Абай жолы 2 том

Жанатаевтыц бул жолгы кылмысын Kemipin¡3 де, маган кеп)лге 6 epin<3 !— дед!. Досовский enairi сезд! 6epix 6eK¡HÍn, салкцн жузбен туймекий боп Кекбайга карады : — Жанатаев! Сен жаксылыкка, дурыс жолга беттесен, колыннан жаксы ic келетш адам боларсьщ. Енд) сен бузыл- майтын бол. Ел1не пайдалы азамат бол. Мына Ибрагим Ку- нанбаевич акылымен, айтканымен жур. Мен ceHi кепмге берд!м. Уятты, арлы адамнын кепшне берд1М. Намысын болса, будан былай MeHÍHалдыма ceH¡Hуспннен мынау сиякты айыптартусепн болмасын!—дед!. Бул кунге шей!н колындатурган, Кекбайга карсы болган калын кагаз, улкен айгакты ортасынан eK¡ буктеп, как айырды да, устел жанында турган аласа карзинкеге лактырып тастады. Абай бул тунде Лосовскиймен 6ipre отырып, узак енпменщ сонынан коштасып, тыска шыкканда, баганагы кеп болыстар ел! тарамапты. Кекбай да солардын ¡нйнде екен. «Абай оттан суырып алды. Ажалдан айырды, кайран Абай ага, осы кад)р)нд! еле-елгенше умытпаспын»,—деп жур екен. Кекбайды касына epTin, Абай Оспан уйже карай 6ipre Kerri. Артта калган болыстар Абайдын улыкалдындагы кашр-салмагы шекс!з екен!И тагы да сез кып калды. «Абактыдан, айдалатын жерден улыктын ен алдымен кэр Tyñin келген KiciciH жулып алган деген осы да! Бутан енш дауа жок!»—десп. Абай мен улыкдостыгы туралы тагы да келенкеге карап тон п)шеш. Тун! бойы неше алуан аныздар айтысты. Балкыбект1Нжуздеген уйлер!Н)Н барлыгына толып жаткан лакаптар таратысты. 2 Келес! кун сиязга жиьиган кеп елдщ болыс-билер) уш:н аса 6ip KYAirí мол, жанталасы, сыбыр-сыпсыны мол кун ед!. —EKÍ дуан бас косты. Ею оязын келш отыр. Юм болады!? — Тебе би юм болады? — Юм сайлайды буны? —Ояздар ел кенесже 6epin отыр дейд!. — Жаксылар ынтымагы к<мд) уйгарар екен? —Тебе би кай жактан болса, Ж1Л!КПН майлы басы сол елде гой! — Тобыкты бола ма? Сыбан, Керей, Уак бола ма? Ю м тн мандайы жарылып тур екен? 352

- Терт арыс бас косканда, Аргын ага емес пе? Жол-жулде Тобыктыдан бетенге кетпес,—дескендер де бар. Ру талас, бак. таластын деым, ун< сияз басына келген, сез куган аткамшер, старшын, елубасылар, атшабар косшылар, кошаметш<лер арасында осылайша лау-лау етедь Абайлар Оспан уй!нде кеш турып, асыкпай атка MiHin, туске жакын гана улыктар уйлер4не такап кел<скен ед{. Булар сияздагы улыктар да емес. Даугер, арызкор да емес. Жай, «жиын кайтер екен?)) деген калыс тындаушылар. Оздер! каз)р оннан аса Kici, калын 6ip шогыр салт атты. Бул топтын ортасындагылар —Абай мен Асылбек. К.асында Ербол, Шэке, Байкекше бар. Тунде Абайга окшау жагдай ¡иынде кездесш косылган Кекбай бар. Жен€ сонын курбысы Акылбай Tepi3R¡ жастар да кастарында келе жаткан. Абай жиын ортасында Байкекше, Ербол, Асылбектерге анау улык уйлер!Н!Н айналасында сабылып, сапырылып журген болыс, т]лмаштарды керсетш, ез!л елен айтып келед). Кеше кештен 6epi Лосовскийд1Н босагасынан сыгалап, eciriH in алдында анталап журген ез туыскандары мен езге елдерден шыккан болыстарды Абай TyHi бойы есшен Keiipe алмаган. Элдек)мн!н аузынан «Текежан болыс», «Молдабай болыс» «Ыскак болыс» деген сездер шыга калса, Абай ылги сылкылдаг куле берепн. Ka3ip улык уйлер1н!н манында топталып журген эбпер жандарды кергенде, Абай езгерш Kerri. Кеше кештен оралып журген 6ip ащы сайкымазак Ka3ip кулш айткан елен жолдарына айналды: Атшабар келд) леп<лдеп, «Ояз шыкты, сияз бар<>. «Ылау!<> деп, «Уй!н деп дюлдеп, Сасып калдым, кун тыгыз, Ж урек Kerri луп!лдеп...- деп камшысын iRrepi созып, ояз уйлер1 жакка нускаганда, Байкекше, Кекбай, Ерболдар каркылдап кул)с{п ж4берД!. —Тагы, тагы! Ар жагын, ар жагын айт. Кел!П тур гой!—деп Байкекше коныр тебел атын Te6iH e Tycin, Абайга карай сыгылыса берд{. ... Кайраттанып халкыма Сез айтып журмш KyniJtnen, 353

«Цудай косса, журтымнын Актармын осы жол супно деп, Кайраттысып, кэмкорсып, Сайманымды бупндеп. Онашада оязга Мактамаймын ел!мд). Эз ел{ме айтамын: «Берген)М жок,—деп бел{мдЬ,- дед{. Абай кешеден 6epri ce3ci3 кулк1С!НЩбупн мынандай окыс еленмен жадырай бастаганына ез! де cyñciHin, топ ¡ш!нде катты кулд4. Кекбай Абайдыц акын ек етн бурын ест)ген жок ед). Ол 03¡ де еленд! артык суйетж. Жещл жортпа, шаншу елендерд1 айта журетж. Абайдын жанагы етк!р мазагына ол кызыга косылып KeTTi. Эсем, зор унмен 6tp-eK¡ жолды о да лезде косып ж!бердг Койма койып эр жерге, Тыгып журмш сырымды. Жауыгатын жатымнан Аямаймын кырымды!— деп калды. Абай Кекбайга куле карады. Бар денес)мен шугыл бурылып: —Ой, Кекбай, сен эным гана емес, акын да екенс!н гой. Мунын жаксы!—деп ед!. Кекбай калжыцмен, куле жауап берд{: — Абай ага, ^здж акын екен!н!зд! мен жана танып, кос- таганым гой!— дегенде, катар келе жаткан жастар Абай мен Кекбай екеуше де кызыга карасты. «Тагы да айта туссе екен» дегендей, 6ip¡He 6ipi сыгылысып, кулактарын катты Typin жатыр. BipaK булардын тобы дэл осы кезде улык уйлер!Н1Н шепне такап калган екен. Бэрлер[Н1Н буй)р жагынан катан унмен дауыстап, Абайларды шакырган 6ip дауыс ecT^in калды. Аттылар жалт-жалт карасканда, жакын жерде децгелене отырган кеп адамнын жиыны Kepittai. Солардын орта тусынан турегел!п, жещл кара тымагын колына алып, Абайларга булгап шакырып турган Текежан екен. Аттылар бурылып келш, денгелене отырган жиынга жапыр-жупыр сэлем Seoícin. амандасып калды. Тэкежан турган калпында: 354

— Абай, Асылбек, екеущ аттарынды анау импттерге 6epin, ездер!Ц мунда калындаршы. Мына Тобыктынын агайын келес!, сендерге 6ip сезд1 сынаткалы отырмыз!—дед!. Абай ундемей, 6ipa3 ipK^in калып: —Асыл ага!—деп Асылбекке карай 6epín ед!. Ол бегелмей атынан Tycin жатыр екен. Абай да тусп. Булардын аттарын алган жолдастары жиын манынан шеттеп Kerri. Децгелек жиыннын катарына Асылбекпен изелесе отыра 6epin, Абай жагалай кез салып, б4рталай адамдармен арнап-арнап амандасып алды. Бул тугел Тобыкты жиыны сиякты. Болыстардан Молдабай, Дутбай жене Кунанбай балалары да Teric. Ата улдарынын aткaмiнepлepiн айтсан, бунда бес старшын Сак-Тогалактан осы жиыннын улкеж Байгулак отыр. Ел келес4нен калыспайтын пысык, сезуар, e3i мыскылшыл Абыралы отыр. Ол Абайдын курдасы. Кепбактан Жиренше, Бекеншшен Кунту, Есболаттан жалгыз K03Ai, узын селд4р кара сакалды, жал тумсык, жар кабак, ер ЖYЗдi Оразбай отыр. Молдабай коршаган Буракан, Эд!л сиякты 6ipHeme ceMÍ3, кызыл сары, кой кезш Мотыштар бар. Мамайдан Асаубай, Мырза, Бедейден барымташы, жортуылшылар бастыгы Дуйсен бар. Тагы осы жиын imiHAe e3AepiHÍH бул жерде болуымен Абайды тангалдырган Ж М тектщ eKi ainaMÍHepi — BeñceMÓi, Эбд)лда отыр. Олар жиыннын шет4нде. Еинимнщ аман-жа- манымен, e3ipri сез4мен ici жок. Суык кабакпен, иыкты томен салып, кепке кырын отыр. Бул жиын оларга каз)рп ен- riMeciMeH керек емес. Тек езге 6ip элдекандай сыр ymiH керек болгандыктан, амалсыздан келген. Базаралы айдалып кеткел[, езге Тобыктыдан ipreciH аулак сала отырган адамдар Tepi3Ai. Сол Базаралы туралы сырын imiHe сактап журген Абай бупндер оязбен кездескенде аныктап сейлеспек ед{. К,асына Ж1птек юалержен Базаралыны коса жоктайтын жокшылар epiin алармын дейт!н. Сондагы ойындагы KiciHin 6ipi —осы отырган Бейсемб!. Оны бул кунде «Ж{птект4н ен 6ip белд{, табанды басшысы» деп журт аныз етепн. Жауырыны жерге тимейпн, аяр сур, акпа жуйрж Эбд!лда болса, оны да Абай e3ÍHÍH косарына алмак. Абай: «Бул eKeyi eHAiri Ж!г{тект4н намысын куган басшылары болгандыктан, Базаралы ызасын умытпаган болар. Текежан, Ыскактарга iniiHeH кек канжарын буынган, жауыккан ызалылар болар»,—деп едь «Баягы Кунанбай, Бежей тусынан 355

калган араздык-жаулыктын б]р ушыгы осыларда жаткан шыгар»,- дейт!н. «Кеше арысын айдауга Ж!бер1п отырган аямас аразынын тобына булар негып тенпп кел<п, мулпп оть!р?»-деп, Абай оларга унамсыз б)р кез тастады да, енд) кайтып бурылган жок. Байгулак сейлеп отыр екен: — Агайын! Кун сынайды, кудер! бел шыдайды. Куйс)з белге к е з т п отырган кун!м жок. Куйл4, келел! Тобыктынын тобы боп отырмын. 1ргене кеп терт арыстын жиыны конды. Тебедег! айга умтылсан, арманды, шерменд) кез)М деп отыр­ ган жоксын. Осы отырган ортана улкен бф сыбага тасталып отыр. «Тебе би» дейд!. Аргын ага деп, езге уш арыс сол сы- баганы ыргаса келсе де б4зге берд!. «Атадан ул туса ип» де­ ген. Мына Тэкежан, Ыскак, Шубарга алгысымды айтамын. Ушеу! езге болыстар жиынын, «ол жулдеге таласпа» деп, ез!м)зд)н ортамызга екеп тастап отыр, мшеки. Алые пенен жа- кыннын, киядагы киыннын туй!н! мен шешу! келед! ертен сол тебе бид)Н алдына. Аузынын дуасы, алдынын абыройы бар б}р жаксынды кел[С)п отырып, «е» деген ынтымакпен атамак керек. Атап турып, соны мына е т ояздын алдынан куптатып, б е р к т п етк!зу керек. Елд!н сагы, ердщ сыны мукалмасын. Кен), б!р жаксынды «эмин* де де, атап бер. Ал онан сон тобымызга сен) шакырганымыз, Абай шырак, улык сен!н акылынды алады. Осы жиыннын атаганын костап, куптап, ез атыннан да анау тамыр улыгына атап бер!— дед!. Журт б!рталайга шей!н ун катпай, ¡ркшп калды. Абай каз{рп унс!3 сетте бул жиыннын ¡пинде жуз турл! туй4н жатканын ангарды. Осы топтын неше сакка кубылып, арбаса андысып, куйкылжып отырганын байкайды. Мырс бер<п кул!п ж4бер!П, катты батыл унменен ерюн сейлеп кетп: - Е, агайын! Ортана сондай дэреже келсе, ездер!Н соган ынтымакпен куанганын шын болса, енд! неменене кум!лж!п, тунжырасып калдын? Атап-атап неге тастамайсындар к!с)лер!нш! Жок, елде кушм —арай, шьшым —шырай, б1рл!пм—бекем дегенш Т1Л!Нтана айта ма? Ерн)н емеуршге зорга келш, ел1 кемей!нде кулю бар ма? Неге айтпайсындар?—дедь Тыматын алып, мыкынын тымагымен коса таянып, басын шалкита кетер1П, айнала журтка кабак туйе б1р карап шыкты. Кепш4л1кке Абайдын каз!рп тум бул жиыннан сонагурлым жогары тер!зденд). Т!л!нде де туткыры жок, агып сейлеп кеткендей. Басым, астам сезицй, 356

Бундагы жиынныц кепш!л!г! енди! Тобыктынын жас буын, орта буынынан шыккан жас пер[лер — Оразбай, Жиренше, Кунту, Абыралы, Молдабайлардай болатын. Булар Абайды кара сезге, б!л[м, занга ездершен ок бойы озык керед). Сол куйд! кызгана журсе де, деМм ce3¡He отыратын адамдар. Абай жанагыдай 6ip жагынан KeKeciH аралас, сыншы сиякть сейлегенде, жаНагы 6ip курбы аткам[нерд!ц 6epi де уйлыгып, тыгылып калгыш болатын. Оздер! ел! ¡мин кернекке салгын емес. YHeMi: «Цулык кайда? Еп, айла кайда? Арамдык жок па'. Не сыр, не кыр бар?»- деп букпантайлык етедь Солар кэз!рде жазылмай, жиырылып отыр. Абай олардын ¡рк!лген!н, енд! ойына келген шугыл 6ip байлаумен Kecin, жарып кетпек. Оз ойына, ез байлауына тез пайдаланбак болды. — Жарайды, жаксылар. Бурын айткан бупп айткан болмас. Шыдатпаган шынын айткан болсын. Тебе бил1Ксыйгакелмейд!, сынга келед! ер басына. «Тобыктынын абыройы» деп жатыр- сындар гой. Ол —осы отырган тобыннын т<леп. BipaK артыннан ерген Ke6 ÍHH¡H плепн онда гана емес. Тебе бид!н алдында ез бастарын акылдасып, дауласып жагаласпайсындар. Оларын мел<м. Бул би алдына келет!н! — кеппн ici. Зорлык, корлык керген, есе, TenaiK б^меген кеппн ici келдей KOAKin келедь Жарлы мен жалкынын, жылаулар мен жем болганнын, желм мен жейрдщ ак адал пулы, табан акы, мандай Tepi, кез жасы, кещл Kyñiri келед!. Ал ел мен ел арасын алсандар, Сыбан - Тобыкты — Керей, Тобыкты — Уак арасын алсан, сез аз бог жатыр ма! Осы 6ip Тобыкты, 6ip атанын улымын дегенмен, е; imiHAe куйк! куйлер, куне, сумдыктар аз ба? Мен тебе бюнкте осындай сыр мен сын жатканын ен алдымен укканды Kici дер ем! Осы айтканды карыз б[лген Kici кайда? Халкым деген Kici, «актык, азаматгык — шын 6iTKeH калпым» деген Kici тебе би болады. Сендер атамадындар гой. Ендеше, ашып айтканнын айыбы жок. Мынау отырган Hei Тобыкты ¡^¡нде бак-дере- жес{ц[н басы боп Ыргызбай, кала берсе, Кунанбай Hec^i шыгып отыр гой. <<Осынын 6epi лайык кой» деген кбшаметин де бул жиында жок емес. Мен, сол Ыргызбайдын 6ipi болсам, тебе бил!ккс булардын iniiHeH 6ipeyiH де атамаймын. BipaKатайтын Kici бул жиыныннан табылмайды деп те айтпаймын. Э д^ кещл, ак бейШ бар, агайынга алгыс, абырой епермесе, лагынет айткызбайтын, жаманат келпрмейпн 6ip KiciHi атаймын. Жене костасам, улык алдында соны гана костаймын! Суйтш, тап осы ортаннан Асыл аганды атаймын. Болыс та емес, би де емес. 357

Боламын деп ектеген де емес. Мынау тобьща да калыс адам. Халыкка ед!лет, жаны ашырымен жагатын адам. Айткан акылды алсан, устар болсац, осы Асыл аганнын етегшен уста!— дедь Абай сез!н б т р е берген кезде, бастыгы Бекенш!н!н пысыгы Кунту боп, Жиренше, Оразбай, Абыралы —бэр! де кеп унмен дабырлап калып ед[. Куптаган ундер: — Бэрекелде! —Тапсац, тап! — Бесе! — К,уп айттыц, сез сол-ац! — Эд)лепне ризамын, Абай!— десед!. К.алган сезд!Ц шешу!н осы дауыстар жетектеп, онайлатып ж!берд!. Енд! б!рер айналыска келмей-ак, езгелер сез< тек Абай айтканды куптау болды. Ыргызбайдан Абай сез!Н макулдап жауап каткан б)р де б<р ю м болган жок. Б)рак олар карсылык ун де ката алмады. Суйпп, Балкыбек сиязынын тебе би! Асылбек болатынын Абай осы с е т и езшде Лосовскийге б!лд)рд!. Асылбект! халык атынан ез! де костайтынын айтгы да, беютпрш шыгарды. Осы кел!С!нде Абай Лосовскийге айтпакка ез1рлеп келген б1р жагы арыз, б)р жагы сыр тарту сез!Н, Базаралы жайын козгап керш едь Базаралы басына Абай эр кез актаушы боп, бар болыстан белек карайтынын Лосовский бмуиы ед1. Ол каз1рп енпмен! аса кыска кайырып, езшен тез тайдырып Ж)берд): — Базаралы К,ауменов жумысы туралы с!зд!Н маган сейлесет!н!н!ЗД) б !л т ед[м де, тосып ед)м. Андреев калада с)зд)н атынызды да атап кеп, менен Кауменов !С1Н1Н жен!н сураган- ды. Б]рак мен ол ¡стен сырткары калдым. К,ауменов жумысы Семипалатинский уезшщ карамагынан шыкты. Семиречинский, Семипалатинский облыстар арасындагы бул)к болган Оралбай кашкыннын 1С!не пркелдь Каркаралы уез!нен де ауыр ¡с боп, кеп кылмыстар косылды. Аныгын, шынын Андреев досыныз менен де толыктап айтып берер. Бул жумыстын кес!м1, байлауы ертеде эз!рленш, даяр турган-ды. Тек кашкын боп журген К,ауменовтерд[н колга тусуш кут!П журген ек!м болатын. Ол турасындагы б!р!нш! кес<мд1 губернатор кенсес1 бек!тг1. Ек!НШ1, Омскще корпус кенсем тагы б ек тп т! деп еспйм . Сондыктан Кауменов Семипалатинскийге жет!с!мен, 613 шыгарда этаппен Омск)ге кетт!. Он бес жыл каторга ол адамнын ещцп тагдыры боп шеннл!п койды,—дедь 358

