Абай жолы 2 том

—Кунанбаев, мен (пзге орыс жазушыларынан баска, сонгы межл[стер!м!зде айткан ер алуан б<л!мдер саласынан да б!раз ттаптар ез!рлед!м!—дед!. —Кай бШмдер саласын айтасыз, Евгений Петрович! —Жалпы тарихтан! Европанын есею тарихынан жене геогра- фиядан да, осы жыл ¡ш!нде с!з окып, б1Л!Пшыгатын к!таптар бар. Жарымын мен ез^м таптым, тагы б!разын Гоголь ютапханасынан, Кузьмичтен аласыз. С)з уш!н тапкызып, елге кетер жолынызга, уакытша бер[п ж!беруге белпзш койдым. Соны барып аласыз!- дед). Аздан сон тагы да ез! сейлед): — Мен!н ангаруымша, ^ з тарихка кеп ат салыспаган сияктысыз. Ол гылымдардыц анасы гой. Абай: —Тарихтан б)з ислам тарихын медресе дерю тур!нде емес, жай ездтм!збен, турт!н)п окыганымыз бар. Б]рак Евгений Петрович, с!зге кездескел! м етн бурынгы б!л1Мдеп жиганымнын кеб1 ез!н!н салмагынан айрЫлды. Я тут!н, я будай боп кеткендей. Сол окыган тарихымды туракты б)л!мге санар сен:м1м болмай тур,—дед). Михайлов бул сезге кулд! де: —Ендеше, мен с<зге айтайын, ислам тарихы —б)Л!М, ол —улкен б1л!м! Тек кандай тарихшы жазганын талдау керек...— деп, Михайлов бупн исламга байланысты, Шыгыс туралы Абайды кайран еткен кызык жаналыктар айтып кетт:. Ислам, араб енер! жалпы дуние жуз<н!н гылым, сана табысына кеп гасырлар бойында аса зор жемктер берген. Еск< антик енер! мен Европанын берше келш шыккан ояну деу1рш1Нарасында жаткан б1рнеше жуз жылдар мен)реул!г1 бар. Сондагы кеп гасырдын карангылык заманына сеуле беретш тек араб медениет! екешн айтып етть Арыдагы Сократ, Платон, Аристотель мирастарын буг!нп енерл4 халыктар кауымына езннше ес!р{п кеп жетк1зуш!лер Шыгыстан шыккан данышпандар болганын ескергп. БуларДын бупнп енг:мес{ осы жайга ауысканда, Абай ез ¡ш[нён суйс!нщргендей жаналыктапты. Бул ойын Михайловтан <р!кпестен айткан едь — Евгений Петрович! Шынымды айтайын, мен адам баласынын бш м казынасында мусылманшылык галамы ез! б!р белек жаткан, жалгасы жок дуние деп угушы ед!М. С13 мен!н бытырап, бел1н!п кеткен, б}р:не б<р! карсы, ерс! кер!нет1н дуниелер!мд[ тутастырып беретки сияктысыз. Шынында, гаделет.

хакикат, ахлак мэселелер)нде эр заманнын, эр халыктардын гулама устаздары бар гой,—деген. Михайлов Абай козгаган бул мэселен[н артынан узак б!р келел!, кен ер!ст! ойларга кетт!. Бупнп сипатында, кен мандайлы, ойлы кезд Михайлов конырсакалын купп таратан келбеймен зор б)р гуламага, даналарга уксайды. Бупн ол Абайга философ устаз болып танылгандай. Узак энпмемен угымды ет!П, онын бул кунге шей)Н ислам дуниесшен бшген бш)М)н багалады. Сонымен жалгастыра, ес!ресе Абайды кайран еткен бунын ез халкынын жайы. К,азак тарихынын да эл! гылым б!лмеген, мумюн, Абай ез! де багалап жетпеген казынасы болар ед!. Дуниел)к енер-бшм мулюне казактын да жер астында жаткан саф алтындай кад!рл! сактаганы болуы шекс!з деп айтты. Абай Михайловтын буг!нп мэж!л!с!нен кеМн, оны ез<не бурынгыдан да жакын керд4. Екеу!н туыс етспн агалык ойдын ер!С)н ангарды. Айрылысар шакта Михайловка: — Бупн сЬ маган ерекше б[р кад!рл! сыпатта танылдыныз, Евгений Петрович! Мен с)зд! тек орыс халкындагы енерд)н ойы мен тЫ деп б!л1П ед)м. Оз!Мд: белек б!р елкенщ, с)зден алые жаткан сахара к ел п т деп б)Л!м ем. Ал каз!р с!3 бейне б!р мен) колымнан жетелеп, б т к бел уст!не шыгарып турсыз. Б1р замандардын, бар халыктардын коныс-конысын, ер !с- жайылысын керсетг!юз. Алыстан болса да бар адам баласын тутас б[р тайпадай ангартгыныз. Енш баксам, дуниел{к б)Л!Мнен сырт жаткан халык жок сиякты гой. Оз!мд! казак баласы гана емес деп сез!нгендей б!р куанышта турмын. Осы менщ улкен олжам болса керек!— дед1. Михайлов катты кул!П кел!п, Абайдын иыгынан кушактап, б{р кысып койды. —Кунанбаев! Б[ЗД)НДОстыгымыз екеу!м!зге де жаксы нэтиже берер деп ум4т етемш. Тек ттапханадан, Кузьмичтен кол узбеймш деген уэд етзге бер)к болыныз!— дeдi. Осы жолы Семейден б!р арба кып алып кайткан Абай ол- жасынын какжарымы Михайлов керсеткен я езд тм ен тауып берген к!таптар ед<. Досовский сайлауга, сахарага шыгар алдында, Михайловтын сол Лосовскиймен Андреев уйшде кездескен б!р уакыты болып ед!. Сонда Михайлов езЬ ырзалыкпен танкалдыратын сахара ж т п жен!нде сейлеп отырып: —К,унанбаевтьщ б:л)мге умтылу талабы аса зор. Жас елшн кейде бьмм жарыгына бар енсес:н салып, шынымен, барымен 203

