлер!н!—деунак мун екен. Айналада с!рес:п турган ел Дэркембайдын: «Кыр жой!» деген жалгыз айгайымен уш уйд!н ушеу!не де камшы, шокпар урып, тозанын аспанга шыгарды. Терелер ез бастарына тшп жаткан ызгарлы жаза соккысын кергендей. Ояз Жиренше, Асылбектерд! ур дегенмен, стражниктер оларга умтылган шакта, ауыз уйдег! чиновник Досовский акыра жуг!р!п келген. Ояздын бет)не бет!н такап, тупн атып, тук!р!пн шаша, катты сейлеген. Уй ортасындагы столды кен алаканымен сарт етк)з!п урып кап: —Ж егп бассыздык! Догарыныз дереу! С!з енд! кайтып тузелмес кате еттщ'з! Тыйыныз дурет, шапшан!—депед!,

Чиновник Абайдын кандай ызамен кайнап кеткенж, кандай ерт кимылга 6eK¡HreHÍH жанагы шыккан айгайлы жуз)нен аньщ танып кеп, осыны ¡стеген-д!. Лосовскийд!н э\\иршен сон, уй imi аз уакыт жым-жырт ед!. Кетер!лген камшылар да Жиренше; Асылбек, Базаралыга согылудан тыйылып, бата алмаган калпында асылып турып калган. Тек алгашкы камшы тиген Базаралы гана. О да каз:р жулкынып, ушып турегелд!. Ояздьщ касында аппак кудай боп, негыларын бшмей турган Тэкежанга карап: t —Жауым сенсщ, Текежан! Басыма камшы типзген:н багыма соккан соккын гой! Tipi болсам, xeriM ceHiMeH кетер!—деп калган. Бундагы сез осы-ак болды. Барлык уйге сатырлап тиген камшы-шокпар уык-KepereHi шатырлата сындырып барады. Улыктар басындагы жука баспананы ышкына соккан хальщ ашуы жапырып, киратып келе жатыр. Eci енд4 Kipe бастаган урядник ен алдымен мылтыгын суырып ап шаныракка атгы. Осынын жолымен тагы б)рнеше стражник мылтыгын атып калып ед). Ояз оларга енд) e3i акырып: «Токтат!», «Атпа!* деп eMip бердй Сырттагы журттын ¡ш!нде мылтык yHiHeH cepn^in, ceKipe KeñiH шыккан 6ipep шалдар болса да, кепинлж уш уйд[ сыгымдаган шeнгeлiнeн шыгармай турган. Улыктын уй ¡ппнен акырып; «Мьштык атпа! Токтат!* деген eMipiH сыртта анык ангарган Абай бар елге катты айгайымен белп берд{: —Саскенбендер! Енд! ата алмайды!—деп жар салды. Сол арада Ербол, Абылгазы, Дэркембайлардын ундер! саналы ызамен ек[лен4п, б!рлесе шыкты: — Кулат мынау уйлердИ Жык! Домалат! Ал жулып баспанасын!—десп. Ауыздагы уйд!н сол жак канатына барлык ед каптап кеп шн Tipece, жабыла тура калды. Бул кимылдын алдында журген коб4нше жатактар. Солар тобы калын кушпен енсере кайрат еткенде, ауыз уйд!н уык-Kepereci шыкырлай сынды, сыгылысып, ¡шке карай жапырыдды. Кдбысып-кабысып барды да, акыры шарт eTin кулап Kerri. Орталык уй мен ауыз уйд4н арасы eciK емес, 6ip канат KepereHtH орны жок, кенеткел-ш. T epri eK¡ уйде ypnnicin калган улыктар, ел ашуынан коркып тыгылгандай. BipiHe 6ipi сыгылысып тур екен. Абай оязга нускап турып: —03ÍH кiнeлiciц. Сен елд! тузетуш{ емес, бузушысын!—деп 6ip акырды да, адымдап барып Базаралыны колынан жулка i 63

тартып: «Шык былай!» - дед:. Базаралы Абайдын сыртына ыткып шыкты. Осындай шакты пайдаланып Асыдбек, Оразбай, Жиренше де шапшан ыткып, Абайдын сыртына карай, ел iuiiHe араласып Kerri. Бул уакытта Деркембай, Абылгазы, Ерболдар жене осыларга уксаган толып жаткан кепш4л)к улкен ызада. Олар — би-старшын емес, бай-баглан емес, 6ipaK сын кезендерде ел салмагын тэуекелпнл сом иыкпен 6epiK кетереин ежет жандар. K.a3ip солар оязга, Текежанга акыра ун катып, жан-жактан камшы жаудыргандай буйрыктар с)лтеп тур. Абай е н д т сезде сол журтка кезек берд!. Ербол, Абылгазылардын ояз бен Текежанга анык жетк:з!П айткан талабы: —Сайлау бермейм)з! Сен сайлаушы емес, елд! ойрандаушы. Жен1не кет, кайт шапшан! Енд! сен!Н буйрыгына кенет!н ел жок!—деп улыктарга 6ip айгай салды. Сонымен катар калын елге: —Таратып ап кет)ндер анау уйлер!НД)! —Тарасын ел бул арадан! К.у томардай сорайып, жалгыз улыктынез!калсын! —Немесе соньщ бауырына тыгылган азгын, сумдар калсын!.. —Уйлер[нд! ал, жатактар!.. Кенбе зорлыкка. Алып кете бер тепе уй)НД1! —Тарандар! Тастандар жалгыз улыкты! —К,алсын адыра!—дес)п, 6ipÍHÍH артынан 6ipi айгайлады. Осы eMipAi кепке жетк!з<ст) де, Деркембай, Абылгазы, Ерболдар журггы бастап серп!ле женедш. Тараганда кур бакыра, шакыра тараган жок. KÍMHÍH акылды баскарганы белг!с)з, eñTeyip, ен алдымен улыктар манындагы барлык атты куып кегп. Содан кей!Н ел улыкгарды кэдрлеп т)ккен уйд!н барлыгын лезде жыкты. Yйлерд! ен алдымен жыккан жатактар. Олар уйлер[н шапшан экегп. Аз уакыттын ¡ш!нде 6ipiHe 6ipi дауыл yñipin кеп косып, ерескел куйде токырайтып, MiHrecTipin кеткендей ею гана уй калды. Жарымы —кулаган улыктар уй!. Манайы тып-типыл. Жана осыдан 6ip-aK сагат бурын улык мекен! букш Ералы атырабына айбар шепп, «мен мундалап* тур ед{. K,a3ip кел бетшдеп кеб)ктей боп жогалып кеткен. Халыктын Kepi ургандай жалп eTin кулап TycTi. Ел ынтымагы бунымен бпхен жок Ералыда отырган барлык ауыл улыктардын уй!Н ку далага жалгыз калдырып, сол KyHi, дел 164

туе кезш де öip-ак кетер)Л!П Teric neuiin те женелд!. Э з манынан едш у р к т п , айдалада жалгыз калган улыктобы кас маскара бой калды. Айнала елейз, жат. Кез ушында 6ip будыр кер!нбейд). Тыска шыгып осы жайды болжап жургенде, салмакты Досовский ек! алаканын жайып, 03-e3ÍHeH кулд! де: —Ен аягы буралкы ит те калмапты!—деп басын шайкады^ 03ÍHÍH ерескел icíH emú ангарган, yHC¡3 ашумен тек кана басын шайкай Tycin, сендел!П журген Тентек оязга карады. —Киргиз даласын кеп жылдан 6epi бмпп жур!П, мундай уйымдаскан ел керген жок ед<м. Осы керек б<зге! Кешпеспк кате жасадык. Елд)н жазыксыз адамдарын орынсыз жабайылыкпен жазалау аркылы мынадай соккыны Kepin отырмыз. Менщ адал арым c¡3re бар шынымды айтуды талап етед). Калага барганда, осы жолсыз сапар ymiH с!збен жогары улыктар алдында есеп айырысатын боламыз!—дед}. Тентек ояз жауап каткан жок. Колын 6ip емтеп, бурылып жур<п кетт!. Улыктар касында e3ÍHÍHeK¡ атшабар, ек1 старшыны- мен калган Тэкежан гана. Эьир-куд'рсгпн бул сэтте Kanjpí KeTin, каукары 6¡TKeHi соншалык - енд< 6ip жутым сусын, 6ip кайнатым шай, 6ip туйф бауырсак, ipiMmÍK табудын 83¡ куш болды. Улыктар сайлау жасай алмайтыны айдан айкын ед[. Енй бегелместен табан тайдырып, Семейге карай женелу кажет. Тентек ояздын сонгы, ояздык ыктияры сол гана болды. Тэкежанга ездерш кеш4кт!рмей, тез ат тауып женелтуге eMip erri. Болыс 03i мен манындагы атшабар, старшындарынын аттарынан курап, терт neyecKeHi eK¡HAi кезжде зорга жург{зд{. Тентек ояз дел журерде, 6yr¡H болган галамат уакиганы корытып кел)п, езше багынышты чиновниктерге сонгы бай- лауын мэл)м етт). Т!лмаш аркылы Тэкежанды, страшындарды да кагыстырып, сурастырып, e3ÍH¡H улыктык акылымен де корытып алганы осы. Калага, жогары улыктарга апаратын акт, мэл)мдемес) ecenTi. Сол корытындысынын 6ip улкен «бабы»—бул ояздын ез айыбын актайды. «Оралбай —улкен каракшы. Базаралы —ел ¡ииндеп сонын суйен!Ш), айлакер, акылды басшысы. Ал Оразбай, Жиреншедей KicLnepAin6epi Базаралыны жактаушылар. Солардын !Ш!нде осы Шынгыс ел!н)н болысы Тэкеж ан Кунанбаевтын туган ¡Hici Абай да бар. Сайлау бермей, жокты сылтау eTin, пэле шыгарушы —Базаралы мен Абайдын эзipлeп Койган кедей, малай, кара букарасы. 165

Бул елдщ болысы Текежан да жаман. Ол Оралбай мен Базаралыга басараздык аркылы еш болганмен, улыкка карсы наразылык ашуды токтата алмады. Улыктарды далага тастап кеткен калын елд<н, тым курыса, б)р ауылын да устап калуга жарамады. Базаралыны кашырып ж<берген елге тук кугын жасай алмады. Елд1 сайлауга эз1рлей алмаганы уш!Н Текежан Кунанбаев болыстык орнынан тус!р!лед1. Онын орнына уакытша кандидаты Жабай Бежейулы болыс болады!*—деп корытынды етт!. Осыны пэуескеге мшерде ллмаш аркылы жариялады. Оз маскарасыньщ б!раз жарасын ез т<л[мен жалап, кагазбен сылап, емдей тусл. Тэкежанды орнынан алган буйрыгын осы ел ¡иинде купия тапсырмамен калып бара жаткан т!лмашка берш де, жур)п к е т . 3 Он шакты куннен бер! Абай Семейде каталашкада отыр. Улкен абактынын ез< емес. Б{рак уакытша жаза орны болса да, каталашка ез туткынын ерб!р жаза орнына лайыкты кысымда устайды. Тем<р торлы терезе, кулыптаулы ес)к бар. Сол есжтщ орта тусындагы тар тесй( туткын адамнын сырт дуниемен катынасына тар еткел болады. Жасауыл эр шакырганга келмейд!. Сарала кылыш асынган, уйкылы жузд!, орта жасты, кеп эж}мд! кузетшшер. Бунын кейб!р! Тентек оязбен елге ере шыккан стражниктер сиякты. Туткын орны сол Тентек ояздыккенесж щ жанында. Абайдын бупнп хал!не дагдылы турмысы уксап кермеген. Б]рак сонда да ол ез куйше б!ркыдыру уйрен)С1п калган сиякты. Айналасын кеп к¡тапка толтырып алыпты. Кеб)нше сол к!таптарына ун!луде. Кундер[ калай е л п кеткен)н байкамай да калады. Абайга осы кездерде аса б[р ыкыласты достык керсеткен б!рнеше шаЬар адамы бар. Олардын ¡ыинде Акбас атанган Андреев ерекше. Ол Абай касына алгаш каталашкага тускен куннщ ертещнде келген. Содан бер! ерб!р ек! кун, уш кунде Абайга к!тап екеп беред!. Абайды тар белмеден шыгартып, ауыздагы шыбыны кеп, терезес! аласа, ез1 де б!р капастай болган кузетш!лер белмеане келлредь 1с!мен таныса келген к)С1 боп, кеп энпмелесед!. К[тап сонынан к!тап екеп берш, «туткын жалгыздыгына сер!ктер 166

экедщм* деп, Абайдын кеншш KOTepin кетедь Алгаш Абайга кел)П, ауылда болган халд! б)лген сагатында Андреев: — Кутырып барган улыкты соншалык маскаралап, абыройсыз eTyiH!3 осал ic емес. Ол —эдш ашудын ici. BipaK бул с!зд!н азаматтык баганызды улгайтканмен, зан алдында эк1мдершн. ызасын келлрет{н ¡с. Руксат еллмеген тентек, соткар ашу!—деген. Андреев осы жен!нде Абайга сейлесуден бурын, езш щ жакын таныс адамы Лосовскиймен де кеп энпмелеап, барлык жайды б)Л)п келген. Лосовский Андреевке Тентек ояз ¡стерж мазактап, кулк1 eirin айтатын. Ол Абайдын М)нездер4н намыскерл!к деп багалаган. Андреев уйжде осы жай тагы 6ip энг!ме болганда, уш!нш! бегде тагы 6ip адам бар ед!. Ол жасы отыздын ¡пине толык к<рген, кен жайылган кара сакалды, зор, ашык мандайлы, каска бастау келген, кайратты, дана тшшд! Михайлов болатын. Бул адамньщ тур-сипаты, киген ки1м улпс! жерпл<кл адамдарга уксамайды. Ол чиновник жылтыр туйме, ока белпс]Н такпайды. 03Î патша eKÎMeTÎHiH Tepic ]<e3ine кептен ¡лшген, кылмысты жан болып. осы жакка айдаумен келген адам. Осы Михайлов бул кунде облыстык улкен кедседе кызметте саналады. Акырайган улыкбасынан кешкен маскаралык, кулм жайды алгаш тындаганда, Михайлов еш нэрсен) сурамадь!. Bipag 03tHtH кесек, окшау кулк)с!мен катты кул:п, кызара Tycin, суйсшгенш ôûuùpin отырды. Ол кейшл 6ip кундерде Андреевтен сол улыкты маскара еткен сахара ж т л н керселп, таныс етуш сураган. Абай ici Лосовскийд!ц куэлтне байланысты екен!н Андреев айта беруш ед!. Бул ic жен4нде Лосовский ез сезж эд{л!мен айтуга бейм болган. Андреевтен досы ¡степ журген жанагы сиякты кам-карекетт! б!лген сон, Абай алансыз болды. Онын бул кундерде каталашка стражасынан жалгыз талап етелн жагдайы болса, ол тек туннщ шамы гана. Абай, TinTi аз уйыктайды. BipiHeH 6ipi кызык романдарды кунд[з окуга тоймай, тун жарыгымен де окыгысы келедь Каталашканын калкан кулак жаман фонары жерге койылмайды. Би[кке, жогарыга асылады. Сонын дел Ty6iHe кеп; KiTan жолдарын ерен Kepin отырса да кажымай оки берелн Абай K03i талган шактарда каталашка eciriH жудырыкгайды. К,орылм кушл, быксык уйкыда жаткан бар стражникл бер]дей ypKiTiri !67

