Абай жолы 2 том

Таты белш кетт!. Жанагы Пушкин кайда? Анандай боп, Ж!бек талдай ширатылган Татьяна ce3¡Mi кайда кадды? Медшр шындыгы- мен, шыншыл журег!мен жаудырап тыныс адып турган Татьяна... «Малын кутан даугер, Kici малый жем кылтан кияс уры. Былыккан 6Mipn¡H6iTnec ланы. Кажытып, талдырасык-ау! Ec^in, майыскан YHÍHкайда, Пушкин сазы?.. Еймде ме екен?»- деп, алан кешлмен домбыраны алып, Абай баганагы куйд) кайта )здед!. К,ос ¡шекп домбыра ол сэтте шешен, тапкыр ед. Енд! тусаулы аттай курмел)п капты. YH¡ тырым-тыракай. Элг!нде гана табылган эн Ka3ip жок, умытылган. Сэрсекен1н жанагы Турсын ce3ÍHe карсы айткан дауын тындай отырып, б1рталай ¡здеп карманса да, эн кайта оралар емес. Жылжып кеткен, устатпады. Домбыраны кайта тастады. Сэрсеке болса, куй)П сейледй —Малымды тагы да алдын. Урым тагы сенс)н. Турсын, эдеж erecin ¡стед)н. «Мал куатын, телеу алатын немес)н, гой!»—деп ¡стедш. де... —Со-кыр к-к-керген)нен жаз-бас. Сен-нен баска ел, сен)к- KiHeH баска мал кур-рыган гой, T-Teri. T in-nii, сол бейсенб! туг)Л, бук-кш 6ip ай атка MtHin-ne екен Тур-рсын эуель Екеу< енд1 ашылып, шапшацсейлесш, кагысып барады. Bip кезек Серсекеден Абай: «Айтушын бар ма? 1з-тоз айгагыц бар ма?»—деп сурап едм Ондай дерек Сэрсекеде жок екен. Шынына жету соншалык киын дау. Абай KypciHin, кабагын шытты да: — Япырмай, агайын, осы баска б!реуд:н алдына барып тергетсендер кайтед! ?Дауларында дерек жок. BipiH, алдын десен, 6¡p¡H алмадымнан басканы айтпайсьщ. Кдгу-тергеу керек. Менщ боса, муршам жок, уакытым жок. Керинлерщ гой, дау капысыз боп, шыны казыла тусер ед). Ана Акылбайга барып тергетсендер кайтед] ?—деп ет<нд). Буган Сэрсеке де, Турсын да шалкалап болмады. «Бар болсын, жок болсын, ак болайык, кара болайык, не де болса, дэл осы арада ез байлауыныз байлау болсын»,—десть Абай осыдан сон ypbira ажарлана карап катайып ап: —Ендеше, айт шынынды, ел)П кетсен де айтшы! Алып па ен мынанын малын, алмап па ен?—деп ашулы кезбен кадала карап отыр. Турсын саскан жок, ¡ле жауап катты. Эдет<нше аузын Kepin, ce3ÍH салмактап айтты: —Аб-бай ага! C-ceHín ал-алдында елеем, шын-ныммен ел-лем деген cepriM бар. MiHi К.УД*Дай, MÍHÍ кур-ран... 402

—Кбайта айтшы, ей!—деген Абайга, уры жалт бер!п кез[не кез!Н кадап, тайсалмай сейлед!: —Айтк-каным айт-кан, Абай ага, ур-ры болсам да сер-ртшен елем деген ур-рымын. М!не, бар-рым, шыным. Бул жолгы мал- лынан с-суттей акпын!— деп токтады. Сенсеи тымагынын мандайын шапшан козгап, кайкайта кайырып ап, бетж ашып салып, Абайга эл1 де *пк карап капты. Сез осы. Урынын бул ажарын керген сон, Абай одан кез аудармай, б[рталай уакыт тес!ле карап отырды. Уры да к!рп)к какпай, кез)Н Абай кез!нен тайдырган жок. Абай ещм ез ¡иннен: «Уры болса да, мына п[ш!н шыннын п!ш)н! гой»,- Деп илана бастады. Бул кез!н аударганша, Турсын да сол М13 бакпастан, тастай боп, кыбыр етпей шаншылып отыр. Мунысы да Абайга есер егп. Енд!п кес1кт[ Абай едеттен тыс, шапшан айтты: —Бесе, бул уры болса да, сондай каныпезер, шыны жок уры емес. Адастырсан, адастым, Турсын. Б!рак алда да керюер кун бар... От!р1к айтсан, кей!н ез обалын ез!не. Айтпадын деме, б1лд!н бе?! Бул жолы сен! шынын айтты деп иландым!—дед! де, Сэрсекеге бурылып, байлау айтты: —Мынада сен!Н малын жок, Сэрсеке, баскадан ¡зде!—деп Сэрсекеге кез кырын б!р тастады да, сезд] б!т)рд!. Турсын тымагын енд! гана кайтадан ондап кид!. Баска лэм деген жок. Сэрсеке де ун катпады. Тек енд! ол темен карап тунжырап калды. Абай булардын сез[н б<т!ре бер1П, домбырасын кайта алып, мыналарга: —Ал сездерщ б!тт!. Енд! ас-суларынды ана конак уйге барып ¡ш!ндер!—деп, ез1домбыра устаган бойында, ютаптагы Татьяна хатына кайта ушлд!. Сэрсеке мен Турсын орындарынан турды. Басында уйге келгенде Сэрсекеж жогары отыргызып, ез! босага жакта отырган Турсын, каз!рде де шет ел адамы деп, жокшыларды алдымен шыгарып, ез! артынан кегп. Б!рак конак уйге карай беттегенде, булар б!р узынша карангы даланмен жур1П ету керек ед!. Сонда келе жатканда Турсын ун шыгармастан, аузын кер!п турып, сылк-сылк кул)П алды. Ундемей, узак куле б!лет!Н едет! бар ды. Эзше ез) катты суйсшген кез!н!н б!р! болды. Шынында, ол бул жолы улкен артист!к ¡степ шыкты. Кузд!гун! алыска атгануга ершш, керш) отырган К,анайдан уш жылкыны экеп сойып алганда, осы Сэрсеке куып жур!п, Абайдын алдына алып келген. Сонда кагу успнде бул б!р байлау 403

жасап ед). Абай: «Алдьщ ба, шынынды айт!»—дегенде, ею сезге келместен: «Алдым, буйрыгынды айт, елд)м!»—деген. Талайдагы урыдан Абайдын оп-онай шынын айткдн уры керген) осы болатын. Сол арада: - Урыдан менщ алатын парам - шындыгы!..—деген. Турсын ¡ш[не б!р нерсен) туй)п келтт). Ею ай уакыт етк!з)п Ж)бер[п, Сэрсекеден б!р-ак кун )Ш)нде барып бес жылкы экеп, жайластырып алган болатын. Бул жолы урлыгын манайдагы жанга сезд{рмеген. Жене едей! б)р катты боран боп турган тунде барып, ¡з-тоз калдырмайтын кезде кагып кеткен. Сэрсекенщ еншпс[ кур сез)к болмаса, ¡3! де, айгагы да жок дау болган. Осындай жайларды ойлап, Турсын Абай алдына бул жолы келерде: «Енд) елеем де танып елем!»- деп тас туйш бек!н)п келген. Сол есеб) дегенше жет1П, Сэрсекен) де, Абайды да кабат алдап шыкканына кулд! Турсын. Бул конактар кет)С1мен Абай Татьяна ен)н кайта )здедй Амал жок, кдйгпм б{дд)рмей... Домбырага ынырана косып кер!П ед), баганагы ен эл1де жок, мулде умытылган. Сейткенше, карсы уйден шыккан б)рталай юс) тагы уст)не К)рд1. Булар К)шкене молда, баганагы Мухаметжан екен. Жене осылардын алдында тогызкумалакть)Н агашын б)р колына устап, тер! дорбашадагы тастарын б)р колына алган Керпебай ю р т келе жатты. Келген!не уш-терт кун болса да, Керпебай Абайга тогыз кумалактан ел) жендеп уткызган жок. Сонгы кундерд)н б!р катты бесекес) боп алган ойын бар. Кейде танертенп шайдан туст)кке шей)Н ойнаганда б)р ойынды тауыса алмай айрылысатын. Кеше кеш бойы Абай ютап пен жазу успнде болдь) да, ойын уз)Л)п калган. Енд) Керпебай «тогызкумалак» агашын алып К)ргенде Абай: «Тагы алан юрд), коя турайын*—деп, Пушкин томынын беттер)н жауып койды. Керпебайга: —КУР, кешепнн)н есес) енд) кайтпаса, сен агалап турсын!— дед[. Сары суйектен ¡стелген жылтыр, жумыр «кумалактар» уядан уяга тогыз-тогыздан сырт-сырт тус)п жатты. Абайдын уяларын да Керпебай толтырып жатыр. Муныц колы агаш уст!нен жургенде лыпыл кагып, калкып журген сияктанады. Vяларга 404

санап туарш жаткан тастарды кандай козгалыспен бегелместен дел тус!р!п жатканын байкау киын. Абайдын кейб<р кыстарда, уйде отырып калганда эдей4 шакыртып алып, жиырма кун, б!р айдай табан аудармай ойнап калатын юалер4и[ц б ^ Макыштын Смагулы не Маркабай болса, тары б!р! —осы Керпебай. !ш)нде Абай бар —осы уш-терт ойыншы - бул атыраптагы баска ойыншылардан озып, аралап шыккан жене езара бэсекес! кушт! ойыншылар. Абай мен Керпебай ойынга К1р{ст4. Басында уш-терт кезекте, машыкты бастаулар бойынша ек{ жагы да тез-тез журш барып, ек4-ек! уядан тас алысты. Эл! туздык алысып, бер4скендер1 болган жок. Каз}рде бул ойынга Мухаметжан, К)шкене молда, Баймагамбет те кадала карап отыр. Мухаметжан барана, карсы уйге барган бепнде, Абайдын ез{ жазган кагаздан Татьяна хатын тугел к е ш 1р!п б!р алып, артынан Ю шкене молдамен салыстырып, б!рге окып шыккан-ды. Молда бул еленд! кеш!румен б1рге, жаттап та алган екен. Татьянанын сез1не кумарткан Мухаметжаннын каз1рп ес1- дерп —жанары энд) кайта ес!ту. Б)рак Абай кумалакка кадалган белнде, ойын ангары ашылганша, баска нэрсен! ойга алатыр емес. Сонымен жас энш! калтасындагы кагазды алып, аузь. куб!рлеп кайта окып, баскы жолдарын ¡штен жаттап отырды. Жат ун, жат плд! Татьяна бурын булардын Абайдан да е с т п кермеген зарымен шерленд[. —Соны сез деген осындай-ак болатта!—деп кадалады. Абай эл! де ун катпай, Татьянасын умыткандай боп, Керпебаймен андысуда отыр. Мухаметжан алгашкы ек< ауыз еленд! жаттап та алды. Енд1 кумалакка карай тусш, домбыраны колра алып, акырындап тартып, ¡шшен «Амал жок, кайгпмдЬ ез! бмген енге косып кер1Пед. Эз1рге ол эндерге косылмай жатыр. ез!шцатакгы э т «Ак кайынга» салып керд!, «Топайкекпен» де жаралатты. Созылмайды, кенбейд!. Баймарамбет мунын нен! ¡здеп отырранын ана уйде-акестп келген. Енд) Абайды осылай аударып керем бе деп жаралатып, Мухаметжанга: —Йемене, Татьяна «Ак кайынды» бшпс1 келмей ме, калай?— дедь —«Ак кайын» рана емес, тшп б!з бшген енге жуысайын деп турран Татьяна керген емен*. 405