келетжш байкатады. Сусагандык кумарлыгын б)лдфед!!—деп едь Лосовский бул жайга Михайловша карамаган сиякты: —Евгений Петрович! Ол халыксипаты емес шыгар. Халкын айтсак, бул ел ел) орыс мэдениет!не «сонша к.ажет[м бар» деп угынып, оянган ел емес. Ал Кунанбаевтын жеке ез басын айт- саныз, 6ip баска. BipaK онын кумарлыгында гылымга ер жепп кеп умтылган адамнын бэр1нде болатын дагдылы гана комагайлыкбар шыгар!-дед!. Михайлов пен Андреев Лосовскийге осы жолы Абайды жаксы угындырып Ж1бермек ниетте болатын. Сол максатымен жене 93inin сыншыл, турашыл ойын жарыкка шыгара отырып, Михайлов 6ip саркынды сез айтты: — Кунанбаевта мен: кызыктыратын 6ip касиет бар. Кеп межШстес болдым. Жакын таныстым. Сонда мунын аузынан «эд1лет, халык, халыкка адал кызмет» деген сез кеп кайталап шыгады. Онысы жене туракты ой боп, кен!л:не беюген. Q3i уш}н адамгерш!л:к жол болган сиякты. Сахара е к Ш т н ¡LuiHeH с!здерд!н де бул кунде Kepin, eciTin журген жайларыныз болмау керек. Эрине, ci^ ep менен кыргыз сахарасын. адамдык м!нез карым-катынасын Ke6ipeK б:лес:здер. BipaK MeHi осы адамнын бойындагы гуманизм кызыктырады. Келешепнен не шыгатынын катты 6briM келедИ—деген. Абайдын e3iHe айтпаса да, Михайловтын ол турасындагы бул кезендеп улкен 6ip корытындысы осы. Андреев Михайловтын сез[мен жалгастыра Лосовскийге: — С:з киргиз управительдер^н олак, шик1, тазалыгы аз, TyciHiri темен адамдар деп бмес13. Сол орынга лайыгы бар адамдарды e3i б[лген сахара тургындарыньш^иинен Кунанбаев тауып берсе... Ci3 6ip жолга соларды сайлап, сынап келсежз кайтер ед!?— деген. Лосовский бул niKipre карсылык б!лд!рген жок. Кайта ес)нде тутатынын сезд!р!п, акырын бас шулгыды. Тек сонымен ¡лес: —Киргиздщ ру басылары б:зд:н кенселер уш!н гана емес, Кунанбаевтын e3i уш:н де киын жумбак болатын. Мен алдынгыдан арткылар мулде баска болып, сахара когамына жаналык ой, дурыс жол тауып беред: деген сен!мнен аз:рше аулакпын. Жалгыз-ак, тэж!рибе eiin керем<з. Нетижес!н Ку* нанбаев пен ci3Aep 6ip-eKi жылдан сон шат кещлмен ко- рытуларынызга т[леулест4к айтайы н,- дед). Салмакты мыскылмен кулд! де, бул жендеп сезд4 пан улык тнншмен аяктатты. 204

Осыдан аз кун еткен сон Досовский сайлауга шыкты. Абай Ербол мен Баймагамбетп жайлаудагы ауылга, Шынгыска хабарга Ж)бер!П, оздер] Лосовскиймен б)рге Кызылмолага тартты. Досовский Андреевым уй1нде берген уэдест бул жолы шын орындады. Кызылмола, К.оныркекше, Шынгыс болысы сиякты уш болыстын сайлауына Абайды касынан калдырмай ерт!п журд!. Барлык жерде буларды улкен еб4гермен, салтанатпен, кёп уйлер пг]п, кел-кес!р сойыстар, конакасылармен бей!лден!п карсы алысты. Сол елдерге Досовский Абайды кад!рл! адам епп танытып отырды. Абай уш болыстын сайлауга жиылган ел¡не осы жолы улкен б!р бедел, абырой тауып кайткан адамдай кер!нд!. Журт оны б!р советник сиякты б!лд!. Абай юр)скенд:ктен б 1рде-б)р болыста болыстык бил!к, кандидатгык уш!н кынк еткен талас болтан жок. Бар болыста Абай сол елдерд)н естияр, адал деген адамдарымен алдын ала акылдасады да, Лосовскийге езипн «пэленд) сайлау лайык*>деген усынысын айтады. Соны беделмен етюзш отырады. Цалада жургенде бурынгы тэж!рибес! бойынша сахара адамдарына шала сетммен караган Досовский осы жолы б!р айлыксапарда Абайдь' ез1не жакын тартып, жаксы б)лд!. К,ад[рлеп калгандай, сайлау кундер!нде Абайга кейде калжын айтып: - Ибрагим Кунанбаевич! Мен мздщ маслихаттарьщызды аламын да, атагандарынызды бек[тем!Н. Б¡рак осы сайлаган к)С)лерщ!3 бурынгы болыстардай паракор, зорлыкшыл, жалган приговор берпш, ел жанжалына басшы болгыш киянаты кеп болса, жауапты с!3 берес13. Господин Михайлов пен Андреев алдында берес!з, —деп кулетугын. Осы сездерд!н Абай басына карыз екенш жене сонын б)р жагы улык алды емес, ез) айтып журген халык алдындагы карыз е к е т н ойлагандыктан, Абай бул жолы мынау уш болыска ешюмн!н ойында жок уш жасты сайлатты. Олар болыстыкта талабы жок юс{лер ед). Шынгыска атаганы —катты кашрлейпн адам, Тогжаннынагасы, Абайдындосы Асылбек. Бар К,унанбай урпагы, Ыргызбай ортасын наразы eтiп, Абай ез болысынын улыктыгын сол Асылбекке берпзд. Коныркекшеге болыс боламын деп мал шыгарып, жулысып келе жаткан ез< бай, ез! ожар, омырау, жас бер! Эбенд! сайлатпай, онын орнына «момын, есп Ж!пт» деп Шымырбай дегенд! сайлатты. 205

К.ызылмолага болыстыкты племесе де, Абайга «ендп ем4рде тшеу< б!р жакын ¡ж болам» деген Ыскакты сайлады. Бул Кунанбай баласы, Абаймен б!р шешеден туган-ды. Б!рак жастайынан Кунанбай оны К.удайберд!ге ш) етш, Кункен1Иколында ес(рген. Берпн уакыттарда Ыскак кебшше Текежаннын ыгында келген. Дел осы сонгы жыл гана Абайды анык адал ага деп, шынайы дос тутып тапкан ед). Б!р анадан туып, белек ем!р жолын кенмп, енд) кел!п ес к:ргенде, адалдыкпен б!р!н б:р! багаласып кеп табыскан туыскандыгы уш[Н Абай сол Ыскакты устады. Бул кунге шей!н таныстыгы аз болган Матай ¡шже Ыскакты ауылымен кеш!р4п, осы елд<н болыстыгын аткаруды тапсырды. Ералыда биылгы кектемде ойда жок ланнан басталган «Абай мен улык тартысы» эз4рше осылай аякталды. Абай женгендей боп, ел шиндеп онын атагы катты дабырайды. 206