оятады. Уйкыны бузганга гуж<лдеп, ашуланып келген картам стражниктер кейде Абайга кекесж атып: - К,арашы, киргиз!н окымысты боп алган! Бабан мен экен уш)Нде осы каталашкада окып алайын деп жатырсын ба? Кундцз саган жетпей ме?—деп кыжыртады. Абай буларды беймазалап оятканы болмаса, урсысып кажаспайды. К.айта кeйбip жанагыдай етк)р калжындарына суйс)не кулетш. Б!р!н Сергей, б!р<н Николай деп ез аттарымен атайды. Жай гана беделд), сыпайы жузбен сейлейд!. Сахаранын ез!нше тэрбиел), сыпайлыгымен ун катады. - Сергей, ез{нойласаншы, каталашкантолган кандала. Уйкы, тыным бермейд!. Тек осы мтаптан баска тыныштыгым да, сертм де жок. Каталашканнан тамак та ¡шпеймш. Б[р шамнан баска шыгарар шыгыным жок, тус!нсенш!!—дейд<. Буган жи! кезпет1Н карт Сергей эр кенгп тыртыскан ерепспен бастайды. Б)рак кей!Н ек!нш1 шамды экеп, ез1 жагып беред! де: - Дурыс адамдар школдан окиды... Школдан. Э, сен)н экен окуды турмеде окы деп уйреткен бе? Тапкан школын осы жер гой, мэ!—дейш. Абайдьщ каталашкага келт!рет1Ншыгыны аз. Онын кымызы, ет), ыстыксорпасы тыстан келед. Ербол экелед. Немесе осы жолы Абай мен Ерболдын атынын басын устап, кеш!р боп келген жас жылпос ж{пт Баймагамбет экелед!. Каз:р де Абай камерасында камыс тегене орталай толган салкын кымыз тур. Пккен ет, шай азыгы да дастаркан )Ш)Нде аз емес. Уайым ойламаса да, каланын ыстык шагында, туншыгып булыккандай боп жаткандыктан, Абай тамак ¡ше алмайды. Сондыктан ба, болмаса кун кез!не шыкпай, кэп кундер отырып калганнан ба, каз<ркарасур реннен аксуртуске ауыскан. Тамагынын кебш осы Сергейлерге берш отыратын. Абакгынын ез!Н)Нмайлы сорпадай эр алуан казына тамагы болса, Абай эл! онын б)рде-б!р туй!р1н жуткан емес. Б!р тамшы суын да татпагандай. Каталашканы кузетет!н стражниктер эрдайым бул жерге осы Абай тэр!зд! ел юмлершщ тускенж, шындыгында, жек кермейтШ осы сиякты олардын ез!мен катар абактыга коса к!репн молдыктан болатын. Бупн еткен тунде де аз уйыктаган Абай ертенг) оразасын тунемел кымызбен ашьт, кызык роман уакигасына шомды. Орыстын ежет, задор кднында намысы кушт) б!р жайын езгеше кызыкокигалы энпме еткен «Сохатый^ атты роман ей... Бул роман !Ш1Нде ¡сшщ алые ангары Владимир Дубсодскийге М8

уксайтын е д ^ , кекш1Л, оттай ер намыс иес[, Абайды сонша суй]нд4репн ер Сохатый ез< бар. Сонымен катар б)рде женге кел)щ б!рде соткар задорлыкпен жолдастык жолдан шыга жайылгыш ерл!К пен киянаты кос канатындай кезек жаланып, майданга умтылып журетж, Абайга орыс к4табынан бупн б!р1нмм рет кана танылып отырган аты ейпл! каракшы —Ванька Каин да бар. Бул роман ¡нмнде Сохатыйлардын жар-тогайга тыгылып жур<п, мен)реу ¡ш<нен улыктарды жазалай соккан кеп ежет кимылдарын оки отыра, Абай биылгы кектемде Акшокыда «Дубровскийд:^ окып отырганда ес!не алган б!р ойын кайта тапты. Ол ойы Владимирд!н Троекуровка сатылып, эке мулюн, дос-жаран, халкын ¡шк!л)кке салына отырып, будан каттап тартып алып жаткан паракор шенеуюктер туралы болатын. Соларды Владимир тепе уй!мен коса ертеп ж!бергенде, Абай осындай намысты ашуга катты суйс!н!п кеп, анык еркек ашуы, ызасы осы екен, «жолы болсын ж<птт!Н» деп куанып кабылдап едь Азаматтыкты улп еткендей кусап ед!. Кей!нп кундер Абай ес1не кеп алатын сол Владимир ашуы мен ежетппн Абай дел ез басынан кабак каккандай б!р окыс хэлэт ¡нмнде ез) де аткарып етш ед1. Кей!н ез!мен ез! онаша калган кундерде Абай Базаралыны Дубровскиймен б)р уксатса, онда Оспан, Тэкежандар шенеун1ктер орнында ес!не туссе, кей)н Ералы окигасынан сон ез[ мен Тентек ояз арасындагы кызык б)р куйд[ куле тус)П, таныркагандай еске ала бередь Каз!р Сохатыйдын Дубровскийден де батыл, катал ¡стер! ез!Н куган улы ескер топтарын кандатып, смейте б!р урган майдандарын окып, Абай кешл!не катарынан кел!П камалаган ой- сез[мдерд! кейде к)тап окуды токтатып койып ойлап етед). Кей1нг1 кундерде сол К1тап уакигасын ес)не кеп алатын, Кабак каккандай б[р окыс ерекет ¡Ш!нде сол уакиганы ез! де кергендей болды. Тентек ояздын уйш жапырып кулатып ж{бергенде тукп)рдег! уйд!Н аузына урк4п барып согылыса уйлыккан Тентек ояз бен бес-алты стражник, урядниктер кезге елестейдь Ракымсыз ыза от ушкынындай елее берш етед[. ...Б1ржен б!р1 алые кауымдар, адамзаттар бар. Солар кей шактарда ектем зорлык, озбыр киянат ¡Ш!нде ага мен ймдей Yкcaq М!нез атады. Нокталы жолбарыстар ызада жолбарысша М1нез аткандай. Томагалы туткын кырандар ызада кыранша м)не^ таныткандай. Кей намыс кей жандарды уксас турде ыршытады^ 169

«Ондайда адамды, кауымды жыныс, улыс билемейй. Yucac Kyñi билейд!-ау!* —деп 6ip ойга кетед!. K,a3ip дел осы ой созыла Tycin, TÍ3eciHe салып койган Kiian ят упы безмен елеус!3 калган 6ip кезекте камеранын eciri шапшац ашыла бастады. Каталашканын надзирател) Хомутов 03¡ кепт). Ол бул жерге Абайды керек еткен адвокат келсе не тергеуш) начальник келсе гана KipeTÍH. Абай: «Элде босану кез! болды ма?»—деп окыс 6ip ум^пен Хомутовка карай шапшац турып, кадам баса 6epin ед1. Хомутов eciKTe турды да, каткыл, суык унмен хабар erri: - Кунанбаев, дежуркага жур. Саган ауылдан эке келген !— дед!. Абай бул хабарга, б)ржагынан, танданумен 6ipre, ек!ншщен, намыстана Tycin, жылдам басып полицейге ерд). Дежуркада, шынында, елден келген óipHeme Kici бар ед). Бес- алты Kic^ÍK тобын бастап келген Ербол мен жас Баймагамбет кержедь Абай оларга асыгыс амандаса бере, ар жагынан Кунанбайды ¡здед]. «Осы apara Kepi суйегш суйреп ол HeciHe келген*,—дед! ¡ымнен. Жактырмай келед[. Осындай окыс ой себебшен Абай бунда тосып турган к4с:лер арасына кабагын туй!П келдь Топ !Ш)нде Пунанбай жок боп шыкты. —Экем келд! деп ед[, ол кайда?—деп Абай асыга сурады. Ербол оны буМршен акырын raHaiypTin койды. Баймагамбетке карап турып, соган айткан Kici боп, стражниктердщ K63ÍHалдап: - Экец мына турган Деркембай емес пе, Kipri3¡n сейлест)рмейт!н болган сои айтылган гой!—дедь Абай бул хабарга куанып, бас ие берш. Сакалы ак болса да, эл{ капсагай денес1, кайратты жуз! кэрм 1кке мойымыган Дер­ кембай Абайга кен кулаш жайды. Дос бей!л]Н шын бере Tycin: —Айналайын жалгызым, арысым!—деп капсыра кысып, бедней суйд4. Бул жолы Ербол Хомутовты паралап келген сиякты. Деркембайдын туткын ж4пт eKeci eKeHiHe ебден сенген надзиратель жаиагыдай шын сагынышты, аталык кушагын керген соц, «сейлесс:н* деп тайып Kerri. Абай Деркембайдын кушагынан шыгысымен, езге екеуд! енш гана таныды. Эуел! караигы уйде 6errepÍHe келецке Tycin тургандыктан ангара алмаган eдi. Таныды да, таи болды. BipaK сол таныркау уст!нде катты суй4нд!. &ni кунге yHc¡3 узын бойлы, сом денел! eKi жiгiттi де катты кысып, кезек кушактады !70

Абайды таи еткен сол ею ийпт. Дел осы кундерде Семей тугья, абакты туг!Л, Кунанбай ауылдарынын кез[не де кер)нбестей бой ел iuiiHe сыймай журген ж{г!ттер. Ералы жанжалыньщ артынан осы пэле Тэкежанды орнынан TycipAi. Абайды калага жауапка шакыртып барып, абактыга салтызды. Сонан сон барлык Ыргызбай ерен-жарандары болып, «сол жанжалдын пеле басы, бузыктары» деп, Ж!птек адамдарын танбалап алган. Туп пэлет Оралбайдан, сонан сон Базаралыдан керет!н. Одан сон сайлау басында омырау жасап, улыкка карсылыц керсепп, кеп жатакты коздырган жене y&ai кулатып, елд! тугел 6ipiKTepreH осы турган xirifrep дескен. Олар туралы Текежан мен езге шагымшыл аткамшердщ кеб! Тентек ояз кенсес!не де п!ргауарлар TycipreH, Абай улыкка 6epin шыккан öipHeme жауабында дел осы 6ip-eKi ж!птке кеп кадалып, катгы em inn сураган тергеуш) улыктын ангарын таныган-ды. Оз Tepreyi узай тусепн болса да, Абай бул eKi xiriT жен:нд^ улык колынадерек боларлык сез бермеген. Енд, м{не, сол улыктар кас Kepin, KepiH Tirin отырган ею Ж!пт калага Kipin, какап турган улыктын абактысына ездер! кепи. Абай Дэркембай шалдын да кел4с{н катер Kepin eAi. Онын да кагазы жаман болатын. BipaK Деркембайдынбул ymiH неге болса да ¡рюлмей басатыны Абайдын ез)не мэл1м. Тан кылган мынау eKi ж{г{т. K.a3ip олар Абайга кул!мс!реген дос жузбен карайды. Шын тшеулес бей!л1мен айрылмас бауырлык бмммр:седь Булар Ж{птекпн eKi серке азаматы —Базаралы мен Абылгазы. Абай соларга карап: —Жандарым-ау, арандай ашылып турган арыстаннын аузына, сен eKeyimú K¡M экеп тыкты? Элде, б)здщ ауылдар мен yuiiH сендердщ ¡шкен1нд! зэр, жeгeнiндi жел!М erri ме? Сонымец келшндер ме? Жендер1щи айтшы!- дед). Базаралы Абайдын каз!р жацылганын айтып берд!: —Сол айтканыц 6ip 6Í3 емес, бар Ж т т е к п сен!н артыннан шубырткандай себеп екен< рас. BipaK бул жолы 6¡3,ai ол экел1П кайтс1н. Осы абактыда отырган сен болмай, Текежан болсада, сол сез айтылар ед1 гой. BipaK Базаралы мен Абылгазы онда келмек туг!л, «кынк^ дер ме ед1. EuiKiMHiH сызы да, 3Mi де жок. Мына Дэркембай шалын мен кара сойыл, содыр Абылгазын «сен* отырган абактыда кен сарайдай, еюнбей отырамын!^ дейд!. «Цасынанкалмаймыно деп кедш!—дед!.

Деркембай мен Абылгазы бул сезд) ек4 жактан, каткыл салмакпен костап кегп: —B¡3 ymiH сен отырма! Б)з жокшы болуга жарамаймыз. Наданбыз да, дулейм)з гой!- деп Деркембай бастаган. Ар жагын Абылгазы жулып алып Kerri: —Сен уимн отырамыз. Б1зден не енед!? Сен, тым курымаса, елд!н жылаганын уатарсын. Жокшы боламын десен, ерекше ар- намысты жоктай б!лерс!н. BepÍMÍ3A¡Hкелгетм4з сол. Сен шык, 6Í3 жатамыз! Тунеуп Корыкта Оспан айткан жат хабардан сон, Абай Базаралыны дурыстап керген жок-ты. Тек Ералыда, ояз ушнде, ашу жалын арасында 6ip гана сет K03i шалып калганы бар. Iuii 6^in тур, мынау агайын тобын e3i бастап, ел!мге 6eKÍHAipin экелген Базаралы. Ол Абай алдына 03¡HÍHтамам айыбын «кеш* деп, юшшк eiin келгендей! Бул уимн езш курбан еткел), кеимр<м eTiHin кеп тур. Абай ¡шпен, кабакпен табысатын куйд! 6ipa3 ойлап барып туйд1. Байлауына жете сала мынау ушеуже соншалык 6ip жадыраган жузбен карады. Жаксы кей<пте турып, кебжше куле сейлед{: - Ер егесте, нар кешуде. Жанагы сездерщ тебемд! кекке жетк!згендей. Мен шын катерде болсам, жолымда елгел), айткан токтым болгалы аксакалымен Деркембай кепт). Алып бойын- мен сен екеущ де осыган 6eKÍHtnкеп турсын. Кандай оттан сендер таярсын, канДай ажалдан мен тайсанармын?— деп кул{п ж4берд!.—EipaK журт уркетш тук те жок. Кур дер1леп аткан Тен- тек ояз бопсасына еле кетей!н деп турган мен жокпын. Маган шыбын шаккан курым баткан жаза да, ыза да жок! Бурын да кеп алгыс айтатын жаксы орыс досым бар едь Сол адам ез<не коса б)рнеше улкен, мыгым достарды тауып 6epin тур. Сонын 6ipi — ояз HTTirÍHез кез{мен керген байыпты адам —чиновник MtHe, жай осындай. Осы аз кун ¡нмнде оязбен менщ жауаптасуым мумк<н. Ал онымен дауласуга мына Дерекемдй салмай-ак кояйын!—деп калжындады. Содан сон езмкой жуз!Н Базаралыга бурды да: - Казакка кызыл Т1лге дес бермеген)нмен, Базеке, сен де бу жолгы дауды маган бер. Kici кебейсе, еселеген тергеу мен дау кебейед{. Пеле-жала кат-кабаттай береш. Тергеу, тексеру де созылып кетедь Сендершн 6yriH ri кундер, бул туста тук K epeK iepin жок- Тез гана елге кайтындар!—д eд i де, бупнп сезд) тамам eTTi.