Абай Базаралы ic¡Hin муншалыктунгиыкка кеткен1н катты жабыккан жузбен ecTini. Бул жолы oui бузылган калпында, Лосовскийд^н уйшен коштаспай шыгып Kerri. Базаралыны устап 6epin, ракымсыз niprayap жаламен матап берген Текежан, Ыскактарга Абайдын iuii муздай суып, зыгыры кайнап шыкты. Далада кайда барарын, KÍMAÍ ¡здерш бшмегендей. Тек Ба- заралыныц отты, нурлы жуз:н еске алады. К.олында шыл- дыраган к!сен-колетк). Аягын коса буган тем)р тусау кез ал- дына келед). Ол жен!н б)лмес, пл!н укпас, касиетш танымас жатжендеттер арасында. Арестант шекпен!н кайгылы денесше лыпа кып KeTin бара жаткан жалгыз азамат Абай кезшен кимас жас шыгарды. Соккы жегендей сенделген денемен кезш темен салып, журттын дырду, шуынан окшау кетш бара жатыр ед!. Артынан ¡лесе шубырган дабыр eciTin, енд! гана ecîH жиса, баганагы топ атынан Абайдын хабарын б 1ле келген Жиренше, Кунтулар екен. Абай басын Keiepin, бойын ширатып алып, Кунтуга карады. — Асыл аган тебе би болды, кайырлы болсын! 03¡He де, халыкка да хабар айт!— дед[. — Эшлетще ризамын, емсе жолын болсын! Ата улы гана болмадын. Эз!н айткандай... Соны 6ip айта ôepyuii ен гой!—деп кез1Нкысып, мездене кулш, Жиренше:—Оз!Найткандай, адам уль: болдын, Абай. Теуекел, 6ipaK ез1Н тебе би болмасан да, терт арыстын тебе би)н сен сайлап бердщ. Ой мен кырга с е т н ез айдын-абыройын да аз жайылмас. Ыргызбайдын езге кеп тогышары саган екпелесе, ома капсын. Сен, сен болмасан, осылай 63ÍHÍHKÍMболарын кайдан бшер ед] ! Асылбек уннн Кунту куанса, мен тап сенщ ез!Н уш!Н куандым!—деп Абайды epiKci3 кулдф<п ТурЫП, КОЛЫН С1Л)КП. Абай кулгенмен, ез кабагынын KeñiciH ел1 тугел жадырата алмай тур ед1. — Эй, Жиренше-ай, онын бер!н кайтей!н. Т!рл1кте epiKTÍ журген адам «6ip кун мал, 6ip кун бак, абырой, атак» деп сандала береш гой. Мен осы ояздын уй:нен кеудеме ок тигендей боп шыгып турмын. Базаралы, кайран Базаралы кайда десецшИ Досовский аркылы б)р ум)т бола ма деп келш ем. К.орлык хабарды eciTin шыктым гой. Ояз колынан KeTin капты. TinTi, Семей жандаралынан да ic OTin, корпуска кеппт). «0з1н этаппен Омбыга, одан ары каторпге карай алып кетштЬ деп, шнден! куртып турган жок па?—деш. 359

Жиренше YHci3 жудеп турып калды. Ол да Базаралыны кимайды екен. Абай eKeyi 6ipiHe 6ipi жасаураган кезтастады да, ек) айрылысып кетт). Дел осындай жудеу к етл куй!нде келе жаткан Абайга 6yRip жагынан дабдырлап сейлеп: — Абай гой! — Осы Абайдын ез) гой! — Е, бесе, кешеден осында деп ¡здемеп пе ек? —Кдрагым Абай, кайдасын бу?—aecin ун каткандарга Абай енд{ бурылган. Кдраса, Абайдыцжатакдостары Дэркембай мен Дэнд[бай калбалактап, ентелеп xejiin капты. Кеп бетен журт арасында ¡здеген Абайларын жана тапкан eKi карт шын куанышты сиякты. Абай шал достарымен узак амандасып болган сон, бул eKeyiH epiin ап, iciepiH колма-кол жайлау уш)Н сезге Kipicnex едь К,атар жур!п келе жатып Деркембайга карады. Онын ансагай бойына жараскан шапанын, конымды тымагын унатты. Ералыдагы жатактын амандыгын, Ka3ipri куй1н, булардын канша жургенж сурастырып келед!. Абайдын ¡здеп келе жаткан адамдары бар. Ояз уйлер1н!н сыртын ала окшауырак 6ip топ отыр екен. 03iHe керек Kici^epi сонда екенш алыстан ангарды да, Абай осы топка карай беггедь Дэнд)бай Дэркембайдан картанырак, ашандау. Бел! де буплщ к! болатын. Ол Абай мен Дэркембайдын жур!с!нен кей!нденк!реп, камшысын аркасына устап, сонын узын сабына eKi колын артып, бел!н!н Kip6eHi барын б:лд!р!п, жоргалай басады. Бунын туйе жун шекпен!, ecKi сенсен тымагы бар. Эж!мд! мойын, иеп селд!р сакалынан 6iRiHin турган. Солган урты, барлык KecKiHi Ka3ipri келе жаткан тур!нде оны Дэркембайдын атшы шалы сиякты ангартады. Абайлар беттеп келе жаткан топ Ыргызбай адамда- рынын окшауланып, онашарак отырган тобы екен. Бул денгеленген жиыннын орта тусында кызыл курен жузд!, бурыл сакалды Майбасар отыр. Касындагылар Текежан, Ыскак, Ш убар, Акберд!, Ырсай сиякты Ыргызбайдын Kepi-жастары екен. Олардын Абай кер!нбестен бурынгы энпм ес! осы Абай жайы ед!. Багана тебе б ид! сайларда Абайдын сейлеген ce3i, бил)кт! Ыргызбай баласына бермей, Бекенш!ге, Асылбекке enepreHi бул топ арасында аса 6ip м!нд!, кшел! жумыс боп сейлен)П отыр. 360

Болыстар Ыргызбайдан сайлангандыктан, «Улык шырайы Кунанбай баласына ауды» деген лакаптардан Майбасар кен!лшде сонгы кундерде улкен токмейлдж болатын. Ол ¡ш!нен: «Болыс жастар болса, терт арыстьщ жиыны тебе бшикп Тобыктыга уйгарса, енд оны Эскенбай баласы алмай, KÍMалады? Бул ортага дереже келсе, тебе би е н д т Ыргызбайдын улкен) — мен болмай, KÍMболады?» деген жасырын, 6ipaK кумар ойы болатын. Оз есеб!мен кеб!нде ушкары, уопрт, кыныр жайылып журепн Майбасар: «Осы Балкыбек сиязы Mcn¡n ырысым болар. Тебе би болганнын жолы-жен! белек. Нелер киын, калын даулар бар. Оган бил)к айтушынын жол-жулдес! езгеше. Терел!кт!ц Tycini нагып олкы болсын. Кудай косса, бул жолы уйрлеп жылкы, коралап кой айдап, T¡3in кайтса, одан асыл не болсынЬ> дегендей ойларды ойлайтын. Енд< б1лсе, жана осы топты жиып алган Текежан, Ыскактар: «Bip улкен бак e3i оралып кел!п eAi. 03ÍM¡3AÍH KecipiMÍ3AeH Ыргызбайга буйырмай, бетен атага Kerri. KeiipreH Абай, Абай KeTipAi!»— дескен. Майбасар бул хабарды ест!генде ызаланып, танауы кусырылып Kerri: — Осы 03Í кел!п турган бакты leyin, кай асканы Абайдын? Асылбекп сыйласа, асын 6epciH, ез алдындагы малын 6epciH. Ата улына, кажынын абыройына терт арыс уйгарып турган билжп 6i3re кимай, далага куганы —калай адасканы бу? Агайын кенес!не салып, акылдасу да жок. Бергенде, тым курымаса, татымды кып танытып, булдап та берсе екен-ау ! Шайкы-буркы дуанадай шаша салган несИ Желге шашканы ма атамнын абыройын!— деп кекет:п, урсып токтады. Текежандар ездер! жактырмаган хабарды кыска кайырып айтканы болмаса, кеп ундеген жок. Майбасар сезш костап, Ырсай, Акберд:лер де Абайды кыжыртып, MÍHen eTÍCTi. Текежан Шубарга карап мыскылдап сейледм — Осы тебе бид! сайлаганда Абай: «Жарлы-жакыбайга, жепм-жес^рге, Kapin-Kacepre жаксылыкетепн Kici керек»,—деп, со 6ip сезд[ соншалык казбалаганы Heci? Kici oAin, ыскатбайлап деу:р жур)1 згенде «Kapin-Kacep, жепм-жейр» депш болушы eAi журт. «Садака, Kymbtp-niTipAi Kápin-Kacepre бер» Aeymi едь Bi3- A¡H бул Ж[ппм4з Балкыбектщ сиязын 6ipeyA¡n жаназасыдеп би - AÍ ме осы? Терт арыстын басын косып отырып, жанагы Майекен айткан шайкы-дуана болганына намысым иттей келдИ—дед{. 361

Шубар Абайды жуз кергенде «езге ага, туыстан жолы белек» деп артык багалайтын. BipaK сыртта жургенде, ecipece Текежан, Майбасар сиякты Ыргызбайдын кыцыр-содырларына, 6 iTey кеуделер)не кездескенде, сол Абайды акырындап сыртынан мыскылдап журуд) езше енд! машык кылып келе жаткан. Онын кырлы келген узын мурны дел ушында анда-санда жыбырлап туратын едет) бар. Ka3ip сол мурнынын ушы тагы жи{ жыбырлай Tycin, мырс 6 epin кул)п, сурша ж)пт эз)л айтты: — Текежан ага, шайкы-дуана дейс}з. Абай агам айтканда, К.удайшылык пен мусылманшылык жолын айтып жаткан жок па? О Kici айтканды дуана емес, ешен-nipiH, имам-гуламан, кожа- молдан да кунде айтып, кекейщ зге cinipMeñ ме? Ендеше, Балкыбек сиязында TeHip жолын тани туссек, Tepic бола ма?—деп кулш токтады. Сонгы сездер) анык ащы мыскылдын шеберлеп айткан накысын танытты. Бул отырган Ыргызбай жныны ею шал мен Абай келе жатканын KepicTi. Кеп Ыргызбай Абайды жуз кер­ генде тайлыгып, ыгысатын эдеттер)мен кулк!лер!нен тез тыйы- лып, ундемей калысты. Жалгыз Текежан Абай касындагы Kici- лерйн жабайы ел адамы екенш шолып етп. Жудеу кшм, букшен журю) бар кедей шал Дещцбайды алдымен болжады. Тагы да леюте кулш: — Ал ол аз болса, улыктын касын тастап, Абайын Kapin- KacepiH жетелеп, ене, тагы келедИ—дед!. Журттын кеб) енд] сез катпай, Абайдын жакындаганын тосып отыр. Текежан даусын акырындатып, тагы да мыскылдады: — К,уданын куД1рет:, 6 i2min Абай осы жазгытурдан 6&pi б^pтYpл^ такуа боп KeTinTi. Элде патшаны анау бул!ктер елт[ргеннен кей)н, бул теубага келд! ме екен? Буйте берсе, кулшылыгын куып, кажыга да кетер. Басына селде орап, 3ÍKÍp салып, 6ip кунде «епенд!» боп келген Абайды Kepin журмей4к!— дед!. Сыкылыктап, кызарып, кыстыгып кулген кулк: Шубардан, Майбасардан да байкалып едь Осы кезде Абайлар жиыннын касына келд1. Ек) шал Ыргызбай тобына селем 6 epin, ауыл-аймак, мал-жаннын амандыгын сурады. BipaK олармен туе жылытып амандаскан Ыргызбайлар болган жок. Ойткен1 булардын жатак eKeHi жене eriHÍHдаулап, кынкылдап ЖYpeтiнi отыргандардын Ke6iHe мел4м. K,a3ip 6ipiHe 6ipi еш нерсе айтпаса да, Ыргызбайлар бул 362

шалдардын Абайга ездер!н жетектепп ж ургет тепн емес деп бШскен. Жиын ¡Ш)нде бупн кермеген улкендер: болсада, Абай селем берген жок. Аузында папиросы. Евн колын жен!л сур шапанынын сыртынан аркасына кайырып устатыпты. Суык, сыншы жузбен еуел) б¡раз унс<з сызданып турды. Ыргызбай тобынын улкен-юимсш жагалай барлап, падала карап, шолып шыкты. Тек сондай унс^з турыстын сонынан гана папиросын колына алып турып: — Текежан, Ыскак, Шубар!— деп катан унмен катарлап санагандай ¡р!ктеп атады да, —уш болыс, ушеу1н былай онаша шыгып кетш!! Менщ сендермен сез[м бар!—дедь Осыны айтгы да, ез< шалдарга папиросты колымен ¡лгер! карай нускап, шетке карай окшаулана беркп. Текежан мен Ыскак сем)зденелер< жай ыргалып, шабандап турды. Шубар болса, ен алдымен лып епп, сымбатты сунгак бойымен п к басып, Абайдьщ артынан шапшан ерд). Аз к)С1 боп, децгеленш отырыскан жерден-ак Абай сез бастады: — Мынау Деркембай мен Денд1бай осы сиязга дау даулап келш отыр. Булардын былтырдан бер[ есе ала алмай журге? жылаулар екен)н мен жаксы б[лем4н. Осылардын керген!Т ездер1не айткызбай, мен айтып берсем де, акыларын жегеь юсшер жалтара алмайды. Бул екеу: ез бастарынын жогын куып кеп отырган жок. Ис1 жатактын кырык уйнщ сез1н экеп отыр. Цаладан келе жатып: «Балкыбек сиязына ортацнан К1С1 ж[бер. Осы екеуж ж!бер. Сияз басында сездер)нд[ мен сендермен б1рге сейлейм1Н!»—деп, осында шакырып келген менм1н. Ал булардын ю н б!Т]репн сендерс)Н- Осы уш болыс, ушеущ! К,ай жерге барып дау айтса да, булардын «есем!3 соларда!» дейпн адамы да сендер!—деп Абай уш болыска барлап карап калды. Текежан Абайды жактырмай, кыжыртып отыр екен: —Е, «сез! сендерде» деп, буларыннын ауылын шауып, К1с!с!н елт1рген Текежан, Ыскак бар ма екен? Йемене, бул ею ку кекшолакты кылкитып екеп, маган зеул! кып отырсын? Тусшен шошысын деп отырсын ба, сумпитш экеп буларынды?—деп урса сейледь Абай катты сызданып, кабак туйд<. Текежанга улкен ашумен, акыра сейлеп Ж1бердк —Ой, Текежан, аспай сейле. Аягынды андап бас! Бул кэрн лершн сыртын сум керсен де, ¡Ш1нен, ¡С1нен сумдыктаппайсын. 363

Сумдык булармен 6ipre туган жок. Болыстык сен!мен де ôipre туган жок. - Кудай курткан куларынды ж ок -ж т к еткен мен деп пе ен, ендеше! - Сенсщ! - Тапкан екенсщ жабар жаланы! — CeHcin! 03ÍH болмасан, атан Оскенбай, Кунанбай, Мырзатайлар! Булар баягыдан суынмен K ipin, кул)нмен шыккандар. CeHiH тукымыннын ес!г!нде ата-анасымен малайлык, кулдыкта кун кешкендер. KymiH алып, тус!н алып, буг[нде картайганда KepeKC¡3 деп кагып-куып тастаган кун кактыларын! Жарлылыкжарымжандыгынан баска тук жазыгы жок. Жылаулар агайын осылар!— деп кабагын туйдь Бул арада Абайдын ызалы долылыкпен кушырланган ойына кайраулы кара балта, кек балтасы келдь Ен ед!л ек4мдей, тагы да 6ipecKe алынып, бунын зыгырын кайната TycTi, тагы да катты унге басты: —Кыныраткымай, тузу сейлес. Дэл осы Балкыбек жиынынын устшде ак адал малын туп-тугел алдарына салындар! Саласындар жене! Осы отырган Кунанбай баласы, уш болыс, мынаутертарыс жиынында маскара болмаймын десен, Ka3ip Ktpicitmcp! Булардын акысы ездер[нде де бар. Кол астарына караган езгелерде де бар. Тапжылмай отырып, осыны орындайсындар. Болмаса, дел осы орыннан тура бере, ¡ске KipiceM! Бер каз1р жауабынды!—дед{. Абайдын енд1Г1 ce3i Тэкежанга epiKci3 ой салатындай боп, токыратып тастады. «Орыннан тура бере, ¡ске KipiceM» дегет — «улыкка, оязга барып айтамын» деген1. Бул Текежаннын журепн су етк{зд{. Ол ундемей калган ед1. Ыскак та eni ун катпай, Абайга TtKTen карай алмай отыр. Жатактан алынып, Акымбет ауылына барган жеи аттын дауы багана Деркембайды керген жерде-ак Ыскактын кен<л[нен кетпей отырган. Ол туыс ¡ш{нде Текежанмен yHeMi ынгайлас жургенмен, Абайды сыйласа да, корыкса да, оны ез касында ердайым улкен улыктай KepeTiH. Буган Караганда, Абайга эр кезде онай жауаптасып, co3¡ елм д1 келет4н —Шубар. Ыскак енд!п дэмен! содан купп, Шубарга карады. Абай мен Тэкежан туе шайысып калганда, Шубар e3i катыспай калуды кисынды таппады. BipaK ce3ÍH Абайга карап айтпай, Дэркембайга бетбурып сейледй — Ж е, агайын, ceндepдiц ез ауыздарынмен айтатын арыздарын бар ма? Не тьпеп, не даулап келдщ? Сез алды 364