—Бэйгг, терме сиякты келте, шолак енге тез келе ме деМм!- деп, Баймагамбет Абайгатагы карап койды. Абай булар ce3iHe енд! гана кюцл беле бастап: —Солай дейм!с1ндер! Татьяна болса, ол «Акбала» да болмас, Багдат, Мысырдан бей^тсплемес!—деп 6ip койды да, кешлденш, KeiepiHKipen алып, 6ip рет кеш)П кеткенде сонгы тасы таре 6epin Керпебайдын орта уясынын 6ipiHe тусе калды. Сейткенде, Абай мэз болып, мол денес) селюлдеп катты куле женелд1. Керпебай сасып, кабагын туй)П, томсарып калды. Кумалакка карап отырган Юшкене молда: —Хэйр, тузлык бахисапжаксы тузлык болды...- деп Абаймен коса кулд]. K en ecenTiH сонында дел осы жерде Абай кеп, «белбасардан* туздык алган. Алгашкыдай емес, касында отырган жюттердщ нен) илеп отырганын Абай енд[ ангара Tycin: —Баймагамбет-ау, Татьянанын баганагы салган eHiHemu кайта айтпай отырганын керйнбе?-деп Мухаметжаннындомбырасына кол созды. Мухаметжан домбыраны усынып, т<зес)нде жаткан кагазына ун!ЛД1. Абай бул жолы тартып женелгенде, танертенп эн каз- калпында кайтадан шапшан гана орала Kerri. —Жок, eHRi айткысы келген екен!—деп суйсше куле Tycin,— былай деггп гой!—дед! де, ун косты. Эз аудармасынынею ауызын айтып erri. Сол ек!НШ) е л е т 6iTe бергенде, ту к тр уйден келе жаткан QRrepiM кер!нд). Ол Абайды тандана тындай кеп, касына отыраберд!. Мухаметжан exiHuii ауыздын тусында ¡нпнен Абайга косылып байкады. Дел осы кезде e3iHiH 6ip мол байын жагалай кеш п келе жаткан Керпебай Абайдын арткы уяларын жагалап, сыть!рлататас тастап кеп, дел «кекмойыннан* туздык алып, кона тускет... Абай: —Ой, мынау негып Kerri!?—деп, домбыраны Мухаметжанга бере сап, кайтадан кумалакка ущлш калды. Мухаметжан ORrepiMre карай жамбастай 6epin, сыбырланкырап: — Кап, мына 6ipey, 6ip жапырак болган немен!н кылып KeTKeHiH-ай!—деп Керпебайга катты наразы бола карады. Эйгер!м: —О не, шырак? Не ¡стед! e3i? —деп кумалакка уцщщ. —Абай агамнын мына 6ip жана eHiHуйрен!п кетеМн деп, эдей) жолымнан бегел!п отыр ем!... «Кекмойыннан» туздык алдырган Kici енд! 6i3re негып оралсын!—деп куб!рлей сейлеп, куйзел!п 406

отыр. Баймагамбетте OKiHin, басын шайкады. Ойгер<м Мухамет жанга бурыла карады да: —Keni, ол кандай эн екен? Талайдан yHiHAi ecTireMi3 жок TycTiK жеп аттанарсын, ез укканынды айтып берш]!—дед!. —Ойбай-ау! Оз)м де ôtp-ак eciTin, устай алмай, «дет» деп кап отыргам жок па, женеше-ау,—деп, Мухаметжан домбырага жанагы энн!н бас кайырмасын тынкылдатып кердь Келмей жатыр. Абай бул кезде ез кезепн журш, сэл босап отыр ед{. —Жок, Tepic тартып отырсын,- деп домбыраны кайта алды. Жанагы энш уш-терт кайырып тартып erri. Мухаметжан енд! домбыраны кайта алганда, ¡ркшместен Kareci3 тарта женелд1. Сол арада жаттап алган алгашкы ек! ауыз еленд) энге де салып Ж)берд1. —Айта туе!- дед! Абай. Руксат алып алган Мухаметжан e3iHiH зор, таза ун1мен енд! шыркап айта женелд). Т[зес!нде жаткан жазуына кез киыгын тастап отырып, барлык Татьяна хатын ¡рк!лмей айта берд). Тогызкумалак токталып капты. Абай MÎ3 бакпай, KipniK какпай тындайды. Ол каз)р Акщокы би!ктерше кез xd6epin, Татьянанын наз-наласына уйыгандай. OHi езгер!П апты. Q3i сейлеткен сез, e3t жырлаткан еуен ен алгашкы рет epi жас, сулу, 9pi эсем накысты энш !тн келденен ун!мен айтылганда, енд[ Абайдын ез1Нде катты толкытады. Тагы да Татьяна мунын сонгы кундер e3iHiH жадынан шыкпай журген Тогжан, Салтанат мундарымен коса, 6ip ер)мдей сез1нед). Ka3ip олар гана емес, Эйгер4м де бунын ес!нде отыр. Кеше 6ip кундеп асыл жары, дуниедеп ен жакын жары да, бул терен наздан ез Т1лж тапкандай. Абай ез) аударган KepiKTi жырдын кен шындыгын, каз!р мынау энд) тындап отырып, ен алгаш рет кадалып тамашалайды. «Орыс кызы Татьяна казак кыздарынан да ез мундасын, ез)мен тагдыры 6ip тургыластарын тауыпты. Тш[, тербием, тарихтары бетен болса да, адам несин кеп туста ойымен, куй-хал)мен, сез1М жалындарымен, тагдырымен 6ip-6ipiHe соншалык жакын-ау! Бауырлас, туыс- ау ! Мынау энии казак жасына соны баян еткел1 тур!»—деген ой Абайдын iiniH куанышты 6ip сен1ммен де жаркыраткандай. Айналадагы журтты умытып, Абай эсем энмен ¡лесш, ой ce3iMÎHe бар ынтасымен 6cpijiren ед!. Буныи ажарын байкап, уйдег!Н)Н 6epi де кыбыр етпей, Мухаметжаннын жуз[не гана карап калыпты. Казак ен< емес. 407

—Бэйгг, терме сиякты келте, шолакэнге тез келе ме дейм!— деп, Баймагамбет Абайга тагы каpan койды. Абай булар ce3iHe енд! рана кеьил беле бастап: —Солай дейм)С)Ндер! Татьяна болса, ол «Акбала» да болмас, Багдат, Мысырдан бей!Тте *племес!—деп 6ip койды да, кещлденш, KQTeptHKipen алып, 6ip рет кепмп кеткенде сонгы тасы таре 6epin Керпебайдын орта уясынын 6ipiHe тусе калды. Сейткенде, Абай мез болып, мол денес< селк)лдеп катты куле женелдь Керпебай сасып, кабагын туйп, томсарып калды. Кумалакка карап отырган К!шкене молда: —XeHip, тузлык бахисап жаксы тузлык болды...- деп Абаймен коса кулд). Кеп есептщ сонында дел осы жерде Абай кеп, «белбасардан» туздык алган. Алгашкыдай емес, касында отырган Ж!птгердщ н е т Т!леп отырганын Абай енд[ ангара Tycin: —Баймагамбет-ау, Татьянанын баганагы салган ЭН1Ненщ кайта айтпай отырганын кершнбе?- деп Мухаметжаннындомбырасына кол созды. Мухаметжан домбыраны усынып, пзесжде жаткан кагазына ужлд!. Абай бул жолы тартып женелгенде, танертенп эн каз- калпында кайтадан шапшан гана орала Kerri. —Жок, енд[ айткысы келген екен!—деп суйсше куле Tycin,— былай деп*п гой!—дед де, ун косты. Эз аудармасыньщею ауызын айтып erri. Сол eKiHuii елен) 6iTe бергенде, т у к т р уйден келе жаткан Эйгер!м кер[нй. Ол Абайдытанданатынлай кеп, касына отыраберд!. Мухаметжан eKiHtui ауыздын тусында )иннен Абайга косыльш байкады. Дел осы кезде e3iHiH 6ip мол байын жагалай кеынп келе жаткан Керпебай Абайдын арткы уяларын жагалап, сыть!рлататас тастап кеп, дэл «кекмойыннан» туздык алып, конатускет... Абай: —Ой, мынау негып Kerri!?—деп, домбыраны Мухаметжанга бере сап, кайтадан кумалакка унмйп калды. Мухаметжан Эйгер!мге карай жамбастай 6epin, сыбырланкырап: — Кап, мына 6ipey, 6ip жапырак болган неменщ кылып KeTKeHiH-ай!—деп Керпебайга катты наразы бола карады. Эйгер{м: —О не, шырак? Не ¡стед! e3i? —деп кумалакка уцщщ. —Абай агамнын мына 6ip жана ЭН1Нуйрен4п кетейн деп, эдeйi жолымнан бегел4п отыр ем!... «Кекмойыннан» туздык алдырган Kici енд! 6i3re негып оралсын!—деп куб!рлей сейлеп, куйзел4п 406

отыр. Баймагамбетте екжж, басын шайкады. Эйгер)м Мухамет- жанга бурыла парады да: —Кеж , ол кандай ен екен? Талайдан уШнд! ест)гем!з жок, тустж жеп аттанарсын, ез укканынды айтып берш1! - дед). —Ойбай-ау! Оз!М де б1р-ак е с т п , устай алмай, «дет» деп кап отыргам жок па, женеше-ау,—деп, Мухаметжан домбырага жанагы энн<ц бас кайырмасын тынкылдатып керд). Келмей жатыр. Абай бул кезде ез кезепн журш, сэл босап отыр ед{. —Жок, тер1Стартып отырсын,—деп домбыраны кайта алды. Жанагы энж уш-терт кайырып тартып етт1. Мухаметжан енш домбыраны кайта алганда, ¡рюлместен катес[з тарта жанепп) Сол арада жаттап алган алгашкы ек! ауыз еленд! энге де салып Ж)берд1. —Айта туе!- дед! Абай. Руксат алып алган Мухаметжан езж ж зор, таза ун1мен енд1 шыркап айта женелд). Т4зес!нде жаткан жазуына кез киыгын тастап отырып. барлык Татьяна хатын ¡ркшмей айта берд). Тогызкумалак токталып капты. Абай М13бакпай, к!рп[к какпай тындайды. Ол каз!р Акшою би!ктер)не кез ж!берж, Татьянанын наз-наласына уйыгандай Эщ езгерж апты. Оз) сейлеткен сез, ез[ жырлаткан эуен ен алгашкы рет эр! жас, сулу, ер! эсем накысты эншж!н келденен ун!мен айтылганда, eндi Абайдын ез1Нде катты толкытады. Тагы да Татьяна мунын сонгы кундер ез!н!н жадынан шыкпай журген Тогжан, Салтанат мундарымен коса, б!р ep^мдeй сез!нед1. Каз1р олар гана емес, Эйгер4м де бунын ес1нде отыр. Кеше б!р кундеп асыл жары, дуниедег! ен жакын жары да, бул терен наздан ез т)лж тапкандай. Абай ез) аударган кер!кт! жырдын кен шындыгын, каз1р мынау энд! тындап отырып, ен алгаш рет кадалып тамашалайды. «Орыс кызы Татьяна казак кыздарынан да ез мундасын, ез!мен тагдыры б<р тургыластарын тауыпты. Тш4, тэрбием, тарихтары бетен болса да, адам нэс^т кеп туста ойымен, куй-хал!мен, сез1М жалындарымен, тагдырымен б)р-б!р)не соншалык жакын-ау! Бауырлас, туыс- ау!Мынау энш! казак жасына соны баян еткел! тур!»—деген ой Абайдын ¡шж куанышты б1р сен!ммен де жаркыраткандай Айналадагы журтты умытып, Абай эсем энмен ¡лесш, ой сез!М:не бар ынтасымен бер1лген ед!. Бунын ажарын байкап, уйдег4н)н бэр! де кыбыр етпей, Мухаметжаннын жуз!не гана карап калыпты. Казак ен! емес. 407