Кугыншы боп келген Ж)птек Kic^epiH туткын уй!нен кай^ тарып x i 6epin, Абай бурынгысынша сол орында тагы б<раз оты^ рып калды. Деркембай, Базаралылар болса, Ерболмен анда-санда тун кездер1нде астыртын хабарласып жатып калды. Бул байлауд^ олар Ерболмен косыла жасаган. Абайдын Tepreyi киындап, жаза-, KeciK сиякты киын-кысталан шак болса, сол кезде Абайдын айтканына карамай, Ералы шатагын да Оралбай, Базаралы ез мойнына алмакшы боп, Абайды куткарып ж)беруге байлаган... Бул кунде Абайдын ел корганы боларлык азаматтык намыскер кимылы булар рана емес, елде калган Жиренше, Асылбектерге, баска калын кепш!л{кке де ерекше боп, улыкпен ен алгаш катты шайкаскан ашулы таласында аса айкын KepiHin едь Онын YCTiHe, Базаралы туткында отырган Абаймен ауызба-ауыз сейлес<п, еюнбей, luÍMipiKneñ, ел! де кайсар кайратпен бар елдщ жауабын 6ip 83¡ KOTepin, ауыр таукыметг) сондайлык сабырмен жалгыз ез басына аударып алып отырганын керген сон, Абайдан жан аяганша елген артыкдеп ойлаган. Сыртка шыгарып айтпаса да, осыган жалгас сол Ералы шатагынын алдында Оспан; Тэкежандардын, буюл Ыргызбай ерен-жаранынын Абайгаен алгаш рет Базаралы —Нурганым сырын кандайлык ыза-намыспен жетк!зген!н де 6ínyuii ejj будан бурын да окта-текте. Нурганымды ерекше суйген кен<лден ез! кайта алмады. Соншалык жалынмен буган бой урган ейел де кызуын ¡рке алмады. BipaKceñiin журш Базаралы езгеден сескенбесе де: «Абай бшген кунi жерге KipeMÍH-ay^,—деуил ед<. 1шк!-тыскы жарадай боп, бул да кат-кабаттап келдь Bcipece, азаматка сын, елге салмак боп келген сергелден, кым-куыт батады. Абай Базаралынын ез алдындагы айыбын б)лсе де, оны ез:рше ер елемейпн жарадай буркеп кетт!. Абакты ¡ш)нен Абайды Kepin шыккан сон, бул ж етнде Базаралы: «Жалган намыс куган касиет емес, ар сактаган касиет^ деднау Абай, акылыннан айналайын!»- дед!. Оз ¡ш)нде тас* томардай туй!Л!п журген 6ip куд!кт! осылай жадыратып, сыртка шыгарды. KeñÍH Деркембайды косып, калада калып, Абай уш[н жан беркпек болганда, бул аз гана топ адамдарга Базаралынын тужыра туй!п айткан 6ip тенеул! ойы: — «Жоддасын таппаган ер азады, басшысын таппаган ел азады* десе болады. Жолдасты да, басшыны да тауып, мереМм асып турган кун)М осы! Байлау ôipey-ак. Не Абайды аман шыгарып ап! куле жайнап 6epiM¡3 елге кайтамыз. Немесе Базаралы бас киядЫ !73

да, осыдан ел бет1Нкермей айдауга кетед<. К,иянга кетед!. Тек еюнбей кетед) бул жолы!—деген. Дэркембай да Абайдан осы жолы бул ен,!рдщ ж !гтнен бул кунге шей<н кермей журген 6ip м<нез таныганын ангартып кеп, Базаралы ce3ÍHe e 3¡Hme 6ip ойлы шешу айтты: - Жауга жалынба, доска тарылма деп жатыр гой. БерекелдП—дед). Абактыдагы жалгыздык Абай сыбагасы болды. BipaK онын досы 6ip Базаралы, Дэркембайлар емес, соларга уксаган т!леулестер саны молайып тур. Абай 03Í осы сонгы кундерде жанадан тапкан тагы 6ip окшау досы барын Ерболдан eM¡c кана ecTÍai. Ол досы Epic бойлаган «Тогай бойынын ел))>дейпн калын Бура ¡цйнен келген. T¡H¡6eKTÍH уй!не сем1зден жараган уш ceñryAiKTi пэуескеге жепп келш тускен cepi кыз Салтанат болатын. TÍHÍ6eK пен кыз eKeci, ылди бойынын саудагер байы Элдеке кудандалы дос ед<. Онын ауылдары сахара елiидей емес. EpTic бойында, калага жуык жерде епн, сауда кэс)птерше кеп салынатын. Уй-жайды агаштан шатырлап, KepíKTi кып салатын. LLfahap, базар, жер- менке дегендерге улкенд!-к)ш{л!, эйел-еркег) катынасып журелн. Улг) алуаны Тобыктыдан мулде белек. Сондай ауыл- дын узатылуга жакын журген, бойжеткен ерке кызы осы жолы касына токал ш еш ес)Н epTin, каладан ол-пул KeperiH алуга келген. Салтанат бойжеткеннщ TiHÍ6eK уй!не алгаш келген: бул емес. Ол уйдеп Абайдын апасы Мэк!шпен ерекше тату ед!. Осы еткен кыста, тагы 6ip келген сапарында Мэкшпен узак сыр- ласкан-ды. 03ÍHÍH алгалы отырган куйеу!не кенш толмайтынын мунмен сыр гып, уайыммен айтып отырып, Мек)штен Абай жайын айрыкша сурастырып ед!. Сол кеште Мэк4ш Салтанаттын eTÍHyi бойынша Абайдын 6ip ел етн енге салып айтып берген. Салтанат еннен repi Абайдын сезше кулагын койган. Жарк етпес кара кежл!м не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да. Дуниеде, cipa, сендей маган жар жок, Саган жар менен артык табылса да!— деген журек зары шыкканда Салтанат KypciHreH едь Ала- келенке кеште MeKimTiH иыгына exi колын акырын асып тындаган. Кемшат 6epKi басында, кызгылт жуз!н 6ip сетке 174

Мэюштщ иыгына баскан. Артынан ез ¡сжен уялгандай боп, ек{ 6eri ду eiin, ыстык каны кайнап, бойын тез жиып ед<. BípaKелец сез! бутан OMipitme eciiin кермеген асыл сырдай KepiHreH. —Эттеи, дарига-ай! Мынандай арманды айткызган кыздыц муны бар дейаз бе?- деп кана ол кештеп ce3ÍH тамам еткен. Осы конактанертенп шай устшде T¡HÍ6eKT¡Hбейб!шес{мен, Меюшпен, токал шешес[мен тана онаша отыр ед). Асыгыстау жумысы бар к!сшей боп Ербол юрш. Мек!ш пен T¡Hi6eKбей6imecí Ерболдан: «Абайдын ici калай? Босайтын ангары бар ма? Адвокат не дейд{?*—деап, eKi жагынан ентелеп сураса бастады. Ербол конак эйелдерд! б4лмеуш! ед{. Аз бетелендеп, Салтанатка тандана карагандай YHCÍ3отырып калган. Цыздын рен! ce6enci3 6ip кызара тусп. Улкен, нурлы кой кездер{ Ерболга эуел! TeMeHuiíKTen карады. Сеттен сон ж!пт жуз!не шыншыл ажармен TÍKTen карап, «жасырма» детендей болды. Мэк[ш те: —Айта бер, бетен Kici ж ок!- деп калып eA¡. Ерболдын кыска гана айтканы: —Адвокат пен Абай íc аягы алые болмаедеп yMÍTайтады. BipaK ештене мел4м емес. Одан 6epi де адвокат: «Мундай тергеу арть{ келденен 6ipeyAÍH кеп[ЛД)кке алуымен аякталатыны да боладьи Сагатында e3ip туру керек. К,ала улыгы б!лет1Нбедел<шадамнан мын сомдай «залога салып, Абайды кеп)лге алатын Kici эз1рлеп Кой)>,-дед!, te жаксылыкка сайтанда, осымен 6iTyre болады AeHAiJ Кетлге алатын Kici уй-мекен{ бар, сауда иее4 адам болса, макул десед). Сонымен келд{м!—дед{. Бундагы журттын 6epi анык ангарды. Ерболдын кен!л!ндепс^ TiHi6eKTÍHне e3i, не баласынын 6ipi болу керек. Бейб)ше бундай ¡стердщ бурын да неше рет болтанын 6iAymi eA¡. Енд! отырып eKÍHÍm айтты: —Ойбай, карагым-ай! Енд{ бунын сэт1 калай болады? Уйде, 03ÍH б{лес{н, бай да жок, eKi бала да сапарда. К,олда акша да жок. Уй Heci болар, кеп!лге шыгарар бакыр басты еркек жок кой!- дед{. Бул хал Ербол мен MeKíuiri те тыгырыкка камады. Ербол Абай yuiiH ен C9TCÍ3 6ip кез осы болганын антарып, кысылып отыр. —Япырай! Шын кькталан осы болмаса ип ед!! Мал экедшруге ел алые, жайлауга шыгып KeTTi. Кеп4лте аларлыкжанашыр болса уйде жок. Oôirep устшде ел жактан да камсыз келш ед)К. Кеп!л дел осы кундерде керек боп калса кайтпк? Бейб)ше, тым курыеа. Í75

осында к е т л жетер, ездер1и уксас, уй-мекен) бар казак саудагер!н1н б4реу[не селем жолдаиыз. Сез!н!зд) ез!м апарайын !— дед. Енд!г! акыл аныгында осы тана. Бейб{ше мен Мек^ш каладагы кен!Л жетер дос-жар саудагерлершщ екеу-ушеу)н кезек-кезек атады. Б!рак олардын да тепе сауда сапарында екен)н естерте алды. Мек!Ш катты кей!спен кабак шытып: —Жаз болса арбасын шыкырдатып, б1р[ «ел)>деп, б)р! «ылди» деп ер)п кетед) гой булар. Тынымы болушы ма ед!?!-дед<. Уй ¡ш!н!ндагдарысы ауыр. Осыны б!рталайдан сабырмен байыптап, багып отырган Салтанат енд! барлык бундагы жандарды тан кылгандай тез б!р байлау айтты. Ерболга карай сейледм —Абай мырзанын досы тек сапардагы к!с<лер гана болмас. Достыкка достык карыз дейд) гой. Экем экес!н[н де, Абайдын ез!н!н де дос бей!л1н кеп керд!м деуш: едь Б!ЗД!Н мына анамыз екеу!м!зден Абайга селем жетк)3!Н!3. Бул жолгы не кажет) болса да аткарамыз. Кеп!лге Олдекеновты салсын!—дед). Бул соншалык сен!мд! айтылган байлау уй ¡ийне макул кер[нд4. Ербол аса ырза болып: —К.арагым, карындасым, бунын ер-азаматайтпайтын асыл жауап болды. Ер басына азаттык еперет!н достыктан озган не болады!Алгыс деген аз сез! Оны мен айтып кайтейш. К,удай буйырса, Абай аман-есен шыкса, ез аузымен ез! айтсын. Мына хабарьща мен тек куанып кана кайткалы отырмын!—дед:. Салтанаттын жукалан кызгылт нурлы акша мандайы мен узынша кырлы мурнында, ак бугакты жуп-жумыр иепнде толкын б!л)нд). Уыз жастык ажар бар. Жуз! кызыл шапактап, кул!мс)рей ренденеш. Жылтырай таралган калын шашы кызгылт ренд!. Сенд) салмакпен, баяу тенкер!ле карайтын улкен кой кездер!нде назды, нзз!К суйюмдийк бар. Аппакжумыр саусакты, улп[лдеген акб!лект! сулудын алтынды б)лез!ктер1, кеп жуз4ктер! де есем. К,улактагы ш!лтерл! алтын сыргалары тынымсыз жалтырайды. Кут!мд( таза сулу шугыласын ол да сендей туседь К^!з аты Салтанат екеюн б)лгенде, Ербол ¡ш4нен: «Салтанат десе, Салтанат екен. Сырт сыпаты да, касиеп де шын Салтанат кой»,— деп аса курметтеп кетт!. Абай ¡сш!н артында журген достарынын сонгы б!р кам- карекет! осы болган. Б1р жагынан, адвокат карекет!, ек!нш!ден, кугыншы Ерболдар арызы, онын уст!не, Абайдын ез жауабы — баршасы косылды да, акыры «Областное правлением дейпн 176

жандарал кецсесшде тергеу етпек болды. Ай жарымдай жатып калган Абай ¡сЫн сот аркылы емес, эм!р иес[ орындар аркылы журет!Н тергеу). Абайды ек! стражник жандарал кенсес)не екелш, уст!нг! улкен уйге к)рпзд!. Белменщ тер)нде келденен созылган узын стол бар. Абайды соган жакын турган ен шетю орындыкка отыргызды. Аздан сон стол касына шенд:, сарыалатуймел!, ресми узын кшмд) уш-терт адам келд). Жастары эр шамалы. Абай байкаган жок, бунын сырт жагын ала осы белмеге онын дауын куып журген адвокат Андреев те келген-Д!. Белмен)Н Андреевке карсы жак б!р шет!ндеп орындыкка чиновник Лосовский кеп отырды. Оныц касына ерген каска* мандай, каба кара сакалды, кен жауырынды б)реу бар. Келбетт1 келген, кайратты, ойлы адам. Ол осы кенсе кызметкер) Михайлов. Оз!нен к ей тр ек отыргандыктан, Абай оларды да байкаган жок. Стол басына келген улыктардан улкен бурыл сакал, картан юс) акшыл шашын шалкасынан кайырган. Сол етк)р кекцлл-^ кезд! чиновник бул меж!Л1СТ! ез) баскара келе, Кошкиндг шакыртты. Ералыга барган шенд! тере ажарымен сондагы суык, кыныр тусшде Тентек ояз юрд<. Унс!з уйдщ <ш<нде аягын катты басады, текеппар жуздь Абай катарындагы орындыктарга отырган жок. Стол жанына отырды. Ел т й и юрген жок. Шунак кулактау, п к шашты, тайкы мандай, жыпык кез, селд!р сары муртты б!р тммаш улыктар столыныц манына таман отыр. Бул тергеу Абай ¡сж айрыкша б!р колга алган арнаулы- «отырыс* сиякты. Абайдын осы кунге шейн жеке жауабында айтылган сездерд) кайта сурау басталып едь Жауапкер Ералыда болган халд! тугел!мен шолды. Тентек ояздын елд{ корлаган, занга карсы карекетж айтты. Дуре согып, камшы жумсаганын да <р!ккен жок Тек ¡штей ойлаган тес<лмен, Абай енд) Базаралыга болысканын айткан жок. Оны едей! ¡р1кт! де, езж Оразбайлар унин, кызмет адамдары уш!Н намыстанган юю кып керсетт^. Уюметтщ ез! елмен б!рге сайлап бек)ткен «халык билер1Н»—Оразбайларды Кошкиннщ ел кезтш е дурелеп сабаганын баса айтты. Барлык елек содан бодды деп баян етп. «Ондай оязды ел кад!рлеуге мшдетт) емес едь Сонда да ел бул к!с1ге тук ¡стеген жок. Уюметпн кад!р!н тус!ргенге ренжш де, тек сайлауга калмай тарап кетть Сол халык ¡Ш!нде болып, халыктын тапсыруы бойынша айт деген с е з т айткан межи тарапымнан бул кк:ге ¡стелген ешб!р жаманшылык киянат бар ма екен?*—дедь 177 230-Ч