басталды гой, е н д т сж ездер[ц айтып керый, кэн!!—дед!. Жай, сабырлы, бейб1Т адам yH¡. Дэркембай сез) пзбепмен кемей!нде тургандай сай екен. Цаткыл, батыл унмен сапылдап сейлеп Kerri. — EÍ3 пеле куып, дау куайын деген жандар емесп:з, шырактарым. Оны куар демем кен1, дерметм к е т ? Абайды аркаланып, KiciHiH артыгын сурап алайын деп те жургетм жок. Акадал малымды ¡здеп келд!м. O3ÍMгана емес, кeбiмнiцкeлдeй плепн экеп отырмын. EKÍ турл! дауым бар. К,ырык уйл!н{н. eK¡ есе боп кеткен ececi бар. Эуелп сез)м: былтыр nicin турган бес жер eriHiMAi мынау Текежан, Майбасар жене шырагым Шубар, ез ауылыннын, анау Cyrip ауылыньщ жылкылары кузд1гун! жеп Kerri. Акеспе, Саржырык, Такыртума, Кдшамада ауылдарьщ отырганда, Ke3eriMeH терт тундей Tycin, тып-типыл куртьш Kerri. Соны былтыр жоктап ем, биыл жыгылган успне жудырыкдеп, кектемде жана кылтанактап келе жаткан тагы бес жер е п тм й сол жаиагы ауылдар тагы таптап, кара топырагын шыгарып кетп. Б)зге дэн орнына шан каптырып KeTicTi. Кекке улытып кетпн, агайын!, Бул 6ip C83ÍM. EídHiHiMмынау, Ыскак шырагым: се т и Ь^ызылмола болысыца караган канкуйлы урынын ауылы —Акымбет ауылы бар. Жеп б!рдей атымды алып барып, KepiHey кезш жогалтты Осы eKi шал куа бардык. Соргалаган кан, сойкактаган Í3дегендей ант амансыз, жан куменйз жалтартпай отырып, урылардын, мойнына салдык, 6ipaK apara хат журд4. Сыбыр-сыпсыц, селем-- сумдык журд!. Шыгарып берген уры касымнан табылды. Сонь; кимады ма, же болмаса, Ыскак, езщ кол астына караган Акымбет ауылынын ce3ÍHe бурын сенд)Н бе? Жеп бфдей атымнан жеп ла^ алмастан, улардай шулап тагы калдым. Абайга айтпай, KiMre айтам? EceMAi еперер жиын болса, муцымды шакпай, жогымдц кумай, KañTin калам? MeHÍH ce3ÍM осы-ак, болыстарым!—деп Деркембай сез1н аяктады. Текежаннын )ш{нде Дэркембай сезшщ тусында неше рет толкып келген ыза мен томырык ашу бар едь BipHeme рет козгала Tycin, Деркембайга кабак туйе карады. Акырып, урыспак болган адамдай онтайланып та Kepin ед). BipaKалгашкы кактыгыста Абайдан тайлыгып капты. Кайнаган ашуын сыртка шыгара алмады. Дэркембай дауынан сон жиын 6ipa3 yHci3 отырып ед). Аз уакытта Шубар епплжке салды. Ол бул сез улыкка жетсе де, билер алдына барса да, осы отырган К,унанбайдыи уш болыс баласына абырой епермей, жаманат келпрепшн тез аигардьь 365

Ocipece, Абайды тыйып, токтату колдан келместей. Шубардын еппл!п енд[ улкен сезд! жайлап 6iTipy, зэрсЬ таркату ж етнен байкадды. Ол Деркембай, Денд!байга кептен берп сырлас, мундас Kicime жабыса сейлеп, жылы жузбен жан тартты. Сез<не кулк! аралас, жылылык юрпздй - Суйлп, ек< Kepi, жайларынды ангарсам, бупн есе берер турщ жок. Оздер!ц MeHiH болысымныц казагысын Сыртпен даулассан, ce3inai 03tM куатын карашым eKeciH. Бупнде 6ipaK, карашы десем де, жуандап турсыи. Бул жайында К,унанбай ба- ласына дел осы екеущнен батыл сез айтып, салмагы ауыр тиген казак баласы жок десем, жалган емес, —деп кулш алды — Bip жагында жуйр:к жокшын Абай агам отыр. Онын ар жагында, былай тартса —оязы, былай тартса —тебе 6Hi. EepiHe барсан, сенщтинн, C03ÍHезгелерден бурын жетед{. Табандап, урып жыга жеткел! отыр. Сендермен ол орындарга барып айтысайын десек, мынау отырган уш болыс — ушеум4зд]Ц атак, абыройымыз e3i бар тацба бастырып, жаманат epTin шыгатын Tepi3Ri. Сонымен сен eKeyiH кырык уйл4н4н¡ийнде «ен жолы болгыш, акжолтай шалдар болдын ба!» деп отырмын. Айтысып KepiceTiH сез жок, агайын. Тек осы сезд!н б^м-ты ны мы н байласайык. Дауларынды былтырдан, биылдан мен де естуыи ем. Туб!нде, Кудайга караган макул!— деп Текежан мен Ыскакка кез тастады — Булардын акысын 03ÍMÍ3де жемейж, езгеге де жепзбейж, туыскандар! Сез аягы сол болсын. Тек Ka3ip осы арада Абай агам KeciriH айтсын да, тыным, тыныштыгын тапкызайык бул сезд :н !- дед). Мынау сез, мына бил!кт) неше кырга TOHKepin жене туралап алып шыккан Шубар Абайга жуйр!к кер4нд!. !иннен: «Текежан, Ыскактан мынау сонагурлым зерек екен-ау! Жас та болса, акыл-парасат осыдан шыга ма, кайтед{. Мынанын алды бар-ау! Тек кайда барар екен!»—деген болжалын шеше алмай, ойланып калган. Денд!бай e3i дауга араласпаса да, Шубардын жанагы ce3i Текежанды конд!р[п, буларды ырзалап, Абайды токтатып жене Кунанбай баласынын абыройын арашалап жаткан erintiji сез eKeHÍH ебден ангарды. Енд[ токтамастан басын изеп, елденен: куптагандай боп отыр едь Bipa3 ынырана Tycin: - Е-е! Сез жуйес!Н тапса, мал иемн табады-дагы. Олай болса, сокырдынт!леген: ею K63Í, терене кулдык, шырагым. Жас болыс болсан да, бас болыс сен бол. Дегенщ болсын!— дедi. - Айтсын, айтсын! Шубар барды айтты, KeciKTi Абай агам айтсын! Турдык, болдык сонымен!—деп Ыскактатезкенекетп. 366

Ею iHÎci, exi болыс уйгарган сон, Текежан да енд! жалтарып, дауласуды куп керген жок. Ол ел! ез есеб!мен, ез кауп!нен кол узген жок-ты. «Улыкка сез< жур!п турган Абай 6ip болмаса, 6ip жер!мнен epienri кун закым келпрер. Буган KepiHey жаманатты боп киястана беру кисынды болмас»,—деп байлаган. Одасазарган бойында ундемей отырып, Абайдын KeciriH тосты. Акыры бар жиын Абайдын ез аузына караган ед!. Ол сезд! кыска кайырып, тура KeciKTi айтты. Абай бил!п бойынша жатак былтыргы мен биылгы eriHi yuiiH 6ip жер ertHre eKi карадан, жиырма кара алатын болды. Биылгы жет! жылкы ymiH басына косак, сонына т[ркеумен он «ток» алатын болды. «Ток» бул елдщ кесжтершде не жаксы ат, не кулынды бие, не бузаулы сиыр болады. ErtHHin жиырма карасын да, еуелде жиырма кара деп 6ip атаса, кей)н Абай аныктап жиырма «беси » деп, «как» деп кест). Абай KeciriHe ею шал куанганнан ун ката алмай, тек ¡штершен гана сиынгаидай. «Я сет, еумин! Айтканын ак болсын!»— дес)п отырган. Уш болыска бул KeciK ерескел тэр)зденгенмен, олар амалсыз, титыгы курып, унс4з калды. Bip берген сон, бшнкке дауласу кел!с)мд! кайта бузу болады. Оган Абай енш кайтып ырык беред! деп Текежан да, Шубар да умп* кыла алмайды. Абай булардын KeciKTi ауырлап отырганын ангарса да, елеген жок. Тагы да ешкайсысына шырай бермей, туй!л!П отырып, сонгы ce3ÍH айтты: — Бул ÖHJiiK айтылды. Ол — 6ip кезен. Ал ic болуы, мына eKi елермен шалдын колына мал тию! —тагы 6ip кезен. Бил]кп ¡штерщнен ауырлап, сырттарыннан шала думб)лез кенгенсш отырсындар. «KyH^repi KepepM¡3¡» деп отыргандарыи болар. KeciriM KeciK болатын болса, сол жанагы отыз кара дел уш кун imiHAe, мынау eKi шалдын, алдына, «тогы токтай», «кагы кактай». терт аягынан баскан мал болып, айнымай тусепн болсын. Yuieyin де болыссын. Акымбет ауылы — 6ipinHeH, Cyrip, Майбасар - 6ipiHHeH, ал ез малдарын —ездерщнен жалтарып кетет!Н киын мулж емес. K,a3¡p атшабарларынды MeHiH кез1мше жан-жакка шаптырындар. Дел уш кун ¡^¡нде малын тугендеп турып, TÍ3in турып 6epiHAep! Соны 6epin турган жерлержде, icT in басы- касында мен 03ÍM болам. Кезбе-кез Kepin турып, «билж енд4 гана орындалды, ол ic ещц гана 6ii*ri» деп байлауды сонда жасаймын. Оган LueKTi мынау eKeyi осы арадан тапжылмайды, бу да MeHiH сендерге берген cepTÍM. Балкыбек сиязы тараган сон, куйрыкты сыртка салып, сезбуйдалап KeTeTinnepitmi мен 6iJieM¡H. С е: 361

б)тсе, MiHi, осымен öiieni. Y ктын ба Teric?—деп, тагы да байлауын 6epiK туйш токтады. — Yктыц, уктык!—деген сездерд! болыстар аузынан Абай кадала тосып отырып, ыктиярсыз тартып алгандай болды. Содан сон папиросын тартып, шалдарын epTin ап xypin Keiri. Осыдан уш кун еткен сон, Абайдын айтканындай, он «ток», пелен «как» деп елшенетш 6ecTire барабар мал бастары Teric тугенделд[. Деркембай мен Дещцбайдыц алдына анык отыз кара TycTi. EKi шал куаныштарын койындарына сыйгыза алмай, кайта-кайта тамсанып, тамашалай береди —Жатак сорлы кандай куанар екен! — Мал телеу} емес. Мынау калынмал да емес! Tinri, ерд!н куны болмады ма?! — Жатак жатак болгалы колы есеге буйтш жет!п Kepin ne ед1? Жетем деп ойлап па ед)?! —Айналайын Абай-ай! —Тек алдыннан багьщ ашылсын !—десед}. Мал тугендел4п болганын Абай кел!П керд4. Буларды enai женелткел! турган жерде тагы 6ip куд4к туды. Оны сезд<рген сак, кырагы Денд!бай. KiuiKeHe жыпылык кездерш жи! кагып, сыксия куле турып, Дэнд!бай сейлед4: — Абайжан! OnepyiH эперд1Н. К,ырауар малды алдыма салдын. «Жатактын 6ip кызы емес, бес кызынын калынмалы» десем, обал емес. Б)рак кекей!мде 6ip куд!г!м, уайымым тагы тур. Жеркоркак, жасканшакбоп калган к е т л кургыр осыны мен!Н мандайыма сыймай ма деп турмын. Бу жерде 6epin, булар KeHin тур гой. Hipan былай шыга бере, сонау бауырга карай ек) шал, мына кыруар малмен бара жатканымызда, Тобыктынын ба, Найман-Керейд!н бе урысы екеу!м!зд! eKi жерге кылжитып, тагы тартып екете ме деп турмын!—деген. Дeнд¡бaйдaн repi теуекел! мол, ел i де KOKiperi зор Деркембай: — Е, койшы, сужуректене бермей! KiM андып тур дейс!ц? Ел ¡ни емес пе! Журпнш{лер болар, mecin кетем4з!—деп eдi. Абай осы малдын жатакка тугел жетуше бул кундерде e3i де ¡штей асыгып, улкен жубаныш eTin карайтын. —Жок, Деркембай, осы Дендекец дурыс айтады. Ел арасы кашык. Сырт пен бауыр аралыгы елаз. Мен Денд!байдын KayniH дурыс керем. Цой, олай болса, кастарында, тым курыса, 6ip сергек жас )K:irihr бол сы н !— деп, 63ÍHÍH мацында журген Баймагамбет шакырып алдьь 368

— Баймагамбет! CeHi мен жол журпзгел1 турмын. Ka3ip мынау exi керщ мен 6ipre, осылардыц малын айдасып, Байкошкардагы 6i3AiH ауылга бар. Содан кейн астына атынды мыктап сайлап ал да, осы малдарын айдасып отырып Ералыга, жатакка ез кез!цмен амандап апарып, тугел табыс eTin кайт. Эйгер!мге селем айт, мынау eKi аксакалды купп, сыйлап женелтс!н. Жене сандыкта жаткан алтыатар бар, саган соны 6epciH. Ал карттар! Ел-журтына селем айт!—дед!. Kepi достарын осымен аттандырды. Дел осы кезде сонадай 6ip шетте Текежан бегде 6ip кецесте болатын. Оньщ Ka3ip касында отырган адамдары бауыр ел)не мел4м, атакты eKi уры —Сержбай мен Турсын. Бул exeyiHiH жас- тары курбылас, денелер4 де кескен теректей, тутас болгын —6ip бтм д ес. Эздер! epi жас, epi тынымсыз, жатпас, анык сойканды урылар болатын. Сондай болуына, 6ip жагынан, осы Теке- жаннын e3i де себеп ед). EKi урыны да алыстан шыжымдап, e3i сактайтын. Бауырдан кыстау 6epin, сол жакка орныктырган да e3i. EHAi осы eKeyiH онаша алып, Текежан жаца гана малын екепп бара жаткан Дэркембайларды нускаган. Ек< урысын с!лейте боктап алып: —Ею ит, мынау сум жатакта кепм KeTin барадь!. Сол кепмд) сен eKeyiH жоктап епермесен, жау куганда жалгыз казык урсын, ею сумелек!— деген. Турсын сезш салмактап, пл)н шайнап сейлейпн жене тейп к ce3Ai, кылжыкбас. —Уай! Тек-к-к-е-жан-ай, колым-д-ды гана босатшы... Эк- K-eHHiH... жатакты ма? - деп, Ka3ip-aK 6ip KepAi бастагысы келд]. CepiKôaR бул жатакпен осы жолда даулы болган. Мойнында айыбы да бар. Сондыктан асыккысы келмед4. Ол арам ойлайтын, такыс ед{. 03ip емес, кыстын 6ip бес бораны жалынсын деп такыс есеп ce3AipAi. Текежан осыны куптады. EKi сойкан урымен угысып тараскан-ды.. Балкыбек сиязында болыс, би болмаса да, Абайдын кызу араласкан ici жатак ici болды. Енй ез М)ндеп жок. Ел мен ел арасынын даулары, тартыс-арбасулары, бакталас-бесекелер) кандай eKeHiH кермек. Bip жагы улык, 6ip жагы тебе би алдында сол куйлер калай жур[п, калай 6iTin тынып жатканын б4лмекке Абай 6ipa3 кун аялдап калды. Осы орайда келденец агайынныц eHAiri 6ip улкен жумысы басталды. 369 230-24

Бул —сияздагы аса 6ip даулы жумыс. Ол —калын Керей мен Найман арасындагы биылгы еткен кыстан 6epi улы дуб!р, улкен тартыс боп келген «Салика кыз дауы». К.ожагелд! КерейД!Н жет!п отырган кызы Салика TyKi Сыбаннын жеар! ед<. Былтыргы жыл сонын атастырган Kyñeyi, тен тусы елгенде, енд) кызды жес!р4м деп, Сыбан кайнагага караткан. Ол кайнага —жасы алпыска келген, кос катыны бар адам. Калынмал тугел бер!Л!п койган. Отауын Tirin, жасауын жасап отырган кызды карт куйеу! ymiHmi катын eTin алмакка такайды. Сонда ежет, еркеюрек кыз елж!Н барлык Кожагелд), Шакантай ¡Ш)ндег! улкендерше хатпен, сэлеммен арыз етедь «Суйег<нД1 корлама, басында ыркына кенд)м, ел!м. Жас басымнан багымды байлама. Экемнен де жасы улкен шалга кеп катыннын 6ipi гып берме!»—дейд!. Кыздын зары халыкка жетед). KepeHRia ер-азаматы, жас-желещ: «Кыз корлыкка туспесш »,- деп, кеп кызынады. Kepi акын кобыз бен домбырага косып: «Салика кыздын туган ел!не айткан арызы»,—деп, аса 6ip мунды жырмен арман агытады. Аз кун ¡Ш[нде сол Салика mepi Керейшн Kepi-жасы тугел айтатын ен боп тарайды. Кой шетшде кузетш!, ат yciiHne жылкышы, ойын-сауыкта, той-топырда кыз-кел4н, ж!г4т-желен, балага шей!н айтатын болады. Мунды кыз Керейдщ ¡инндеп Шакантайдан ез4н[нтентусын, куштарынтабады. Суйтш, Керей «кызды жылатпаймыз» деп, бурынгы кудалыкты енд! амалсыз бузбакка беюнедь BipaK осы хабар кыздын кайнына жeтiciмeн, неше сакка кубылады. «Жуандык, елемеуш4л4к, еруак аттау, Сыбан — Найманды кор eTin, жермен-жексен ету!» деген неше турл4 намысты шабактаган зерл4, кекш)л тшге ауысады. Аягы узакка бармайды. Eipep-ак жол елим ауысады да, улкен жаулык жон керсетеМ. Содан 6epi кар кетш, кек шыгысымен Сыбан мен Керей 6ipiHeH 6ipi кезек барымта алысады. Неше рет калын кол боп аттанысып, enai шабысарман боп отыр. Соккыга жыгылган, ел4мш1 жаралы болган, калжа жеп жаткан eKi жактын азаматы бул кунде елуге тарта бар деседь Каз!рде осы сияз болып жаткан KyHHiH ез!нде Koжaгeлдi мен Шакантай imiHae тыным жок. TyKi Сыбан аргы Найман болса, онын да жылкысына кунде кику араласкан. Гулейп найза кагып, шаба тартып, Керей барымташылары да тыным тапкызып турган жок. Балкыбек сиязы шакырылганда, Каркаралы, Семейд)н eKi оязы 0здер1 кел<п, бас косканда улкен, тыгыз, улангайыр, пелел! 370