Б!рак сондай б!рмунлы шермен, угымды куймен ыргалган майда коныр, назды коныр толкып кетт!. Мухаметжан «енд! айырылып калмайын, жадыма токып алайын» дегендей боп, токталмай айтады. Эз кецЫ де елж!рей суй1нгенд1к танытады. Татьянадай жасты кез алдында кергендей боп, терец сезшш, угынган сиякты. Осы е т н щ уст1нде угынды. Он!н токтата бере: —Тал бойынды уйыткандай, сорлы шерменде екен, э! Муны осыншалык кунфенте куйзелткен кандай гана жан екен, Абай ага?!—деп Абайга карады. Тындаушы езгелер де бул сурауды аса орынды кергендей. Бэр! де Абайдын жауабын кутт!. Озгеден жен!лдеу, шапшан сейлейтш К!шкене молда: —Е, оны айткызып отырган Фошкин гой!—дед!. Мухаметжан бунын каз!рг! кил1ккен!н жаратпай калды. — К,оя турынызшы, молдеке, Фошкин демей. Тшт!, сол акыннын аты да С1з айткандай емес! К!шкене молда тагы да шапшандап: —Е, енм калай екен? Мен бек дурыс айтам, солай! —Жок, Абай агам Пушкин дейтш сиякты ед!!—дед! де, Мухаметжан Абайга карады. Абай Пушкиннщ ем!р!н, ел!м!н кыска баян ет!п бер!п, «Татьяна хатына» кайта оралды. Мухаметжаннын жазбасын карап, ойланып, кей жер!н тузей отырды. —Осы да журек мунын жетк!зе б!лген т!л-ау! Шыны керек те, Пушкиндей акынды, казак баласы, сен де, т!пт! ис: мусылман галамы, сен де ел! керген жоксын... Не десен, уй де!—деп ойлана сейлеп отыр. —Иэ, эйтеу!р, кыз байгус шер-шемен!н айта б!лген-ак!—деп Баймагамбет куптайды. Керпебай осы кезде кумалакка таман тагы ущле бер!п ед!. Мухаметжан байкамаган боп, т!зес!мен кумалак агашты шетке таман ысырып ж!бер<п, Абайга карап: —Б1рак енд! сол Татьянаньщ осындай ун! жауапсыз калганы эд!лет пе, Абай ага?! Ж!г!тте б!р орай сезд! айтса, макул болмас па, кеудес!нде жаны бар болса, ем!ренбей тура алар м а?- дед!. —Бек дурыс айтады Мухаметжан. Кумэн!м!з дурыс, сез осы, Абай!—деп К!шкене молда да Абайдан т!лек еткен тэр!зд!. Абай аз ойланып отырып: —Ол да дурыс екен. Онегинд! сейлету керек болар!—деп б!раз отырды да:—Ой, б!ракол ез! опасыз ед!-ау, э!—деп ундемей Калды. Пушкинд! кайта окуга к)р!сть 408

Сол к у т Абайдын уй!нде тустеН!П алып, Мухаметжан Семейге жур<п кетг). Абай бупнп кеш бойы Пушкинд! тагы да кайта окумен болган. Бупнп кун) анда-санда алан еткен уак жайлар болса да, Абайдын Пушкинге окушы гана емес, акынша жакындаскан кун1. Туысын тапкандай боп шабытты ун косып толгана бой урган кун!И1н б)р!. Тунде кеш гискен етпн алдында Пушкин томын жауып жатып, Абай уй ¡ш)не еспртш б[р сы; айтты: — Дуниеге кез4мд! аштын-ау, Михайлов, кандай казыналарга мен! жетектеп екелген ед!н!.. Енд! мен!н кагбам орнынан кеш)П куншыгысым - кунбатыс, кунбатьюым куншыгыс боп барады! Солай болса, болсыншы!—дед1. Ас ¡ш!п болган сон, уйдщ 1ш! жатпай, кундеп едет бойынша «Абайдан тагы б[р эн.пме шыгар ма екен» дегендей боп, узак оть!рды. Алдында шам жакканнан аска шей!Н К!тап окыган Абай, енд1 уйдег1 жиын кенш!н ескер1П, эйресе бунын энг1мелерш телм4ре кутепн, бупнде атакты ертекш! боп алган Баймагамбетп ойлап жене Эйгер1мн!н де унем! курметпен ден коятын куйш еске алып, ешм б[р тын энпме айтып бермек болды. Сонымен тун ортасына шей[Н м!з бакпай, кадала карап, буны тындаган мэж1л4ске осы кеште Абай француз жазушысы Александр Дюманын атакты романы «Уш мушкетерш» кызык энпме елп, узак баяндап отырды. 2 Бупнг! кеште, Семей каласынын кунбатыс жак шепндег! Танжарык деген усаксаудагердщ уйшде, б1рталай жастьщбасы косылды. Танжарык уй! —Абайдын тагы б!р туысканы Цысатай деген жас ж ^птщ пэтер!. Кысатай кырдагы дагдысымен калада да конакшыл, кепш!Л болатын. Оз1 аз сейлейпн, момын жас болумен б]рге, ол манайына кеп адамды жинап, кещдш мэж!лк куруга еркашан куштар. Бунын буг!нг! конактары —Абайдын жакын туыстары мен акын, энии жастар. Сол жиындагы дагдылы конактын б1р! —каз!рде калын кара сакалды болган Шубар. Кекбай мусылманша жепк болса, бул б)р жагынан, орысшаны да бше бастаган. Абайша ездпнен ¡зден^п орыс ютаптарын да карай журепн. Абайдан жастары к!пн Кекбай да, Шубар да оный алдында кеп жазылып сейлемейдь Бфак о; 40^

жок жерде ездер!н «езге казактын бшпин, Д!лмэр! деген4нен кем eMecn¡3>>деп ойлайтын. Шубар—canai ктнетш , сыланган, кербез. Жанада сатып алган алтын сагатыньщ алтын бауы кара желетшщ омырауында жаркырай салбырайды. Ол тартына сейлейд), 6ipaK сейлесе, ¡рге бермей, езгелерд! ¡ле сейлег)Ш, мыскылшыл. Булардан баска конактын 6ipi —ен жас конак, Абайдын аса жаксы керет!н баласы Магауия. Ол —арыкша б<ткен аксур, суйтмцм жас. Би1к, кен ак мандайы да, жоталы келген кырлы сулу мурны да бар езге жиын ¡ш!нде буны 6ip оку-б!л)ммен агарган жан сиякты керсетет!н. Жасынын езгелерден к!ш!л!пне карамай, ол мынадай мэжш с ¡шжде кай сезге болса да батыл Kípicin, тен боп араласып отырды. Булардан баска алты-жет! Kicin¡H imiHne атакты енш! Мука бар. Боздай шыгатын зор унд) Мука —б т к денел[, акшыл жузд), келбетт! Ж1Г!Т. Оны осыдан ек! жыл бурын, api aHmi, api домбырашы, скрипкашы болгандыктан, Абай Уак imiHeH Kemipin ез колына алган, Магауияга жолдас eiin берген болатын. Буган такау отырган —Ырсайдын Ыскагы. Онын да ез eHepi бар. Кекбай, Мукалар казак елен) мен э т н , казак шеж!ресш айналдыратын болса, Ыскак —6ip жагы Абай аркылы, 6ip жагы ез бет<мен ¡здетп, окып-токуы аркылы удайы араб, парсы хикаяларын «жадына жиган» жас. Ол б4лмеген «Жэмшит», «КаЬарман Катран», «Рустем —Дастан», «Бактажар», «Мын oip тун», «Керуглы Султан» энпмелер! жок деуге болады. Осы жиын жана гана бастары косылып, кона жатпак боп, атшыларын петер-пэтерлер!не кайтарысып жiберген. Енй эз!л энг1меге Kipice бергенде, ауыз уйд!Н eciri шалкасынан ашылды. Танжарык yñiHin улкен сары самаурыны ек< и^н^нeн буы буркырай терп уйге Kipin келед! екен. Саудагерд)н толык, ак денел! кербез келшшеп самауырды 6ip ж!г[тке кетерт!П, ез< дастаркан экеле жатыр. Узынша кен белмеде ес1ктен торге шейш жайылган жумсак керпелер, кеп жастыктар бар. Солардын успнде кес!ле, шынтактай отырган конактар енд! кетер!Л!П, малдастарын кура отырып, денгелек устел мен самауырга орын 6epicTi. Устел ycii жасалумен катар, Кьюатайдынж!гт шкафтан 6ip бетелке коньяк пен тагы 6ip бетелке зубровканы акеп койды. Ауылдан согым TepiciMeH келш, калада 6¡p ай, ек[ ай жатып кайтатын бул жастар кейб:р кештерде, осындай жиын успнде аракты мэж<л]с, ен-сауык кеыин етк!зет1Н. Шайга арналган тетт1- дэмд!мен катар, тоназып турган казы-карта, жал-жая датураулы 4!0

куйде устел ycTÎHe орнай бастады. Ыскак мынау KepiHicKe кещл- ден!п, 6ip ыргалып койды: —Е, бесе! Мынауын акыл болды гой, К^сатай,—дегенде, 6ipa3 журт кошеметтей кулдь Шубар Ыскакты ез!л erin, ол айта берспн 6ip сезд) ¡Л1П кагытып: —Осынын 63¡ де «бэзм[ Жемшид!» болып бара ма дейм1н, Ыскак!—дегенде, Магауия, Кекбайлар кул!С1п койды. Ыскак айтатын ертеп-хикаялардын ¡Ш!нде осы отырган журттын 6ep¡Hin кулагына эбден каныкты болган сезд1Ц 6ipiH айткан еш Шубар. Улкен денгелек устелд!н. айналасында коралай жиылган конактар imin-жей отырып, эр алуан кещлд!, жел<кт! эн п - мелерге кетш отырысты. BipiH 6ipi эз<лдей, ¡ле сейлеген кулю де бар. Ыскак 6ip кезде Абайдын осындай жас мэжинсп тэу}р KepeTÍHÍH еске алып: —Абай агам осы жолы калага бекер келмей калды-ау!— деп ед[. —Жок, уй!нде отырса, отырсын. Осы биыл Kiian оку мен елен жазуга жаксы бет берген жылы боп тур!—дед) К,ысатай. Шубар киястана сейлеп, Магауияга карап: —Эй, б)лмейм1н, сол шынарын есе берсе, ез!М!з ыгында кап, елен жазуга батылымыз бармай калатын болмасак, - деген ед). Мунысы б4рталай жастын жана жазган елендер1н Абай сынына беруге корганып, тартынып журепн)н б)лд!ргендей. Онын аргы тукп!ржде Шубар кен!лжде жаткан кызганыш та жок емес-Ti. Шубар сонгы сайлауда болыстыктан Tycin калган. 1штей дэ- режекуМар, менменш)л болгандыктан, бул ж т т Абайдын кунде ecin келе жаткан акын атагын да кызганатын. Осы кунде Абай­ дын im-достарынын арасына Kipin, epi акын, ерi энпм атанбакка барын салып жур. Бунын жанагы ce3ÍHe Магауия кулд[ де: —Ендеше, Teyip елен шьшканша керсетпей тура турамыз да!- дедь Шубар мун шаккандай болды: —Teyip, жаманын кайдан 64лей4н, eñieyip, биыл 6ip жан: елшеу, жана уэз!н ¡зде[ип, 6ip елен жазып апарып керсепп ем: «Бул елен булай жазылмайды! Осы елшеумен мен жазамын» деп, сол жаналыгымды алып та койды-ау, e3ü—деп кыжылдана кулд{. Енд{ б4разда ауыз уйд4н eciri ашылып, колына камшы устаган, бет-аузын кырау баскан, табанынын кары шакыр- 41!