Абай б<рталай сездерж адвокат жазып берген арызы бойынша айтты. Сондагы жазылган сейлемдершц ес}нде калганын орысша кайталап айтты. Арызынан келденен шыгып, каз!р осы арада жанынан косып айтам деген делелдерже келгенде, кейде бегелш, киналып калады. Сондай орысша т<л орамы жетпеген туе болса, он жакта отырган т!лмашка салмакты талап етед). От!н<шс1з тапсырма бергендей боп: «Осы тусын гана жетк)з!п ж4бер»,—дейд). Б)рер сейлем)н аудартады да, ар жагын тагы ез) алып кетед:. Улыкпен ен алгаш рет, узак тергеу сезде сол улыктын ез т4л!нде сейлес!п турганына Абай ¡штей ырза сиякты. Ол тйдж «мет тэштит!» келмей калады екен деп кымсынбайды. Жадындатутканы —тек дауынындэлел! мен желк!. Кен1лдег! кейб)р казакша шешен сезд[ сол арада аударып айтады. Онысы кейде тындаушьмарга кызык, суйк!мд! кер!нед!. Бул меж!л[С агасы —кер< советник заншыл адамга уксайды. Сол терен1н бупнп мжезжде ек! турл4 езгешел!К бш!нж тур. Енэуел! —сахаралыккиргизш патшалык чиновникпен кезбе-кез кездеспрж, ¡стер)Н коса тергеу эдеттен тыс ед!. Екжш! —сол кездеспруде кар! терен1н осы ею адам жумысына эдей!леп шукшиган ез басынын есеб! де бардай. Абайдын алгашкы жауабын бегемей, какпай, узак айткызу осы сонгы жайды анык ангарткандай. Шынында, сырты эд)лет сиякты болган м)незд<н кызык астары бар ды. Бул кэр] тере буг[нг1 жандаралга жакын адам, бажа болатын. Осынын балдызына уйленген жандарал терен! суйетж де суйейпн. Ал терен!Н ез! аса паракор к:с) болатын- ды. Тентек ояз езге барлык кенсе чиновниктерждей советниктж ол сырын жаксы б!левн, Крыловтын мысалындагы тауыкгы жана талап жеген тулюше «тумсыгында тауыктьщ жую тур» десж, сырттан ежуа ет!с[п журет!н жене Кошкин ез! де тек суйетил жок, жеке басты юс! емес-Т!. Ол —осы облыстагы ен улкен сот орны, окружной суд бастыгынын куйеу!. Ал округ сотынын бастыгы мен жандарал екеу) тату, ымы-жымы б:р адамдар. Эуелде жандарал мен сот бастыгы киргиздар арасында болган ¡ст<н б!р жагын Кошкинд! актау ретжде басып, жауып тастау керек деген. Бул жай ею улыктын тыжырынып отырып, журе шешкен сез! ед]. Бфак, сонымен катар Абайдын абактыда жатуы,

Акбастыц оган кугыншы болганы араласты. Ол адвокат бундайда салмакпен кадалатын Kici екен!н облыс кен.селер!н1ц 6epi бшедг. Кугыншы арызын ол, TinTi корпус кеисесше женеп коюга да мумкж. Оныц ycTÍHe, сол корпус кенсесжен жацадан келген жастау чиновник Досовский жандарал атына Кошкинн4ц Tepic; зансыз icTepi туралы келденен куэл[к м атм e r r i. Оны да басып тастау ынгайсыз. Осындай TyñtHHtH бэр:нен e p i Кошкин аман болатын, a p i лайыкты дагдылы сыпайлык сакталатын боп ic жург)зшмекке керек. Дабыраймай, тек екш ш ш к тур4нде гана, аз айналыспен 6 ¡T ipy керек. Жандарал K eneciH ÍH де калыпты абыройы сакталмак керек. Сол icTi ойдагыдай eTin, еппен орындай б!летж Kici деп осы Kepi советник б!лг!ленген. B ipaK советник улыктардын бeдeлдi ceHiMiH мшдетше алумен катар, ез кулкынын да умыта алмады. Ол мундай жайга TinTi де умытшак емес-Ti. Жене тергей келе, Акбаспен сейлесе келе, абактыда отырган Абай женж тиянактап шеше кетпесе, ¡с аякталмайтынын ангарды. Осы куйлерд4 ecK epin, e3i корыткан байлауы болды. Тентек оязды актау уш!н ол Абайды юнел! тауып, KeciM айтады. EipaK оны абактыда узак отыргызатын улангайыр ¡стей yK¡M айтпайды. Ty6i KeciK алсада, Абай KyTbmaabt. Осыны Акбас пен Абай ацгарсын да, ездержше TyciHin, eMiH тапсын дегендей eMeypiH ацгарткан. Акбас абактыдагы Абайга 6ip келген!нде epi жирен{щ ызаланып, epi мыскылдап куле отырып: «Советникке ем керек. Шамасы, 500 сом рецепт болар, емдеуге жарар»,—деген, Ербол осы акшаны кырдан екелген бар каражатты жумсап, кептен eTKÍ3reH^i. Сонын артынан Tepreymi тере icTi калай журпзш, калай аяктайтынын онашада б4лд!рмек, угыспак болып Кошкинд! шакырганда, кутпеген киястыккилжть Кошкин 03ÍH тергеу дегенге б[рден ашу шакырды. Киргиз iciMeH косактала каралатынына, ec ip e c e намыс e r ri. «Сахараныц жабайы малы мен MeHi катар отыргызып тергеуден ауыр соккы жок»,—деп бой бермед. Бул женде eKi кездесу болсада, советник Кошкицщ ез ыркына кенаре алмады. Оны ойландырыщ токгату ymiH Кошкин колданган дурен!ц жолсыз екенш соцгы делел eiin айтып eAi. Сез осыган жеткенде, Кошкин советники e3ÍHe ауыз салды; «Ар таза болса, тумсык жемге былганбаса, кол ¡стеген 6ip ic тук емес. Ол жене KiMre колданган ic eKeHiH умытпау керек. CÍ3 оны умытып отырган KepiHeci3. Ендеше, ез бойыныздын !79

ласынан арылып сейлещз. Мен ci3 емесги№>,—деген. Аскак, содыр, жас тере Ералыдагы халыкка керсеткен катал мшезж кайта тапкан. Сез осыган жеткен сон, Kepi советник ауыздыгын Ticren ап, кияс, кыныр ашуга кеткен. Жандаралга бул жендеп екпел) ашуын айтып мэл)мдеп ап, енд: ез абыройын ез4нше жоктайтынын б!лшрген. Осындай астыртын егеспен басталган ic бупн жогарыда айтылган езгеше м<нездерге сайган-ды. Кошкин болса: «Тергеуде елдекандай киргиз касына MeHi отырта алмайсын» деген егеспен шыккан. Жауапкер орнына отырмаймын деп тасырлата басып кеп, стол басында отырганы да сол. Сахараны билеуш! тогышар чиновниктер кик1лж<щ бупнл xyriHicKe жетт). Kepi советник e3¡HÍH ысылган дагдысы бойынша сырт сыпайылык сактаганымен, Абайга 6yriH баскаша карагандай. 03Í берген сурактарынын ангары Абайды «айыптынын e3i емес, шын айыпты адамдарды коргаушы» дегендей. Оз бойымен тасалаушы ecenTi. Сондай сурауынын 6ipinae: —CÍ3 кызмет адамы емесс13. Уезд начальнип Кауменовтен де жене Шока баласы, Суйгндк баласы сиякты кызмет адамынан да жауап алуга ыктиярлы. CÍ3 неге кил!гес!з? С<зд) араластырган себеп не? Соны айтыныз!—деп ед). Абай шапшан жауап берд[: —MeHi араластырган халык, Кошкин мырзанын журткадуре cora бастаганын керген халык маган «аралас» деп буйырды! БаганаданАбайга бер!Л!П турган ерк1нд1кке ызасы кел!п отырган Тентек ояз зеюп коя берд): —CÍ3 халыктын KÍMi eAÍH¡3? Халык атынан сейлеуге c i3re KÍM право берд)? Ол к у п т с!з кайдан алдыныз? Абай бунын зек!ген!нен кымсынган жок. Оган карап мыскылдап кул)п x¡6epni де, карт советникке бурылды: — Бул Kici куш дейд). Рас, бунын касындагы страж- HHKTepiHAeri куш менде жок едь Халык колында да курал жок- ты. BipaK ол куралдан мыкты куат бар гой. Тентек ояз эм!ршен астамырак — ед:лет, ар eMÍpi де бар. В!зд)н халкымыз ол туралы...—деп, еншп ce3iH плмашка айтты.- Осынымды жаксы жетк!з<н{з,—дед! де, казакша,—б!зщн халкымыз «Куинне сенбе, адал ¡cine сен! Киянатка кенбе, эд!лд!кке атса да кенЬ дейд),— дед. Бупнп жауабынын салмагын, сырын осы деп танытты. 180

Бул сез аударылган кезде Абайдыи сыртында отырган Андреев, Досовский, Михайловтар б4р-б[рше карасты. Енд!п тергеу кыскара бастадь!. Тентек ояз бен Абай екеу! бул уакытта беттес!П кшэласкандай ед1. Ею-уш рет шапшан жауаптасып калды. Ояз: —Кунанбаев, сен Кауменовке болысып журсщ. Онын шк! каракшы!—деп ед), Абай: —Мен, енеуел),с)з сабагалы жаткандостарымаболысгым!—дед. —Жок, сенбеймж, олар тана емес. Саган Кауменовты да куткару керек болды. Шатакты сол уш!Н шыгардын. —Мен шынымды айтгь!м. Б1рак Кауменовты сез кылсаныз, мен оны да актаймын. —Э! Солай ден1з. Енд! б!разда с[з онын кашып кеткен- разбойник ¡н!сш де актарсыз!- деп тергеуш) советникке карап,— Кунанбаевтын мынау жауабын айрыкша ескерулер1Н13д! сураймын,—дед!. Абай да енд! советникке карады: —К,ауменовтыц Ш1С! кашкын болып кеткел) жылдан асты Бурын елде жургенде ол бузыктыкты б!ЛмейТ1Н. Момын Ж!пт болатын. Жок болып кетт! де, кылмыс етт{. Ел уш1н де, туганы уш!н де жогалды. Оздер1шзге жупней!н. Орыстын б)р селеншен^ мысалы, Семипалат облысынан шыккан крестьян Ж1пт, айтайык, анау Орынборга барып, бузыктык е*пп журс1н. Ал сол ушж ж!г)тт!н туган селен1не барган Тентек ояз сондагы старостага, волостнойга, писарьга дуре согып жатса, руксат етер ме ед!тздер? «СоНыныз макул болды!» деп ояз орнында, шен дережес)н улгайта тусш, устар ма ед!н!здер?!—дед). Будан кейш сонгы сез Тентек ояздын: «Ел адамдарына дуре сокканым жок» деген танган, жалган жауабына согып ед). Абай оган келгенде Тентек оязга аса бф жирежш з4л!мен карады: —С13 зорлыкшы гана емес, ет4р<кш! де болгыныз келе ме? К.ара адам жалган айтса, уятсыздыкдейм<з. Улык жалган айтса, кылмыс демей, не дейм1з? Кылмысты болмасаныз, с)3 менщ тергеуш)М сиякты осы арада отыратын не орныныз бар? Меь кайран каламын! Жауабымды токтатамын. Б1рак Кошкин мырзанын дуре соктырганы рас. Сонын шындыгына куелж берс!Н. Чиновник Лосовкий мырзадан осы туралы жауап алынуды етжемш!—дед[. Абай сез) сонымен б!тп де, енш карг Лосовскийден кыскагана куэл!к сурап ед!. Ол оязды жалтартпастан жыгып берд{: 18)

—Дуре согылганы рас, Кошкин мырза занга карсы ic erri. Б)рнеше KiciHi мен<н ез кез!мше дурелетт)!—дед!. Бутан карсы Кошкин Лосовскийдщ ез!не жала жапкандай боп: —Ар таза болса, колмен ¡стеген Tepic эрекет ауыр кылмыс емес. Мен арды саткан, пара алган ояз емеспш! Кылмыска карсы ашуланып алысканым рас!—дед!. Досовский бул жауапка катты кул1Пж!берд! де: «Ещй айтысатын не калды?» дегендей, ею алаканын жазып, улыктарга карап иыгын кетерд!. Сахара казагы еюмш)Л!К адамы емес, карапайым Kici Абай аддында улыктардын будан ары сез созуы лайыксыз. Абайдын ici де осымен 6iTin болган. Каталашкада осы тексеруден сон Абай 6ip-aK кун тунедь Ертен!нде танертен туткын eciri ашылды. BipaK Абай жазыксыз боп, агарып шыккан жок. «Кызмет бабында ¡с журпзетш уезд начальниг! Кошкинге сол кызмет устшде тэрт!пс!зд!кпен багет жасаганы уш!н алты ай абакты жазасына барабар мын сом штраф KecûiciH* деген ук!М бопты. Бул yKiMпатшалык орындарынын абырой, айдынын сактап жэне чиновник Кошкиннщ сахара халцы кез)ндеп бедел!Н сактап калмак болган. Сол себепт! онын жумысын киргиз Кунанбаев iciHeH белек карауга уйгарыпты. Сонымен халык кез!не озбыр, содыр кер1нген соткар улыкгын KiHaci керсеплмей, онын буюл елге еткен зорлыгына карсы эд[л ашу б!лд)рген адам жазага ¡Л1Н<пт!. Бул жайды Акбаспен езара сез кылганда Михайлов ызалы жирен!ш быммрген: — Кандайлык зорлык! Бундагы халыктын унс)зд!к, момындыгын будан былай тагы талай Кошкиндер ал! де келтекпен баска согып, корлай 6epciH деген кылмысты эрекет кой!—деп ед:. 03iHiH абактыдан босануы болмаса, бундайлык ¡шк! лас сырдын ештенесж б:лмеген Абай тек кутылганына гана ырза болатын. Абай iciHжанагы уюммен аяктатса да, улыкгар eKÎHmi 6ip icii белш шыгарыпты. Ол —Оралбай мен Базаралы Кауменовтер жумысы деп аталып, будан былай ерекше тергеуге калды. Сонымен Базаралы e3i кашкын болмаса да, енд! елдег! болыстар аркылы «надзоо астындагы адам болган. Не Опалбай