ici осы Салица кыз дауы болган. Пелеге баткан журтгын саны кеп. K,a3ip сияз басына келген Найман — Сыбан К!с4лер4, Керей адамдары бунда дадурдараз. EKi жагы езд ез) ояздарына Балкыбек басында да арыз тогытады. Жалган куэлж 6epin, жан-иманын, ант- аманын айтысып жаткан. Терт арыс жиынында Найман —Керей араздыгы катты болу себебшен арадагы Тобыктыга абыройдын оралуы онай болган. Абай Асылбекке еперепн тебе бил4кпн терк1н!нде, аргь^ астарында осындай кеп катпарлар жатыр едь EKi арыстын 6ipiHe 6ipi кимай, кызганып, кыркысар дэрежес!н Тобыкты ез енер)мен алмаган. ОныМайбасар, Тэкежандар: «Аргын ага болгандыктан, eMiH-epK)H, дау-дамайсыз сыбагамызга алдык»,— десе, «Би Оскенбай, кажы Кунанбай атына, абыройына жыгылганнан ел келей ез) сыйлады!»—десе, оньщ 6 epi бос мактан. Ыргызбай ¡иинщдагдылы уркеппел4п болатын. EKi жактын арбасып, ыргаскан, кабак торыскан болыстары: «Бул билжп KiM айтады?»—дегенге келгенде, н е т плерж 64ле алмай журген-д!. Ояздарга: «Оздер{н айтып, шеш!П бер»,—деген де арыз болган. BipaK улыктар будан бас тарткан. Ал тебе биге — Асылбекке беруге Керей карсы. Буны «СыбанныцкуйеуЬдеп, «канды мойын, душпан ауылымнын 6 ipi —Актайлактьщ куйеу{» деп, Керей «претей» билер алдынан кашып отыр. Ояздармен акылдасканда, Асылбек e3i де, «агайыннын жаласына калам» деп момындыцпен бас тарткан. Бул жежнде Асылбекке Кунтудай туысы, Дутбайдай плеулес жакындары улкен юно тагып, сын айткан. «Бил4пн айтып, б4лем деп олжа алатын Kici ед}н. Алдына e3i кеп турган мол дэулет. Бекерге тартыншактык еттщ!»— десепн. Дел осы кезде Сыбан мен Керей ортасында Абайдын эд ш д т, турашылдыгы жен!нде айтылган лакап, кошеметсездер кеп тарады. EKi нэрсе, Абай !стеген eKi жумыс буган айгак ecenri TipeK болды. Bip сезде журт: «Кунанбай балалары тебе бил1кл e3iMÎ3re бер деп канша жабысса да, Абай карамапты. Агайын т!л4не азбапты. Журтка адалдыгымен пайда келт<рс{н деп, алые ата баласына тебе 6 и.*пкт1ез туыстарынан тартып алып ôepinii»,— десед!. Еюнш! лакап, дел сонгы 6 ipep кун ¡Ш!нде тарады: «Жатакка e3i жокшы бопты. 03i биде боп, кесж айтыпты. Отыз кара малды 03iHin болыс болып отырган жуан агайындарынан бакыртып отырып тагы тартып enepimi. TeriHAe, аддына арызбен, даумен барган Kici осы ж тттен ед4лет табатын сиякты. Жакынга бурмайды. Кайта, жупн)ске келген екеуд!Н 6 ipi e3iHÎHжакыны 37!

болса, би л тн щ салмагын сонын. успне катты кып, ауыр цып салады. Бутл казак халкынын камы дегенш кеп айтатын дапт осы. Камкорлык епп, камкорлык жеп айтады»,—десед!. Осымен катар Найман —Сыбанга, Керей —Уактын болыс, билер!не бекем жепп жаткан сез тагы бар. «Абайды Семейдщ бар улыгы б[лед[. Елге шыкканы сыйлас, Т1л!н алады»,—дейд:. «Суйтш, бул кунде Кунанбай —Кунанбай емес. Кешег! б!р кунде Кунанбай деген айдынды ат болганмен, каз)р ол тек Т!р1 аруак. Болыс болып журген ерен-жарандары болса, онын кеб! де ел алдынатускен, кептен бойы ескен, озыкадамдар емес. Тэкежан, Ыскак дегендер! — бурынгы ата абыройын бугш кертш жеп журген, тоны сулу тугырлар. Енд! юсШ к, бар Тобыкты !Ш!нде б1реуде болса, осы Абайда. Болыс болтан езгелершен, жай безмен бейб!Т журген Абай —адам да, азамат та!»—деседь Осылай басталган сездер Керей мен Найман пккен уйлерде, децгелек жиындарда б1рер кун кайта-кайта еселеп, кеп сейленд). Сол сездерйн б!р ушыгын устап, Жумакан Лосовскийге де ю р т шыккан. Тойсары Каркаралынын оязына да акыл салып, айта барган. Ойында дэнене жок, тек Асылбектщ тебе бил1г!н тама- шалап, Жиренше, Оразбайлардын Керей — Найман билер[мен пзелесш кагысканын тындап, ол екеу1н: «Тобыкты билершщ ¡ш!ндеп шешен!, белд!, бетпс: екен»,- деп эз!лдей тус!П, багалай журген Абай б1р кун тусте ояздан шакырту алды. Барса, тебе би Асылбек те сонда. Каркаралынын оязы да ЛосовскийД!Н касында екен. Осы б)р жолгы кыска кездесуде улыктар мен Асылбек Абайга Керей —Найманнын тшепн, талабын айтты. «Ара агайын елд!н ар би! боп, мынау улкен пелен! токтатуга себепш! бол!»— дед!. Абай бул т!лек улыктардын ез!нен шыккан сез емес, Керей мен Найманнын кеб!нен шыккан сез е к е т н б!лмекш1 едь Асылбек: «Осыны ет!н!п отырган бул орын емес. Б[р жагы Жумакан, б!р жаты Тойсары екеу! де маган келд!. Сен) осыган кенд!р)П бер, агайын жарасын емдеуге шаюырамыз. «Кандай бил!к айтса да токыраймыз» деп кетг1»,—дед). Осы хабарды еспген сон, Абай кепке созбай, езйнн Ке­ рей - Найман арасына бил!к айтуга кенген!н, ез!рл!пн б!лд}рд]. Бул дауда кыздын жагын костауга алдын ала бей!м болган. Ояздар бщмкт! Абай айтатын болганына дурыс карасты. Буны бил!кке белплеумен катар, Каркаралынын оязы Синицын кыз атынан тускен ею арызды керсетп. Абай арабша жазылган арызды 372

улык уй[нде отырып окыды. Bipan о язга да, Асылбекке де кыз арызы турасындагы ез кещл!Н ангарткан жок. Сол кун! Абай eK¡ жактан уш-уштен алты гана Kici шакырып алды. Bipa3 энпмеде аужай туйсп. Абаймен бул жолы кездескен Найман Kic^epi Жумакан, Барак тере, Тэтрберд] болатын. Керейден Тойсары мен Бегеш, Тышканбай. Осы аз адамдардын сезше Абай Жиренше мен Оразбайды ерте келдь Керей — Найман адамдарына Абайдын бул жолгы ce3i 6ip жайдан еплу. —Же, eKi туыскан, ce3ÍMем болып, ел тыныштыгы табылатьш болса, одан аянар, ipKep куш[м де, ниепм де болмас. B^iMÍM жетпей калса, бабындытаппасам, колымнан келмеген болса, оны KemipiM eTepciH- EipaK ангарып, Tyñin байкасам, бул сез жес!р дауынан басталганмен, улангайыр ic боп, кат-кабаттап кетшп. EK¡ ел арасында кептен журген барымта, урыс-кагыс бар. Шабуыл- шандуылга жеткен улкен туй1ндер бар. Бул кунде талай epA¡H кунына такау акы, мул!к c e 3i бар. Осынын 6epiHe бил[К айтатын адам кеп отырып, кеп тергеп, калын сезге капысыз Kipy кёрек. Буган 6ip Kic¡HÍH уакыты да, шама-шаркы да жететш емес. Bip KiTanTaH окыган накылым бар eni: «Жалгыз акыл жаксы, 6ipaK екеу болса, бекем болар» деген !—деп, Абай 6ipa3 токталып кадды. Келпрген мысалы орыс халкыньщ макалы едь Токгаганы —даулы елдерд!Н анысын андымак болатын. Суык кабак Жумакан сыр бермейдь Тойсары да Абай cesiHÎH артын тосып отыр. —С!здерден елл1Палайын деп отырмын. Жанагыдай кеп юке, кеп кезге адамнын муршасы жетпейпн болган сон, кемекке Kic¡ алайын деп ем. Осы дауды TeKcepicyre ез касыма кемеким би eiin мынау Жиренше мен Оразбайды алгалы отырмын. Озд!пмен косып алмай, ci3AepA¡H алдыннан OTin, айтып алайын деп араларына алгаш тастап отырган ce3ÍM осы. Осы орында жауабынды б)лсем дейМ!Н, туыскандар!—деп ce3ÍH б т р д !. Керей —Найман бул отырыста Абай плеген жауаптарын тез айтып, келте кайырысты. Жумакан да, Тойсары да касындагы юйлерше сез салмай-ак: — Деген[н болсын! —Ал! Кемепне KiMAi аламын десен, ез epKin!—дест1. Тек алгашкы сезге токырасып, тарасар жерде гана Сыбаннын Tepeci —алып денел^ улкен кызыл курен жузд), бурыл тарткан каба сакалы бар Барак тере Абайга улкен отты кезш кырындай тастап отырып, соцгы 6ip т)лек айтты: —Абай шырак! EKi агайынын сенщ алдына сез тастады. Се: гана емес, с е т и басына да сын тастады. Тобыктыны ара ага 373

йыным дед!. Бул1нгенд] т!лемес, б!рл)пмд1 Т!лер деп 6ip тандаса, ед!лет[, актыгы бар деп, дел ceHiH кара басынды тагы т)лед!. TyniiH тубжде тергеу KOMerine екеуд! аларсын, ôeceyni аларсын немесе тагы элденешеуд! аларсын. Б!рак «Тугел сезд!н туб! 6ip, туп атасы Майкы би» депт< гой баягыда. Туб!нде, кыл мойыннын келеге тусер, кесер сез1Н6íp ез аузыннан, ез!ннен гана кутемЫ— дели. Жумакан ундемей, куптаганын б)лд1рш, сел бас изеп ед). Тойсары баскарак айтты: —Барак мырза ез муддес!н айтты гой. Келденендер кеб!М жок EepreHiM берген. Шыжыммен уш, шыргамен кон деп негылам! Туй1н-терел!кт! тек сонау тебеден тосар гана жайым бар!—дед!. Пырбай елдерд!н кыркылжын билер! e3ip ун коса алмайтынын сел сезд<ргенмен, бул арада жарыла кетш жаткан шалгайлык жок. Абай ундемей гана, eKi жагына салкын жузбен 6ip рет бас изед! де, бул кездесуд! осымен аяктатты. Ара би еуелде аз сезд!, кеп сабырлы болмак жен. Сыр ушыгын сез шыгарады. Жарым сезден жай туйем деп жорамалга, туспалга кеп тусепн сез- куарлар, пелекорлар eKi елде де аз емес. Абай соны ойлаган сайын, дел ез!нщ бил!пне шей1Н тергеу сезд!н барлыгын андап жург!збек. Эзгелерд! кеп сейлет)п, ез1 аз сейлеуд! ниет еткен. Сол оймен жанагы ар жарыкшагы бар ею сезд)н екеу!не де «6ipÍHQ)K¡H алдым, 6ipinaiKÍH койдым» дегенд! б1лд!рген жок. Оразбай мен Ж и рен ш ет енд! ¡ске косатын боп онашаланганда, Жиренше e3ÍH¡H байкагыш, шалымпаз ойымен жанагы сездер туралы 6ip болжау айтып калды: — Аужайды 83¡p туюге алые кой. BipaK Керей сез!н мыр- залыкпен бергенде, Барак багып беретш тер!ЗД!-ау, —деген едь Абай бул жайды e3i де осылай топшылганмен, Жирен- шелерге де ¡нйн ашкан жок. Онын орайына, екеуше де дел осы жерде тезшен ¡ске к!р!суд!н жен!н айтты. EipeyiH Керейге, 6ipey¡H Найманга каз!рден тергеуге косатын болды. Абай бул екеуше де жана 03i ойлаган теилд! айтты. —Сурамак пен бшмек бар. Эр барымта, шабуылда алынган мул!к, соккыга жыгылган Ж!пт кеп. Талай HepceHi тергеп, талайды бинп келулер)Н керек. BipaK болган бар да, булдыр бар. Шынга oTipiK косып, аламыштап айтатын араздык мшез! бар. Осындайдьщ ôipimte ездерщ «мынау жаксы, мынау жаман, мынау шын, мынау жалган» дегенд! жарыкка салып айтпандар. 1шке 374

туйндер. Эйресе, шырай бер!П, уеде берме. Онын арты мойнына алган карыз есепп. Сендерге карыз болган маган да м!ндетартады. Онан сонгы б)р колкам бар. Екеу)це аныксерттес{п айтар сез!м: жен ушынан жалгасып, дуниеге сатылып журмендер. Ашык айтпай, актык жок. Мынау агайын мен! каласа, тым курыса, осы туста азды-кегт тазалыгы болар деп калаган тэр!зд{. Екеу!нд! дос бшей!н жене шын т<лей!н, канатым болындар. Б4ракэд]л-актык жолына бастап ушатын канатым болындар!-деген. Кыз дауынын сыртындагы кеп пелен ¡н барлыгын Кожагелд!, Шакантай ¡шжен толык бшуд! жэне бар б)лген!н Абайга тугел хабарлап туруды Оразбайгатапсырды. Тук! Сыбан ¡Ш!Н актара карап, аудара тексеруд! Жиреншеге берд). Олар ен эуел1 осы Балкыбек сиязына келген Керей —Найман адамдарын тугел адактап шыкпак. Даугерд^ куэн1 де осы жиыннан тауып, кеп тексеруд! осында аяктауга болатынын айтысты. Б1рак ушеушш тагы б!р акыл косып байласканы: «Ек4 ж ак ез бет!мен шалкайысып, тек б4рш б)р1 жалалап, шынга ойыспайтын болса; онда Оразбай мен Ж иренше Керей мен Сыбаннын кей жерлер!не ездер! суыт журш барып кайтыспак болды. Осымен Салика кыз дауынын б1р жумага созылган кущйз тунп тергеу! басталып кетт1. Тергеу уш жерде жур)п жатты Окта-текте гана, кеб)нше тун жарымында кун! бойгы б)лгендер1 тапкан-тергендер! туралы Абай Жиреншелермен кыска уакытю бас косып айрылысады. Абайдын ез] колына алып тергеген1 кыз ауылынын сез иес! - карт Калдыбай мен кыздын еменгер! — шал Сабатар. Булар арасында болган ескщег1 кудалык, кигг ¡лу, калынмал женшдегг ауыс-туй!стерд: Абай асыкпай отырып аныктап б1лген. Калынмалдын орайына жасап отырган жабдык-жасауды Калдыбайга тугел санатып, хатка тус)р!п алды. Абайдын эз1рге ангаруынша, Саликанын калынмалы бул ец!рдег! ен мол калынмалдын б1р! екен. Кыздын алгашкы атастырган куйеу) Бейгебек ¡ш!нде еск! шаныракта отырган жалгыз бала болады. Онын жес)р1 уш1н калын кеп берыед). Кей<н атастырган куйеу! елш, кыз шалга карайтын болган сон, бата бузылмасын деп, Сабатардын плег!не емексшген Калдыбай: «Кызым тещне бармай, кемджке кетепн болды»,—депп. Сабатардын езшен тагы да жарым кыздын калынмалын алыпты. Абай дел осы жайга айрыкша кадалып, кейшп кезде не алганын тугел б!лд!. Рас, алган малга орай, кеп улдьщ ортасындагы жалгыз кыз жене жасы жет!п отырган ерке кызды экес[ ырзалап женелтем деп, басына кетерген 375

cer¡3 канат ак уйден баска жабдыкты да мол камдапты. Кыз жасауы жиырма бестен екен. Бес жаксысы Кокан керуен!нен алган жуз койлык ж!бек к^емнен басталса, содан ары iiuiK жиырма бес, сырмак, сандык жиырма бестен. Ей аягы кейлек-кеншек, дастаркан-тостаганга шей!н соншалык. BniK суйектесектеп шаги дуриялаган кемкерулер де сол денгелек 6ip санмен жиырма бестен жасалыпты. EipaK бул мул1К каз<р Керей колында. Малы болса, алып койылгаи. Кызы жене айниды. Сыбан — Найманды, ecipece ашындыратын —бул кызга бер4лген малдьщ молдыгы. Пеле басы осындай кеп MYлiк дауы болгандыктан, KeñiH содан туган барымта шабуылдын айдап куган жылкысы да аз болыспайды. Кай жагы болса да, есем кетпес!и деген егеспен егер кыла ти!скен. Карулы ж4пт, жырынды жортуылшы, «ер-батыр» атанган найзагер уры, барымташылар тыным таппайды. Кара сойыл мыктысы карапайым ж тттер д ен де бул пелеге кулшына юр1скендер аз болмаган. Даудын 6ip TyñiHi осы кудалык айналасында болгандыктан, Абай алгашкы тергеу!нде Керей — Сыбанды кезекпен алдына алгызып отырды. Барлык аныстарын тугел андап 6ip шыкты. Сонын артыиан, енд! даудын тап ортасында турган кыздын басында не бар? EKimni кезекте Абайдын б4лмег! сонын жайы. Салика кыз арызын ез колымен экел}п, Каркаралынын оязына Kipr¡3reHHeH 6epi осы Балкыбек басында болатын. Енд! Абай Ербол мен Кекбайды аттандырып, e3Í жаткан Оспан уйже сол Салика кызды жакындарымен 6ipre алгызды. Басында кэмшат 6epKi бар, кулагында улкен кум!с сыр- галары ыргалган, шаги шапан киген, узын бойлы кыз келд). Карасур бойжеткен Абайдын ycTiHe батыл басып, салмакпен К1рд<. OKeci Калдыбай да ере кепт1. Эуелде Салика кызды керуге анталап келген кэрьж ас уй imiH кернед!. Керейд!н ез!нен де кыз айналасында журген камау-коршау кеп екен. Келгендерге жагалай кымыз ¡tüKÍ3in, Оспан сыйлап болган кезде, Абай ен алдымен Тобыктыларды таратты. Содан ез- AepiHÍH де отырысын артык Kepin, кеп КерейД! Калдыбай бастап epTin Kerri. Абай мен Салика онаша калган ед<. Саликанын жуз!Н Абай eHAi аныктап ангарды. Мещпз, акаусыз, тап-таза карасур жуз)нде Саликанын улкен тунгиык кара кездер1 езгеше екен. Ойлы оты бар, нурлы кез. Узын, жи! KipniKTepi кезш щ онсыз да улкен карашыгын коныр келенкеленд)р!П, ecipece теренделп 376