ОЦАПТА i — Э-е-й! Абай-ай! Жолын болмас-ау сенщ! Ку далада, ку мекенде жалгыз ауыл калдырып, 6ip саргайтгьщ. Не агайын- туган ел жок. Немесе ауыл Meci, уй Mecí, катынга бай, балага еке дерл!К e3in жок!.. OutiM бардай, осынын ба?.. Ke3ÍMÍ3re как шыбынды уймелеттщ гой! Кудайдын ыстыгы мынау — eye айналып жерге тускен. Кунде шыжып турган негылган куарган коныс бунысы. Bepi сенен, Абай! Эй, cipe да жолын болмас-ау ceHÍH- Не жазыгым бар ед:?—деп уйд! айналып, кесек уншен Абайды жерлеп келе жаткан Д4лде болатын. Ол осылай урсып кел)П, 9ñrepiMH¡H отауына К1рД<- Уйде жалгыз отырган 9ñreptMHÍH тер жагынан кеп отыра берд4. Эйгер1м жасы улкен Д!лде келгенде, орнынан турып карсы алган-ды. Дшден!н бул кезде еж1м! кебей1П, суйек-суйег! бшше бастаган. Ka3ipri кел!С)нде онын Абайды жерлеп, Эйгер1мге ecTipTe айткан урысы кундеп дагдысынан баскарак. Бупнп урыстын себеб) зор болатын. Кунн!н ыстыгы, жайлаудагы калын елден, «кора саламыз» деп жырылып, окшау калган жалгыз ауылдын жайы Д!лден!н кун!не кырык айтатын, Абайга артатын KiHecí болатын. Ол уйренийкт! сез) ед!. Бупн Эйгер!мге ол Абайды екеу{ боп косылып жазгырарлык катты юнемен кел4п отыр. Абайга тагатын айыбы—тунде каладан кел!п, Д)лден<н yñiHe конып, бупн туске жуык жайлауга карай аттанып кеткен Манас екелген хабар бар. Абайды Элдеке кызынын жанында Kepin, жай-жапсарды ез[нше ангарып кайткан Манас бул ауылга жайлы хабар екелген жок Дшде мен Kepuii катындардын, малшылардын кез!нше Абайды к!нэлап сейлеген: —Киыр жайлаудан, ит аркасы кияннан: «Кун-тун катып бар^ балам абактыда саргайып жатыр, аман-жаманын бш п кеп бер!»- деп Kepi шешес) MeHi жумсады. «Корлык Kepin жатыр-ау!»—деп тыным алмай калага жетсем, ол болса, каганагы карк, саганагы сарк!—деп кеп, KepreHiHeH артык та сездер сейлеген. Манас, «Д{лде кызганыш ойлап куй!нер» деп, eHriMeciHiH басын туспалдап, тартына айтып ед). Кейш Д4лден4н ез! 207

элденеден Абайдын бозбалалыгын айткан хабарга кушырлана тус!П, суйс!не тындагандай болды. К.айта-кайта такымдап: «Цайнага, керген-б!лген!нн!н бэр)Н жасырма! Б!рдемен] !рюп кетсен, Кудай алдында мойнына карыз!»—деп отырып, Манасты кеп кейтюзген. Манас ейел мен еркек арасынын к!не-наз, кей!с-куй!н!ш дейпн биязы м!нездер!не ден коймайтын. Ол кесек, топас м!незд[, догал адам. Цалада Абай мен Салтанатты терезес! коршалган, онаша отауда, ала-келенке жерде кергенде ез!нше ерюн, батыл жорамал жасаган ды. Тунде Д!лдэн!н жетег!мен кеп артык сездерд! сейлеп кел)П, ен акырында ет!р1Кте айткан. —Мен Абайга к!нэ койдым. Ыза болганымнан кыз кез!нше урсып та тастадым. Кел!н, сеи!Н есенд! ж)бергем жок Е-е, урыспай турайын ба? Ит уяласынан корыкпайды, мен айтпай, юм айтады оган! «Елде катын-бала сен! уайымдап, тун уйкысын терт бел т, Кудайына аксарбасын айтады. 1шкен асы зэр болып отырганы анау. Сен болсан, Элдеке кызынын койнында шалжиып жатканын мынау!» дед!м. Ашуым кеп кеттН»—деген. Енд!, м!не, Д!лдэ Манасты женелт)п болган сон, Эйгер!мге барды агытып отыр. Эйгер!м уга алмайды, ангару киын. Д!лде Абай туралы айтып отырган жаманаттын бер!Н кейде куле ту ст, кундепден Эйгер!мге жакындап, жанасып айтады. Неге екен! белпаз, кушырланып, суйс!н!п сейлейд!. Манас улгайткан есект! бул енд! одан да эр! ейрш алыпты. Шыжып турган ыстык кунде пысынап отырган Эйгер!м Д[лдэн!н катал есеп басталганда, аппак боп езгер!П барады. Эне бойы тоназып кетть Журепн1Н дэл ушынан б)реу шыбык камшымен осып, урып кеткендей болды. Саусактары суынып, Дшденш колын устай алып, д!р)л кагып: — Не дейс!з? Нен! айттыныз?—дед). Оне бойымен Д!лдега карай умтыла тус!п кадалганда, ек! кез!нен жас ыршып кет!п барып, тез ¿рюлген. Сол ек! тамшы, кесек тамшы жас енд! суп- суык тас туй!ндей боп тур. Шарасынан шыгып улгайган кездер!нде жумарланып турып капты. Алгашкы б 1р сурауынан сон, Ойгер!мде ун жок ед1. Кудкт! боп, шошына кобалжыган жуз!не б!р кызыл, б)р кекш!Л кан ойнап шыгып, б1ресе талыксыгандай суп-сур болып кетед!. Даусы еркек ундес боп, гужщценюреп шыгатын, жарыкшак унд! Д!лдэ Эйгер)МН!Н жуз!нен кез алмайды. Эш:ккендей ершелене сейлед!. Эйгер)МН)Н т!зес!не т!зес<н суйеп, енкей!п ущле карап ап: 208