усталса немесе еннккен болыстын 6ipi жамандап нускаса, ол жардан кулагалы турган Kici. Абай босанып далага шыкканда, кешеде уш есем жирен а*й жеккен жана кара куйме тосып тур ед!. !ш!нде отырган Меюш, Салтанат, Ербол ymeyi Абайга карсы куана умтылысты. Maxim, Ербол eKeyi Абаймен кушактасып амандасты. Салтанатты Абай танымаушы едь Сыпайы гана амандык айтысып, кос колдарын созысып, кезек кысысып койды. ЕрбоА бул кунге шей!Н Абайга Салтанат жайын айтпаган. «Элде не ойлайды. Намыс eTin, кыздын пулын, кеп!лшпн алмай коя ма?* деп жасырып келген eAi. Сонысын ол Мэк[шке айтып койган. Енд! 6ipa3 дагдырыспен yHC¡3турган Абайга Maxim кул!п, иимп жанасты да: —Бул бойжеткен —Салтанат. Атын бурын eciTin ne едщ?- деп сураганда, Абай еспгендтн бшдф<п бас ид!. MaKim содан api: —Ендеше, алыстагы атагынан жакындагы достыгы асып турган замандасын осы ! CeHiH жоктаушыннын 6ipi жене улыкалдында залог салып, алып шыккан кеп!л!н де 03ü—дед!. Абай тындаганнан ун ката алмады. Суйсшер ме, намыс eTin ыза болар ма, мел!м емес. Б!рдемен[ сурай бастаса, сол екь м!незд!н 6ipi окшау шыгып KeieTiHÍH сезд! де, унйз отырып калды. Тек кана Салтанаттын колын катты кысып, ез колын кеудес!не койды да, ешб:р сез катпай, тагзым eiTi. Салтанат кып- кызыл боп, уян нурлы K63ÍH томен салып тур едь Ол 6ip жауап куткен Tepi3^i. MeKim шапшан болатын. Абайдын ун катпаганын куптаган жок —Абайжан! Акылын бар ед! гой. Bip ауыз жылы жауап катпаганын ба? Не кылганын?—дед!. Абай осы кезде «арбага отырайык» деп eKi эйелге колымен белг! erri. Оларды суйемелдеп отыргыза кeлдi де, кейш e3i¡ кастарына отырып: —Акыл менде гана емес, Салтанатта одан да кеп болар. BípaK бурынгылар айтыпты гой: «Акыл - адам Kepiri, акылдын сабыр cepiri» деп. Одан бетен мен a3ip не айтайын. Сол макул емес пе, Салтанат!—дедь —К,уанышта шашылмаган лайыккой. Айтканыныз орынды гой!—деп кыз кул<п койды. Енд) 6ipa3 уакытта шетк) аттардын мойнын кала сетмен тукырта кайырып тастаган жeнiл куйме Абайды ар жактагы TiHiôeK уйше карай шапкылатып, коныраулатып алып женедш. 183

Абай бул жолы 63ÍHÍHTepreyi бггкенмен, каладан кайтпай кеп жатты. Тек ез< шыгысымен, елге амандыкхабарын 6№ ipy ymiH Базаралы бастаган Ж]птек KicûiepiH шапшан кайтарды. Амандыкты солар айтып барады. Базаралы болса, ек)мдерд)н бул кунде emirin сейлеп, Оралбай умин кеп!лге устаса да, туткынга алып жазалаймыз деп журген Kicici болатын. Эз) Ербол мен Баймагамбетт! алып калды. Бупнп жатагы TiHi6eK ую емес. Ар жактагы ез! мен Ерболдын уйренш)кп, момын, меймандос naiepi —KepiMHiH уй). TiHi6eK уй:не бер жакка Абай жаза орнынан шыккан алгашкы кундер!нде б:раз кун конып ед[. Ол уйде сыпайы конактар Нуреке токалы мен кызы жаткан. Абай KeñiHipeK 6)ЛД!, Салтанаттын бул уш)н еткен енбег! кеп екен. Элдеке кызы болганмен, Салтанаттын ез)не Абай- ды кеп4лге бермейтж бопты. Сонда кыз каладагы уй-м екет бар белг)л[ «KHÍ3mi Дуйсеке» дегенмен e3i барып сейлес)п, Абайга кежл болуга e 3i KeHAipinTi. KHÍ3m i Дуйсеке Салта- натка нагашы есепт) келуин eAi. Эке достыгынан баска, сон- дай туыс жакындыгын коса айтыпты. Ол бай жеркоркак, бой- сагаттагыш саудагер eA¡. Жене Тобыктынын ел!мен достыгы жок. Сырттан жат керетж. Цаланын сондай 6iTey байын epiK c¡3 осы жолга кемекке кыз ез! ойыстырган. Залогка са- латын акшаны Салтанат ез жанынан колма-кол берпзген. MiHe, Абайды шыгарып алган еркш, ер М!незд4, зор намыскер азамат сыпатты, бул ен<рден бундайлык ер сынына улкен байыпты адамшылыкпен бой урган, жалгыз дара шыгып турган Салтанат кыздын жайы осы едь Салтанаттын камкор достык енбепн б4рт!ндеп б!лген сайын, Абай катты кысылган. Бундай достык орайы онай емес, жещлмен тынбайды. Абай HeHi болса да Салтанатпен шын сейлеспек. turreri ен шынайы расын айтып, сыр ашысып к е р м е к -Ti. Жаза орнынан Абай шыккан куннщ ертен!нде, Салтанаттын токал шешес) мен MeKim пэуеске жекюзш, Ерболды косар eTin, ар жактын базарына, магазиндер)не Kerri. Бул кунде Yлкeндepi аз болган онаша белмелер) кеп TiHi6eK уй)нде Абай Салтанатпен окшау калды. MeKim отауынын терезелершен ыстык кун сеулес! туспейд). К.оныркай калын ж4бек пердемен коршалыпты. Кекымл келенке басып турган жасаулы, сенд! отау api салкын, epi онаша. Кдлын дурия керпе, шаги тысты жастыктарга, денгелек устел жанында отырып, кыз бен Ж!пт смпайы 6ip сухбат. курды.

Абай ец алгашкы сезд! естен кетпес алгысынан бастап ед). Осы онашалыктан катты кымсынган сыпайы Салтанат эуелде женд) жауап айта алган жок. BipaK сел 6ip карсылыктай, «айтпаиыз? койыныз!» дегендей кимыл 64лд!рд4. Абайга кабак шытына карап калып, кырымен бурыла, жалтеткен кезкарас б!ЛД!рген. Жене азгантай коргангандай боп, аппак саусактарын елб)рете кетердИ Абай жактагы бетж коргап тасалай тускен майда, жай козгалыб ejû. Абай ек)-уш турл! сол алгысы мол плеулестж айналасындагы сездерд) бастап Kepin e;ti, Салтанат жауап каткан жок. «Оны кайтес{з, Абай, HeciHe айтасыз... 6ip ic болды, 6iTT¡ деп кой салсанызшы» дей Tycin, ерине, керкем унменен акырын сынкет!П кулед) де, аргы сезд! узартып тараттырмайды. К.ыз 03Í ¡стеген ici туралы e3ÍHe e3i есеп беруден имене ме? Болмаса Абай алдында «саган жаксылык еткен, куткарган мен ед)м» деуд[ жю т басына ойда жок 6ip нокта Kwri3y болар деп аяй ма? Элде, TinTi «мен сез[мд! айтып та, аткарып та болдым. Енш мен ceHi гана тындаймын. С ети гана анысынды андаймын» дей ме? Абай болса, Салтанаттын бар шынын айткызбай тына алмайды. К е т л мен кемейде жарты сез айтылмай кетсе, ез<н кылмысты санагандай. EKeyiHiHалдына Баймагамбет KyMic тегешпен салкын кымыз келпрд!. Абай кымызды аз гана толгап, сырлы аякка куйып, кыз колына ез1 усынып отырып: — Салтанат!—дедь CeHAi бойжеткенн4н уян нурлы кездер) Абайга осы отырыста ен алгаш рет дел карады. YHCÍ3 жауап KYTTÍ.—Ер-азаматтык ^рл:кте xiriTKe ж4г1т карызы кеп болар BipaK мынау шакта эйел жынысынан мен ymiH осынша батыл достык eTeTÍH жакыным, курбым болар деп ойламап е^м . Тура сезде айып жок. Шыньщызды айтыныз. Ол шыныныз маган да ci3re шынмен жауап беруге карыз болсын. Осы м е т не оймен, кандай кетлмен куткармакка 6eKÍH^H¡3? Бул сез Салтанаттын да тоскан ce3i сиякты. BipaK жауабы e3ip болса да, леб4з[ тез шыга алмады. Аксаргыш peni кейде ыстык, толкыган канменен, мандайынан бастап, бет ушы, иепне шеЙн кызара тусед^. Бул сетге ауыр сыргамен созыла тускен, соншалыу суду б!ткен кулагы да кызарады. Узындау келген суйк1мд, мурнынын ycii де аз кызгылттанып барып, кайтадан агарады К.аны толык оймактана 6iTKeH кып-кызыл epimtepi аз йрщдей кобалжып, езу тартады. 185

Абайдыи колынан кымызды жай баяу гана алган Салтанат жауап сез!Н ойлай 6¡p жутты. Сырлы тостаганды сенд) саусактармен сыпайы устап, ж!птке карады: —Ci3Ainруксатынызсыз, emKÍMHÍHжетепназ, осы 6ip iciHÍ3re 83AiriMHeH араластым. Bip-ак кана айтарым бар. Муны парыз, карызсыз, жас т)леулест)к ¡стеткен íc десен!з болды. Еюнш! айтарым... «тмеместен неге кил)кт!»деп, «менщ езге жокшым жок па eA¡» деп ренхамесе^з болады!—дед). Буган meñiH ¡стеген м)нез)не осы кыздын ез! басшы, 03¡ не eKeHÍH Абай ежи ангарды. Салтанаттын M¡He3i мен парасат, кайраты сай туган сиякты. Абай cyñciHreHÍH жасыра алмады. - Жаксы айттыныз-ау, Салтанат! Бул ce3ini3 cipe да естен кетпес!..—деп бастай бергенде, отаудын eciri ашылды. К.ыр жолаушысы сияктанган, саптамасы бар, тобылгы сапты камшысы бар, кара еллр! тымагы Тобыкты улпс!нде иплген 6ipey кеп KipAi. Денес[ енгезердей. Алакеленке уйде онын кез! ел1 ешк!МД! кермей, карауытып тур. Абай буны танып, селем берд) де: - Бер карай бас!—дед!. Келген адам аягын еппен басып, Абай касына жер снпалап отырды да, уй imiHAeri 6ip кыз, 6ip ж!птт! гана ангарды. Сол ангаруымен 6ipre, ез!нен e3i катты кысылып, Абай берген кымызды да ¡ше алмады. Бул келген К,улыншак баласы, белг)л! Бескасканын 6ipi —Манас болатын. Ол Абайга эдеМ елден Улжан бэйб)шен!н Ж!беру)мен келгетн айтты. Ел жайлауга карай узап Keiinii. К,аладан Абай хабарын кептен ала алмаган шешенщ ¡шкен асы тамагынан етпейт!н бопты. Жол болса елаз. Жалгыз-жарым журпнш!ге катер кеп. Теуекел! мен кайраты бар ед! деп, осы батыр Ж !пт Манасты едей) Абай хабарын екелуге жумсапты. Манас бала-шаганын, ата-ене, агайын-кауымнын Абайды кеп ойлайтынын айтты. «Саргайып калды ма? Капаста куса боп жатыр ма деп тун уйкысын терт белед! !»—дед!. Акырында, енд! 6ipa3 ес жиып, куле Tycin: - Шук!рл)к, шырак. Жана келш, осы какпага к!ре бере аманынды е с т п , «жолым болган екен» деп куана кеп ем. Баймагамбет 6ip KiciMeH сез) бар ед) деп бегесе де, сагынып келген калпыммен ycTine баса к{рд!М. Айып етпецдер. Эке- шешен киналып жатканмен, бунда сен кымсынатын eMecciHгой. 9Mice, шаттыкка жазсын!- деп кулд< де, кымыз ¡шуге xipicTi. Батыр б тм д ! Манастын бул сез! Салтанат пен Абайга !86