керсеткендей. К,ырлы, K8TepÍH.K¡ мурнынын азденк!л4 бар. Жука ер!ндер!н1Цек! шетжде сел гана келецкелен[П, темен созылган 6ip юрбец бар. Бул ренж4п немесе кеп муц мундап калган жас жуздш iiLUKi tuepiH танытады. BipaK Саликанын yHc¡3 жуз! муншыл сияктанса, сейлегенде аппак, M¡Hci3, кесек Ticiepi кеп ашылып, аксия KepiHin отырады екен. Бул ажар кыздын nimiHÍH ашык шыншыл керсетед!. Жаркын жузд! кулю, кызды кызыгы мол жандай танытады. Эр сейлеген кез)нде Саликанын жуз1 кулермен тер!зденедь Сауыкшыл кен!л! такаудатурган сиякты. Осы ¡ске KipicKeHHeH бастап, ез[ аз сейлеп, езгелерд! кеп тындауга бей<мделген Абай бул жерде де ол эдетш бузган жок. Саликага 6ipa3 yHci3 салмакпен карап отырып, e3ÍHin б!лмек жайларын айтты: —Салика шырак! Жуз керккеж м )з жана болганмен, мен с!зд: каз:р бала кун[н!зден 6epi б4л!п келе жаткан жакын ага- йындаймын. Жайынды кеп ес!ткеннен гой!—дегенде, Са­ лика еуел! курен тартып, кызара TycTi де, уяла кулдь—Ары- зынды окыдым. Сондагы сез:н сез бе? Эуел! осыныма жауап бер!—дед). Салика бул сезге аз кабак шытып, тез шымырагандай боп калды. —Абай мырза!—деп, улкен тунгиык кез:нде намыскер ашу биинш,—менщ C83ÍMсез, дсгегпмнен айныгам жок!—дед!. Кесек ак TicTepi ашыла KepiHin, жуз!нде тагь[ да куреюткен кан ойнады. Абайга аныра карап калды. —Тагы 6ip ce3ÍM — «бармаймын, тимейМ!Н» дегенде, тен KepMereHÍHтек шал Сабатар ма, жок Mci Сыбанды куп кермейсщ бе? Сыбаннын тен ж ю п болса, не дер ен? — Ауыздарына еуел! шалын алмай, азаматын алса, тен тусымды атаса, бул)к бастар мен бе ед}м? Онда менщауылым, ел)М ерюме кояр ма e¿ti? —TeaiMRi атасын деген ce3¡Hni селем гып кайын журтына айттын ба? —Айткызып ем, тындар кулак болган жок. «Кулак KecTi жес1р!М. Сабатар —Кудай коскан eMenrepi. Елде жоксумдыкты бастамасын !»—депт[. —Тагы 6ip сезд)Н жен[н айт, шырак. О да жасырын емес, бупн жарыкка шыккан жай гой. Кайын журтын ceHi «езйпнен азбас eR¡, аламын деп азгырып, аздырып отырган Керейдщеюнцп атасы, анау Шакантай ж{пт1 . Соныменен бузылып, ниеткосып алып, кыз айнып отыр. Калынмалды 6ipi алады, 6ipi бузады. Керей мен)н 377

еруагыма 6ip айыпты емес, ек! айыпты» деген сез Tycin отыр. Сен Шакантай Ж)г<тш Сыбаннан кудер узген сон таптын ба? Жок, бурын кещл косып па ен.? Кыз бул сурауга ¡рк!лген жок. Тек уялганнан лез кызарып, кысылгандай. Кулагындагы усак шашактары кеп улкен сыргасы Д)р:л пакты. —Имандай сырым болсын, Абай мырза. Сыбан: «Шалдан баска ешк<мд! атамаймын» дегенде, мен: «Шакантай ж!пт< тупл, «ит екеий итт!Ц» куйрыгынан устасам да, бул ещрден кетей)н, карамды батырып, басымды алып кашып жогалайын» дегем. Шакантай ж т т ! сонан сон табылды. Бурын азгырган, бурын суык сез салган Керей улы туг:л, Tipi пенде болган емес. Айттырган куйеу!м барда Сыбан менщ суйген мекен)м eAi. Маган батылы барып, ce3i дарып керепн Керей ж{пп жок болатын,- дед4. Ce3iH 6iTipe 6epAi де, кыз шашакты орамалды K03ÍHe басып, yHci3 жас теки. Абайга кырынан тастаган улкен кара K03Aepi намыс куй)ктен, ауыр жастан канталай TycinTi. Сез б{ткендей. EHAi Абайдын сурайтыны жок eKeHiH ангарган Салика турарманга жакын ед). —MeH¡H ce3ÍM 6ÍTTÜ—деп Абай кыз жузше ел! карап отыр. Салика турмады. Жанагы кез жасынын артынан eHA¡ 6ip ызалы намыс келгендей. Сезд4н кыска болып, бурынгы агайын талкысынан жещл 6iTKeHÍHe тацгалды. Абайдын алды буган жанашыр адам алдындай кен сиякты. Соньщ 6epi косылып кеп, Саликанын сонгы 6ip ce3ÍH айткызды. TyñiAiHKipen жазылган кабагында мун да, ашу да бар. —MeHi бузган Керей де жок. Бурын бузык ой менде жокедг Жалгыз ой, удай ашы ой кейн пайда болды. Ол - «Сабатардын, Keyin калган шалдын, уш катыныньщ 6ipi боп бармаймын» деген ойым. Ол ойымнан, кайгымнан киналганым сонша, бупнде мен Tipi xypMiH деп жургем жок. Осы аз кун ¡пынде ел!м мен прл4кт1Н дел ернеушде турмын. Шал сипалаган епмд! курт жес!н деул!м!Н. Шынымды сурадын гой, агайын. Мынау Балкыбек пен Баканастын тунгиык карасуларына кунде караймын. «MeKeHiM, KepiM сендерд!н TyôinHeH табылар!» деп караймын. Сабатарга кеткенше, осы eKi судын 6ip тунгиыгы буйырсын! Барым осы- ак!-дей. Абай басын шалкита Kerepin, ужен толкынмен езгерт каддь1. Кь!з турып журуге айналганда, ол ез ойымен катып калгандай. Тек yHci3 гана бас изедь Ka3ip Абайдын кез алдында жанагыдай сымбатты, сунгак бойлы, асыл жастын терен. суга батып бара 378

жатнан cypeii айыкпай елестеп тур. Унс13 тунгиык, терец кара су катты шалп еткен тер[зд1. Сонын тубше кыз денес) KeTin барады. Кдбагы лагынетайтып туй4лген. К<шкене колдары ел4мд! уыстап, каргыстай жумылыпты. Суык Menipeyn¡K ¡ш)нде жан 6epin, жай тапкандай. Кещлде ыстык 6¡p агым киял мен ойдан бас курады. Ыргакты сезге ауысады. Уэз[нд[ елен жолына ез-ез!нен куйылгандай болады: Ет:мд1 шал сипаган курт жес!н деп, Жартастан кыз кулапты терец суга... К,ыздык Абай уй)нен тез кеткен!н Ербол, Кекбай, Шэкелер кабыл кермепть Ербол уйге Kipe бере онаша отырган Абайга ез ойын айта келдь -А бай, улыктын KenceciHe жауапка юрпзгендей, тез женелткен1н не кылганын?—дедь —Тым курыса, TycTeHAipin женелтсешз болмас па ей, Абай ага!—деп Шеке де костады. —Жок, жеттИ Бара 6epciH¡—деп Абай кагаз бен карындаш алып, б{рдемен1 жазып жатыр. Жолдастарымен сейлеск1с) келмед). «К,ызды узак устап, кеп сейлесштЬ> десе, ер нэрседен секем алып отырган Сыбан оны да 6ip сщет ету) мумюн. «Улыкка арыз гып айтар сездерд) Абай кулагына куйып xi6epinTi» деуден де тайынбайтындар болады. BipaK бул ойын да Абай ез imiHAe тутты. Осыдан кейш тагы уш кундей Салика дауынын, Керей — Найман ланынын тынымсыз Tepreyi oTTi. Бул уш кун ¡шшде б!рталай сездерд!ц басын кайырып болган Жиренше мен Оразбай кастарына бес-бестен Kici epTin, жакын отырган Керей мен Сыбанды ек< жактан аралап кайтты. Талай айгакты жиып, суз!П кел{ст). Енд! бил!К кун! жеткен ед1. Бар дау, бар шыгын, шытыр- маннын кеп туй!Н! жан-жактан агылып кеп, каз:р Абай колына тугел тигендей. Улыктар yñiHÍH жанына Абай Керей —Най- маннын осы ¡ске катысы бар Kepi-жасынын барлыгын жигызды. «Салика кыздауы», «Керей —Найман пелес! 6yriH шеш4лед1, бугж KeciK айтылады» деген хабарды бук1Л Балкыбек бойына шапкылап жур{п тараткан атшабар, старшындар болатын. Билж айтар жерге сияз басындагы улыктар да келмекиы. Ka3ip жалтыр туймея!, ак кительдерж KHiHin, сарыала кылыш асынган урядник, 379

стражниктерш, тшмаштарын кастарына epiin, кернект), окшау шубар топ болысып келд!. Бупнп жиыннын айдыны бар. Tyci суык Tepi3Ai. Дел осы жиын алдында Жиренше мен Оразбай Абайды онаша шыгарып ап, езгеше 6ip сез салды. Буны бастаган Жиренше: —Абай, eKi Tt3riH, 6ip шылбыр ceHiH колында. Сыналатын cafara ел де жегп, сен де жетпн. К.алай айтар сырынды ел!, керек десе, мына Оразбай exeyiMÍ3re де сезд<рмей, imiHe 6yrin кеп отырсын. Уa, xeHiHjti айт, жарыктыгым! KiMai жыгып, к!мд[ устем eineKciH? Абай бул екеу1Н барлагандай, кез!н сел кысынкырап, кул!п койды: —Оздерщ айтшы, KiMre бур дегел! отырсын? Кемейще такап турган 6ip кулк!лер{и бар гой. Айтшы exeyiH, неге уйгардын?— деп Жиреншеге кадалды. Жиренше де бунын жузшен K93ÍH алмады. Барынша салкын, 6epiK унмен Ka3¡pri отырыстын сумдык 6ip сырын ашты: —Абай, «Алтын керсе, пер!ште жолдан таяды». Ата жолы, ел жерелпс!. Соны угынган ел —анау Сыбан. Басы Барак болып, Бэйгебек, Салпы мына Оразбай eneyÍMÍ3 аркылы бил4к алдында саган сэлем жолдап отыр. Керей цызын Сабатарга буйырып 6epciH. Тобымнан тандап, Tyni Сыбаннын кыл куйрыкты ада- лынан дел кырык ат тандап берем)Н деп жатыр. MiHi, алдынды алганым, айтканым осы!—дед!. Абайга Жиреншен<н аузы нэж!с тепп отыргандай жирен!шп KepíHin Kerri. «Токтат, уи!НД1 emip!» дегендей, колын катты С1люп, yHC¡3 туй!л!п карап ед!. Артынан шугыл 6ip кырга M¡Hin, бойын билеп алды. Бунын сэт !Ш1Нде жалт берген 03repici адам жуз!н андагыш, жуйр!к Жиреншенщ кез)нен какас калган жок. Басында секем алып, KeñiH yMiiTeHe бастады. Абай енд! Оразбай мен Жиреншеге карап сылкылдап кулш отыр. Сел уакытта сол кулк[с!н тыймастан: —Е-е, Оразбай! Сен де осыны айтасыц гой! «Алган макул, Керейд! жыгып берген макул» дейс)н гой?—деп, екеуш тагы арбады. Оз ойларына кыныр бек!ген Оразбай мен Жиренше Абайдын булардан тес!лкой кыры 6n¡K екен!н сезе отырса да, дегендершен танганжок —Солай деймш, Жиреншен4 мен де куптаймын. Бултак- султак неме керек? Алмай жаткан еюм, жемей жаткан би жок 380

осында. Сетмен басталып, сен)мен тынар деп пе ен? Мекеге кел1П отыргам жок. Балкыбекии сиязына кел!п отырмын, cipe!- дед! Оразбай. —Сез сол-ак к о й ,- деп енд! жай гана шыншыл жузбен, сабырлы унмен сейлегендей болды. Жиреншелер бурынгыдан да демелене тустн —Сол, байлауы сол! —Дегенш ет Сыбаннын!- десть Абай осы арада гана катты кубылып, шугыл акырып калды: —Оттапсыц, ею тебет!—деп боктап Ж!берд). EKeyiHia жасы ез!нен аз улкен болса да, Абай кейде калжыц, кейде ашу аралас буларды cere берепн. EKeyiHiH енелер<н rnipeHe сыбап алып, жылдам сейлеп, кайнаган ашумен каптап Kerri: —Q3ÍMдеп, ceHepiM деп, канат тутып, катарыма алганым сен- 6iciH? Айналып жур4п-жур!п кеп айтар акылын: «Арам жейк!» болды ма eKeyiHHÍH¡? Буган бет бурар болсам, екеу!щц ертпей- ак, Текежанды тандасам болмае па ед!? Сендер: «Керей —Найман эд1лет таппай, ерекет тапса, елмесе, ома капсын» десен, мен оларды ел!Мдейм!Н. Yш жуздщ баласыньщ алдында, калыц казак кауымына м е т екелш, кулкынын ymiH курбан e T í^ i отырсын ба? ел^р^п кеп отырмын десений! Жеткен жерлерщосы юй! Бар, аулак!-*дед4 де, турып журе бердь Бул кезде: «Улыктар, улыктар келд!, ceHi KyTin калды юй, Абай!»—деп Тэкежан, Б!скак Абай алдына аптыгып KeRicin eдi. Абай саспай журш барып, жиын ituiHe юрдь Шалгынды к!ыжене денеспн дел To6eciHe шыкты. EKi оязбен амандасып, eKi жактагы Керей —Найманньщ Барак пен Тойсарыдай eKi даугер{не де селем бердь Жиренше аркылы Абайга пара усынган Барак кдз1р KOTepiHKi отыр. Ол осы ic жeнiндeп арам ойды ерте ойлаган. Осыдан 6ipHeme кун бурын, Абай «Жиреншелерд кемекке алам»деп етмген жерде ойлаган-ды. Сонда Абайга «билжп 6ip e3in айт» деген сезд4 кырмен, эдeйi айтты. «Керей Абайга пара жен!нен сез салып, жексурын KopiHe 6epciH» деген. «Ал Жиреншеге параны атап, аузын 03ÍMонай аламын» деп, оны eлeyciз еткен боп, эдей! тасага тастаган. Будан бурынгы 6ip ж уп тсте де Жиреншен1 паралап, CHpMÍHe3 боп койган-ды. Енд!ri отырыста Абай тек кыска гана емеур)Н жасап, сезй e3i бастамай, еуел! даугер би Баракка сейлетт!. Бурын сейлеген Барак та, артынан сейлеген Тойсары да бул кундерге шеЙ1Н ею жактын айтып келген кигаш-кия дауларын 381

айтып токтасты. Ек! жары да: «Кудайга берд!к, ез!це берд!К, эд!л!нд1 айт, ара агайын, актык сез!НД! эруагына тапсырдык!»— дес!п токтаган. Абай осыдан ары сейлеп кемъ К етлде кобалжу, кысылу болгандыктан, онын туе! каз!р акшыл тарткан. Басындагы тымагын алып, малдас курган куйде тымагымен коса мыкынын таянып отыр. Кец акшыл мандайында жене кырлана тускен узынша мурныньщ ушында Ж!пс!ген суык тер б^)нед!. Бфак ун! зор, леб[ екп1НД), батыл. Еркш агылгандай: — Уай, жагалай журтым! Керей —Найман ел!м! Ортана мен! койыпсын. «Тет!г)мд< тап, тынымымды бер» деп койыпсын. «Сынга салдым, жарыкшагыма жамау бол, сына бол» деп сетп сщ . Арылып етер жен{м бар. Б:р айтарым: Тобыктыдан туганыммен, ею бауыр, екеу)ин!Ц ¡с!не Тобыктынын тургы- сынан карар деме. Тагы б1р айтарым бар: казакта жес!р дауы — жет! ыкылымнан келе жаткан дау. Заман азып-тозатыны рас па? Содан ба? Болмаса дау б)реу болганмен, дауа кеп болгандыктан ба! Эйтеу{р, б<здщ тусымызда, дел осы заманымызда бул дау халыкка сын болгандай. Келеге сын, нэс4лге сын болгандай деп туешемш. М4не, агайын, сен!Ц алдында ез1ме осында асу кып атаган ею тургым бар. Айтар бил!пмнщ кыбыласын осыдан ук дер ем. Будан баска баспалап багар езге есеб)м жок. Барлап барар сендерд!н камыннан езге багытым да жок. Эуелп туй!Н —Салика кыз басы. Жаксы жол —елге жора. Мен баягьщ нен! желеу, н е т жамау тапканын б!лем4н. Жана урпак жана плекпен келед!. Жас боп туып, жетпестен кун<рен!П етем деп келмейд). Жана кун ез}н<н жана жорасын, жана т!лепн жас кен!л<мен айтады. Жас урпактын талабымен айтады. Оган кулак ¡лмеген елд!кт!Н дауасын таппай, аласын табады. Бул кыз болса, тагдыры б!р жазалаган кыз. Т етнен айрылып, плепнен кесшген кыз. Ата- анасы, кайын журты б1р атаган орнынан жас кетл!Н тапжылтпай табылган-ды. Б!рак б!р ем[рге ек! елш буйырган Т э т р тагдыры да жок. Сабатар плег! сол кыз басына еюнш) ел!мд! канды нокта кып усынып отыр. Бул ак нокта емес, кайтаайтамын, кан нокта. Кыз ел[мге бар, бул ем!рге жок. Жиын отырган журт, бэр!нде де апа-карындас, кыз-кыршын бар. Тертарыстынжиыны жора болсын деймш кей!нпге. Б1р жанга ею куймек —эд!лет емес. Б1р кыздын ек! сатылмагы —жол емес. Алгашкыда саган берген еркш, халык, енд! кыздын езше берес1Ц. К.ыз басы Сыбаннан азат. Бул —м е т н б{р!нш[ байлауым!—деп, Абай сопгы сездер тусында унш катайтып, з!лмен кулшына туйд). Токталмастан 382