шукыр еткен, аяздаган 6ip жолаушы Kipin кeлeдi екен. Ол Kipe бере: —Ассалаумагалейкум !—деп мeжiлicкe даурыга селем берд!. Отырган журт бунын сэлем4н тосыркай, жактырмай, акырын алды. «KiM екен!)> Aecin, ун4ле карасты. Жолаушыны алдымен таныган Ы скак болды. Ол жадырай Kyjiin xíi(5e]pihn: «Е, Мухаметжанбысын?!>- дегенде, уйдепн4н 6apiHÍH шырайы шапшаа езгерд{. Абай ауылынан кеткен бепнен калага 6yriH желп, Му­ хаметжан жаца кеп ат тумсыгын TipereH жер! осы. Ол ел-журт- тын амандыгын жапырлай сурап жаткан жиынга жауап бере турып, саптамасын тастады. Бел)н memin, сырткы KHiMiH memin болып, шокша сакалы мен кыскалау муртына каткан музды арылтып, 6ipa3 токталып турды. Енд! отыргандар ер жерден кагылып, «былай шык, былай шык!» дескенге кел4п едг Му- хаметжан саспастан cypiiHin, ыкшамданып алып, тер жакка карады. — Дел бупн осы Мука мен Кекбайдын тап ортасынан отыруга руксат па, кауым!—дедi. Мука томен кагыла берд]. Мухаметжан кел{п касына отырганда, Кекбайдын ойына 6ip ce3ÍK Kipin калды. Энде де, акындыкта да осы отырган жастардын ешкайсысына жол бермейм[н дейт!н кеуде Мухаметжанда анык бар екен1 куменс{з. EyriH ез4нде 6ip кыжыл бар сиякты. Мухаметжан жайланып болмастан, Кекбай соктыга сейлед4: —Сакал-муртына муз катып, шакыр-шукыр басып келген KÍM десем, ауыл екен гой! Мухаметжан: —Ауыл жаман болса, медресен: тастап, Кудайдын уй!нен кашып, e3ÍH негып ауылга барып ЖYpciн? Бурын Кекбайдын молдалык окуын окыганын еске алып, журтты KYЛдipe кеп, Мухаметжан: —Ундеме, береке сол ауылда, негыласын?—дед!. —Кай 6epeKeHi айтасын?—деген Кекбайга: —Кай берекен: айтсан да, тауып беруге мен кепш болайын. Тек шайымды imKÍ3mi, жаным!—деп пандана карады. Осыдан сон Мухаметжан ундеген жок, шайга Kipicii. Озгелер iuiin-жеп болтан. KeñiH-KeñiH meriHin, бурынгыша енпме, ез!лдер!не ауысты. Шубардын T^eri бойынша enai журт эн-куйге ауды. Бул кездерйн бэр1нде Мухаметжан ашыгып, тоназып келген бетшде ун катпай, казы-картаны жеп, шайды мeйлiншe Kec^in, терлей imin отыр eni. Журттын елещн де, э т н де, TinTi тын- 4Í2

дамаган тэр)зд). «Озепмд! жылытып алайын» деп койып, Кысатай усынган коньяктан да 6ip-eKi рюмка irnin алган. Эред^кте 6ip ретте Ыскак будан: «Абай ауылына соктын ба, ден! cay ма екен?»—деп сураганда, кур гана: «Соктым, cay, селем айтгы»,—деп кана койган. Акырында ол шайга ебден канып больш, кей!н meriHin шыкты. Дастаркан жиылды. Осы кезде боздай шыккан басым унд) Мука «Топайкекке» сермеп отыр едь KeñiH журтгын тшеу! бойынша тагы да баска 6ip-eKi енд! айтып шыкты. Сонгысы 6ip коцыр ecKi эн. Cæi де —«Ауылым кепдп барады кек кауланга» екен. Осы эн 6¡Te бергенде, Мухаметжан журттын сураганын кутпестен, тамагын кенеп ап, Муканыц домбырасына кол созды. Анау да энш 6iTÍpin, устата 6epin едь Мухаметжан домбыранын кулагын бурай, куйлей отырып: —Осынша акын жиылып ап, «Жабагы арык, тай сем13 кеп сауганга» деп отырармысын ani кунге! Тындасан, еленн1н елен!Н тында. Сез олай емес, былай!—дед! де, бегелместен эн соза женелд1. Бул кеткен Татьянанын нэз!К назы —«Амал жок, кайтт[м б!лд1рмей». Журт калт етпей, тына кап тындады. Мухаметжан 9HÍHÍH буларга мэл)м 6ip ерекшел[Г1 —emuip ce3i шала болмай, анык ест)летш. Алгашкы 6ip ауызды ест!генде, тындаушылар, «бэй!т пе, орыс эн) ме?» деп, н е т тындап отырганын айыра алмады. Аздан сон бул эннщ эзгеше 6ip коныр муны бар, шер толкытып шыгарган салмакты, терен эн е к е т байкалды. Осымен катар, 9cipece журтты уйыта бастаган еле ni мен тШ ед1. Барль!Кжас акындар мунды гашык леб!з1Нуккдн сиякты болды. Eiрак, сонымен катар «осьшай болса керек ед! гой» деумен 6ipre, «03¡MÍ3 ecitin кермеген сыр мен шер екен-ау» деп, кулай тындайды. EKi-уш ауыздан сон Мухаметжаннын аузына барлык елшн кез! кадалып капты. Тан-тамаша калдырган гажап саз. Жэне соншалык нэз)к буралып ыргалган таза ce3¡MÍMeH сондайлык 6ip ыстык журек ил катып, ун салгандай. Кезшщ жасын ipKin турып айткан, кез алдында д!р1лдеп, тыныс алып турган шыншыл кетл ... Мухаметжаннын кызара нурланган жузш Kepin, жанагыдай эсем жырына слт)П отырып, аккешл Ыскак 6ip эрешктелл катып калды: - Ой, кемейщнен айналайын!-дейд!. Эншей1нде кулерлжте жай. BipaK мынау халде ешк!М де тыныштыкты бузган жок. 413

Эний ¡рюлмей отырып, барлык «Татьяна хатын* акырына шей1Н жырлап шыкты да, курсшш ап, мандайынын тер!н сурте бастады. Уй ¡ш! с!ллдей тынып капты. Кекбай да, Шубар да ун катпайды. Булар сурлана том- саргандай боп, Мухаметжаннын тус[не де карамайды. Онын бет)нен ыккан тэр)зд). Кекбай Мухаметжанньщ кел!С!нен-ак осындай б!рдеме шыгарын сезгендей болатын. 1ш!нен: «Астам сейлеп кел!п ед<, тег1Немес екено,—деп, мынау елен мен эннщ жен-жосыгын да сурауга батпады. 8 зге акын-енш)лер де осы сиякты халде отыр. Журттын ундемеген жым-жырттык куйш Магауия тана бузды. Ол Мухаметжанга эл! суйс!не караган жузбен: — Ал Мука, енд! бул эннщ, бул еленнщ жен-жосыгын айтпайсыз ба?—дед!. Шубар мен Кекбай Мухаметжанга енд! карасты. Б!ракекеу! де катты куд!кпен караган тер!зд!. Мухаметжан бегелген жок. К!шкене молда жазган хатты Кекбайга берш жатып: - Бул Пушкиннщ сез! емес пе, ж!г!ттер! Соны жакында казакшага аударып жэне мынадай эн шыгарып, «осымен айтындар» деген Абай агам. Бэрще ж)берген, менен ж!берген сэлемдемес! осы!—дед!. Шубар енд! гана жадырап, кул!п ж!берд1: - УЬ! Жаным жана юрд! гой, Мухаметжан «ез!м шыгардым» деп сала ма деп зэрем жок едИ—дед!. Кекбай да суйс!не кулдй — Бэсе, мынадай жыр шыгарган, Мухаметжан-ау, сен болсан, сетм ен не деп тайталасар ед!м? Жолды бер!п, енд! еленш жалгыз сен айт, мен койдым дегеннен баска нем калар ед!? Туу, багымды алып коя жаздагандай боп шукшиып ен, ракмет саган, шын ракмет, Мухаметжан,—дед!. Журт Шубар екеущщ шыншьш эз!л!не катты кулд!. Осы кезде Мухаметжан сыртта калган атын ес!не алып, тыска шыгып кетп. Кун! бойы терлеп кеп, енд! далада аязда тоназып, д!р!лдеп турРан атын жылы корага ез кез!мен к!рг!зд!р!п, жайластырып болып, Мухаметжан кайта уйге к!рген уакытта караса, уйдщ !ш!ндег! жай б!ртурл! жат боп, езгерш капты. Енд! улкен устелдщ ортасына пеш кырында турган лампаны экеп койысыпты. Бастыгы Ыскак боп, бес-алты юс! кагаз, карындаш алып, устелге жабысып капты. Шет!нен кеш 1р!п жатканы —Юшкене молда ж!берген «Татьяна хаты*. 4!4