турпайылау тисе де, онын 6ip сыпайылап айтканы осы еш. Болмаса ол бул какпага Ka3ip гана емес, уш жирен атты пэуеске базарга, шыгып бара жатканда келген. MeKimii сел токтатып, астындагы кара терге тускен кос аттарын KepceTin, Абай уийн келген)н айткан. Мэюштен Абайдьщ ici агарып, осы уйде жатканын б)лгет д{. Кей)н Баймагамбеттен жирен атты жана куйме Салтанаттай кыздын куймеа exeHiH б)лген сон, Абайды тез керуге асыгып ед!^ BipaK Баймагамбет буны сезге кеп алдандырып, кепке шей!Н Kipri36ereH. Соган 6ip уакыт ызаланган Манас: —Елде ас батпай, журт куйзелед!. Ат сабылтып, кун-тун катып мен келем!н. Ол сонда кыз койнында шалжиып туске meHiH жата бермек пе?—деп, e3¡Hin сахаралык ожарлыгына баскан. Бундайда орынды шыгатын омырауына салып, Абай отырган уйд{ карангыда сипалап ¡здей бастаган. Кеп белмен!Н ep6ip eciriH ашып, басын сугып жур{п кеп, осы белм ет зорга тапкан-ды. Абай Манасты узак сейлеткен жок. Алгашкы ce3¡HÍH аяк кез!нде, онын санына шынтагынын салмагын катты 6ip салып койып: —Абактьшан шыкканым кеше. Ел-журтгын 6eTÍHKepin, жай- жапсарды ен еуел! 6^icin отырганым осы. KtHOHi елге барган сонг кен-байтакта айтысармыз, KaHiecin!—деп б4ртоктады. Артынан Баймагамбегп дауыстап шакырып алып, жас Ж!пт К)ргенде: —Манас аганды конак уйге апарып, онаша жайлап кутюзз Уйыктайтын болса,тесек-орнын баптап бер. EpTin апарсолай!— дедi. Манасты Баймагамбет epTin кеткен сон, Абай жел!С! узгпген сезд! кайта козгады. —CÍ3 м етн peнжiмeyiмдi айттыныз. Мен азаттык алып, жетер4ме жеткен сон, не peHituiM бар! Оны ойлар орайым да калмады гой. MeHÎH е н д т ойлайтыным —с{зд<н де сондай ойга алган муратты арманыныз болса, соган жету{н!зге бар M03ip¡MMeH жердемш! болу гой. Ал керепн'зге жарай алмай, р ен ж тп алсам, маган бул танда одан улкен кам-капа жок тер4зд4!—дед4. Бул отырыста Абайдын муншалык ыкыласына ырза болганы бШнсе де, кыздын осыдан ары сез бетж ашкысы келмегендей. —Хуб айттыныз. Абай. Ендеше, бул танда менщ ciзге баска т!лег!М айтылмай-ак койсын. «Жарастык керк! — сабыр* дегендей, 6ip сезд! кеше алгаш керген жерде айтып e¿ÚHÍ3. Мен с!ЗД!Н ауызба-ауыз C€)3ini3¿ti бул шакка кадар ecTiMen ем. Bipa^ ci3 айтты деген жаксы леб)зд4н б!рталайын сырттан Мек!штеН 187

ecTireM. Адам кенШне медеу болар сезд[ айтса, осы Kici айтсын дейтугым. Эз!М yuiiH жанагы сездер!ц]з де ырза кылып, токтатарлык. Магынасы кеп сездер. Ал тек уй оцаша, кем болганмен, межн жолым тар гой!—деп кулд! де: —Осымен каз1р айрылысайык, маган руксат етщ:з!—дед!. Абай кызды токтатып, будан ары ашыксейлесуге кец)Л[ ауса да, бойын тез акылга билетш женд!. Отырган орнынан сызылып тура берген кызды жумыр б!лепнен сел гана суйеп, Keiepin тургызды да: —Дос кешл перде тасасында достык болып ашыла ала ма осы, Салтанат?—деп кул[п, 6ip туспал айтып ед!. Салтанаттын алтынды шолпысы б)рде жен)шке шынгыр салып, 6ipAe сылдырай тусед1. К.ыз ес!кке карай Абаймен катар аяндап келе жатып, есем унмен «сынк» eTin кул)п койды. —«Болур 6ip фердедэн юз ферде би жай&—деп пе ед) Софы Аллаяр? BepiHeH де, сол ферде жыртпас сабырды айтайын да, Абай!—дед1. ÆiriT ашкан ес!ктен сыртымен шыгып бара жатты. Узак караган жШтке нурлы кезбен куле коштасып кете барды. Абай кызды шыгарып салган бойында, eciK алдында анырап турып калып: «Болур 6ip фердеден юз ферде би жай!..»—деп кайта кайырып айтты. «Жаксы айтты-ау. MiHe3i де, акыл-парасаты да сирек жан Tep¡3A¡. OMipiMAe окшау кездескен кад)рл! жан болар ма?»—деп ойланумен 6ipre, e3ÍHin жана кыз касында отырганда сейлеген кейб]р сез)нен, онай кызыккан ашыктау емеурш жасагандай болган дагдылы ж!птт)к мшез!нен кысылып калды. «Бунын мен уилн еткен карекет! казак кызында болмайтын м!нез ед). Жещлд1г!нен емес, адамгериилтнен екен. Жана онашада ез!Н сондайлык байыпты, сыпайылыкпен устады. Тартымды тербие керсетть Буны кептщ 6ipi депзе алмайды!»— деп, 6ipa3 кыз KaAipiHайрыкша курметпен таныды. Абай ез)не 03¡ сын боларлыктай тыйым салуды кажет деп б<лдй «Бул адамга жалган айту жол емес. Шын кешлмен айтар Т!лег! болса, шындыкпен гана жауап беру карыз. Омфде кад1р тутар замандасымнын 6ipi боларсын!» деп байлады Енд) кайтып T¡Hi6eK уйше аялдамай, ар жакка кетш калуга бек1НД!. Ар жакта, KepiMHiH уйжде Ербол, Баймагамбет ушеу) жаткалы б!рнеше кун болды. Бул уакытгарда Абай кушизп, кешк: уакытынын кеб1нде Kiian окиды. Кунде танертен Баймагамбетт) epiin салт атпен каланын орта тусына кетед1. EpTic жагасына такау, тар кешеде, тыгырыктау жерде турган 188

ею кабат, тасболат ак уйге келедь Эз< аттан тус!п, Баймагамбетп цайырып ж)беред!. Немесе кайта шыкканша далада тоскызып кояды. Жанагы тас уйдеп К1тапханага юредь Буг!н б[рер керек К!табын алып шыкпакбоп, Баймагамбетп тоскызып койып, ез! жалгыз к!р:п ей. Ютапхананын узыншаоку белмес{нде журт отыр екен. Абай бул уйге юргенде, эр устелд!Ц айналасында ек!ден, уштен отырып к<тапка ушлген жандарды байкады. Эр жастагы, эр алуан ки1МШеркек, эйелдер, жас окушы шэюртгер мен кыздар да кершед).«Осы шаЬардагы ен б!р кад!рл) орын-ау!»—деп ойлана карап, жаксы бей!л<мен юрш ед<. Абай танитын еж<мд! жузд!, шокша бурыл сакалды, жупыны ки!мд! карт ютапханашы жымия кулд!. Сирек б<р конагы келгендей, сыпайы П!Ш)нмен карсы алды. Залдын берп шет1нде муртын сэнмен шираткан, буйра шашты, жылтыр жузд[ чиновник отыр ед1. Ол катарындагы би1К прическасы бар, сэнд! кишген жас эйелге кул!мдеген кезбен жи! и!лед). Бул жерде де бозба сты к дагдысын умытпагандай. Сол ж4г!т К!тапханага Абай к<ргенде, касында отырган паи жузд! керш! эйел!не Абайдын келе жатканын керсетп. Залдыи 1Ш!Ндеп окушынын б{разына ест[рт4п, даурыга тус!П, турпайы б)р эз!Л айтты. Ол эз)Л! кец шапан к т п , бунда отырган журт улпс)нен баскаша кер(н!спен келген сахара казагы Абайды кагыткан сез ед<. —Бу не гажап! Гоголь ютапханасына кашаннан бер! туйелер Ж[бер1летш бодган?— дедь Абай бул кезде к!тапханашы картка кол бер!П амандасып, ез!не керек К)табын енд! атагалы тур ей. Жацагы турпайы эзмым кулагы шалысымен, чиновник жакка салкын ызамен жалт ет)П б)р карады. Чиновникке жакын отырган б[рер жас окушы оны костап, ойсыз кулш калган екен. Б4рак Ж!Г1ттщ касындагы тэрбиел!, кер1кт! эйел кулген жок. Чиновникке тунгиык кара кек кездерш кей!спен бурды. К,абагын аз шытынып, ж!пттщ эдепс1зд4г< уш)н кызарып кетт!. Абайдын алгашкы ашуы бф-ак сетке бШнгендёй едь Енд! кулюд[ мыскыл жузбен ж!птке бурылды да, лезде жауап катты: —Чиновник мырза, туйе юрсе, нес! бар, бунда ол тупл, есек те отырыпты гой!—дей. Чиновник б!р куарып, б1р кызарды да ун) е ы т . Онын касын^ дагы эйел шалкия тусш, катты кул!п Ж)бердь Абайга соншалык мей!рл! жузбен, кез киыгымен б!р карап, бет!н басып, томен !89

иици. Абайдын сез)Н ест!ген окушынын бэр] де катты кул)ст). Таныс картына Абай бупнг! кереп «Русский Вестник» журналынын белг!Д) саны екен<н айтты. К<тапханашы ол журналдын к!с! колында екен[н б!лд1р!п улгергенше, бул екеушщ касына орта бойлы, кен мандайлы, каба кара сакалды б)р адам такап келд!. Ол баганадан бер) Абай К)ргел1 бул к[тапхананын сахарадан келген сирек окушысына кадала карап, ацысын андып отыр ед!. Жанагы Абай мен жежлтек чиновник арасында болган етк!р кагысуды да тугел ест)ген болатын. К,аз!р сол т а Абайдын алдына келд! де: —«Русский Вестник» менде. Мен карап болдым. (Лзге бере аламын. Тек сурайтыным, С!зге ол не уннн керек ед!? К,ай жер!н окымаксыз?- дед). —Ол журналда Толстойдын жана романы басылыпты, соны окымак ед!м !- дед!. — €¡3 Толстоймен таныс па едщ!3? Неге оны гана керек етт!н!з?— дед!. Абай бул К!с1ге енд! бурылды. Жуз!нен, барлык келбет- каб!лет!нен ез!Н сынап, барлап турган манызды адам ек етн байкады. Сыпайы жымиып, ¿лтипат б)лд)рд!. — Мен Толстойды бурын аз окыган ед!м. Б!рак орыс халкынын шын дана, акылды адамы деп естимж. Сол акылды адам кандайлык есиет айтады екен, уккым келедИ Абайдын жана танысы журналды Абайга берш турып: — Б!лмек талабыныз жаксы екен. Мен с!зд! будан бурын, баска б!р жагдайда керш ед1М. Областное правлениеде. Рас, ол кездесу кызыкты жагдай емес болатын. С!зд! мен сыртыныздан бурын да бьпунн ем. Буг)н мынау орында с)зд[ керу)м, шынымды айтсам, артык эсер етт1!—дед1. О з !т н ж е т н айтып, Абайга ко- лын созып: —Танысайык, Михайлов Евгений Петрович!—дед!. Абай онын колын шапшан алып, катты кыса тус1п: — Ибрагим Цунанбаев! Мен С!зд! жаксы б!лем)н. Достарыныз маган С1зд!н жайынызды кеп айткан. Танысканыма куаныштымын!—дед!. Осыдан сон екеу! де к!тапханадан шыгып, Ерт!с жагалаган кешемен ылдилап журш кетт1. Шапанын желбегей салган Абай камшысы мен тымагын артына устаган. Екеу! де баяу басып, энпмелесш келед!. Булардын арт жагында, Абайдын «б!р орыспен сейлесем деп, кеше бойы жаяулап бара жатканын» лайыксыз керген Баймагамбет салт ер!п келед!. Олар осы бетте су жагасьщдэ^ы.иак. ди1рмйнн1н .касында. ту0жан. узынша 190

тасболат ак уйге жетт[. Михайлов парадный eciKTi Абайдын алдынан ашты да: — БЬдщ уйге KipiH'3. Менщ ел! ci36eH 6ipa3 сейлеск)М келедИ—дедь Баймагамбет Абайдын бул уйде отыра тусет4н!н ангарды да, ею атты алып, Epiic жагасына Kerri. Михайлов кеп белмел! уйди сырттан KipeiiH eciKKe жакын, кен, жарык 6ip белмейнде жалгьц турады екен. Бул кездесуде осы кун кешке шейш Абай Михайловтьщ касынан кете алмады. М эж ш сж е соншалык ырза болгандай узак отырды. Михайловка Абайдын ыкыласын ерекше аударатын себеп кеп-Ti. Абайдын бул кунп жи< сейлес<п, акыл алып сырласатын досы адвокат Андреев осы адамды мол баян- даган. K,a3ipri Семей шаЬарындагы оры с адамдарыньщ ¡шшде ен зор ойшыл жене улкен адамгерш!Л)К тербиес1н керген жан деген. А ндреевен айтуынша, Михайлов Пе­ тербург, Москвадагы жэне Ресейдщ ¡ш) мен сыртындагы, бул замандагы орыстын улкен ойшыл азаматтарынын баулуында е ск е н . Оз eMipiH халык, когам иг)Л!г{не ен бек ету ге жумсаган. Сол жолда патшалык, улык тарапынан айыпты жан саналып, жастайынан жазага тартылган. К амау-ай- дауды керген Kici. EipaK сол тартыс жолынан «кугын кер Д !м!» деп азбаган да аумаган. Кбайта айдау, туткын сапа- рын асыл адамдардын ортасында eTKi3in, бурынгысынан да ipi б)Л)М, енер тауып, данышпандыкка жетш калган Kici. Заманы кел!ссе, 6ip халыктын мандайына б!ткен ырысы дерл!к. Ел касиет)н бойына жиганкад1рмен азамат деген-д4. Андреевт!Н осылайша таныстырган Михайловын Абайдын жуз KepreHi елп. Михайлов Абайдын бул кунге} шей)Н не К!таптар окыганын сурастырып б4лумен катар, езд4пмен окудын жаксылыгын да айтты, киыншылыгын дц бiлдipдi. Кеп сездер) Абайдын кекей4не шэюртжайын жаксы б 1лет)н устаздын Т)л4ндей конады. Bip кез Михайловка ез<л eTin: - Менщ жолымдагы киыншылыктарды айтканыныз сонша тура. Мысалы, Ken^i жуйр!К, колы шебер сыныкшы болады. Соныц мерт!пнд! тауып, сипап отырган майда колындай. Менщ б!рталай мунымды e3iMe ез!м айтып кермеген тммен жетк!3!П- оты рсы з!— дед!. 191