— Эйгер)м, тындап ал, ел< одан да соракысы бар... Сол уиин б!рдей жирен аргымак жепп, байды ез! ¡здеп келген каланын салдакысы элг! Салтанат сикыр Абайга: «Енд! мен! ал!—депп. «К)ммен карайсан, сонымен агар!» деген. Сен! абактыдаа куткарам деп, мен!н ел-журтка карар беим калган жок. Енд! мен! айттырган куйеу!м де алмайды. Жер ортасы кектебеде улытып тастайтын к!с!Н мен емес. Мен! сен аласын!»—дептг. Абай: «Кырда катын-балам бар гой»,—деген екен. «Ондагыц суыммен к!р!п, кул!ммен шыгады. Наксуйер!н ез!мм!Н, жерд!н уст!мен кеп, астымен кайтпаймын, аласын мен!; Алганыннын басы осы, ¡ала жаздай кайтпай, осы калада жатасын, енд!г! кызыгынды керет!н мен гана!»— депт!. Ал Эйгер!м! Мен байдан баягыда кудер узген к!с!м!н. Опасыз Абай екеу!м!зге кора салгызып, жапан тузге жатак кып тастап, карасын уз!п кеткен! анау. «Ала жаздай калада тег!н жаткан жок шыгарсын!»—деп ойлаушы ед!М, аягы, М1Н), осы болды. Жолын болмагырдын «уй!ме жетс!н» деген хабары осы !»—деп токтаган. Абай уш болыс елд)Н сайлауын б!т!р!п, жайлаудагы улкен ауылга кел!п, ек! жумадай шешес)Н!Н уй!нде турып калган ей. Бул уацыттарда ол абактыдан шыгып келгенд!ктен, ага-!н!, шеше- женге, жанкуйер жакын —барлыгына ыстык болган. Жене ес!ресе б!р! болыс, б!р< би, елубасы, кандидат болган курбылас дос-жар агайындарга да аса абыройлы, кад!рл! ед!. Ол жайлауда болгар кундерде касында Жиренше, Оразбай, болыс болган Асылбек жене Бекеншщеп Асылбект!нт!леулес агайыны Кунту бар —бэр! де удайы Абайменен б!р жур!п, жайлау кундер!н б!рге кызыктаган. Канаттас отырган Бекенш!, Ж :птек, Кепбак, Ыргызбай 1штер!нде бул жиын кезек конактасып, серке жес1П, салкын самал коныста кежлд! кундер етк!зген-д!. Калада узак жатып, ыстык пен шаннан кажып жудеген калпынан Абай енд! тыныгып, жайлау рахатынан тез кете алмады. Сонымен ел бауырга тусуге бет алган уакытта гана, кептен зарыктырып кутт!рген ез ауылына карай енд! тарткан-ды. Бул жолга Абай тек Баймагамбетт! гана алды. Ербол жайлаудагы ез уЙ1нде калды. Кузекке, Ойкудык тусына ел кеиип барганша, Абаймен айрылыса туратын боп, жолдасынан руксаталып калган Эз ауылына баруга бел байлаган сон, Абай ею-уш куннен бер асыгып, кеп дегб)рс!зденген. Сырт кезден жасырса да, Эйгер!мд 20<

аса катты сагынып, кеп кобалжулы едь Енд) Ойкудыктагы Эйгер[мге карай тун катып аттанысты. BipaK ен сонгы кайтар кундерде Оспан менен Улжан Абай абактыда жаткан кундер!нде 6ip кеккаска айткан екен. Сонысын сойып, эр жактан ру-рудын Абай 03i суйепн замандастарын шакыртып, шала той етк!зд!. Ен сонгы Абайды бегеген ауыл уйд!н елеул! 6ip мерекею ед!. Осы тунде Абай мен Баймагамбет елаз, жым-жырт ec¡3 таудан, калын Шынгыстан асты. Keneci кун бауырдыншыжыган ыстыгына карамастан, туске шей!н тартты. Булар OñrepiM салгызган Акшокыдагы кыстауга кун туске такай бергенде келш жеткён ед{. Абай бул кыстаудыц ipreci кетер1лгенде кеткен болатын. Енд1 келсе, Акшокынын кальщ усак адырларынын К,орыкка карай салбырап келген тумсыгында, ycTi жазандау келген боз тебеде улкен кора —дукен салыныпты. Абай мен Баймагамбет ecîK алдына кел)п Tycin, коранын жаяу Kici KipeTiH eciriHeH KÍpiCTi. Баймагамбет узын даланга KipiciMeH, коранын 6niK салынганын, тебес) жаксы жабылганын тамаша crin, мактай бастап ед). Абай эуел! ун катпай, асыкпай, сол даланды карады. Он жакта кыскы ас туратын ек! К!летт( жэне leôeciH шатырша 6n¡KTen жапкан шошаланы карап шыкты. К,ораны салгызушы — Эйгер<м мен Оспан, салушы — осы атырапка белг!л! корашы уста —Торе деген Kici болатын. К.ора- жай мен там уйлердщ салыс улпюн берген Абай 03i ед!. Эр белменщ узыны-келденетн, imKi катынас eciKTepiH - 69piH де Абай 03¡ кагазга сызып, OHrepiMHin колына табыс eTin кеткен. Сабырсыз, шапшан Баймагамбет Абайдын жай ж ур^н е шыдай алмай, алдын орап, 6ip KeTin, 6ip кайтып кеп, колды-аякка турмай жур. Абай эр куыстын калауын, сылауын, ôHiriH, ен!н, 93Í берген ул п сш еске Tycipe, салыстыра сынап келедь Баймагамбет бурын барып кайткылап, кайта-кайта: - Абай ага, мунда к ел ^ з! Тамаша мунда екен! Дэл каланын yñi! Аеты-ycTi тактай... üerni кандай...— деп, такаты калмай, мактап журген белмелерге келдь Keлдi де Абай асыкпай жаксылап карап шыгып, катты ырза болды. Ен жаксы белмес4 орталык уй, улкен уй екен. Ол кен, 6HÍK, жарык. Бунын алдындатаза, узынша ауыз уй бар. Арт жагында буйрдеп ес!ктен KipeTiH TyKnip уй бар. Эр белме эр алуандас. Ен улкен белм ес! терткул болса, т у к т р уй кен, узын. Бул 210

белмелерде, Абай мен Эйгер!мнщарнауы бойынша кеп баламен, молдасымен, конагымен Д)лде турман. Emtiri 6ip сетге Абай ез1 мен OñrepiM ymiH арналган KiLui уй жагына шыкты. Эйгер!М yñiHÚt eciriH Абай жанагы керген ауыз уйге шыгаруга буйырган едм OMrepiM ол улпн! езгерг!п,ез отауыныцес!пн бу жаккакаратпай, ар жагындагы уйд!н тер<нен шыгарыпты да, сол жактан ез!не жаксы ауыз уй жасатыпты. Абай QñrepiM KiprÍ3reH e3repicTi м!немей, од тусшдь Д:л- ден!н кез!не сэт сайын тусе 6eprici келмей, аз да болса, ау- лагырак тасада болайын деген гой. Онын белмелер! де ойдагыдай кец, жайлы боп салыныпты. Абай OñrepÍMH¡HTepri белмес!нде узактурды. Q3ÍHe сагынышты, ыстык жар тесепн KOHMiMeH осы белмен<н пештен жогары узынша калтарысына кондырып кояды. Кызыл кек шымылдыгын Tycipin, ж4бек пердемен ез кез!нен e3¡ тасалап, ойша коршап койып, узакеске алып турды. Эл! де лыпыл кагып жуй!тк!п журген Баймагамбет кора жакты да тепе шарлап келдм Оз уй!, баска керинлер туратын белмелерд) —6epiH де тепе аралап, Teric мактап келдг Абай енд] оган epin кора жакты тагы да асыкпай журш Teric карап шыкты. Шаршаган дене салкын келенкел), жаиа, таза коралар ¡иннде тыныгып калды. Мал KipeiiH коранын какпасы баска. Алды туйе кора, одан белек созылган сиыр кора. Солармен жалгас салынган eKi улкен, аса кен кора бар. Дщгеп кеп, Te6eciHin ер тусына денгелек TeciK калдырган кой коралар екен. Kipep eciri e3ÍHe белек салынган узын, 6HÍK ат кора да бар. Абайдын ез: мен жолдастары, конагы MiHeiiH аткеп болады. Сондыктан бул кора езге мал корасынан ынгайлы, жайлы салынган. К,олда да, кы сты гут де туратын кут:мд!, бапты бейге аттар болады. Солар MepTirin, кактыкпас ymiH бул корага Д1нгек салынбаган. Тек кана eKi узын кабырганы жагалаган узын оттык бар. Осы корадан атка азык салу онай болсын деп буМрден кен eciK шыгарып, ар жагына 6íp кораны сыртынан айналып кетепн кец тш ен кора салынган. Жаздыгун! койма койып, шана-сайман сактайтын Teôeci шатырлы, би!К зеуезнай—там уйлерге жалгаса салынган. Туе ауганша кора^жайды Абай мен Баймагамбет асыкпай карап шыккан ед1. Батана кел]С<мен кудык басындагы астаудан суарып, ер-токымдарын алып, ерелеп Ж!берген аттар узак жайылыска KeTinTi. Абай Баймагамбетп сол аттарга Ж!бер!п жатып: 211