еюнш! сезте ауысты. —Сыбандада жазыкжок. Ол!м —ел жазасы емес, ер казасы, дауа жок. Мал берген), ак илекпен кызыгын куткен! аныкей. Hipan e.niMорнын ез олкысымен толтыру керек. Салика кыздын калыималы жеткен, акы адал мал болатын. Керей, оны алдын. Bip алмадыц, eKi алдын. Басында алгаш алган калынмалын да аз емес едь Елу TyHenia пулы. KeñiH кызынды ьщтиярына карамай, «картаи Kicire барады, катын ycTiHe барады» деп сылтауратып тагы алдьщ, тагы да кеп алдын. Бул туста Сыбан жазыкты емес, аранынды ашкан, Керей, сен жазыктысын. Ендеше, адал бата, ак малдын орайына, кыз neci Керей Сабатарга eKi кыздын калынмалын берсш. Алгаш алганы елу туйе, кейш еселеп алганы жиырма бес туйе екен. Мен api Сыбан алдындагы, api e3ÍH¡H кызынын алдындагы жазыры уийн Керейге тагы жиырма бес туйе айып кеспм. Суйлп, Керей eKi кыз калынмалын жуз туйе кып кайырады. Кожагелд! мен Шакантай, Сыбан алдында айыпты eKi ата тен тартады. Бул —eKiHHii туйн. Мен бес кун бойында, осы кыз дауынан туган шыгын-шабуылдын ею жагын да шолып танып, колыма жиып отырмын. Барымта, кугын угпнде Керейден eKi жуз жылкынын акысы Сыбанга ауыскан. Жуз жетп!с жылкынын тобы Керейге ауыскан. Сол барымта малы, K03¡ барынын K03i боп, K03¡ жогы ер жылкынын туягы 6ip 6ecTÍ боп, eKi жакка ерсШ-карсылы кайта ауыссын. MiHe, агайын, ел б4рл4пн!н TmeriHeH туган MeHiHталабым, токтау C03ÍMде осы! Мен болдым!—дедi. Жиын 6miKTi yHci3 карсы алды. Абайдын байлауын плмаштар аркылы енд4 тугел TyciHin болган eKi ояз кул4сш, 6ip-6ipiMeH келке жарыскандай. EKeyi де Абайга: «Дурыс айттыныз, осыныныз макул!» дегендей. Бас шулгысканы, кулке жауап катысканы байкалды. Керей — Найманнын eKi жахтан жарыла отырган калын жиынына ояздардын керсеткен ажары —«бул би тк 6ÍTTÍ, тынды» дегендей. «Ырзамын!» «Наразымын!», «Бул калай болды, жол емес» деген сиякты бундайда кейде дабырлап, жамырап шыгатын ундер Ka3ip болган жок. Ею елд4н жиынына кел:п, «кайтер екен?» дескендей, калыс тындап отырган Тобыкты да Ka3ip тук сыр бермейдь Абайдын бил4пне ырза болган калын журт 6ipTe-6ipTe тарай бастады. Жиренше Сыбаннын 6ip капсагай бойлы, зор келбетт) аксакалынын жанында тур едь Ka3ip Жиреншен4ц элдекандай 6ip Kyôip-жыбыры соны камшылап Ж1бергендей болды. Катгы, добал унменен сол шал Абайга карап айкай салып уран тастады: 383

—Уа, Кецпрбай! Кенпрбай! Оруагынане боп ед! ceHin? Осы ма ед! кешеп азган кызга айткан с е т и жолын? Кенпрбай, шакырдым еруагынды!—деп сырт айналып журе берд[. Кен- прбайдын EnniK пен Кебект) осындай жес1р дауы успнде ел1мге буйырганын айтып ед( ол шал. Bipan бул кезде Konmi^iiK ер турл) жай сездермен жамы- расып, тарап кеткен. Абай жанагы шал утне, жуз!не катты ойла- нып, аныра карап турды да, аздан сон каркылдап кул!п ж)берд). Бил1К6iT¡n, ел тараган кезде, Жиренше мен Оразбай Абайга тагы 6ip кел!п, п л катты. Бастаган жене Жиренше. —Абай, езгещи езге дей!н. Тап жанагы Сыбан шал экен Кенпрбайдынеруагын шакырганда, Ш!м1р[кпнбе,тым курыса? Кабырган сонда да кайыспады ма? Ата жолынан 03¡H де азып, eлдi де аздырып турганында, тым курыса, соны да ангармадын ба? Дэл!нд! айтшы?—деп кадала сейлед1. Абай ел! де баганагы буган керсеткен суык З)л4нен кайткан жок. —Кенпрбайдын халык койган аты «Кабан» болатын. Жем ym¡H осындайда карындастын канын ¡шкенд<ктен «Кабан» атанган. Yктын ба? Мен Кенг1рбайдын. улы емеспш. Адамньщ улымын!—дедi. Абайдын осы ce3ÍHeH сон как баска таякпен 6ip салгандай болган Жиренше мен Оразбай ун катпай, алешп турысып калды. Абай кете барды. EKeyi онаша калып, 6ip-6ipiHe ажырайысып карасканда, тустершде улкен ыза бар ед). Жиренше жалгыз-ак сез айтты. —Аскан екен мынау! Керермш! Оразбайдын да ойындагы co3i осы екен. —Кеше Кунанбай 6ip асып-тасып тепл1п едь Бу да плен ген екен! Теуекел, Жиренше, тарт берП—деп екеу! 6¡pre KeTTi. Кейш Балкыбек сиязы 6¡TKeH сон, Абай 6ip топ жастармен 6ipre аттанып, Байкошкарга карай журд). Осы кезде Оразбай, Жиреншелер де аттанган екен. Абай тобыньщалдында Жиренше мен Оразбай ок бойы жерде екеулетп, окшау кепп барады. Оларды танып, Абай дауыстап токтатайын деп ед1. Екеу) артына бурылып карасты да, буны танып алган сон, токтамай, ¡лгер) булк!лдеп журе 6epicTi. Абай оларга 03ÍH¡Hайткан катты сездерш еске алып, енм кешректе жай сейлес!п, к[нэласпак ед. Сонымен, кещлшде 3!Л! жок, астындагы кула атын Te6¡Hin кап, ж ел т отырып, алдынгыларды куып жетт[. Оз топтарынан окшау сытылып, жалгыз озып келген. EipaK Абай дел кастарына такап калганда, Жиреншелер муны Kepin алып, 6ip-6ipiHe карасып, 384

ундемей «е» дескендей боп, аттарына камшыны басып-басып ж!бер!п, жарысып женеле бердь Абай булардын ¡степ бара жаткан мжезш лезде ангарып, айкайлап: —А, солай ма <5дц? Б!лд!м!—деп ед!. Екеу! сс]т4п калган екен. Сэл аттарын ¡рке берд) де, катар бурылып тура калысып, б!р ауыздан: —Б!лсен, сол! — Сол-ак!—дес<п, ашулы жузбен акыра ун катысты да, кайтадан жарысып женелд). Осы жарыс устшде олар Абайга карсы улкен ызалы ашу, катты араздык жиып бара жатты. Балкыбек сиязынан кайткан Тэкежан, Майбасарлар да Абайды жамандап, есек ет)п кайткан. Жиренше аркылы Барак усынган кырык жылкы жайы буларга да мэл!м болган. — Эр! абырой алып, эр! мал алып, журт ¡стегенд! ¡степ кайтудын орнына, Абай абырой да, мал да таппай, бос кайтты. Орыстын улыгы айтатын занды айтып, ел шыркын бузып койды. Атанын абыройына келген бакты кор кылганда, осындай ж¡гepciздiк, намыссыздыкпен кор кыламыз гой!—деп Тэкежан ез сез!н Майбасарга макулдатты. Б<рак Тобыкты аткам!нерлер! осылай дегенмен, Керей — Найман Абайды олай мжеген жок. Сезше токтап, ек: улыккетер алдында: «Б!тт1М, тындым»,—десть Найманнан Жумакан мен Барак, Керейден Тойсары мен Бегеш боп келюм жасап, хат мерлеген «тындым» кагаздарын бер!п атганысты. Абайды олар: «Бурынгы кара казак жолынан жолы баска, ун! баска, леб{нде елге ем болайын деп турган жаксы ырым бар, сез! дуалы, бет! алмасты, бул ен1РД)Набыройлы адамынын б!р! болгалы турган жан екен!^— деп багалган. Сыбаннын жес!р1н Абай Керейге ж!берсе де, Найманнын жуаны Жумакан кек тутпапты. Онын экес1 Кисык Кунанбаймен ез тусында кеп ¡стес болган адам едь Сол осы жолы баласын Тобыкты шег1не аттандырганда, кэр!л!к б1р ет!н!ш айтыпты. — Эуел!, Кунанбайга барып сэлем бер. Ек!нш), мен!н бурыннан илеп журет!н б1р плепм бар ды. Кае емес, дос ед!М, достьщ туб!н суйек айырсын! Кунанбай кэр!л!кте, дуниеден аттанар шагымдагы б[р тшепмд! берсш менщ. Артымыз дос болды деп, туыс болды деп аттанайын бул сапардан. Не менен кыз алсын, не маган кыз берсш!—депт:. Сияз артынан Кунанбайга барып сэлем берш, ек! кундей Нурганым уй)нде конак болып жаткан Жумакан кей!н аттангацда, тшеп орындалып аттанды. 385 2.10-25

Кунанбай: «Кисыктын аузына «не менен кыз алсын» деген сез бурын тускен екен. MeHiH ер жеткен немерем бар. ByriHri колымдагы балам сол, ол —Акылбайым. Кисыктын жетюншек немере кызы бар екен, ез колында отырган мына Жумаканнын кызы дейд), сол баласын мен)Н балама 6epciH»,—дед). Жумакандар касына Ызгутты мен Жакыпты epTin, 6ip топ Kici аттандырды Акылбайга кыз айтгыру ymiH, Кисык пен Кунанбай кудалыгын 6eKiTy yrniH аттандырган елш!лер болды. 3 Уш ат жеккен кен куйме Акшокыдагы кыстаудын тусынан —Цорыктан шыгып, калага карай тартып келедь Ат устаган —козладагы Баймагамбет. Уш торыны куз кун1н!н танертенп коныр салкынында тыксырып айдап, cap жел- д!ред[. Ш алкасынан ашылган кызыл сафиян ¡ш! бар куйме- де Абай мен уш баласы отыр. Бул — 06im , Магаш жене Кулбадан. Кен ак мандайлы, жщ[шке узынша кара касты, жукалан кызгылт жузд) Эб[ш Абаймен BHriMeciH узбей келед!. —Ага, 6i3 калада кайда турамыз? YmeyiMt3 6ip уйде турамыз ба? Казак уй[нде турамыз ба, орыс уй[нде турсак, жаксы бола ма? Жок, елде мен мына екеушен белек окып, белек турам ба?—деп, алдагы жумбак кундер!н экес[нен тынымсыз сурайды. —Иэ, мен кызы бар орыс уй)нде, ез1мдей кызы бар уйде жалгыз турам! Сен екеу1ннен мен ез1Мбелек турам!—деп, ек! туысынан repi ерюн, ерке сейлейпн Кулбадан кул<п кояды. Ол eKeciHin алдынан Магашты да ысырып Ж[берш, шалкия Tycin, Абайга ез!н кушактатып, жатып алган. Кулбаданнын омы- раулыгы жэне шеше касынан ен алгаш рет Keiin бара жатканда мойымайтыны экес)не ете унайды. Алдында жаткан ерке кызын HeriHeH кытыктап, кулш отыр: — Перуейс)з!м, алтынсарым! Осы журттьщ бер)нен сен epMiciH, карагым! CeHi, айтканындай, белек коям. Озще шеше болатын акылды, окымысты орыс эйелшщ колына тапсырып берем. BepiHAi де жайлы уйлерге коям! Маган ушеущшн окып адам болганыннан улкен кызыкта, максатта жок! —дед!. Улкен кушагымен уш баласын кейде б<рдей кысып, кушактап кояды. Абай б!рауык ундемей отырган жукалан ойшыл баласы Магашка н!ле тусп. Он жак колтыгына соны Keiepin тартып алды. Куйме imiHReri калын керпе, улкен жастыктардан оныц астын 386

бтктеп, орныкты гып салып 6epin: «Эн сал, сен эн басташы, МагашЬ>—дедг Уйден шыкканын езгелерден repi ауырлап келе жаткан Магаштын кещл!н сейиггпек болды. Кулбадандай емес, execÍHÍH кабагын булжытпай б!лет1Н Магаш каз<р езже арналган бей!лге шын ырза болды. —Ага, кай enai айтайын?—деп, экесЫн мойнынан кушактай алды. Bip сэтте кабагынан KeñiciH жойды. Жука ер{ндер{ шыншыл балалык кулкю!мен созылып, ак TiciepiH Kepcerri. — BipaK мен бастамаймын. Жанылып калам гой. Теселш алганша eyeлi e3¡H баста, ага!—деп т1ленд[. Абай бунын OTiHimiH орынды Kepin, тамагын кеней 6epin ejîi, Кулбадан iHiciH мазак erri. —Ие, ен сал десе болды, Магаш ылги Kicire: «Оз!Н баста!» дейпн едет!!—деп, сыкылдап куле отырып,—Кеткеншеп бар тайдай, уй касынан шыга алмайды бул!- деп ед[, Абай мен Баймагамбет косыла, барлык куйме узак кул)сп. Магаш уялып, айналып Tycin, бепн басып жатып 03¡ де кулдь 96im KimKeHe iHiciH Кулбаданнын аямай кылжак, мазак кылганына дау айтты. Ол Кулбаданды сынады. —Сен, кеткеншек болса, тай жаман болады деп ойлайтын шыгарсын. 03¡H тайга мшбейан, кайдан б{лес!Н?—дед!. Магаш осы кезде басын жастыктан жулып алып: —Тай кайда? Койга да MiHe алмайды. Ал MeHiH жаздыгунп кеткеншек cap тайым бес рет бейгеден келдь Со ма?—дед1. Енд! жадырап кул4п:—Ал ага, эн баста!—деген. Абай балаларын Teric ез айтканына epTin косылдырып, «Козыкеш» 3 HÍH айтып отырды. Ею кун ypRic жол жургенде, кейде эндетт, кейде балаларына 63Íенпме айтып беред!. Немесе Эб!шке, Кулбаданга олар б4лген ертектерд) айткызады. Уйкы келер шак болса, Баймагамбетке шеМн косылып, тугел косылып, Teric ен шыркайды. Сонымен акыры калага жеиап. Абай Кулбадан мен Магашты Михайловтын акылымен «Уездная школага» берд}. Bipi еркек, 6ip¡ эйел балалар окитын школдарга бел!н4п тускенмен, бул ею баланы Андреев тауып берген орыс yHine 6ip белек койды. Об)ш туралы Михайловтын меслихать! баска болды. Онын мусылманша жаксы окуы бар. Угымтал, езталабы зор, ынтасы ашылган бала. Женеорысшада т!лмаштан б4рталай окып, 6ipre сейлес)П, касынан калыспай журш, ттлге жаксы боп шь!кты. Алгашкы кластарга Tycipyre жасы 387

да ересепрек боп калган. Оны Абай мен Михайлов ана ею баладан белш алды. Т<л тэж!рибес!не, бар тэрбиесше улкен cenTiri тиет)н окымысты адамдар уйже жалгыз койды. Жене школда окытпай, 03ÍHжалгыз, уйде окытатын байыпты, ысылган, жаксы учителмй жеке жалдап 6epicT¡. 96imT¡H ажарына, М)нез, тэрбиесше ен алгаш танысканнан Михайловтын ыкыласы баскаша болды. Оны оку мен пэтерге орналастырып болганнан кей!н, Михайлов Абайгатагы 6ip акыл айтты. —Ибрагим Кунанбаевич! Мынау бала, Обд<рахман кеп окуга жарайтын бала сиякты. Аз ересек болганнан куджтенбенЬ. MyMKÍH, TinTi 63ÍHÍHана т!Л)нде окып, ашылып, ысылып келгет жаксы да болар. BipaK осы туралы MeHiH 6ip акылымды алыныз. Биыл кыс бойы Эбд:рахман тетенше жолмен, 6ip гана окытушыдан жаксы эз1рленс!н. Келес! жыл школга тускенде Семейде окымасын. Туменде оку орындары будан артыгырак. Жене мен!н жаксы дос, таныстарым бар. Бул бала жаз сахарасына кайтып турар. EipaK кыскы окуда таза орыс ортасында болып, шаЬарлык орыс тэрбиесш толык алатын болсын. Ден! cay болса, ар жагындагы болашагын Туменнен де ары, Питер деп ум)Т етейж!—деген. Абай 63ÍHÍH жас балалары туралы кырдагы жакынынын бер!нен де сонагурлым Т1леулес ага, дос боп отырган Михайловтын мэслихатына улкен алгыс айтты. Сол арада [рюлместен, онын акылын куп алды. Бул сездер Михайловтын жумыс ¡степ отыратын улкен белмесжде болган ед). Eip кезде осы белмеге iuiKi уйлер жактан 6ip жас эйел KipAi. Михайлов уйнде бул эйедш Абайдын алгаш кергет осы. Эдетге, eK¡ дос уйде кездескенде, ез жумысын улкен тынымдылыкпен, момын кабакпен аткарып журепн óip-ак бегде адам бар-ды. Ол — Kepi полицеймен кеп урсысатын Домнушка. Мынау эйел ала келенке тарткан коныркай уйге улкен жарык лампы алып юрд). К.ызгылт, кен жуздЬ кою коныр шашы бар, тунжыраган улкен кара кек кезд эйел. Ол уй imiHe амандаса юрген ед!. Сол юрМмен, Михайлов Абай касынан атып турып, жас эйелдщ колынан лампаны ракмет айтып алды. Bip колымен эйелд! Абайга карай тартып кеп: — Мынау, Ибрагим Кунанбаев, менщ досым! Таныс бол, Лизанька!—дед!. Абайдын катты анырган жузше карап e3i де кызарынкырап, кысыла турып кулд! де: 388