Михайловна Абай бул сездерш орысшалап айтканда, кеп токтап, кеп ойланып, мущре отырып жетк!зген. Ол токтаганда, бунын орысша тер4с сейлеп отырган сездержж ар жагындагы магынасын тез байымдап, кызыгып ангарган Михайлов кул1ПЖ!бердг — С)зд)н уксатуыныз дурыс, тапкыр сез. Мен)н ангаруым дурыс болса, мз кеб!нше бip нэрсеге тенеп айтканда окыс, кызык мысалдар табасыз. Оны мен с)зд<н Кошкинмен дауласкан жауабыныздан жаксы ангарган ед!м!— дедь Абай ез!нщ тергеу4нде Михайловтын болганын енди б!ЛД!. Кошкин сиякты улыктардын казак халкына етет!Н омырау ожар мшездерж шагым еткендей болып едь Михайлов Абайдын чиновниктер М)нез!н бммейтж анкаулыгын айтып берд!. — С!з чиновниктерд1н Россия халкынын т<рш!Л)Г!Ндеп зиянды, соракы топ екен!н б!лмейс)з гой. Ол кауым сонау Петербургтен бастап, с[здж Семипалат уезже шей<н тег!с б1р калыпка соккандай!— деп колын б!р с!лтед<.— С)з оларды ездержщ кжен гана тугел танып болмайсыз. Кайта-кайта Кош­ кинмен устасып кеп, ер жолда б!р жарым айдан абакгыда отырып, олар М1нез)н бинп улпру аса киын, узак михнат жолы болады. Мен с!зге оларды барлыктукым-туягымен онай танудын ем)Найтайын. Буларды елт!ре сынап, берше катал уюм айткан Салтыков- Щедрин сиякть! жазушы бар. Соны окыныз. Барлык ез!шз керген чиновниктер сырын, шынын сонда угынасыз!—дед). Абай теренж бер1 жаман деген сезд! ойлап отыр. Оз! болса, бул женде баска тусжжпен журет!н. «Адам баласынын бер1 б!р емес. Бес саусак б)рдей ме? Чиновниктер де сондай болар» деп б!лет:н. Михайловка ез ойын осылай б!лд!рш кер!п ед[, ол кк< басын шайкады. Абайга кеш!р1ммен карап, кул!п Ж)берд!. —С)з анкаусыз, Кунанбаев досым. Чиновникт1н жогаргысы мен теменпс1, кер!С) мен жасы тег!с б{рдей. Абайдын ел! де тугел кене алмай, тус^не алмай отырганын тез ангарган Михайлов б!р мысалмен туспаддады: —Б!рдей болатын себеб:, олар б:р туст! топыракка себ!лген б)р сорттукым сиякты. Оздерш епп, ес1р!п отымай кол да б4реу- ак. Ол бупнп патшалык атты тертш!—дед) де, будан аргы сезге терендег!С) келмей, !рюлш кадды. Абай Михайловтын ойын ещы ангара бастагандай. Б:рак ез: б)лген журттынбержен мулде баскаша сейлеп отырган ойшыл- сыншыл жаца танысын тагы да сейлете тускмн кеп, ел1де киялай сейледм

—CoHfы ce3ini3 кен'лге конады. Б<раксол чиновниктер ¡ш}нде Досовский сияктылар да бар гой. Ол кешеп ¡сте эд)лет4н айткаН жок па?!—деген ед{. Михайлов бул туста да Абай кутпеген жерден шыкты: —Иэ, Кошкин жаман болганмен, Лосовский жаксы дейс)3 Кошкиндер аз боп, улыктар тек Лосовскийлердей болса, барлык ic ед!летпен журер ед! дейс!з, э?! —Рас, солай дер ем. —Лосовский KepiHey пайда келирдЬ Онын сондай куел!г< болмаса, ic жаман болар eAi, ол чиновниктщ жаксысы емес пе дейс!з, солай ма? —Иэ, пайдасын кезбен Kopin отырсыз гой. —Рас, ол бул туста пайда кел^рдМ Эл! де келпрер ондай сэл пайданы. Онысы халыкка, дурыстыкка уйлескен кезде будан былай да пайдаланукерек. Мен ci3re Лосовский сиякты KiciHÎHондай эдепн журт жумысы уш!н пайдаланбаныз демейм!Н. Пайдаланыныз да; 6ipaK онын анык шынын бпнп те жур)щз дейм!н. —Онын iciHeH артык кандай шыны бар? —Шыны бар. Ол шынын б1лптз келсе, айтайын. Лосовский кеп чиновник ¡ииндеп ак карга,—деп Абайга карады. Абай бул сезд! жете тусше алмап ед!. Михайлов тусждфе сейлеп Kerri.- Bi3AiH орыс халкында осындай накыл айтылады. Кеп кара карганын ¡нднде ак карга деген болады деп ойламаныз. Сыртымен кезд алдаганымен, о да карга. О да каргалыкты кэс1Петед:, талшык етед{ деп б ¡лед!,—дед!. Абай Михайловтын ойына e3iHin угына бастагандыгын ce3Aipin, казактын да метел¡н айтты. —Б!здщ халыкта «Карга карганын K03ÎH шокымайды» деуш! ед!!-дед. , Михайлов катты cyHciHin, каркылдап кул1п Ж!берд!. Енд! бурынгысынан шеш!ле Tycin, келел! кенес айтып Kerri: —Шынгакелсешз, мен айтайын. Заты карга болган сон, онын кезд! алдамай, кара карганын e3i болганы артык. Каргалар колымен халык ici онгарылмайды. Олай болса, Лосовский «ак карга» деп, ci3Ai жанагы айтканыныздай адастырмасын. «Бар чиновник осындай болса, ic онар едЬ>Aeri36eciH. Жалган адданыш тудырганша, ез шынымен келген артык. Халык олардын сол жирен!шт! TyciH бар жиретигп калпында тез, айкын танып журедь Лосовский болса, e3iHin жаратылаган кудкт! жаксьмык болмысымен керекс!з алданыш тугызады. Патшалык атты 193

каргалар тобыныи анык туе) мен сыры халыкка тез танылуга кедерг! жасайды,- дед!. Абай бул сездерд! толык тус!нд1. Бурын ес!т!п кермеген камкорлыкойды тандана отырып, суйс!не тындады. Эзше осындай сен!м керсетш, ¡иин ашып оть[рган Михайловка алгыс та бар едь —С!3 маган бурын мен баспаган дуниен!н шепн аштыныз. Соншалык сен!м керсет)п аштыныз. Мен мына меж!л!с!н<зден сабак алгандай болдым гой!— дед!. Михайлов Абайдын иыгынан кагып, аса сенпш, таза кещл достыгынсезд[рд!. —Менен гана окыманыз, менен ойлы, менен сыншы орыс ойшылдары бар. Солардан окыныз. Мен сондай адамдардын к!таптарын с!зге берш отырайын. Руксат етсен)з, будан бы- лай ез б ет!тзбен окуда с!зге мен кемекш! болайын. Оку талабыныз жаксы екен. С!ЗД1Н халыктан ел! окыган жандар аз. С[зге кеп бшу керек. Кеп шындыктарды тану шарт. Бул жен!нде орыс к!табы улкен достык етед!. Сен!мд! с е р т т з болады!— дед!. Абай Михайловтын буган керсеткен беЙ!л, ыкыласына еке мей)р!мжен артык ырза болды. — Мен ез!мд! с!зге кездест!рген тагдырыма соншалык ырзамын. Басшылык етем деген уеден13 мен уш!н достык, зор достык!— дед!. Алгашкы кун г! кездесуд! Михайлов будан сон Абайдын орыс жазушыларын юмнен бастап, кай к!таптарын оку керек деген байлауымен аяктап едь Абайга ол оры с т!л!н!н угымсызын б!лд!рет!н б!рнеше сезд!к-лугатты, тепс!рд! ез ютабынан алып берд!. Жене ез колымен жазып, Гогольд!Н, Лермонтовтын, Салтыков-Щ едринн!н, Лев Толстойдын б!рнеше т!л! онай к!таптарын айтып берд:. Абай осы ютаптарды дел осы жолдьщ ез!нде Семей шаИарында жатып окып шыкпакка беюн!п, кун кешк!р!П бара жаткан шакта гана Михайлов уЙ1нен аттанды. Осы куннен сон ерб!р уш кунде Абай Михайловтын уй1нен табылатын болды. Еншг! екеу!н!н межШ й сахара т!рш!л!г!н!н камы мен мунынан да козгалады. Б!р отырыста Михайлов Абайдан биылгы Ералыда болган жанжалдын туп себебш б!лмек болды. Кашкын болып журген Оралбай жайын да сурастырды. Абай онын халш Михайловка жаксы енпме ет!п берд!.

Оралбай мен К ам бал а арасындагы гашыктыксыр, ел зорлыгы, ек! жас керген жэб1р-жапа бэр!Н де улкен еюн)шпен энпме етт1. Сол ракымсыз жаза, ауыр соккы салдарынан Кер!мбаланын елген ¡н айтты. Оралбайдын не дэулет), не жанашары болмай, жапа-жалгыз боп кангьш кеткетн баяндады. Ею жастынтобынан озык енер), эншипп де айтылган. Жар жарасы Оралбайды ерекше б!р ызага, кекке айдаганын Абай ез! ер кезде улкен ек!н!шпен еске алатын. Сол сез!мдер!н !ште жаткан туй!ндей езгеге айтпай ¡рк!п журсе, бупн Михайловка шебер анпмелеп бердь Сез!н!Н аягында кеп Оралбайды кепке улп болатын, улкен намыс оты бар, кайрат ие<й азаматдеп багалады. —Бугж онын аты талаушы, жолбасар болды. Шынында, ол улык уш!н уры, каракшы болганмен, халык уш!н — эд!Л кек жолындагы ежет ж!г!т. Осындай ызадан разбойник болып кеткен юс)лер, менщ ангаруымша, орыс ел)Н1и тарихында да бар кер!нед!. Булар улыктардын зулымдыгымен алысушы, мактаулы азаматтар емес пе? Мен колымнан келсе, оларды актаушы, жактаушынын да б!р! болар ед)м. Осыган с!з не д е й сЬ ?— дед!. Михайлов бул энг!мен!н барж Абайдан кез алмай отырып, кобалжи тусш тындап шыкты да, ундемей аз ойланып калды. —С!з б!р сулу хикая сейлеп шыктыныз. Жазушы адам болса, осы айтканыныздын ез! б!р к!тап. Ал ем!р унин алсак, ес!ресе кауым, елеуметт!к т!рл!к уш!н алсак, бул кепке жол болатын кен майдан емес. С!здщ кауым ал! жас кой, сондыктан бундай жеке адамнын окшау ереу!л! кимылындай кер!нет[н!н тус!нем!н. Б!рак ел упин елмен б!рге енбек етудщ ер!с! мен майданы жеке ж т т пен кыздын талабында, сол уиин кектен!п кашкындык, талан-тараж жолына тусу емес,— дед!. Бул энг!меде Михайлов Абайдын ойынан сонагурлым ары согады. Тукп!рл!, алые ангарды танытады. Абай ез!н!н экес) Кунанбайдан бастап, кара казак ¡шшде к!мнен де болса олкы тусем!н деп ойламайтын. Андреевтей адвокат будан ютаптык б!л!мге озык. Б<рак ем!р, болмыс жен)ндег! толгаулы ойларга, дэлелд! шебер дауга Абайдын ез!нен соншалык узак кер!нбейт!н. Енд!г! жасында Абайдын анык б!лпр, ойшыл устаздай, кен шалымды к)С) керген! осы Михайлов сиякты. Оралбай энпмес!н!н артынан Ералы шатагына сарыккан ез мжезше де Михайловтын сынын б!лг!с! келдь Ел букарасын бастап кеп, ез!шн Тентек оязбен катты шайкасып алысканын !95

еске ала кеп, досынын осы туралы кандай ойда болганын сурады. Михайлов бул жайга шапшан жауап бердН — С)з Кошкинд! жаксылап окыткансыз. Эс!ресе, кепш!л!кт[ ерпп кеп, айгак, дэлелд) колынызга жиып отырып, мезг!л!мен жазалагансыз. Ысылган адамнын шебер етюзген тартысы деп б!лем!н. Оралбай ¡с)нен с<зд)ц ¡с)ц!з же^л ме екен? Буны с!з уш)Н зор кылмыска айналдыру онай ед!. Б!рак с!зд!н жагыныздагы айгак пен делел кушт) болды. Жене халкынызда уйымшылдык кушт! екен деп ойладым!—дед). Осымен б!рге дел осы кунп меж!л!сте Михайлов Абайга облыс пен уезд кенселерЫн арасындагы сонгы б!р жаналыкты б)лд!рд!. Бул кунде Кошкин Семей оязынын орнынан алынып, Оскеменге ояз боп сайланыпты. Онын орнына Семейд!н оязы боп советник Лосовский тагайындалыпты. Ол — Абайга он карайтын, эдшет! бар чиновникт!н б!р{. Облыстык правление Лосовскийге енд[ б<раз уакытта уезд ¡пине шыгып, Кошкин етк!зе алмаган болыстык сайлауды кайтадан етк)зуд! тапсырып отыр. Абайдын болысы Шынгыста жене кериилес Коныр- кекшеде, Кызылмолада жана сайлау болады. Бул хабарларды Абайга б:лд!румен б!рге, Михайлов енд! Абайдын Лосовскиймен елге ере шыгуын лайык тапты. Кепке зарарсыз болатын жайлы, жаксы адамдарды сайлатуын кенес еткен. Михайловтын Абайга берген бул кенес! еши ¡штес)п келген достыктын айгагы. Абайдын жаны ашып, камын кеп айтып журген ел)не енд! Михайлов б!рге камкорлык ете бастагандай. Осы кештен сон Абай Андреевпен сейлесш, ол аркылы Лосовскийге жалгасты. Ояз сайлауга шыкканда, б!рге ере шыкпакка беюнд!. Андреев аркылы ЛосовскийД)Н ез! де Абайга соны меслихат етшть Осымен енд! тагы да ютапхана мен Михайлов арасында айга жуыкжурдь Энпме буган ауыскан сон, Ербол мен Баймагамбет ездер!н!Н ел сагынганын аз айтатын болды. Каланын ыстыгы мен шанын да бурынгыдан гер! азырак каргап-с!лейд!. Кеп кундер ар жакта, Кер!мнщ уй!нде, оку-!Здену устшде етсе де, Абайды Ербол мен Баймагамбет кейде ел!кт1р)п бер жакка, Т!н!бек уй1не алып шыгып кояды. Онда Салтанат шешес!мен ел! жатыр. Бойжеткен кызбен Абайдын еюнш: рет онаша кездесу! тагы сол Мэк!шт!н отауында болды. Кыз шешес} мен М еюш п керш! уйлер! конакка шакырып кеткен, уй онаша калган б!р кеш ед1. Ербол Абайды сол уакытка едей!леп екелген 196

бе, болмаса кез) солай болды ма, эйтеу!р, отау уйде жалгыз калган Салтанатпен тагы да 6¡p ем1н-ерк<н сейлесерл!ктей шагы болды. Терезе алдындагы 6niK сандык успне салынган к<лем мен калын керпе успнде eKeyi катар отырып, узак сейлест!. Ербол мен Баймагамбет буларды сыртынан коргаш тап, уй кызметкерлерж ездер! алан eiin, ¡лгерп белмелерде алдандырып журд!. Абай мен осы кыздын онашалыгын Ербол шынайы т)леулест!кпен куптайды. BipaK курбы ж !пт ниет! мэл!м болганмен, Абай енеуп алгашкы онашальп<тан сон, 83¡ne ез! токтау салган кен!л!нен ауган жок. Уй ¡ш!нде келенке коюланып, коныр кешт)Н майда лебшен терезе Ш[лтер4 акырын гана с!лк:н!п кояды. Жастар уй ¡шше шам жагуын ^лемегендей. Тыстагы xypriHmi терезе алдында отырган бул екеуш ангара алмайтындай боп кез байланды. Абай енд! терезен{н перде ннлтерш кайырып, кастарындагы 6HÍKтесектщ басына арта салды. Ерте туган саргыш жузд!, толык айдын сеулес! уйге Tycin, кыздын кызгылт жузш таза, ашык ак нурмен сэулеленд!рш тур. Абай 03t кыз карсысында. Бунын да кырлы мурнына, ажары ашык улкен кезше, Ж)тшке, узын кастарына ай сеулес) тусед!. Кунге куймеген, ел! еж!мс!з жазык, акшыл мандайына ай сеулес! тунжыраган майда нур бер!п тур. Кыз бупн ж)птп кептен берп жакынындай жан тартып, ашык сезд) ез[ бастады. Ол Абайдын уй ¡Ш)Н, бас турмысын, елдег! жарын сурастырды. Сез арасында Абайдын узак уакыт шаЬарда бегел!П, ондагы жандарын сагындырганын, 03¡HÍHде сагынуына орайлы екенш эдеппен ескерпп ед!. Абай 03ÍHÍHжар кец!л!мен 3ñrepiMA¡ ойлайтынын жасырган жок. Бул жайды кыска гана энпме ет!п, балаларын да тепе айтты. Эйгер!мд! алу ез т!рш!л!пндеп киын туй!н болганын да сезд!pin oTTi. Салтанаттан онын OMipiHeH де бупнп хал!, келешек куткен! туралы сураган ед). Кыздын бупн Абайдан сыр ipiKKici келмед!. Шашбауындагы Ж!бек шокты узынша, кайкы б!ткен аппак саусакгарымен 6ip ширатып, 6ip epin отырып, Абайга бас назын айтты. Улкендеу келген кой кез) каз!ртунгиыктанып, баяу сене тускендей. Кейде кез!Н аз кысынкырай карап, шыншыл салкын тартымдылыктын сел б!л!нер сэулес!н гана сыртка паш етед!. TiK караган кездергн Абайдан алмай сейлейд!. Бул керш журген ел ж!пт!нен езгеше сез1летш досына ез1ндей сен!ммен карайды. Салтанатсыры ел! кунге жазылмай, жадырамайтурган купт!л!к, мундылыкпен айтылды: 19?