Мухаметжан ундемей Kipin, eciK алдында 6ipa3 турып, мырс erri: —Е, мынанын 6epi менщ буйрыгымды Keuiipin жаткан necipiM бопты гой. Бэрекелде, Пушкин,Tirrri еруагыннан айналайын!— дед[. Акындардыц кур кулген4 болмаса, бул сезге жауап кайырар муршасы да жок. Олар Teric Kemipin болган сои, осы кеш бойында 6ipey домбырамен, 6ipey унмен ылги «Татьяна хатын» айтуда болды. Тек уйрене алмагандар Мухаметжанга бастатып, ездер) еюден- уштен косылып отырып айтты. Сонымен тун ортасы ауганша барлыгынын ден койганы Мухаметжан экелген жаналыксый ед1. Кеп мезгш eiin, жатарманга такаганда, бул уйд4н ¡имнде домбыра тартып, эн сала бшелн адамнын барлыгы да Татьяна энш, мунын жаттап алды. Осы кештен ек) кун еткен сон, каладагы 6ip Уактын кыз уза- татын тойына Муканы шакырыскан ед). Сондагы кыз-келшшек, куйеу-жолдастар, кайын журт, жас-кэрш)нортасында «Татьяна хаты» Пушкин уынн езгеше жана 6 ip кауым ортасында, тунгыш рет топ алдына шыкты. Атакты энш!н!Н ун1мен орыс акыны сазын шертт!. Бунда да барлык мэж1л к п шын сез!П, шыншыл наз уйыта мулптт!. Мука сонгы сездерш ыргап, кайырып болганда, энн!Н басынан-ак кулай тындап отырган 6 ip карт сез катгы: —Карагым, кеп жаса, бойды балкьпып-ак енер айтгын. Ал енд4 осыны айткан юм? Соны 6ip шеш)п берсенил!—деп ед1. Энпп Ж1пт: —Орыстын баягыда еткен акыны Пушкин деген Kici болган екен, сонын сез!. Цазакшага аударган Абай!—дед:. Осы куидерде калада, e 3i кездескен меж[люте Ыскак та, Мухаметжаннын ез! де унем) «Татьяна эн[н» айтумен болып ед{. Цаладан кайтар алдында Магаш Михайловка сонгы рет юрдь Абайга досы жазган хатты алып отырып, бундагы жас ара- сындагы кызыгы басылмаган жана эннщ де жайын айтып ед1. Абайдын Пушкинд[ аударганын, 3 cipece Татьяна хатын аудар- ганын ест!генде, Михайлов Магашка ентелеп, жакындай тусп. Бул хабарга кызыгып, сурастыра бастады: —К,алай? Ибрагим Кунанбаевич «Татьянаны» казак Т)л4нде сейлеткен бе? Кандай боп шыккан? Маган казакша болса да айтып шыгьщыз. Асыкпаныз!—дедь Магаштьщ журуге ынгайланып, колына устап отырган тымагы мен камшысын Михайлов кос колымен алды да, устел устше койды. 416

—К е т , Магаш, айтыныз, маган айтып бер!щз! Абай аударган сездерд! м е т и б м т м келед!!—дедь Магаш Михайловна тагы бф жаналык айтты: —Сез гана емес, ен< де бар. Б<з «Татьяна эн!» деп, каз!р осы барлык Семей шаЬарына кунде-кунде айтып, жайып журм<з! —Эн!! Музыкасы ма? Оны юм шыгарган? —Оны да екем шыгарган. —Айтыныз, ендеше, етм ен айтыныз. Магаш осыдан сон «Татьяна хатын» Михайловтьщ жуз)не тура карап отырып тугел айтып шыкты. Михайлов бул кездерде казактын тш!н кеп тус)нет!н боп калган-ды. Эз! жаратылысында ен-куйге де аса бей!м адам болатын. Балалык тэрбиес!нде музыка сабагын б!рнеше жыл окыганы да бар ды. Магаш эн! сонгы кез!не жеткенде, ол ынылдап отырып б!рге костап, косыла айтып шыкты. Абай эн1н о да жадында тез тутып калды. Айтумен катар, энн!н уэзЫ мен елен жолдын елшеулер!Н де санай отырып, Ж1Г)т эн:н б трген кезде ол орнынан атып турды. Магашты ек1 иыгынан кысып, аз сините тус1п: «Ракмет, кеп ракмет!»—дед! де, сол арада тез сейлеп кеттИ — Ибрагим Кунанбаевичке сэлем айтыныз, мен оны куттыктаймын. Бунысы жаксы, аса жаксы. Пушкинд! онын халкы б)лмек керек. Б)лмек тупл, суймек керек!—деп кызына сейлеп алды. Сонын артынан эн устшде ез[ байкаган б)р жайын айтты: —Б)рак мен)н ойымша, аударганда П уш кинтн кей жер!н дэл аудармаган екен. Эс!ресе, барлык жолдардын елшеулер! Пушкинмен унем! б1рдей шыкпаган. С!з айткан энге Караганда, солай байкалды. Тек мен муны кемш!л!к демеймш. К.азакшаны шала ангардым. Тугел уккам жок. Сондыктан еленн!н бар жаксылыгын б!л!п алмай, кемш)л!г!н айтып, сынау эд1летс!зд!к болар ед!. Оз<н!зше, ез бьпуЫзше, казакша елен! жаксы ма, калай? Пушкин осы «Татьяна хатына» Караганда, мзше, енерл! акын ба?—дед!. Сонгы сурауына айрыкша магына бер!п айтты. «Татьяна хатын» казакша окыганнан бер! Пушкин турасындагы Магаштьщ ойы, т<пт! белек, аса кад!рлеген ой ед!. —О, Евгений Петрович, Пушкин эр елетнде осы «Татьяна хатындай» болса, 6)3 казак баласы ондайлык куатты керген ем естз. Пушкинн!ц 613 б!лген ортада тендес) жок па деп ойлаймын. «Татьяна хаты» б!зге экем аударып берген керк!нде, Пушкинд! соншалык касиетпен, сэулетпен танытты!—дед!. 416

Михайлов бул сезден аударманынаныкакын аудармасы екен!н ангарып, Абайга тагы да алгыска толы, калткысыз достыкка толы сэлемдер!Н жолдап жатты. 3 Бупн Акшокыдагы ауылда калын думен, бар ауыл ебперде. Кешю шайдан сон Абай отырган улкен белмеге конактардан баска барлык ауыл адамдары да 6ipi артынан 6ipi кеп, лыктолган ед[. Белмеге сыймагандарды Эйгер!м, Ербол, Баймагамбетжене Абайдын жас ¡Hici Кэк!тай TepTeyi меймандос жузбен тукп<р уйге орналастырады. Ауыз уйге жайгаскан жастар да бар. Абайдын тату, сыйлас керш!лер{ —шал Байторы, картан Бур- к{тбай, Байкадам сияктылар кастарына кемп!рлер!н epTin кеп, Абайдын ез жанына отырыскан. Даусы ж!н!шке болса да, аса катты шыгатын Кэк)тай Эйгер!мге кемектес!п, уш уйдеп жиын- нын бэр)не 83Í шай жасатып берпзген. Кай уйге барса да ашык- жаркын жуз!мён жиынды ырзалап, улкенн<н 6epiHe эдеп*п ¡H¡ болады. Женге, курбыларга эз!Лкой, ак кейлек, ашык кайын боп, Абай мэжшюж бул ауылдын барлык жанына epKiH, кызык мэж!л[с eTKici келед!. Кэк!тай — Абайдын Ыскак деген iHiciHÍH баласы. Жасы Магауиямен курдас. Ол eKeyi достык пен туыскандыгы, курбылыгы косылып, жан жузшде ен 6ip Terri, ыстыкжакындар болатын. Кэк)тай Магауиядан кысы-жазы айрылыспайды. Сонгы ею жыл бойында удайы Абай ауылында, сонын ез тэрбиес!нде журелн. Кен, ашык жузд!, шошактау келген сулу, етюр кезд! Кек!тайдын мурны шолактау болса да, бепнде бала-бозбалалык, уыз жастык бар. Жукалау, кып-кызыл e p ^ e p i MÍHC¡3, KÍHec¡3, тазалыкпен тыныс алады. Кандай сулу кызга 6¡Tce де, Minai депзерл!к емес. Онын осындай айнадай ашык, таза мелд[р жузбен пинюлдеп, катты сейлейпн жене бар шынымен yHeMi ашык сейлейТ!Н мшездерж Абай ерекше суйед!. Оз бала- ларынан, тек Магаш пен 96iu i болмаса, Кек!тайды сонагурлым артык керед!. Оны эке-шешелер)не ж!бермейд!. — Ыскак пен Текпден, Мен!кеден не тэл!м алушы ен? Cen¡H атан-анан осында —03¡M боламын. Менж бауырымда, касымда е с ,- дейд!. Аса меМрленш, Кэк!тайды кен!лденд[рш отырады. Калага барып оки алмаса да, сонгы ею жыл бойында Кек)тай Абайдын касында отырып, орысшапл уйренуге, жен)Л ютаптар 4!7

окуга ынтасын салып жур. Жаздыгун! елге келген Эб!штен сол жаз бойы окып калган ед). К,алада, школда болган Магауиянын бшген!нен де кеп пайдаланатын. 03¡ Абайдын касынан ею ел! айрылмайтын. Ат уст) ж уркте, жай отырган меж!Л)сте, ас устшде, кыскасы, Абайдын. калт еткен бос кез!нде орыс т!л1 жен!нен, окыган KiianTap мендер!н унем< суранып, талмастан TiMTtHín, турпнумен болатын. Кэк!тайга онын ерекше ыкыласы ауганынын тагы 6ip ce6e6i бар. Каладагы орыс мектебж керген жок. BipaK Ka3ipri К ек1тай 63ÍHÍHTepôHeciMeH, тэл!м-тэрт[б!мен, ¡здену!мен анык 6ip жаксы мектеп окушысы T^ajpismi. Кай мектепте болса да устаз тэрбиеш!лер) мактан eтepлíк 6¡p сипаты сай шек)рт TepÍ3A¡. Сол Кэк!тай 6yr¡Hri Абай ауылынын конактарынада улкен кызу, кызык жел)К бтргендей. Конактардын жастары Абайдан KiLui болганмен, Ka3¡p Абай алдында Кэк!тайдын epKiHAiriH, ерке иелюн Kepin, ce3in отырып, ездер! де 6yriH Абайга 6ip уйдщ ¡ш)ндей жанаса, жакындай тускен сиякты. Бул конактар бетен емес. Абайдын ¡Hi-достары: акын, eHmi, жас кауымы болатын. Олар барлык тобымен 6ipHetue ай Семейде жур!П, жана кайтып келген. ByriH кун батар алдында Абай ауылына кеп шана, кеп салт атпен асыгып, сагынысып жеткен Мука, Магауия, Б1рсай, Кысатай, Мухаметжандар болатын. Конактар кептен 6epi Абаймен керкпегенджтен гана бупн конакша отыр. Болмаса, дагдыда кыс пен жазда, сонгы жылдарда Абайдын ауылын узак уакыт ез уйлер!ндей eiin , кен. жайлау, кызык думан-мекен ет<п жататын жастар ендю бар ел ¡шгнде KOH^iHe кымбат кад!рл) кауымы осы жиын болатын. Сол жастар келш, шайга отырмастан бурын-ак, Абай мен 9ñrep¡MHeH, Ерболдан бупнп кешт! ездершше кен сауыкпен етк)зуге руксат етшген. Топ атынан бул жайды бшдфген Ь!скак: — Абай ага, 6i3A¡H осы тобымыз биылгы кыста Семей кала- сында LueTÍMÍ3aeH энш!, акын боп атак алып кайтпадык па! Атакты энпи мына Мука былай турсын. Калада кыз узатылса, кел!н туссе, сундет тойы болса, ар жак, бер жактын барлык уйлер! осы б!зд!нб!рде б!р[м!зд[ колгатус!р!п, ез мэж!л}стер!Н1Н шырайын ашуга сонша куштар болды! Tinii, канымыз жерге тиген жок. Каланыздын алаканынан тускем!з жок деуге болады. Соньщ кептен-кеп ce6e6i c¡3AÍH eHAepinÍ3, енмен айткызган елендер)н[з болды. Ocipece, мына Мухаметжан апарган «Татьяна энше^ тал бойы уйымаган жиын кермед!к. СуйТ!п, MiHe, ауылынызга осы кеп отырган ¡Hi-бауырларын эн-енершн улкен 4!8