—Кдйырлы болсын! Сен екеу1М)з бул жайдын канша бейнет, сергелдецмен салынганын бшгем:з жок. Баймагамбет, осыны, б)з,ш жоктатпай, кажымай салгызып шыккан OHrepiMер десенш)!—дед). Соны айтып, коранын келецкесте паналап отырган Жер!нен асыгып ушып турды. —Атты экел, тез уйге жетей!к!—дед!. Эйгер)м мен балаларын кеп сагынган асыгыстык калпын тагы тапты. Баймагамбет атты кепке шей1Нэкелмед!. OpeciH кен салган екен. EKi ат адырга Kipin, узап Keiinii. Сабырсызданган Абай жолдасын узак кутт!. Ызаланып кутед!. Бул уакыттарда Абай Эйгер[мд! дамылсыз ойлайды. Оцаша ауыл. Жайлауга бармай, елс!з жайкын Ералы мен Ойкудыкта калган. Бул кунде саргайган, жым-жырт кулазыган далада, умыт калган 6ip уз!к—6ip шогыр гана прл)ктей. OMip- барлыктын. азгантай белпс!ндей. Айнала кыбыр етпес, мэцп ун катпас иен дала, cap дала. Ол унс13 даланын ертепс4ндей боп, шыны емес, булдыр мунар ертег)с!ндей боп, ашык ыстык кунде булын-булын eiin буалдыр ойнап туратын кек сагымы бар. K,a3ipae Абай e3iHin ауылы отырган тусы осы-ay деп, Ойкудык даласына караса, сол кек сагым неше турл: кубылып, кезбен ойнайды. Сар даланы, «MeHipey, ecci3 жапан туз, кула туз» депзбей, Т)рл4кке, гажайып заттарга толтырады. Жумбак жан иелер{не толы деп таныткандай... Сагым алдайды. Сагым киялдай. Жоктан жубаныш, алданыш тудырады. Bipece Ералы, Ой- кудыкгар ушы-киыры жок кек кумбезд! шаИаргатолгандай. Бейне кек сарайлар орнагандай. Bipece кейб:р кара шогыр жерден узшп, жумырланып, кек аспанда мугаллакт!ршш!к еткендей. Мал ма, элде карайган шенгел ме? Аса 6ip кеп шашыранды шогырлар сол алые кек туманды кекжиек ¡илнде ерс!л4-карсылы уйтки журед. Булац салып, караушыны e3iHe тартып, «мунда-мундаляп» шакыргандай. К,адалып, коймастан шакыргандай. «К.иял деген, ум)Т, сагым деген осы-ay! Дел соныц кезге кершген ойнамалы, айнымалы KecKiHi осы-ау!» —дейш Абай. Ertci3 жапанда жалгыз калган жанныи, сол жалгыздыгымен ойнаган алданышты тамашалайды. BipaK бул жолы осынау жалган дуние ¡Ш!нде, елс!3 дала арасында жалгыз ауыл калган - езшщ к1шкене ауылы. Ондагы юшкене балаларын, жалгыз жас жарын, аяулы, KepiKTi жарын Абай ужен 6ip жанашарымен сагынып, аяп еске аладыж 212

Узарып ескен cap селеу оннан соккан баяу жел астында тынымсыз козгалады. KyMic толкын бет!ндей боп, кейде жылтырай Tycin, сел сыбырлай гана, болымсыз жыбыр кагады. Кезге Шнер-Шнбес жи) толкын. Жана ж!бек жузшдей, унем! тынымсыз кубылган ак т е т з д щ жуз[ жатыр. Куз такау болгандыктан, бетеге бурыл, кеде саргыш. Кектемде жасыл желек, кек шашакаткан сасыр, курай да Ka3ip кызара саргайган. CeMin солган рещмен erin жаткан деуренд^ ceMin калган eMÍp- тьпек AepMeHci3Air¡H дэлелдейд!. Алыста коныр кекш!л тартып, бук Tycin жаткан алые адыр Шолак-терек кер!нед{. Ойкудыктын кала жак алдындагы, кара жол асатын узын жота, ак кайкан - Каскабулак, Шолпан адырлары KopiHeAi. Бэржде де елс!зд!к. Ол! дуниедей ун&здж, сарылгандык бар. Абай ез[нен 03i жет!мс{реп, жудеул[к сезед!. Иен дуние, тул дуние сырына бой урсан, шынайы жалгыздыкты катты ойлатады. Ол жалгыздыкты Абай осы орыннан аса 6ip терен, етюр турде таныды. Журепн шанышкандай катты ce3¡HA¡. Алдагы ауылын, ондагы барлык жандарын тагы да аяп, асыгып Kei*ri. Осы отырыста Абай б1рталай ыстык сез1мдерж корытады. «Осындай иен, елс!з сахараны отан, мекен еткен казак халкынын кернеп жудеу гой! Улкен ecci3 дуние ¡нинде анадай аз ауыл, шарасыз жалгыз-жалгыз ауыл болып отырганы мынау. K,a3ipri казак жайлаган жерд!нбер[ осы. Бэршде ел аз, иес!зд!к мол. !ргел) мекен, енерл) mahap жок. Алты айлык кула туз, кум сахарада саран катыннын. кен дастарканга шашып тастаган 6ip-eKi уыс бауырсагындай шашылган панасыз ел гой»,—дейд. Ойкудыктагы ауылына Абай салкын тусе, кун батардан аз бурын гана жетт!. Ауылга такай бергенде, буларды танып, куана жуг)р1Пбалалар шыкты. Улкендер далада, уй сыртында тосып карсы алды. Тыста тоскан, карсы алган жандардын ¡ш!нде Абай кез! кайта-кайта Эйгер)мге тусуш! eAi. Абайдын атын 03¡ устаган жерде, BñrepiMHÍH nimiHi KyñeyiHe наукас адамдай кер)нд). Агарып, катты жудеп кеткен сияктанды. Эншей!нде онын жуз!не ерекше улб:реген KepiK 6epin туратын кызыл арай, уыз жастык peni Ka3ip онып, emin кеткендей. Алдынан ойнап шыккан Эб)Ш, Кулбаданды 6eTTep¡HeH суй!п, Абай Магашты кетерш алды. Оз мойнын кушакгатып алган. Эйгер!мнен туган, дел Эйгер1Мрендес ете сулу терт-бес жасар баласы Турашты колынан жетектедь 2!3