— Ибрагим Кунанбаевич, таиыс болыныз, Елизавета Алексеевна, мен!н ейел!м!—дед!. Абай ынгайсызданып калды. Бундайда орыс тШмен «кайырлы болсынды» калай айтатынды б4лмей, ыгысып едь —Мен б)лгем жок, Евгений Петрович, с!з неге жасыргансыз? Бакытты болыныздар!—деп, аз карбалас керсетть Бул эйел Абай кезж е бурын улык уйлер!нде я Андреевтщ кауымында керетш Петербург, Москвада ескен адам сиякты емес. Осы Семейдж ез:нде кеп кер!н!п журетж, жай, момын ортанын адамы тер!ЗД!. Жуз!нде уялу, имену кеб!рек. Куйеу) мен конагынын алдында эр козгалысында кысылу, имену бар. Буйыгылау адамдай. Елизавета Алексеевна отырмай, аз турып, акырын басып шыгып кеткенде, Михайлов Абайга карап, ез!н!н уйлену!н)н кыска гана б)р жайын айтты. —Мен осында, жакында уйленд[м. Бурыннан ойлап журген калындыгым емес. Иггп, ойда жоктан, окыс уйленд!М десем де болады Бул - осындагы халыктын момын кызы. Оку, тэрбиес) де жок. С[з Эб!шп окытсаныз, мен каз!р бул адамды уйден, сол Эб)шше, тетенше окытып журмш. Окытып, ес1р!п, жар етуй карыз б)лд!м!- дед). Оз) де кысыла отырып, бурынгы сыбай- салтан ем!р[не к)рген улкен жаналыгын осылайша, жай гана айткан. Абай одан аргыны казган жок. Келес{ сетте Михайло: ез!н{н облыстык кенсеге кайта к!р:п, енд) жацадан кызмет йес! адам боп журген жайын баяндап бердь Бф кезек Абай бер жакка ет!п, кептен бармаган Т!н)бек уй!не кел!п, Мэк!шт!Н отауында конган ед:. Сол б)р кеште Мэк!Ш Абайга бул уйге кеп келмейтжж К!нэ кып сейледь Б!рауык ана б!р жолда осы уйде Салтанат болганда Абайдын кещлд! сеттер етюзгенж жен)Л эзш ег1 и, Мекмш еске алган. Абай Салтанат аты аталган жерде, оны аса дос кетлм ен атады. Ойлана созып сейледг —Салта-н-а-ат! Ш!рк!н, Салтанат жаксы ей-ау! Оз<м кёрген казак жасынын касиетт! б1р! ед!-ау!—дей тусп. Мэк!шке шугыл бурылды да: — Айтшы, Мек!ш, Салтанат буг}нде кандай екен? Ом!р!, куй!-жайы не халетте екен? Б!лген!н бар ма?—дей. Мэюш Салтанат туралы Абайга тагы б1р кайрл! енпме айтып етт!. Баягы айттырган куйеу!не Салтанат тиген. Бул кунде ер!кс{з ем!р туткыны болыпты. Сбнау жыддардан сон Калага ен алгаш келген! осы биыл еткён жаз екен. К д с ы н а б!р еркек, б!р ейел 389

баласы ере кепть Солармен Салтанаттын езш Мэк!ш бул шаЬар халкынын жаздыгунп сей!л-сауыгы репнде кайыкка М[нпз!п, улкен Ерпстен етк4з)п, Полковник аралына апарыпты. Сабамен кымыз алгызып, сойыска кой алып шыгып, б!р кун бойы аралда, тогайда ек) дос эйел узак б!р мундар айтысыпты. Мек1ш Абайдьщ кутпеген, ойламаган жайын осы арада б:л- дipдi. Ол сонгы жылдарда Абай шыгарган елендерд!н кебш жатка б)лед) екен. Салтанаттын епн!Ш1 бойынша аралда кейде энге салып, кейде жаттай окып, бэр)н айтып бер4пт:. Салтанат унс)з сабырмен кеп уакыт кызыга тындапты. Ен аягында, касына еркек баласын шакырып алып, езгеше б!р сездер айтыпты: - Менщ ем)р1м ез басымды ойдагы арманымнан жыракка экетт) гой. Ум)тс!з де болса, б4р арман кушкан жан ед!м. Жас- тык прл)г!мде Абайды керген кундер!М осы аралдай бопты. Келенкел1, саялы боп, мынадай гул атып турган кер4кт1 шагым- нын б!р) екен. Аз кун)м, сетп кун)м сол екен. Бупн мен ык- тиярсыз баска ем1рге кенд)м, баска жанга бер[лд^м. Енд[ менщ басымда т!лек те калган жок. Жалгыз-ак, Мэк1ш, бупн сен) кергетм , Абай сез!н ест1ген)М тагы баягы сагынышымды тап- кандай табысым болды. Енд1 б!р серпм болар. Абай кад[рш ез<м гана б[Л1П, сактамаспын. Мынау балаларымды да Абайга дос етш ес[ру енд)Г) аналык карызым шыгар. Абай алдындагы сонгы достык м)ндепм болар!—депт!. Абай Салтанатгы кад<рлеген кещл)мен ез апасы Меюшке де ¡штей алгыска толы ырзалык б!лд)рд{. Оны eз^н^н сырласы, сетсер досы есебшде угынып, аз сезбен ¡ымн ашты: - Солай, солай айтар Салтанат! Оз карызын гана айтпаган. Менщ де мшдет, карызымды айткан да. Онын баласындай жас урпак жанына азык етер, жаксы керер казына болар сезбен елен тугызуды маган М1ндет еппт! гой. «Алты кырдын астында журсем де, маган тым курыса, сондай сарынын жепп жатсын» деген! де. Уктым, туащцм, арманды дос!—деп салмакты сыр айтты да, кещл шабытына, толкын ойга шомды, Абай осы жолы калада кеп жатты. Окуга балаларын орналастырган алгашкы жылында оларды кимай журген) де болды. Куз бойы, кыстын калын ортасына шеЙн Гоголь атындагы к!тапханада кунузын отырады. Гылым зерттеуш!, окымысты тэр13Д1 боп алган езш!Н дагдысына да аса кызыгулы. К1тап бепнен кете алмайтындай. Жаксы, таза сарылгандык бойын мендеп алган. Кей кештерде, уй онашада ез! окыган романдарынын 390

кызыктыларын Баймагамбетке эцпме етей. Онын айтуы аркылы Баймагамбет те кеп эцпме жиып жур. Сенб! кун кештерде Баймагамбет ат-шанамен жалгыз кет!П, б1р пэтерден Эб)шт), тагы б)р петерден Магаш пен Кулбаданды алып келед). Олар ек! тун, б!р кун экесжщ касында аунап-кунап, тыныгып, куанысып калады. Абай балаларынын конакка келетш кештерш ел казагына бермеуге, белмеуге тырысады. Балаларга ез! энг!ме айтады немесе Баймагамбетке ертег< айткызып беред!. Тагы б:р кез топ болып эн салысып, аса б)р кещлд), ракат кештер етк!зед!. Абай жумысына немесе он кунде б!р Э б ш п н пэтер!не барады. Ондагы улкен тэрбиел}, сулу жузд!, бурыл шаш Анна Николаевна атты Эб)шлн «хозяйкасымен» узак енпмелес!П кайтады. Тагы б!р кез, Магаш пен Кулбадандай ею еркек, е т эйел баласы бар Екатерина Петровнаныц уй!не барады. Олген офицердщ тул катыны, кеп баланын тэрбиесш ез)Н)Н жалгыз гана окытушылык узак ецбепмен аткарып келе жаткан. Бул уйге Абай анда-санда балаларынын пэтер акысынан баска, Баймагамбетке шанага салдырып, тутас койдын ет<н, каптаган ун, кейде отын сияктыларды есептен тыс апаргызып тастайды. Осы жолы ез балаларынын гана окуы емес, тагы б!рнеше жепм жастарды Абай ез талабымен окуга берпздь Бул бала- ларды керш1лес жатактарынан арнаулы юмлермен алгызган. Соныц б<р[ —Ералы жатагындагы Энет — Молдабай баласы Данияр деген жепм бала. Бунын окуга тусу1 ез1 б)р ерескел куйден туган. Сонгы ек! жыл бойында корпус пен Семей жандаралы тарапынан шыккан б<р буйрыкта казактан болыс басы б!р бала орысша окуга бер)лс1Н дeлiнreн. Сол буйрык Тобыкты болыстарына барса, экес) бар баланы ешб!р ауыл кимаган да, бермеген. Берсе, жет!М бер!лс!н деп, ол жет!мдерге жене де иелер табылып, кунын телемесе, берместей болган. Кыскасы, кас надандык, туйс)кс!з тонмойындыкеттп журген-дь Осы жайды б)р кун Абайга Михайлов сез кып едь Куй!н!шпен кул<п отырып: «Бар Семипалат уез! жайыльш, б1р баласын окуга беруге кимайды. Осынын не шарасы бар?»- деп сураган. Сол хабарды б[Л1С[мен Абай Тобыктынын ез[ бшген, пл!н алады дейин адамдардын барлыгына калада жатып хат жазган. Шыцгыс болысынын есеб!не деп, жатак баласы Даниярды калага алгызып кеп, интернатка берпздь Молдабайга селем айтып, Шаганнан тапканы —сол ел ¡иинде отырган аз уйл: кыргыздын жет!м баласы Омарбек. Оны да орысша окуга берпздь Тэкежанга 39!

хат жазып, Кызыладырдан жэне 6ip жепм баланы —Курманбай дегенд! алгызды. Ералы жатагынан будан тыс жене 6ip-eKi баланы окуга 6epr¡3A¡. Булар —Абайдын e3¡HÍH аталас ел! емес, Мамайдан шыккан жатакбалалары. Eni жепм Садуакас, К.асен деген балалар болатын. Бул екеу)н Абай мусылманша окуга берпзд). Жатак жен!нде: «Тым курыса, олардын жас буынына азды-кепт) санылау болсын. Элде, сордан Ke3i ашылар ма. Ke6iHe KOMeri тиер ме!»— деп, Абай осы куз айрыкша 6ip шугылданып ойланган. Жатак жайы калада журген Абайга да уайым салган. Анау жылы Балкыбек сиязында Абай эперген мал жатакка тугел тимепп. Сияз басынан Ералыга шей!н аман жетк!згенмен, ол топтын кайдагы 6ip кас пер!лер{ тагы тынымсыз ерекет еткен Tep¡3Ai. Сондагы алган отыз каранын он жуан тугырын сол кузде 6ipaeH, еюден тасымалдап, белг]С!з 6ip урылар тагы тоздырып eKeTinTi. Жатак жайын калада жатып eciTin журген Абай: «Тым, курыса, тозбас дэулет - гылымга булардын тобынан да б!реулер кол артсы н »деп , жанагы балаларды бар Тобыкты ¡Ш!нен, эдей) осы ортадан ipiKTen алгызган. Кыстын ортасы ауып, енд! каладан елге кайтар кез жеткенде, тагы 6ip ceHôiHiH кеш!нде Абай Баймагамбетп жарым кундей журпзд!. К.аланын эр жер!нде турган жанагы окушы балалардын барлыгын ез пэтер!не шакырып алды. Соларга ез алдында ер- KiHAeiin энсалдырды. Асыкойнатып, жанылтпаш, жумбак айт- кыздырып, eM¡H-epKÍH бой жаздырды. Сонымен Kemxi ет алдында аз гана 6ip толаста: «Балалар!»—дед). Жас конактарын, ез балаларын салмакты унмен ез<не каратып алды. Бупн кунд<з жазып койган 6ip табак кагазды алып отырып, унс13 анырган балаларга 6ip елен окып бердй Жасымда гылым бар деп ескермешм, Пайдасын кере тура тексермед4м...— Бул жиында 6ip ез1нен баска ешк!мге мел!м емес, осы бупн туган елен'Н окыды. Арасында: Адамнын 6ip кызыгы бала деген, Баланы окытуды жек кармедм. Баланды медресеге б т деп берд!м, Цызмет кылсын, шен алсьш деп берметм...-

деген жолдарын кайталап окып бер!п, балаларга кыска гана г¡л катты: — М)не, балаларым, ¡Н!шектер1м. Б!з сиякты ага, экелер!н мезплжде есе алмай, кылтанак жарып, саргайып калган шептейм!3. «Гылымнан махрум калдык» деп ендц ек!нем)з, опык жейм)з. Сол —б[зд!н мун. Ал сендер уиин т!лепм, айтарым жанагы. Бул —ага батасы! Сендерден дэрмен куткен даланнын, ел!нн!н в л е п ! Адам болам деп окындар. Аймагыма жаксылыгым жетедц адал азамат болам деп, халыктын камкоры болам деп окындар! МЫ, осы есиетп сендерге арнап, мынадай елен жазып отырган Кекбай атты акын ед<,—дед!. «Осы отырган балалардан жана тел ес!рем, жана буыннын жана азаматын шыгарар болсам, мен!н енд!П жубанышым, кемектес!м де, ум)т етер канатым да солар болмас па ед!? Енд[Г! етер ен.бепм мен кемепм, айтар есиет, акылым болса —кез! ашык, окыган жана кауым тугызуга арналсын. Ел ¡пин кегертепн кез жегп гой»,—деп ойлады Абай. Биыл кыс Абай к^аппен катар кагаз-карындашты жи! устап, ез[ де кеп елендерд! кулак куйдей, жан сазындай куйлей толкып журген-д!. Б!рак бул елендерд!Н иес1нде ез1не ез! сенген акын аты жок Оз акындыгына шала сенген сыншыл жаннын кемеск!леу айтылатын «Кекбай» деген гана аты бар ды. 393

БИ1КТЕ ccxcpaáagA/ aw BipHeuie жылдар erri. Абай ym¡H бул енбек мезг!л!, енер ¡здеу дэурен* болган. Оку менен жазу оныц ещнп прл!К тынысы ТЭр!ЗД1. Бул кундеп Абай акын атын анык алган. Сол акындык en6er¡H енд] халыкка етер азамат карызы деп бшед!. Ом1рден, кеп К!таптан тапкан сан салалы куйлер, ойлар е н д т шакта ез елшеу)н тауып, акынньщ уез)нд), соны жырларына араласкан-ды. Кыс пен жазды KÍTan сонында не жазу уст1нде етк)зген шактарын Абай en 6ip бакытты кез)ндей санайды. Бул жылдары ол ел б у лт аткам!нерд!, жем{т болыс, улыксымакты сан рет едш ашумен жазалаган-ды. «Ел м^нездерЬ деген елендер! сахара ¡цмндеп соткар мен бузардын, талайын танбалаган. Жазыксыз, момын кептщ жокшысы болган арлы акын бейнет елшщ ауыр mepiH де ш!м!ркене шерткен-д. Талай саналы жаска ой саларлык шыншыл ce3¡MAi керкем сездер сан рет осы Акшокыда туып, тарап кетет<н. Сонын орайына, Ka3ipn заманда Абай айналасына жиылган жас енерпаздар да кеп. Абай е н д т шыгарган жырларын эр- дайым жазып айтады. Сол жазгандарын жаттаушы, энге салып айтушы, журткатаратушы ¡Hi, достары жацагы жас cepiKiepiHiH арасынан шыга бастаган. Осымен катар Абай 03¡ тшемесе де, ауыр Kepin, бойын алып кашамын десе де, ерюне коймай, буган масыл болып, асыла жу- рет)н тагы 6ip м)ндет, бейнет бар. Ол —ел imiHÍHдау-шары. BipaK 6yr¡H Абай e3ÍHÍH cymn, cyñciHin бер!лет1Н енбепн[н. сонында. Танертенл шайдан сон уй imi де, конак атаулы да тыска шыгып кеткен. Кыстын 6ip ашык куш екен. Абай улкен белмеде онаша отырып капты. Алдында кен денгелек, аласа устел тур. Абай 6ipece сол устелге шынтактап, 6ipece алаканымен мыкынын таянып, унс!3 отыр. !мннде ой шырагы жангандай боп, салмакпен караган кездер! анда-санда карсыдагы терезеге кадалады. Кун Tycin турган карлы адырга узак-узак карай тусед). Озшше 6ip мыгым кушпен, угымсыз 6ip мунмен жумырлана бугшген тебе-тебелер. Биылгы кыс —ел сез)нен, тынышсыз жур<стерден Абай езш босатып алып, уйде кеб!рек орныгып отырган кысы. Кеп елен жазылган жылдын 6ipi де осы болатын. Сондай ез1мен ез[ боп 394

толгана ойланган уакыттарында кез алдына кептен-кеп оралатын осы адырлар. Булар кун райына карай эр турл! ажар керсетед!. Акындыкшабыт кейде осы адырмен кэп сырласкандай болады. Булты сургылт кун! ол адыр кун шуагын сагына мунданады. Ашык кун! жылы, жаркын жазын кексегендей кер!нед!. Жетюзбес арман женс!г! женген адыр. Цаз[р Абай сол адырдын жадыранкы б!р кабагын кергендей болды. К,оралы койдын алды солай карай ер)п барады екен. Сарылып, сазарган унс!3 адыр енд! тас басында жур1Пшыркаган койшы эн)нен серг!ген сиякты. Абайдын осындай боп ундемей ойланып калган кездерш кабагынан танитын жолдасы бар. Ол —мундай шактарда ундемей, кеп козгалмай отыратын Баймагамбет. Цаз!р, т!пт! карал отырмас уш!н ол Абайдын тобылгы сапты сарбас камшысына булд!рге тагып отыр. Анда-санда Абайга карай тус!п, ез жумысын ¡стейд!. Б!р кезде Баймагамбет Абайга кез тастап ед!, онын ерн< куб[рлеп, колы да элдек!ммен сейлескендей козгалатусед!. Бурын мундай эдет! болмаушы едь Биылгы кыс жалгыз отырган шакта анда-санда Абай осылай етет!н б!р машык тапты. Баймагамбет б¡лед!, бундай куйд!н артынан Абай кеб!несе кагаз, карындаш алгызады. Сондай б1р нерсен! буйырар деп кут!п отырганда, Абай Баймагамбетке шугыл бурылып, жалт ет!п салкын карады да, уйд!н сол жак бурышына карай кол созып, ун катпастан, б!р нерсен! «экел» дегендей белг! етп. Баймагамбет онын нен! керек кылганын тус!нд! де, шапшан турып барып устелд!н услне ек! улкен к!тапты экеп койды. Абай б!р к!таптьщ бет!н ашып, езше керек жер!н тапты да, сол беттерге карап, шалкайынкырап, б!раз бегелш отырып калды. Кез! ек!НШ) ютапка да тусе беред!. Бул ею к!тап —осы ауыл, елкенщ Абайдан баска кеп жанына эл< Т1л!мен де, сырымен де угымсыз к!таптар. Тек Абай кен!л!не гана курметп боп алган ек1 акыннын к!таптары. Ол жаткан - Пушкин мен Лермонтов. Осылармен Абай анык терен танысып, табыскалы эр алуан «хикметтер», «шейх», «хафиздер», «рауайлар» да сыртта калган. Кейб)р намазкой димар кэр!лер мен шала-сопы молдалар Абай уй!не конып отырып, бул ютаптарды уй иес) кундеп машыгы бойынша касына алгызганда, ¡штершен: «Шаригат жайын окып отырады екен-ау мына кю&,—деседь 395