6ip думаны боп, тын енер тауып кеп отыр. Бупн сол тобымызбен алдыныздан етейк. B¡3nin сауыгымь[зды кер!щз!—дедь Абай Ыскак сезде^н куле отырып, суйс!не тындады. —BipeyiHHin езщ 6ip уйд)н думаны болсан, бупн кауымын боп келгенде, Акшокыга кан базарды Keuiipin келд4к десенш!. Сал! Салындар ен!Н мен сауыгынды!- дед!. Содан кейшп ce3ÍH шай бастала берген кезде уй imi, достарына каратып айткан: —Эйгер!М, Кек!тай, Ербол, Баймагамбет! Сен тертеу]н, ендеше, ауылдагы анау керил-малшылар корасындагы барлык уйлерд!н шал-кемп!рлер!н, жас-желец[н тугел жиып екел)п, булардын эн-сауыгын 6ipre тындандар. Олардын кенШ ceprin калсын. Мына конактарын болса, Семейдщ калын кала, мол жиындарында бейгеге Tycin тесел[П келгендер, мандайы ашыл- гандар кер!нед{. Алкыны зор емес пе! Б1здщ тертеу, бесеу тана боп тындаганымызды азсынар, Mice тутпас. Осылар олкь!сынып, уртын шайнап алмасын, уйренген кауымын, халкын кастарына жиып бер[ндер. Бар уйлерге жайгастырып отыргызып, оларды да жаксылап конак епндер!- деген. Ымырт жабылганнан 6epi карай Кеютай, Баймагамбет eKey¡HÍH тыным алмай, сарп урып жур<п журтты жинагандары, кетлдене куткендер[ сонан сон басталган-ды. Думан-сауык басталганша Магаш Абайга каладагы кеп жаналыктарды айтып отырган. Bip уакыт экес[н<н сурауымен Михайлов жайына кеигп. 93ÍHÍH Михайлов уй!нде б!рнеше рет болганын айтты. Буган да ютаптар 6epin, кемек eTKeHÍHсейлейд!. Сонымен 6ipre ен сонгы кездесуд) eciHe алды. «Татьяна eHiHe» байланысты Михайлов мжездерш, Абайга айткан жаксы сэлемдер!н жетк!зш. Жене де: «Пушкин antueyi мен Абай ye3¡Hi дел б[рдей емес пе?»деген куд)кт! ойы болганын да жетк!з{п берген едь Абай Михайловтын таныгыштыгынатаныркап, cyñciHin сейледг — Михайловтын айтканы рас, ж!пттер. Мен<н терж!мам Пушкин елшеу!мен yHeMi б!рдей Tycin отырган жок. Дел тапкан. Одан баска, Татьянанын журек п л 1Н казак пл!мен айткызуда, менщ ез<мше, ез!мд!к 6ip себептермен, кейде дэл шыгармаганым да бар!—дед!. «9з!мд!К 6ip себеппен» деген<нде, ез каны мен жанынан туган кейб!р шындыктар барын туспалдаган. Б!ракбул жайды бул отырыста осыдан api шеиилш, таратып айткысы келген жок. Михайловкасуйс)нген ойына кайтаоралды: —Япырай, каншалыккайран каларлык cepreKTiK, сезг!шпк бар Михайловта. К,азактинн жете бшмейд!, б4раксонда да м етн 4!9

KyniKTi жерлер)\\ии дел басып айткан. Бу гылым адамнын бойына c¡nin, бар жаратылысын агарткан шакта, кандайлык кырагы касиет 6iT¡pem. Касымдагы казактан да, алыста отырган Михайлов MeHÍH барымды 6bin, болжап отыр гой!—дед!. Бул кеш тун ортасына шейн созылган эн мен елен, эсем енер жарысынын кызу, ерк4н сауыгы болды. Тунп астан сон, кер- ш!лерден келген конактар жатар мезплш ойлап, тараскан ед!. Енд{ кала конактары мен Абайдын ен жакын айналасы гана улкен уйде кец<рек, тыныш жайгасып отырысты. Бул кезге ше- ñ¡H конактар мен ауыл адамдарынын ¡Ш)нде эн айтпагандар аз- ак. Ол тек Абай мен Эйгер!м гана. Екеу!нен басканын барлыгы, ôipece жеке айткан Мука, Мухаметжан болса, б1рде екеулеп айт­ кан Магауия мен Кэютай болды. Кейде Ыскак, Ербол, Байма- гамбетке шейш косылып, тобымен, ез4нше хор болып та айтыскан. EHAiri отырыста Абай мен OñrepiMHiH калауы бойынша жеке, шебер энш!лер гана еск)Л!-жана эндерд} айтып отыр ед!. Bip кезекте Ыскак пен Мухаметжан OñrepiMHiH ез) айтуын errimi: —Талайдан женешемн!н 9HÍH ест)мей KerriK кой! —Нел!ктен айтпай Kerri? Bip тындайтын шагымыз болмады ма, Абай ага!—дескен. Абай да OñrepiMHiH нурлана балкыган, ак-кызылы шапак атып кер)ктенген жуз)не аса ынтыккандай карап калган екен. —Айтпай Kerri гой, Эйгер}м! Айтады дейм)С!н!- дед!. Уншде eкiнiш тэр{зд{ 6ip кимас, киналу салкыны да бардай. Шынында, сонгы б{рнеше жыл бойында Абай мен OñrepiM арасы тек 6ip сыйластык кана сактаскандай. Ке- т л д щ тоны ж!б4п, бурынгысындай eMipeHicKeH KyñAi кайта таба алмаган. Сырт суМспенджпен гана 6ip орында турып калгандай ед!. Араларында алгашкы бакыт жылдарындай узак сыр шеш!п, шер айтатын сагаттар уз{лген. Ыстык толкын KyHAepi токталып, элденеден тыйылып калган болатын. Эйге- piM жанагы Абай назын Kepin, сол бурынгы кундерд!н ерекше H93ÍK сез!мталдыгымен журеп дур С!лтнгендей болды. Жалт бурылып Абайга караган нэркес кара кездер!нде тун- гиыктанып турган керкем ажармен катар, 6ip сурау да бар сиякты. Куйл!, H93ÍK yHiMeH эн ыргагын акырын айткан сэнд1 саздай eTin сез катты: —Мен бе едм , Абай-ау! Айткызбай кеткен ездергтз, o3¡H¡3 емес пе ед{мз,—деп сыпайы гана кул!П койган. 420

— Ендеше, айтшы, Эйгер)м! Шертш! барынды. Б!лген!н, укканын бар ма, жана эн!нд! айтам! Бар ма ед! сондайын?- деп Абай езге емес, енд< тек Эйгер!мн1н айтканын кутп. Осы кезде Эйгер[м Ерболгэ сел гана кабак кагып, белг[ еткендей eдi. Сырм!нез дос домбыраны Муканын колынан алып, Эйгер!мн!н касына отырып, Татьяна е т н тартып женелд!. Сол сетте, бул меж!л!сте Абай ез! де кептен естмеген жене естн меген!не енд! ек[нерл[ктей етепн Ж1№шке кум)с толкын, нэз!к, сынгыр ун кетт!. Абай тындай отырып, тандана тусед1. Бул б)Л- месе де, ез! «уйрен» деп айтпаса да, Эйгер)м Татьяна енш жене Татьяна хатын тепе жаксы б!лед! екен. Ерболта жана белп еткен! — Эйгер!мн!н сонгы кездег! сырын сол б!лепн. Оган домбыра тарткызып, сонын баяу ужмен айтуынан Татьянанын эн!н де, барлык хатынын узак сез!н де Эйгер<м езд)гжен жаттап, бш п алтан екен. Бунын эн! шыкканда, Татьяна сазын осы кунге шейж айтып журген Ж1пт енш!н!н бэрг «Шын Татьяна осы! Алгул жантан ак жузд), езгеше нурлы Эйгер!м» деп, «дел езЬ деп таныды. Таныды да, кыбыр етпей, с!лт1дей тынды. Абай да алгаш энд! шыгарган кую Мухаметжан айтканда, б)р тамашалап тындаса, сонан сонгы анык бойы ерш тындаганы осы. Ауылда Абай касында енш! жастан ешк!м калмагандыктан, Татьяна эн! тек домбырада болмаса, эз!рше кеп айтылган жок-ты. Эйгер!м каз!рг! сэт!нде Абай уш!н жа­ на б!р таные, туыс тапкандай. Сонау жылдарда ер! Эйгер!м- нен кез ала алмай, де\\н уз!ле кыбыр етпей, уйып тындайтын куй!н тапты. К,аз)р Эйгер!М ез! де эндеп сезд!, б!р дыбысын булжытпастан анык етш, эрб)р азгантай накысын да бар жанын салып жетк!зе айтады. Эн емес, бул сэтте ол арманын, назды мунын шертед!. Татьяна назы емес, ез журепн!н кай- най шыккан ыстык жалын шынын айтады. Жан-иманын, жас-м!нажатын купия дугасындай елп, жалгыз кад!рлес!не арнайды. Абайга айтады... ... Эзгеге ешб!р дуниеден Ерюмен тимес бул журек. Эуелде тагдыр иеден К,ожам сенс!н, не керек. ... Эуелде юрд!ц тус!ме, Ортактасып ем!р1ме. Толгау салып ¡ш[ме, Сол кундетак жактын кедмйме.,.. 42!

Кудайдан болгай деп eMi, Кудайыны мол бердим. Керген жерде-ак мен ceHí, «Осы екен гой, сол!» дедш... Тагы да толкынып, назды, мунды жар mepi ширатылады. K,a3¡p 3Rrep¡M жуз! аппак бопты, кызыл арай жогалгандай. Шын шабытты акын ыстыктолкынынаберШпть Даусына, ce3ÍHe бар жаны 03ÍHÍH шыншыл тынысымен тутас epin косылгандай. Айткан сайын H93ÍKTeHin, нурлы сырын аша тускендей. Жиынды умытып, 6ip Абаймен наздана к!неласкандай. «Жазыгым бар ма ед4? Болса, кешпесщ жол ма! 03¡Me ез!ц гана болып, барынменен келмесен, жол ма! Тапшы кайта, бурынгы жаркын, ыстыккун!нд{. Тапшы 03ÍMA¡!» дегендей. ... Жаткан сайын уйкыга, Дуга окушы ем шошынып. Унатып меж халкына Журуци ед)н косылып... Шеш KeHUiiMHiH жумбагын, Элде 6epi алданыш, Жас журек жайып саусагын, Талпынган шыгар айга алые. Осыдан сонгы жолдардыц Ж)бек талдай H93ÍK ширатылган C03Í мен ыргагы Эйгер!мн!н 6ip куатын, енд!п шыдамын ыктиярдан тыс ancipeTin, y3A¡KTipin апара жаткандай. ... Не болса да, ез!мд! Тапсырдым с)зге налынып. Толтырып жаска кез!МД[, EcipKe дейм!н жалынып...— деп келд! де, Эйгер)м токтап болмастан, екеш жылап Ж!берд<, тына калды. Уй imi де жым-жырт. Абай куп-ку боп, eKi K03i шараеынан шыгып улкей[П, бар денес! тонази д1р!лдегендей, кабак шытып калды. К.атарында отырган Эйгер{мд< катгы кысып кушактай алып, жасты кез1нен узак еуй!п алды. — OHrepiM! Аеылым! Эн!цмен, жасынмен кайта таптын. ба! Татьянанын eHi, наз-муны сенщ де журегщнщ шыны боп шыкты-ау кец)л!н,нен!—деген ед^ 422