Сейтш ездер!Н куанып карсы алган ауыл тобы, уй imi коршауын артынан тугел epiin, Д!лден!н yRiHe xipai. Ауыл-аймак амандыгын Д)лдега карап, содан сурап 6^in кел!П, Абайдыи ец сонгы амандасканы Эйгер)м ед). Оз кещлж удайы сагынышпен тартатын нез!К ренд] Абай Эйгер<мн!Ц жуз!нен ел< кере алмайды. Ол Д!лдедан темен, 6ip т)зелеп отырган калпында. Бул уакытка шейш б)р сет болса да Абайга соншалык дагдылы, сыпайы жымиятын едемi кулюйн жуз!не келт!рген жок. Сурланган жудеулжпен катар, Эйгер!м улкен решш, Keñici бар жандай, езу тартпайды. Уйге коса KtpreH К1шкене молда, Даркан, Бешей сиякты керш!лер!мен жене Д!лдемен кыска жауаптасып отырып, Абай Эйгер)м жуз!не кайта-кайта жалтактайды. Енд) байкаса, онын. жуз) 6ip агарып, 6ipece кекш!Л тартады. Кей уакыт кызгылт нуры жас сулу жузше сел гана леп 6epin, 6ip толкып шыгады да, лезде кайта сенедь Абай кей!н сурауга такат кыла алмады. Жаб ейелд!ц колы мен денесжде ез!Н ез1 зорга билеп отырган 6ip ауыртпалык барын Абай ангарган ед!. Эйгер!м тоназыгандай д1р!лдеп, 6ip токтап калганда, куйеу! онын кезже ¡ркшген шарасы толы жасты байкап калды. - ORrepiM, сен 6epi карашЫ!— дед!. Ундемесе де eKeyi ¡шпенен кабак танысып, журекпен сыр окысып отыр. KyñeyiHiH сез)мталдыгын лезде ангарган Эйгер!М, 6ip сэтте суйген жардын бурынгы уйренш!кт< ынтазар кен<л!н тапты. «Сезген!не болса да куандым гой!» дегендей боп, жылы ушырап, куле жымиды: - Не дейс)з, Абай?— деп жалт карады. íp xh in турган жас жалт eTin, бурыла берген кез)нен rayhap моншактай боп ыткып туст). Абай оны да Kepin, бар бойымен селт eTin калды. Тенкер!ле бурылып, кел!ншепн!н жузше шошына карады... Ажырайып кадала калып: - 9ñrepiM! Жаным-ау, сен наукассынгой! Не болган ез<не! Жуз!нде 6ip тамшы кан жок. Не куйге тускенс!н?— дед). EKeyi Hin аралыгында отырган Д!лде кырылданкыраган еркекше ун!мен бурын жауап берй: - Аурумысын деген Heci?— дед) кекете кул)П xiôepin: - Аурудан cay мундагы журт. BipaK уайымнан cay емес. EcTipciH, сылтауы 03ÍHCÍHгой, угарсын, Абай!—деп тагы 6ip кулд!. Абайга KemcTi болган наразы кен:л!н ер кезде {р!кпестен, ы гы -ж ет демей, турасынан актара тастап отыратын Д!лде бул жерде де кеп- кесек кып айта салды 2!4

Абай Эйгер]м жуз!Н)ц KeñiciH алгаш топшылаганда: 6yriH ез уЙ1не туспей, Д ^ э т к ж е бурын токтаганынан болар ма? Бул кунге шей!Н ойланса да, енш езже Д4лдэн) кундес санап калганы ма? Кеп KyHAecTÍHM¡He3ÍH бунын да бойына жуктырганы ма де^ калган едь Енд! Д!лдэн!н жанагы айткан ерескел туспалынан мундагы уй ¡им Абайга елеул1 KiHe артып отырганын ангарды. Сабырмен, yHc¡3 гана бойын тежеп, Абай енд) ейелдер жузже караган жок. Ангарганы, Семей сапарында узакжурген кундер! буныайыптыеткенсиякты. Эйгер!м мен Абай арасында бул шакка шейж 6ipAe-6ip кабак шытыныскан KtHe-peHim болып керген жок-ты. Айнымас, аумас деген жар журегже бул жолгы тжен калай кадалды, канша кинады, оны Абай кеп кез!нде ортага салмакшы емес. Барлык балаларымен, керш!-коландарымен ас тскенше сарац энпмеле^п отыргандагы eHAiri ce3i кыстау жайы болатын. Осы тунде тан атканша Абай мен OñrepiM уйкы керген жок. Капалы болган азап тун!н, дерт тунж KemipAi. Астан сон балаларын жаткызып, ауыл уйкыга жайгасар кезде Абай Д!лдэнж yñiH тастады да, eñrepiMHm отауына кетть OñrepiM журепне кызганыш пен peHtm катты, терен уялагац ед . Абаймен онаша калган сэтте-ак кыска гана сезбен Манас экелген журек жарасын тура айтты. Эз жанын кинап, enipeii ж<берген. Кеудес1н жандырган eKciK арасында: — Айныдыныз! Аздыныз, Абай! Алтын сарай ырысым деу- uii ен бул уйд}. Эзег1МД! ертед!н!з. Енд! дауа табар кенШм жок. Мен жылаулармын. YñiHHin шырагы сенд), шыпасыз дерт женд! м е н т бойымды. Ken^iMAi дауалар, шыпа болар ce3ÍHÍ3 жок. Тук айтпаныз!... Birri MeHÍHKyHÍM!—дед[. TyHi бойытесек устшде, Абайдьш аяк жагында отырып алып, eгiлiп жылаумен болды. Абай: «MaHacTHHC03i жорамал, жалган!<>—деп 03¡H актайтын сезд! кеп киналып айтты. OñrepiMAi элденеше рет умтыла жабысып кушагына алып, кысып отырып, агылтег!л аккан K83ÍHÍH жасын суйе жутып отырса да, асык досын уата алмады. QñrepÍMH¡H екпеге, ретш ке муншалык катты ек ен т ол бурын сезбеген екен. К,анша киналса да жубата алмайтынын б!лдь Енд)п eMipAeH элденеше шошынып, Трепней айрыл- гандай. Джгеп кулап, куйреп, бул1нж бара жаткан турмысын кергендей болды. Тунгиыкка кетш бара жаткандай сол ойына уркек журекпен бойлап кетж, бipтaлaй уакыт yHci3 мелши!п калып ем 215