Кейде 6ipiHe-6ipi: —Элде аруактарга куран хатым кып жатыр ма екен?! Молдага аудартпай, e3i окиды. Оный сауабы мол гой,—десет!н. Eipan Kiian Tepic жагынан ашылып, cyperri 6errepi KepiH- генде жэне ер xapni кесте бепндей жи!-жи4 шубыртып туратын араб жазуынан баскарак, б4ркелю боп жылып аккандай орыс жазуын кергенде, элг[ адамдар ¡штер[нен суктанып, жымдай тынатын. Абаймен арбаса журген кейб!р ел жуандары болса, сырттай кыжыртады. —Бул Tepic окуды неге сонша кадалып окиды екен, э?—деп кеп: —Е, бул да 6ip аскандык кой. Казакка ¡стеген кыры да. Мен улыкка сендерден жакынмын деп отырганын кермейм^н!—деп KeKeTiceTiH . Абай ез!мен унс!з тммен узак-узак сырласатын достарын сырт адамнын кепш1Л1г! жат жумбакша багалайтынын б!ледь BipaK оны елеп, ескерген емес. ...Откен жандар. Тек мундай ел!м ел!М бе? Мэнп-баки ел- местей боп, кей!нг) дуниеге ез аттарын умытпауды буйырып кеткендер. Озгеден жер успнде калатын белп —томпайган мола. Сол белг!, жер бепнде орнаган боз топырак мезпл сайын шеге барып, акырында мулдем жермен жер боп тапталады, б1тед1. Шамасы, осы мола жер болумен катар адам аты да ешед]. Мец- пл!кке жутылады. Ол да б)тед). Мыналар болса, сол езжен кал­ ган жер устждеп белпш тау eTin, мэн,п мыкты 6epiKTiKKe бек!Т)п кеткендер. Олар анау KepiHin турган eKi Акшокы би!пнде... Абай KypciHin ойланады. —Туган елшде енер-б4л!м болуы кандай сый! Элденеше улпл4 буындардан калып келе жаткан казыналар болып, соны сактаган «енер-бШм» атты асыл сандыгы болса, арман бар ма?— дейд4. Мынау ею акын Абайга кеп кезде 6ipre туыскан ага, ¡ншей KepiHin калады. Сол тенеу бул eKi атты Абайга осы ез ортасы, ез айналасындагы адамнын арасындай жакындата керсетед). ... Басында акылы мен ашуы шарпысып, кезек жецю4п барып, акырында сыншы —кемел ой женсе де, шерл{ Keprim боп алып, тына жанган ага бар. Сол аганын дерт4н Kepin «тынганнан не тауып ек?» деп ызасы мен кызуына бой урып, жулысып елген iHi бар. Сол ага —Пушкин. Сол iHi—Лермонтов. Кейшп урпакка, барлык ел, барлык заман, бар кауымдагы ойлыларта атой салып, ем4рлер{ шыракша жанып еткен ага, iHi... Абай ойлана отырып, Татьяна хатына yaiMi. 396

— Неткен айткыш тш! Тш емес, журектщ леб). Луп)лдеп соккан ыргагы. К,андай нэз1к теренд!к!—деп отырып, К!тап бетжен кез! тайки бере: Гашыктык 11Л) - Т!лс!з лл, Кезбен кер де, ¡шпен 6и]...— дед!. Татьяна хатынын ыргагы мен нез!К ун!не ез жанынан ун коскан б!р жолдарды еске алды. К,ыз бен Ж!Г!Т шер1не кызыкканнан шыккан сарыннын басы едь Абайдын ез!нен ет[п бара жаткан деурен. «Б!рак. сол кунде де осындай боп айтылган Т1ЛД! ес)т!п пе ед)м?»—деп б!раз ойланып калды. Осы сэтте кез алдына ек! сеулетт1 жуз келд!. Оз ем)р!нде эдей! буган арнап, агып тускен жулдыздай боп елее берд). Б!р! —жас жалынды Тогжан жуз!, еюниис] —жалынын мунды жаны женген —Салтанат. Татьяна сездерж кешелер аударып отырганда, Абайдын кез алдына осы ек[ жан кезек келгендей ед[. Жалындап суйсе де, ем1р ыркына сабырлы акылмен амалсыз кенгендер. Осы Татьянадай боп, газиз бастарын тагдыр нок- тасына куйзеле жур1п кенд[рген жастар елестеген. Татьяна ха­ тынын узак бойында, Абай ойынша, олар шер! де коргалап, уялап, орын тауып тур... Ес^рлж, мулптерл!к куй. «Угарлык, сергек журек болса, осыган шомып керсечп. Осы улп болар! Сез!нетж жас табылар. Улп ет!П керсем нетер!»—дейтж. Сондыктан да сонгы б]р-ею кун бойында Татьянаны акын ез елж ж тм!мен сейлете бастап едь Сейлеткен сайын Татьяна майда коныр ун тауып, бул Т!лде де незж керкем куй толгап, д!лмар жас шебер-шерл) боп барады. К,аз!р уян майда кызга Пушкин жазгызган хат пен ез1 жаздырган хатты салыстырады. Кей жерлер! Пушкинше емес, катандау. Б!рак ол окушынын шалалыгына амалсыздан бер)лген баж. Сонда да угынар ма! Абайдын кез алдына Кекбай, Мукалар келед!. «Эй, мынандай сезбен мундаган Татьянаны олар да угар ма екен !^—деп куджтенедь «Евгений 0негинн1н» осы беттер1Н1Нарасына салып койган хат бар. Б<р нэрсеге ойы аугандай боп, насыбайын атгы да, Абай сол хатты алды. Семей ютапханасына барып, он шакты К)тап экелге^ Баймагамбет осы хатты б!рге экелген. Б)Л)МД! досы Михайлов Абайдын «Евгений Онсгинге» суйсжш жазган сэлемже жауап 397

айтыпты. езш щ мынау хатында: «Сонгы жылдарда «Евгений Онегин» енпмес) куйге де тусттЬ Пушкинн!Ц Татьяна, Ленскийлер1не сай куй дейш. Петербург, Москвадагы саналы кауымнын б!р тынысы сол болгандай десед[. Б!рак кереп не, б1зге оны естуге тагдыр жок!»—деген екен. Хаттын осы жер{н кайта окып отырып, Абай Акылбай, Муканы тагы да еске алды. «Эдем1 эн!мен «эриайдай, бойдай талайды» да булдап етк!3!П журген жазгандаред),—деп кул[мареп отырып, бас жакта турган домбыраны устады. —Сол бишара бакалшылардын колына без орнынаторка бер)п керейшим осы!»— дейд!. Сен)мд! шабыт келгендей. Кез[ жасаурай, ерн! жыбырлай отырып, Акшокыньщ кос би!ктер)не анда-санда коз тастайды. Б1рак караган нэрсес)н бул халде керш отырган кез емес. Ол каз<р ойдын кез). Тербеле толкыган акын толгауынын кез). Колы ¡шек пернен! термелеп, жебелей бередь Кешке жатарда да осы б)р сарынды алые б)р ызындай зей ш шалып кап ед{. Каз!р сол саз есше де, домбырасынын ¡шепне де тап тус4п, орала кетп. Тагы да тарта отырып, акырын ун салып кун!рен1п кер!п ед1, келген екен. Амал жок, кайтпм б!дд{рмей, Япырм-ау, кайпп айтамын? — деген ею жол, Татьяна сырынын басы ¡ркшш турып, шеш1ле бастаган сиякты. Тагы да, тагы да... Б1ресе шынтактап жантайып, б!ресе тез козгалып, кушырлана малдасын курып ап, арлы-бер) теб!ренедь Кос ¡шек б!рде баяу басса, б!ресе шугыл, катан ундерге ауысып, асып кайтып отыр. Сонгы ек! жол кымбатка тусп. Б1рак о да оралды. Татьяна хатынын уш ауызын муд1ртпей айтып етт<. Куанып отырып, насыбайын алып тастап, лезде тагы атты. Енд< б)рде катты, б!рде баяу тартады, умьггылмайтын сиякты. Б)р сэтге артына карай, барлык мол денес1мен шугыл айналып бурылып калды. Жуз[ эз!л-мыскыл ажарымен жарк епп барып, жылы карап, Баймагамбетке: —Ой, сен негып отырсын, не б1ЛД!н?—дедь Баймагамбет Абайдын шугыл езгер[С!нен б1раз дагдарып кап, булд:ргес! тагылып болган тобылгы сапты сарбас камшыны алаканына салып отырып: —Мынау ед!, Абай ага!—дед1. —Мен не гып отырмын, оны сездщ бе? 398

—CÍ3R¡H ойынызга 6ip орыс куй) Tycii ме деп отырмын. —Э, олай болса, о да бгпгетн екен. Бар, ендеше! Юшкене молданы шакырып кел!—дед! де, ез) тагы да жанагы ыргагын тарта женелд!. Баймагамбеттурып eciKTi ашканда, ар жагындатыстан кайтып келе жаткан OñrepiM кер!нд). Онын артында бегде ю илер сияктанган б)рнеше адамнын басы байкалады. К.олдарында камшылары, белдер! буулы, 6errepi 6ipa3 аяздаган адамдар. Эншеитон, шекпен кигендер екен, Алдынгы 6ip-eKeyi Тобыкты улп'с)нен белек, шошак тебел), алты сай Уак тымагын киген адамдар. Соны Абай кез1 шалып болганша, Эйгер!м де, бул Kicínep де уйге юрд]. Абай домбырасынын ушнен ойын узген жок ей. —Туу, аяз келд!-ау!- дед!. Эйгер)М TÍKciHin кап: —Аяз жок кой, Абай-ау!Timri, буг<нп кун майтонгысыз!—деп тандана карады. Абай: —Э -э, рас аяз екен десем, сендер ек есщ !-дед! де, шетелд)Н к!с!лер1мен амандасты. Эйгер)м Абайдынталай жумбак ce3ÍHÍn 6ipi екенш ангарды да, кул)МС1реп турып, TyKnip уйге карай кетг). Сейткенше, карсы уйде бала окытып отырган К)шкене молда да келген едь Абай соган карап елен erri: —Татьянанын хатын Kemipin ne ен? Енй ол ен салатын бол№' гой, б!лдщ б е?- дед{. —Онысы афзал болган екен, Kemipin койып ем. — Ендеше, Мука мен Магашка хат жазып ж^ер. EKeyiHe «Татьяна селем айтыпты, 6i36eH де таныс болсын» депт) де! Мына Мухаметжан калага бара жаткан шыгар, сол сэлем1н ала барсын!—дед!. Уй !Ш!нде тымак, белд!Г!н шешпей отырган бегде конактар бул сездер не сез, KÍMHÍH жайындагы сез екен:н уккан да жок, угайын деп елен етш селт еткен де жок. Жалгыз-ак, осылармен 6ipre Kipin, Абайдын TOMeHri жагынан кеп отырган МухаметжаН бар eдi. KimKeHe молдамен катар, Абайдын жанагы сездер4не кулагын туре тындаган сол гана. Сулу кызыл жузд!, кой кезд! Мухаметжан расында да калага бара жаткан. Ол 63ÍHÍH жен4н сурамай сезген Абайга 6ipa3 танданумен 6ipre, жанагы хат пен елен жайын шын б1ЛГ!С! кеп отыр; Мухаметжан да Мука сиякты жаксы эншiмiн деген %irÍT. Оный 399

ycTtHe буньщ e3ÍHtn де анда-санда елец шыгаратыны бар. Соцгы жылдар Абайдан тараган елецн)н, бэр!Н Kemipin алып, жаттап айтып журепн Абай айналасындагы жас достын 6ipi. Ол Ka3ip сырткы KMÍMÍH memin жатып: —Абай ага, бул эн салып жаткан KÍM болды?—дед}. Абай домбырасын кайта устап, «Татьяна хатынын» алгашкы уш ауызын эндет[П айтып берд[ де, енд1 кайтып бул жайдан сейлеспед!. Эл i кунге унсЬ отырган конактардын шаруасын сурады. Жанагы 6ip айтканнан Абайдын енж уйрене алмай калган Мухаметжан эн imiHAeri сездщ TepKÍHÍH жаксы сезген. Бул кунге шейш Абай шыгарган елец мен эннщ барлыгын б1лем деп журген Мухаметжан мына сезд[ бурын еспмеген болатын. Абайдын жанагы ангарына Караганда, буны езге жастар да 6^Menai екен. «Маган жаттап бшш алып, соларга айтып бар деген! екен гой»,—дед! де, енд) е л е т н де, eHÍH де ебден б1лмек болды. Мухаметжан —Абайдын туыскандарынын 6ipi. Жасы Kimi болгандыктан, Абай e3i айтып бермесе, «тагы айтып 6epiHÍ3uii» деп сурай алмайды. Кдзбалап такымдай бергенд4 Абайдын жактырмайтынын да б¡лед!. Сондыктан: «Бупн Абай агамнын TycTiriHe калайын да,тзсыны 6!л1П кетейн!»—деп, карсы уйге кеткен Юшкене молданын артынан женелд!. Абай болса, Ka3¡p ана конактардын сез!Н тындауга KipicKeH^i. Буларга Абай: «Шаруаларыи не? Негып журс!ндер?»—дей отырып, 6ip нэрсеге аса катты тангалды. Осыдан бурын, ейтеу)р, осы кыстын iuiinae, дэл осы каз!р карсы алдында отырган уш Kici — ею Уак, 6ip Кекше мынау ктмдер), осынау тустер1, осындай отырыстарымен Абайдын алдында тагы 6ip болып еткен сиякты. Мал дауымен кел4скен. Сонда да ана Кекшенщ урысы Турсын осылайша мели!п отырган. Калгыгандай боп, темен тукырып, жым боп отыратын. Сонда да мынау жокшы Уак —Сэрсеке мыкиып, жуп-жуан боп жалпия жайгаскан. Дэл Ka3ipri сиякты Турсыннан Сэрсеке мал дулайтын. «BipaK ол жолы малын алып, 6¡Tin, тынып KeTin ед1 гой!» Эм!рд!н удайы айныгыш суреттершщ )Ш1Нде айнымас 6ip калыпты устанып, эр елден шыкса да, б!р куйден жазбай журетш осылар ма? Немесе сол ею жерде керген 6ip хадщн езж щ 6ipi шын, 6ipi туе пе? Бу неткен айнымаган уксастык? Мыналардын анадагы KopiHtci мен Ka3ipri калпын алганда, Tinii eæ ôip мезг!л етпеген, уакыт катып турып калган сиякты гой,.. 400

Абай Сэрсекет тындай бастаганда, эуелде ¡илнде осылайша жарысып отырган eKiHmi ой да бар ды. BipaK бул ой Сэрсеке сез!Н!Н 6ip кезещне жеткенде, memyi табылып барып, уз1Л1п калды. Агаш кел!-келсаптай тонкылдак ywi бар Сэрсеке: — «Энеуп алган малымды бойыма сщфтпейн. Абайдын алдына апарып, кайта кустырдын Ендеше, MiHe, саган кылганым кылган, кайтесщ, тагы да алайын. Kepin алайын сен Уактын куилнд[» деп эдей) ¡степ отыр. Erecin ¡стеген ici мунын. Ана жолда алганы уш жылкы ед1. Мынада 6ip к^ем, 6ip тонын арттырып, бес жылкы кып алып отыр. ErecTiH ici емей, немене бул, Абайжан!— деп аяктады. Абай бар жайды eндi ангарды. Туршен шыньш б!л4п KepeHiümi деп, урыга карап сдь Ол кызыл сенсеи тымактын кулагын шарт байлап алган куйжде, томен карап тукырып капты. Жуан тумсыгынын ушымен шокша кара сакалынын жарымынан артык жер1н керсетпейдй Абайдын козгалысына K63ÎHiH астымен гана карап, мелшшп, тастай боп туййип алган. Сэрсеке айтып отырган дауга эл{ жалгыз унмен болса да жауап каткан Турсын жок. Онын сездерш 63iHe жанасы жок бегде сездей санап, сырттай карайды. Сэрсеке сейлед1 екен деп кынк етер емес. Абайды улкен би тутып, те piiп сактаганы ма, болмаса жокшыга урынын ipre бермейм4н деген кыры ма? Абай бунын 6eTiH кэрмек боп, ызгарлы ун катты. Урынын K03iH 03iHe каратпак едь — Эй, сен не дейс!Н?— дегенде, урынын кызыл сенсен тымагы жай гана козгалып, кырыс жуз4 Абайга енш гана карады. Денгелек келген, мыгым денел! сары урынын тш кене сур кбздер! Абайга 6ip-aK рет жалт eiin калды да, кайта сендь Тагы темен тукырды. Кдбагынын ей калын, урты да 6ipa3 салбыраган. nimiHi мен сырты кескен Терек сиякты 6iiey, тутас, безбуйрек келген. Ол сел отырып, 6ip ыргалып койып: —Аб-бай ага, осы эн-неугуш гана,—деп, тш н шайнап, эр ce3iH салмактап,- та-ко-с-с-ы Сэр секе ез алдына эп-п-кел!п ба-а-рр-ымды уй-у-п-п-ап 6ip алды. Ол жолы т-т-еле дед{н, буйыр-р-дын, берД1М. Ал ен-д-д[, ос-сы Уак малы ур-ланс-са, ак-кай жок, нок-кай жок, эм ке мен телейш де, от-тырайын ба ос-сы?—деп 6ip токтады. Тагы узак суре дау. Шыны кайсы, жалганы кайсы? Осындай даулардын, осылар сиякты дayrepлepдiнтaycылapы, тынары бар ма, жок па? Тагы кагу керек. Cipecin устаскан eKi араздын шынына жетем деген4нше, e3iHHin де шынына жетш боласын... 401 2?))-2А