EKeyiHiH айналасындагы жас достар кауымы да булардын куй)Н соншалык жаксы угады. — Кайран Татьяна, казак кызынан да мундасынды таптын ба! Талай шыншыл жаска пл 6iT)pepcia-ay!—деген ед! Ыскак. 9зге журт ун каткан жок. BipaK «анык рас, шын солай)> дескендей, ым каккандай болысты. Жастар Абай мен SHrepiMAi енд! кайта сейлете алган жок. Ол eKeyiHia журеп каз:р сезд) кажет етер еместей. УнсЬ халдер!нде шыншыл кенЬдер! каз[р- ак сырласып отыргандай. Кайта оянган катты гашыктык енд! келденен 6ip сезд! де, келденен 6ip де 6ip кезд! де керек етер еместей. Осыны анык ангарган Мука мен Ыскактар акырын турысып, тараса берщ. Аз уакытта Абай мен Эйгер)м екеу! гана калганда, 6ipiHe 6ipi соншалык ыстык жалынмен кушак жайып, узак суй!с)п калган ед!. Б)рталай жыл угыса алмай, тыгылып калган ¡штеп туй!ндерш эн таратты. Шабытты, тен акынша табыстырды. Бул ем!рде енд! кайтып кажымастай, айнымас, азбас махаббат табыстырды. Таьянанын мунды сазы мен шерл! назы кайта куантып, ешкендер!н жандыра табыстырды. Осылайша 1887 жылдын кысында орыстьщданасы Пушкин езж щ суй!кт! Татьянасын колынан жетектеп кеп, кен казак сахарасына ен алгаш рет кадам басты. Оз: тындаушысын уйыткан кад)рл! акын болды. Татьянасы казак жасынын журек ce3tMiHe бурын казак сез!мен айтылып кермеген керкем, шебер т!л 6iTipin, жандай жакын туысы бола кел!П ед[. 423

эпилог Акшокыда туган елен, елен мен эн, сан-салалы жырлар кеш!р)л!п, жатталып, эуендеп толкып тарап жатты. Алуан сыр- лы жана сез Арканын коныр жел!ндей жай жылжып, б!рак кен жайылып тарады. Бул атырап, бу сахара бурын ест!меген сарын ес!тт!. Гасырлар бойы жумбактай унс!з суракпен мелши!п, мул- Г)П турган далага жел канатымен жырдай жауап ест!. Иг! жел- дей... Жыл жетер!Н б!лд!рет!н кектем желждей ест!. Ол —тарих- тын жана б!р тел!н!н ун!. Арттагы кыстан тумай, алдагы жаз уилн, жаздын жана ес!м-ен!м! уш!н, гул атар т!рл!г! уш!н туган телдщ ун-леб!з!. Онын жыры —жана дуние кексеуш!, жана ер!ст! ¡здеуш! жыр. Барлык сергек ой, сез!мтал журектер уш!н, тынымсыз ойлар уилн, алысар ж!гер уш!н туган жырлар ед! ол. Акшокыда туган елен, елен мен эн жатталып, кеилрШп, эуендеп толкып Ералыга жетт!. Абай калага апарып окыткан жатактын жет!м балалары Хасен пен Садуакас кеш сайын ездер! кеш!р!п алган елендерд! окиды. К.удык басында, кешке ауыл сыртында, от басында ер кезде Абай сездерж буларга окытып отырып тындайтын Дэркембай бастаган кеп кэрижас бар. Абайдын ага досы Дэркембай насыбайын и!скеп, ш!м!ркене тус!п, хат окыган жаска жабыса такап, узак тындайды. ... Кдлын ел1М. казагым, кайран журтым, Устарасыз аузыка тусп муртьщ...— деп, ел мундары боп кеткен Абайды кез алдына елестетедь Онын айтканына сенед! Дэркембай. Акын мунына карт кен!л!н!н мунын косып бас изейд!. Дэнд!бай, Еренай боп б!р кезек «Кузд!^ окытады. Б!р емес, кайта окытады. Кдра кидан орта кап урыспай берсе, О да кылган кедейге улкен сыйы...— дегенге барлык кэр!лер кушырлана кулед!. Буны бекер ед! деп ешб!р Тэкежан, Майбасар, Оразбайлар да айта алмас... Осы карттар уй ¡штер!мен бай ауылдардын шет!нде талай кеш!рген куйлер, кундер гой. Сондайлык ез куйлер!не деп тиет!н елендерд! бул жиын, ес!ресе кеп окытады. Окытканды м)се 424

кылмай, кейде «макамдап айт», «энде*пп окы&деп, жастарга энге коскызып айткызады. Bip кезек бар жастар косылып жырлап та кетедь Коныр кеште кеп жастын ун<мен толкыган шындык жыры тындаушы карттарды катты таныркатады. Суйсжген ундер шыгады... —Ce3i кандай! —Неткен сез! —Алпыс exí тамырды шымырлаткан сез... —Айтарсыц... Осылай айтарсын... Казак баласы айтпаганды сен айтарсын, Абай!... Асылым! .. Шел4мдег! алтын терепм. Шелден шулен боп туган сергепм!- дейд! Дэркембай. Кеп уназ тындаушынын суйсшген жалыны атады... Акшокыда туган елен, елен мен эн кеиирШп, жатталып, Мухаметжан эуен!мен Улжан ауылына жеткен ед4. Кеше кеш бойы Оспан отауында Мухаметжан Абай сездерш api окьш, 9pi жырлап берген. Ауылдын жас-желен!, кеп Keptuici Еркежан мен Оспан отауын ¡штен кернеп, тыстан да жапырлай басып, анталап тындаган. Улжан Абайды кептен, кыстан 6epi кермеген. Ана кен!л! сагынышты ед1. Танертен Мухаметжанды ез алдына шакыртып, Абай сездерш кеп окытты. KipreH мен шыкканга, ат усп жолаушынын келген!не де караган, мойын бурган Улжан жок. Сез тузедш, тындаушы, сен де тузел, Келейн сендерге де енд! аянддп..- д е гт баласы. Анасына да ескерткен! де! Бурынгы кейб[р надан акынды, сатымсак сезД1, мансап мэзд! шенепт) баласы. Ел бу;нп Тобыкты, Кеп пысыкка молыкты!..— депп 6ip кезек. Улжаннын Абай сездерше api таныркап ырза болып, api терендеп ойланып, уйып калган калпын Оспаннын катты кулкю бузды. Шешесшен темен отырган Оспан да кешеден берп эдет) бойынша ундемей, кыбыр етпей тындап eni. Элi кунге «жаксы, жаман» деп 6ip ауыз сез каткан жок-ты. Ka3ip сол унйз Оспан шугыл кубылып, катты езгердь Каркылдап кул{п, кушырлана мэз болады. Анадай жерде киыс отырып, кымыз iuiin жаткан Тэкежандарга карап, иек кагып, соларды мазактап кулщ отыр. 425

—Энь.. Ана отыр! Ойбай-ау, тап мыналар гой сол айтканы. Ел 6ул)п Тобыкты, Кеп пысыкка молыкты!..— дей Tycin, тагы кулед). Текежаннын касында Оразбай мен Жиренше бар-ды. Солардын елещм де, Ka3ipri Оспанды да жактырмаган кабагын тани Tycin, бул ендЬ ecipece мэз болды. K,a3ip айкын мазак ете кулед!. Жиреншеге баягы тентек, соткар бала Оспан бупн кайта балалык каз-калпымен кел)п отыргандай KepiHAi. —Йемене, Оспан, балаша ыржактап, саган не болды!?—дей. Оспан онын сез!н елеген жок, ек)лене Tycin, катты дауыстап: —Осы ymeyiHHeH бул!к аткам4нерд) eHAiri Тобыктыдан ¡здесе табар ма Kici деген... Тебелерщнен туй4п тускен жок па Абай, Кудайшылыгынды айтшы e3iH, ей, Жиренше!—деп эз4лдей берд4. Оспанга Абай елен!н!н анык сыры енд< танылган. Улжан Оспанды костап, акырын мырс 6epin кулд! де, кайтадан ойланып калды. Кеп елен окып берген Мухаметжанды енд! б)раз токтатып отырып, барлык уйдег!лерге анык ecTtpiin салмакты 6ip сез катты. —Туганынан... ппт), титтейжен Абайым 6ip тебе, езге калган ерен-жаран 6epi 6ip тебе ед[. Аналык буйр!мд! ток eTin жаткан 6ip алтын жамбыдай керуш! ем. Оз!мен 6ipre туган аналык Ti- лепм, у м т м екен. Бупн сол т:лек пен у м т м мынадай бэйтере- riM бопты. Енд! мен елеем де арманым жок ана екенм1н-ау! Шук!рл!к eyriM, TeHipi... Зор TeHipiM!—дед!. Уй ¡ш! жым-жырт боп тындаган екен. Аналык шын м!нажат, дуга еспгендей ед!. Б!раказ аялдан сонТекежан жанагы Оспанга ыза болган калпы на кайта келд!. LUemeciHiH енэзин де жактырмапты. —Эй, апа-ай!—деп Улжанга бурылды да, —ейтеу!р, бар бей!л!нд! 6epreHiH сол болган сон айтасын гой. Солар айтпап па ед!: «Кудайга uryKip, тукымымыздан баксы мен акын шыккан жок» деп. Сен балан баксы-кушнаш болды деп HeciHe мэз болдын?!— дей. Жиренше кейдеп сайкал эдет!нше унс<з сылкылдап кул!п, Оразбайдын санын шымшып, Улжанды багып карап капты. Улжан Текежаннын ce3iHeH ж иретп кетт!. 426

—Е-е, уялас итп)Н деп отырсын гой. Уяластын да 6ipi кумай болганда, 6¡pi сендей 6epi ала болады екен-ау, худауенда!... Десен, де! Eipan сен! Абайдын 6ip сынык кара тырнагына алам ба екем мен!—дед!. Tyci ашулы екен. Эж!м< калын, кен xy3¡ аппак боп, ею кез! жаска толынкырап, канталай кызара Tycin, Текежанды катты атып карады. Тэкежан тымагы мен камшысын 6ip колына шапшан кымтап алды да: — Жур! Жур!ндер, туге!—деп, Жиренше мен Оразбайды 03¡MeH коса тургызды. —Алжыган шешен)цайтарын eciiin болдыккой! Жур!—деп, адымдап шыгып Kerri... Акшокыда туган ен жатталып, тарап, сол кундердщ 6ip кеш!нде уйкысыз жаткан Кунанбайдын кулагына жетт!. Bip ызын эн тун imiHeH узшмей согады. Тесекте кеп аунап, ты- ныштыгы кашкан кэр! сол 6ip ызын сарыннан кутыла алмайды. К,айта-кайта 6ip сез келед4. Ол —кузетии жас ж)пт Кэр}бжан айткан ен. Ce3i де К,унанбай кулагына epiKC¡3 кактыгады. Кер4бжан жанада уккан, 6¡paK шала угынган эн —«Tenip коскан жар едщ сен...» болатын. Кузетпи жас жШтосы еленн4налгашкы ôip-акауызын айтады. Кызыккан сездер!н кайталай 6epen¡. Кунанбай кулагына жат сез, алыстан, ecipece езгерт, бузылып угылады. «T9H¡pi соккан», «ToHipi соккан» боп басталатын сиякты. Олен сарыны мен шала-шарпы сез)нен кутыла алмаган Кунанбай 6ip кезде даурыгып Нурганымды оятты: — Цалмак! О, Кдлмак!—дейд4. Токалын ол «Кдлмак» деп атайтын —Осы анау кузетш; «Tenip соккан», «TeHip соккан» дей ме, не дейд!?.. KiMûi каргап-с!леп жур сол, заржактанып? Bbmi!—дедь Нурганым кузетш4 9HÍH 6^ymi еш. —«Tenipi коскан жар ед1Н сен» дейд4 ол. «Абай шыгарган эн» деп, журт айтып журген жок па!- дед!. Цунанбай ah ура 6ip KypciHAi де, iprere карай аунап TycTi: —Айтпасын! Зарламасын! Тый барып! Мазамды алды!—деп YHi e a rn . ... Tsui pi коскан жар едн сен, Жар ете алмай кепп ен... 427