Тан аппак атып, отау уст!нде бозторгай шырыл кагып, жуз буралган ундермен шыркай бастады. Б тм ! жок, екпел! журекин аса катал б!р ук!м!н Эйгер)м аямай айтып салды. Эуел! жылау уст!нде ун салып, катты б!р ауру жандай «ууЬЬ)> деп жалын атып, курс!Н1П алды. - Катын сорлынын кун! курысын да, кул боп ешкен кун[! Жылаганнан баска не дермеН1 бар? Б<рак осы жасым, кез!МН!Ц осы т у т бойында агыл-тепл аккан жасы, тепн болмас деп шошимын. Бул жаспен осы тунде «журег!мдеп с!зге деген асылымды, барымды жуып шайдым, жуып жойдым ба» деп шошынамын. Оз!ме де, с!зге де тук аянышым да, ек!н!ш!м де калмагандай. Айтпасыма шарам жок. С!зден ¡рюп, бупп керген калт етер шыным, сырым жок ед!. Айтайын... кеудемде журек те жок, жалын да жок... Осы кундер бэр! сенд! де, б!р куыс кана ел! дуние калды. Барды екетт! мына жасым!— деп ед!. Абайга Эйгер!мнщ бул тун бойында ен узак ашылган сез!, сыры осы болатын. Жалын жутып отырып айткан ез дерт!н ол енд!г! амалсыз тагдыры етш алган. Содан жен!л!п, соган багынганнан енд! сол дерт!не елт!ген де, ынтыгып жабысып калган жан есепт!. Кен!л! ауган жагына тугел кулап, туй!л!п, катайып, бэр!нен бурылып кететш тутас б!т!м танылды. Оз! сулу, кайратты жас жарын Абай бупн бурынгыдан баскаша таныды. Жанагы айтылган сез! ук!м байлау. Оздер)н!н бул кунге шей!н кешкен, к!рш!кс!з бакыт кундер!не айтылган жоктау есепт!. Жантайып жаткан орнынан Абай урк:п, ыткып турып, Эйгер!мге тене карады: —Неделин сен? К.айт мынасез!ннен! К,айт мынакен.Шцнен! Эткен!м жазыксыз болатын, оны ая. Алдымыз жарыкдеп сенем!н. Оны курбан етпе. Бакытымызды кеспе мына тШнмен. К.айт, каз!р кайт!—деп жабысып, кеп жалынып ед!. Эйгер!м агарып аткан таннын тунл[Г1 жабулы уйге сел гана кекш!л тартып юрген сэулес!мен акшылданып, сазара туст!. Абайдын жалынган сездер!не жауап берген жок. Унс)з катал б!р байлау жасагандай. Сол жауапсыз калдырган куй<нде Абайды тесег!нде тастап, ез! тун! бойы б!р сет жантаймастан, т:к отырган калпынан сыргып туст! де, жука Ж!бек кара шапанды басына буркеп, салкын аткан танга карай жуз бердь Кен!лде камырыгы кеп жар кара жамылган бойымен ак уйден шыгып кетт!. Арада кеп кундер етп. Эйгер!м сол туннен сон б!р калыпта. Катты куй!нд! де, салкындаган хал!нен кен!Л жазбай калып 216

койды. Оный бул peHimíH Абай тарката алмады. Екеу^нщ арасына ен. алгаш тускен осы аяз айыкпады. Булар OMipiHÍH усинде куз аспанындай юрбен тартып турып алды. Абай жудеп, excireH к етл !н е баска жактан алан-алданыш ¡здемед!. BipaK осынын орайына кунд!з4 мен TyHiH косып унс1з, жым-жырт сарылумен KiTanKa ун!лд!. Эйгер)М отауында К!таптан сон к!тапты енд!Г) aya тынысындай ciMipe жута берд!. К,аладан экелген кеп ютаптын талайын дендеп окып шыккан ед!. EKÍ рет калага Баймагамбетт1 Ж !берт, Кузмичтен коржын толтыра к^таптар алгызды. Абай уш)Н OHrepiM шын кимас, ыстык жар едь Apara енд б)тпестей елек тустЬ Не арылмасдерт, жойылмае жара шыгудай. Осынын 6ep¡H¡H астарында тагы 6¡peyR¡H киянаты, жалган eceri emiKTipyi жатыр. Ол —Д^дэнщ эрекет!. Абай ем!рде ен алгаш рет ¡штей катты ширыгып ек[нд[. 03¡HÍH катес!, оцалмас KaTeci eciHe eHRi тусп. «Д ш дэт женелтпей, мулде айырып, KOLuipin ж!бермей, неге алдым, неге гана BñrepiMni алдым...» «Озге кеп катын алган надан, топас, киянаткер ерлер M¡He3ÍHeH нем артык болды! Шек ещц жазаны! Тарт енд! улы емфдщ, ез колынмен ашыткан улы oMipain ж а з а с ы н д е п сенделд4. Осындай кетл казасы мендеген сайын, Абай ойымен сырласар cepiK ¡здейд[, саналы cep¡K ¡здейд!. Бул шак Абай ушж кешл Ky3i болса, табигаттын да суркыл, баяу тарткан ез Ky3¡ болып ед4. Ералы, Ойкудык уст!нде жауынды буркеу сур аспан жи! тунердь Арканын салкын жел! узак тундерд) шыкты тунге айналдырады. Шынгыстын барлык бектер)мен, ¡ш!нде, кыстап, жаз кундерш жайлауда етк)зет)Н калын ел, кеп ауылдары да Ойкудык, К.аскабулак, Акшокы енф!нде ак отты, мол сулы кудык, булак, бастаулар басына жин жи! конысыпты. К,оныр салкын кузде мал тойынту камында болатын. Жаздай жалгыз ауыл болган Абай ауылын бул уакытта ycTepiHe Kemin келш, ¡ргелес конган калын ауылдар коршаган. Ерул!к жесу, кыдырысу дагды болып алган. Тек Абай мен Эйгер)м гана ешкайда кыдырмайды. Уйден де шыккан жок. К!таптан бас алмай, yHci3 6ip сопыдай сарылып отырып калган Абай уй мен тыстан б!рдей беймезпл куз салкынын сезедь Кей шактарда, кешк) уакытта жапа-жалгыз жумыссыз атка MÍHin, мал аралаганды сылтау етед!. Жалгыздыкта жабыркап, сенделш жур!п кайтады. Осы жалгыздыгын езше лайыкты 217