— Мен ыктиярлы, ыктиярсыз 6ip капаста, капада журген жанмын. Атым Салтанат, xypiciM ерк<н, кеп жанга угымсыз. Шалкып журген еркен!н epKeci Tepi3HÍM¡H. Ыктиярлы капас дейт!н!М сол. BipaK б}зд<н елде туйгын, лашын устаушы аншылар асау куска сенбегенде, узын шыжыммен ушырады гой, сол Tepi3,ai. Ертен 6ipeyn¡H басыбайлы MeHLuiKTici болар KyRiMбар. Биыл кузде урын келмекш!. KiM екен!н, каншалык касиет нэр! бар екен)н жаксы бишейьнн. Кеп ecTireH боларсыз, казакга мунды кыз аз ба? «Суймейм!Н, баска юмге буйырса да кеней!н, осы жаннан маган азаттык en ep ciH »,- деп екеме ез анамды да, мынау Kimi анамды да eK¡ рет салып ед]м, ырзалык ала алмадым. Кыз !Ш)нде жалгызы едм. Туганымнан алаканына салып, аялап ecipreH атам, анам уям e ji. Эл) де езге кунде алдымнан шыгары жок. BipaK куй!м жадау болган сон, ез yR¡M ез!ме капас болды. Ал келер кунд] ойласам, б1ржолата тужлем. Tinii, т!рл!К, Т1лек дегеннен де кеп тущлетж шактарым болады. «Кудай-ау, осы MeHi 6ip корлык, езд!к ноктасына басымды ¡лд!ргенше екш бейш , зарламайын, алсаншы!»—деп кеп жылайтын да тундер[м болады,—деп, кыз мандайын нез!К саусактарымен суйеп, ыстык беине, жасты кез1не орамалын басты. BipaK YHCÍ3 отырып, кайтадан басын KeiepiHKipen, Абайга карап енй сейлегенде, ун)нде тамагын шалган каткьш туткырлык барды. Аз катайынкыраган 6epiK унмен бастады: —Жаныныз курбы, жас кенмнн 6ineci3, Абай. MeHin орнымда казактын езге кызы болса: «Алдьщгы Kynni KepepMiH. Он жакть!н, осы дeypeнiмнiн кызыгын керем, e3tM0i ештенеден тыймаймын»,— деп, 6ip ызамен ашылып, жeнiл-жeнciк ЖYpicтi талшык eieTÍHi де болады. Менщ сорыма, ез колымнан со да келмейй. Вул 6ip ¡LuiMneri, катты кулып астындагы e3ÍMe 03ÍM жасаган капасым. Аддагы куннен тушлу мен коркуым сондай к у н т ме деймш. Em6ip кызык, жeлiк дегенге 6ip сел шыныммен бой жазып бepiлe алмаймын. Ар жагымда 6ip бес кунде MeHi жуткалы не 6ip зындан, не 6¡p Menipey дуние турган сиякты болады. Жылан арбаган торгайдай канат кагып турып, сол азынаган зынданнын карангы аузына кулап тусет!ндейм!н. Кен4л селт eTin, 6¡p Teyip жаска e3ÍMHi 03ÍMкызыктыргандай жакындап келем4н де, кайтадан калт турып, тусалып, тыйылып каламын!—дед!. Кыз ce3ÍHÍH 6ip Ke3i осымен токтап ед!. EK¡ жас сел уакыт YHCÍ3 отырып калды. Абай e3i eciTin журген жас назынын !Ш!Нде 198

мундайлык жуйрж, орамды т{лмен жетк!зе айткан сырды ест!меген ед!. Тек орысша 6ip К!тапта шыншыл 6ip жаннын её 0Mip¡HÍH купия, шер сырын таратып кел<п: «Осы м етн исповед!м^ деген)н окыганы бар ед. Кепке айтылмайтын, тек ел!М халэт!ндей 6ip кезде гана айтылатын жэне сол ôip-ак айтумен 6¡TeT¡H де ешетш журек к!табыныцтш! осылай болса керек. Абай аз ишп, кыздып eKi б!рдей колын алды. Ып-ыстык, улпадай жумсак, сел гана TepmireH колдарын аз кысып турды да, бетше басып, саусагынын ушынан суйдь Кыз акырындап сусытып, колын тартып алды. Ж т т кен!Л1 шын мундас меМрмандыкка толы ед{. —Асыл Салтанат! Бул кунге шей!Н кешкен Т!рлп!мде с!здей мундай мунды естен кетпестей eTin айтканды ecTireH жок ед<м. Шынынызга шыннан баска жауаптын 6ipAe-6ip орайы жок, Жарым ауыз сезбен шынымды айтпай, жалган айтсам, кунен!Ц зорын еткен болар ед!м. Менен де журек жарган барым айтылып, ci3re мэл!м ет)лу! шарт деп бЫп отырмын!—дед!. Кь[з козгала туст<. Бойымен де, бепмен де ж!птке жакындап и!лд[. Осы 6ip кнмылмен бупнп отырыста Абайдын шын сырын талап етет[Н1Нб1лд!рд[. Енд! 6ip узак энпме Абай enriMeci ед:. — CÍ3 суймегенн!н газабын шект!н!з, Салтанат. Мен ез ем)р1мнщ Ka6ipre KipreHiMme умытылмас шагын айтсам, ол -г суюден кешкен зарым едь Элi кунге жадымнан бфде-б)р сет! кемесю тартып, умытылмайтын журек таным бар едь Ол азгантай гана дэурен сурген кос ынтазар т)рл!п болатын. Ай баткандай жогалган, маган буйырмастан кеткен ынтыгым! Шын гашыгым Тогжан ед!. Айрылганыма кеп заман болды, 6ipaK осы кунге шей!н, к1шкентай 6ip езу тарткан кулк!с)не шей)Н кез алдымда: Барлыккер)су-кездесудег!, узынды-кыскалы, куанышты-зарлы барша сез! журепмде, зармен KyHipeHin журген шагымда 6ip айткан мунды сазым ci3re ест!л!пт!. Мэк)ш айтып ед! c¡3 унатып тындадыдеп! Абай 6ip уакыт Салтанат^лепмен Мэюш айтып берген «Жарк етпес кара кениимдЬ еске алып erri. Кыз бул туста басын жи! шулгып, кездерш сэл жума Tycin, энд4 eciHe алып калгандай болды. К.улагындагы усак ш!лтерл) алтын сыргасынын ep6ip H03ÍK euieKeñi: «Б)3 6^eM¡3, куэм!3, ecTÍreM¡3» дегендей. Кыздын бас ию!мен 6¡pre бой H3ecin, кеп ыргалып, кеп куптады. Абай эл{ де енпмесш айта тусп: —Журепм уйлеспеген 6ip жанга тагдырым косты, б!рнеше суй)кт! баланын атасы болдым. EipaK зарым, UJepiMбасылмады. !99

Тогжанды ойлап, тус!мде Kepin жаткан 6ip шагым ед). Дел Тогжанга уксаган 6ip жан, барлык пен жоктык арасында жаным елт)ген шакта, сол Тогжан салатын энмен кел!П оятгы. Оятты да, сол жан MeHi уатты. CeHiMде, ен1Мде, екщп тфл<к т)репм, барым да сол адам ез< болды. К,аз)рде келденен кезге ce6enc¡3 сиякты осы шаИарда жур!п калсам да, мен Эйгер1МД) ыстык сагынышпен сагынамын!—дед!. Осыны айтгы да, Абай токтап калды. Салтанат салкындап, акшыл тарткан жузбен кез<н томен салды да, Абайга тагзыммен бас ид!. Айткан алгысындай. Exeyi eK¡ узак энпме айтканда, сырга сыр орай шыккан eni. Будан артык айтысу, ащысудын кажел жок. К,ызга 6ipniH 03i болып eMÍH-epK¡H тимесе, канагаттабар аужал жок. Абай болса, жещл желжпен, кызыгумен BñrepiMre жалган айтар, буган жарым серт берер ыктияры жок, тшеп жок. Абакты eciriH ез колымен ашып, бугшг) казак кауымынан тыс адамгерш!л!г!н Абайга алып келген Салтанат болатын. Сол халдер бупнде ел ж !гтн ен repi e3repin, ойымен жангырып келген Абайга ем!р-куд!реттыйымын салды. EKeyi енд! кен!л сырынан токталган. Оз бойын даналык сабырмен женш, билеп алган Салтанат eHAi Абайга курбылык, назды унменен exiHmi илек айтты. К,астарында турган сырлы домбыраны усынып: — Сол 6ip eHÍH¡3Ai ешн ез аузынызбен акырын гана, ез:ме айтып 6epÍHÍ3mi!—дед!. Абай ¡рюлген жок, «Жарк етпес кара кец!л!мдЬ> бурын Тогжанга арналган сездермен 6ipa3 айтып 6epin ед!. Сонын артынан ен ыргагын езгертпестен, осы б!р коныр кешт!н ез!не кешт). Сыпайы туспалменен бастап, шыншыл 6ip тын сездермен мун TeKTi... Нурлы жуз, жарык айдын астында сен!скен доска купиясын ашты. Сол жас назы естен кетпес. Акын сазы оны узак шертер. Карыздар дос журен умытпас, айнымас та, кеп сактар. Белг!с1зге шыркатып екеткен айрылысу кундержде де ж!г)тт!н eMip бойы жадында сактар кад!рл!с!, армандысы боларсын. Сырын сыртка паш етшмес. Журек ¡ыйндеп 6ip туй!р жаупар боп жатар. Ашылмаганы уш)н 03¡HÍH касиеин ешб1р заманда жоймас... дегендей жана елен. Осы арада жана туган аса шыншыл, ыргакты толкындар ед!. Ауызгы уйде бул жактын белпс!н тыкыр б!лд!рмей сер- reKTÍKneH тосып отырган Ербол Абай ен! шыкканда, Баймагам- бетке шам жактырды. Алдагы белмеге екелд!рген ед1. Енд! Абай 200

ЭН)Н аяктай бергенде, сол шамын устап отауга к!рд[. Абай мен кыздын багана Ербол шыгып кеткенде, терез§ алдында отырып калган калыптары тук езгермеген. Онын, уст!не, Абай жай, баяу эн айтады. Жуз!нде Ербол ангаргандаи езгер!С нышаны жок. Ес[ктен к!ре бере ек! жаска жана керген адамша барлай караган Ербол, булардын отырысын да, кабак шырайларын да оншалык жараткан жок. Ол канагаттанбадьк Уйге шам келумен бфге Баймагамбет те к!рд!. Кутуш! келжшек шай жасай бастады. Аздан сон Мэк!Ш те кайткан едь Будан кейшп отырыста Абай мен Ербол кейде кезектес!п, кейде косылып кеп эн салды, конакэйелдерд!н, эс{ресе ТЫ бек бэйб)шес!н<н ллепмен эйелдер мэж!лк!н!н кенш н кетер!П кызмететт). Бул кешт!н енд!г! кездержде Салтанаткэп сэйлеген жок. Тек кана Тобыкты Ж!пттер!н!н Тогай бойынан баскарак айтатын эндер^н айрыкша ыкыласпен тындайды. Аса б(р тартымды сыпайлыкпен отырды. Дэл айрылысар кезде гана, уй б)р онашалана берген такта, Ербол мен Баймагамбегпн кезжше Абайга: — Осы б]р кешт1Н калай шапшан еткен!н сезбей д^ калыппын. К.абак каккандай лезде еткен сиякты. Еамнен кетпеб азаматтык достыгынызга, тэрбиянызга ез<м кер!П журген курбылас жастардан акыл-парасатыныз, сабыр-токтамыны? езгеше танылды. С!зден е с т п укканыма, шыншыл журе- г[Н!Зге —бэр-бэрше алгыс айтам, Абай. Кен!л!мде б!р алгыстаИ баска ешб)р акау жок. Элдею мтн б!р! болмассыз деп сырттан топшылаушы ед!м. Жетпегенге ек!нер!м жок. Бар ем)рде, эм!се; бакытты болыныз!—дед!. Абай кыз кен!лж!н жуйржппн тагы керд4. Кеудесше колын койып, тек ундемей гана бас ид!. Сезбен жауап берген жок: К етлм ен барды танысып отыргандарын кабакпен бшпздн Енд!г[ халд[ ж!пттщ сезбен таратпаганын Салтанат та орынды керген екен. К.азф жаска толган нурлы кездер! кеп уакы тю ртк какпай, ж!г!тке узак тунжырап карап калды. Абайдынжурерлж кез) такаган ед. Михайловкд бул кездерде ол кун сайын катынасып, жи) кер)сетж. Бер жактан кайтып, досыньщ петер)не Абай енд< б)р келгенде, ей кп Михайлов ез) ашты. Ак кенептен жаздык, кен жупыны ки!м киши. Жундес кеудес)н ашынкырап койыпты. Улкен алаканына шалкасынан ашып салган б1р К!тапты окып жур екен. Шала аманДаса сала^ Михайлов Абайды колтыктап алды. Оз белмес!не карай экеле жатып; 201