Нурганым Татьяна зарын тугел eciTin, алгаш уккан шагында катты мунмен кеткен. Бул сезде онын езЫ н де tuepi жур. EciHe Базаралы кеп едь Эн басталганнан, адегеннен сол сагынышты, eKiHiuJTi дос eciHe Tycin, ¡штен тынып, тунжырап калган-ды. Ky3eTm¡Hi касына шакырып ап, Нурганым оган, «айтпа, токтал» деген жок. — Эн!нд! ана жак шетке барып, алыстан айт! Бул жакка келгенде акырын айтпасан, кэрЫ н iuiiH ертейд!. Ыстык елен. Олещн оттан да ыстык боп турган жок па! Жакпайды бунда!— деп, сел гана KypciHAi де, уйге кайтты. Кузетш!ге емес, езж е ез! айткан ¡шт)Н, жаннын ce3i ед[. Акшокыда туган елен мен ен жатгалып, эуенге косылып, кен атырапка тарап жатты. Даланын коныр жел!ндей, жай соккан самалындай лутп-толкып, Тобыкты жайлауларын тугел шарпып eTTi. Сырттагы Керейге, ойдагы Уакка, Аркадагы К,аракесек, Куандыкка да кетт!. Аягез, Тарбагатай, Алтай Наймандарына да жет!п жатты. Сол кезде Машандагы Найман атты шал ауылына да жеткен ед1. Ойда жок 6ip шакта ауылдын шетк) уйже калындык ойнап журген куйеулер KenTi: жупыны KHÍMAi eK¡ Ж!пт ездер!ндей кедей уй4нен кыз айттырган куйеу екен. Сол куйеу Молдабек эныи болып шыкты. Kepüii шетк! уй Тогжанды аса сыйлаушы ед[. Енд) куйеу келген к)шкене сауыгына момын керш! ша- кырган сон, Тогжан эдей! кел!п ед!. Сонда ойда жокта «Татьяна хаты», «Онегин жауабы», «Татьянанын еюнпм ceßi* толкьш Ke*rri. Онаша тыныштыкта, коныр кеште бурын есплмеген нэз!к, терен мун калкып тур. Тогжан журег! эн басталган жерден «Абай» деп, «буны айткан тек Абай^ деп нык байлады. Эленн!н тегж, мэн!н сураган да жок. Татьянанын Онегинге айткан еюнид сез!не келгенде, Тогжан такатынан айрылгандай болды. Кептен 6epi сезжбеген 6ip жалын жуз!Н де, журегж де лезде шарпып, жан e6irep¡He салды. «Эз ce3ÍM емес пе мынау !?». «Бабка OMipre ырза болмасам да кенд!м<> деп тур. «Суюден, сагынудан жадылмасам да, енд! eKeyÍMÍ3re кайта бакыт жок» деп тур гой. «Осы еднау!». Жасын жутып отырып айтса да, ауру досына, арманды досына Тогжан 03Í айткан сез еднау. Умытылмапты. Эшш, жогалмапты сон- дагы шын жалын. Енд! енге Tycin, мунды шер муншалык ке- piKTi сэнге ауысыпты. Ойда жокта буган жеткен жан сэлем! сабырын алмай кояр ма! Тогжан ыстык жастык шагын тауып кобалжиды. 428

Узак кеш бойындаб)ржанып, б!ртоцазыды. Уз!лместей унс!з жастарын кат-кат тамшылатты. !ш!мен Татьяна э т и соншалык накыштап, кеп кайырып, купия кайырып айтып кеттг.. Жаздыи б!р тыныш кезшде, Каскабулакта, би)кше тастак тебенщ басында кешк! ауылдыи прл!к тынысын тыидап Абай отырды. Бунын окшау ауылы сыртка шыкпай, бауырда калып, Ойкудык, Ералыны жатактармен керш! жайлаган. Калын ел дырдуынан эдей жырылып, калыс калган ед!. Буг!н танертен сырт жайлаудан кеп жолаушы жас конактар, акын, энш! достар келген едь Абайга солар жана куаныш хабарлар жетк!зген. Абай сез! халыкка жагып, кен жайылып кеп пп. К,аркаралы — Коянды жэрменкес!не жиналган терт арыстын бар кэр!-жасы Абай атына канык бопты. «Абай деген жаксы шыгыпты...», «Сез!, есиеп белек, б!лпш шыгыпты», «Халыкка камкор, мундыга дос, жуан-содырга кас жан дейдЬ>, «Тобыктыда туса да, б!р Тобыкты емес, иг! ел жокшысы, ел улы боп туыпты», «Сез1Нтындаймыз. Осиет угамызо десед[ екен журт. Мука, Мухаметжан, Магаш, Кэк!тайлар осы хабарларды Абайга куанышпен экел!П, ага акын, дос, устаз жанында масаттанады. Абайды ездер!не мактан тутып, мэз болысады. Абай мен Ойгер!м буларды унснз ырзалыкпен, узак тындап болган едь Енш Абай сол топтан жалгыз бел!н!п, ез ойымен онаша шыгыпты. Каз!р ол кешк! дуние керк!не сыр косады. Шекс!з жайкын боп Ералы, Ойкудык, Корык далалары созылады. Кен елемн!н будырсыз жазык жуз! жадырап тыныс алгандай. Батар к у н тн киыс тускен шугыласы даланы кызгылт жаркын нурга белепт[. Тепе, шексЬ —ракат нур. Шабытты акын кешл! каз!р кез алдында дала емес —тешз, кен, тыныш тен!з жуз}н кергендей. Сол тешзге, ем!р-тарих мол мухитына б!р кеме жалгыз жалауын кетер!п жол тартты. Алга басты, белг!с!з болса да, гажайып шугылалы б!р жагага, узак сапарга басты ол кеме. Жалауында «Тартыс», «Ум¡т» деген уран бар. Халык умгпн успне аркалаган сол кеме «Келешек» деген жагага карай тартты. Бул - «Абай кемесЬ, кен жайкын елемде сен!мд!, тузу жол сызып, манып барады. Алга барады, узап барады. Би!ктен киян, алые кекжиекке кадалып караган Абай кез!, ой кез! сол кемен! он сапарга узатып, талмастан телм!ре карап калыпты. Бар жазыкган уст!н би!к тебеде, шабыты мен ез! боп отырып калган Абай куанышты б!р мактаныш сезд!. Онын сол мактанышка хакы бар еш. 429

Осы куй[ 6ip гана сэт жалт еткен сел куаныш жуз! екен. Енд! сонымен ¡лес тагы 6ip толкын ойлар кеп, кен.4л жарына катты сокты. Кешкен булттай карауытып, ауып келген ауыр ойлар шындык KecKÍHÍH танытады. Жанагы жалтыраган куншуакты куаныш сэулесш енд! к уд!к пен дертгей сонгы ойлар булттары буркеп басып барады. Алда —eMip, тартыс. Сол тартыста бул жалгыз. Шынга кел- се, жапа-жалгыз. Рас, онын 6ip куаты, 6ip yM¡T¡ бар е к е т рас. Куаты —акындык, YMÎTi —халык. BipaK 6ipi оянбаган куш болса, 6ipi танылмай, угылмай кетер ме? Жетер ме сабыр, жетер ме кайрат?! Жалгыздыктан жасымас кайрат жетер ме? OMipAÍH бел!не шыгыпты. Сол арттагы жолда жогалтканы кеп пе, тапканы кеп пе? Рас, жогалтканынын Ke6iHe еюнбейдм Жакыннан еке, Кунанбай Kerri жат болып. Туыстан Тэкежан, Текежандар кетт! жауыгып, Оразбайлар, Жиреншелер де 6ipi артынан 6¡pi шубалып KeTin жатыр. Уз)лс!н будан. KeTepi кете 6epciH. Эл! де кетер табылар. «BipaK халык калса, халыкка жолымды, жанымды косар колымдагы жарык калса, жеткенН* деп e3ÍHe 03i осы отырыста купия 6ip ант-серт айткандай беюнедь Жанагы мухит кайда?! Абай кен далага тагы карап ед). Мухит емес, кундег! кула- зыган дала боп Kepinai. Ол —элс!3, жудеу Ералы жазыгы. Сол жазыкта etrni шан шыгады. Будак-будак бул)к шан. Бу не? Абай- дын касына дурс[лдет!п шауып отырып асыгыс жур!сп 6ip салт аггы жегп. Сырт жагынан келген аттыны Абай enai гана ангар- ды. Ж урпнш Ы н астындагы аты кан сорпа. Жатактан, Ералы жатагынан Дэркембайлар тапсыруымен асыгып жеткен шап- кыншы екен. Жас ж)пт Абай окытып журген шэюрт Садуакас боп шыкты. — Анау шанды керш!, Абай ага! Сол ж ау! Жатактын азгантай жылкысына тиген жау. Айдап, куып OKeTin барады, ен:. Тагы THin, экетш барады сойкандар!—деп ж!г!т жылап ж!бер- гендей болды. Тешз де, киял да жок. Азадааныш, куаныш та сене бердИ Тагы ем<р шындыгы, тагы Т1рл!К тартысы Абай алдына еселi сыбага тартты.

МАЗМУНЫ Тайгакта.......................................................................................... 3 Жайлауда.......................................................................................54 E aicie........................................................................................... !16 Оцапта.......................................................................................... 207 Асуда............................................................................................ 290 Тарауда......................................... ...............................................333 Бийсге........................... ............................................. . ............ 394 Э п и л о г.......................................................................................... 424

Мухтар Эуезов АБАЙ жолы /\"о^ман-эиоиея Еннш! к!тап Редакторы Керкемдеуин редакторы Дсйсем Сер/к^ом Техникалыц редакторы Зсмро Дом/^мм ИБ № 6289 Теруге !3.05.2003 Ж!бер4ддь Басуга 24.04.2007 кол койылды. Калыбы 84х!08'/^. Карш тур! «Тип-таймс». Офсетт! басылыс. Шартты баспа табагы 22.68. Шартты бояу колем! 22.68. Есепт< баспа табагы 22.85. Таралымы 8000дана. Тапсырыс № 83. Казахстан Республикасы «Жазушы» баспасы, 050009, Алматы каласы, Абайдаигылы, 143-уй. ЖШС «КУРСИВ»