сыбагасындай керд). Ауыр да болса уйренш!КТ) дертшдей. Озге журттын кыдырысына, кысыр кецес<не айырбастагысы келмейд. Тек кана кейбф кештерде, ымырт жабылганша тыста турып, «элдеб}реу келсе екен!^ деп тчлегендей болады. Bip ойда, сондай 6ip халде турып, ез!не ез<: — Осы MeHin удайы куткен 6ip адамым бар сеюлд!.. К,асыма сол кел)П, кабак жадыратып, елдебф yMiiTi кундерге жетелеп алып кететш сиякты. Сол KÍM? KiMAi кутем мен? Ондай жан жалгыз OHrepiM болса керек едь Элде сонын кенмй орала ма? К.айта куанып, кайта кул<п, e3ÍMAi таба ма?—дейд!...—Эй, ол мен кексеген бул ку%и ¡здеместей боп барады гой!.. Енд! KÍM? KÍMÍM келмей жур осы MeHin?—деп 6ip турды.—Тым курыса, Ербол келсе екен. Осындай хафа кун!мде, тым курыса, со да болмады-ау касымда!—дейш. YHeMi уйренш!кт! досын кузд!н жабыркау 6ip кеш!нде сагынганын сезд4. Осымен катар бул yrniH Ерболдын каншалык кымбат eKeHiH енд! тугел Kepin, кад!р туткандай. Бакса, Ербол менен eKeyi кеп OMip жолын, айлар бойында T¡3e айырмай, дак тус!рмей, тети кешкен екен. Талай ыстык, суыкты да, азаттык сын асуларды да 6ipre асыпты. Бул кунге шейжп OMip — екеу)Н)н улеспеген енилс4ндей opTaKOMip. Жалгыз-ак, сонгы жылдар, осы бупнп кундей, бул eKi досты кейде кыс, кейде жаз да б!рталай уакыттарга айыра беред[. Абай OñrepiMAi алган жылдарда Ербол да e3ÍHÍHДэмел!с!мен уйленген болатын. Оньщ да Ысмагулдай жас жетк!ншек балапаны бар. Абай Ербол уйжщ камын досынын 03ÍHeH кем ойламайды. Bip кезде Суйшд)к ауылында шетю уй боп конып, MiHep кел!к, сауар сауын туралы агайынга коз суз)п журген Ерболдын кедей уй{ осы шакта жап-жаксы малданып калган. Бул кунде Ербол CyñiHAiK ауылынын жанында емес. Агайын ортасында б!л{кт! болып калган Абайдын осы досы, ез!Н<нкедей агайындарынан жеп уйдн. басын косып, солардын ортасында, бес канат бозгыл уйде Ерболдын ез уй iiui турады. Сауыны да, MiHep кел!п де 03¡He жетк4л{кт4. Онын устже, Абай касында айлар жур!П, юшкене аулына кайтканда, аздап ipi-кара, туяктап кой-ешк! айдап кеп косып отырады. К,аз!рг! кунде Абайды сагындырган Ербол К.арашокыдагы кыстауында, кыскы малдыц т ш е т н камдатып, жигызып, кыстауын кыска ез)рлеп, кеп елдщ кеш<не ермей, тауда калган- ды. Абай досын сагынсада, онын Т1рлж камын, шаруа мунын угады 218

да, сабыр епп шыдай беред!. Жумысы б1тсе, артык кун аял етпей, Ерболдын ез! де асыгып келетжж мундагы досы анык бЬед!. Абайдык сонгы кундер оны жи< ойлап, шын тез келу<н т!леген!н Ербол да Шынгыстын алые бектер!нен жаза баспай танып уккандай екен. Жым-жырт уйде кундеп дагды бойынша шам жагылып, Абай к)табына енд[ уюле бастаганда, отаудынки<з ес!П серп!л!п, шапшан ашылды да: —Кеш жарык!—деп Ербол к!р1Пкелд!. Абай орнынан калай аткып турганын ез! де байкамай калды. Карсы умтылып барып, Ерболды кушактаган бойында терге екеле жатып: —Бэсе, келий! Сен болмай, тынысым тарылгандай, жабы боп к е т т ем. Отыр, шеш!н. Эйгер!м! Керпе сал!— деп катты эб!герлен!п, балаша куанды. Ерболдын келген!не Абайдын соншалык аласурганына Эйгер!м кул1п ж[берд{. Б[р сетке шын тамашалап калды. Оз)мен жаксы кундердег! Абай мжездерж еске алды. Анык б[р кун кермесе, осылай ашыла умтылысып, куанышпен аймаласып керкет!н. Сол отгы шатын ойлауымен Абайды кызганыпта калды. Журектж ойда жок алай-тулей!не тускен ед<. Бул сез!мн!Н ¡ш!нде Ербол мен Абайдын тетплМн кызгану жок. Оган Эйгер!М бурынгы бакыт шагында куанышынын б<р косалкысы, керк1 есебжде карайтын. Жаца ойлап калган кызганышы бунымен салкындаскан Абайдын Ербол аркылы жалгасатын езге сырын ойлаганнан туган. «Менщ сорым - ылдидын кызы Салтанат» деп журген Эйгер!мге касфетпн б!р ушыгы осы Ерболда турган сияктанды. Кь!зганышка женг!зген жас журек юнэилл де эйлетс!з. Кейде жанына кымбат асылын арзанга да кия салады гой. Сол екпел! к е т л булаган Эйгер!м каз!р Ербол мен Абайдын шуркырап табысканын Салтанат уымн дед[. Сыры б!рл!ктен, ымы-жымы косылгандыктан деп калган-ды. Б!рак Ербол бупнп кеш сол Эйгер!мн4н ез!не де, Абай мен булардын айналасындагы кутуии эйел, ауыл жандары бэр)не де тепе кабак жадыраткан кызык екелд). Эйгер)мшн уй!нен кымыз ауыз тие сала, ашык*жаркын эз1лдер айтты: — Шайын мен елнд! баптай бер, Эйгер1м! Кулан иекте, Карашокыда ¡имп шыккан Дэмел!Н)Н шайынан сон, кунузын нэр таткам жок. Мен Дьпдэга кернмп, балалардын бепнен и!скеп кайтпасам, Алшынбай кызы ертен-ак гуж!лдеп, екпес!н ала жупред[. Амандасып келем. Сен дандайсып, ииюрейме маган!—деп 2!9

Эйгер)м мен Абайды коса кулд!рд1. 8 з ауылындай, Абай ауылынын бар ушн жагалай аралап, улкендер<не селем бер<п, б)рталайдан сон кайта оралып келд!. Орнына отыра бере, бул уйдщ ¡Ш1не окшау 6ip хабар айтты. Хабары нын басы — ертен Ескожа ауылында болатын той туралы. Ол куйеу келет!н той екен. Бул ортадагы бойжеткен кыз атаулынын ей 6ip epKeci, сэнд! сулу YMiTeñ узатылмакшы. Бурыннан кайындап журген KyHeyi —Кекше К.аратайдын туысы, Алатай баласы Дутбай. Hei Олжай ортасына eHmiAiri, KepKi, eceMAiriMeH данкы шыккан Ум)тейд4н куйеуге узатылатын шагы жет<пт!. Абай ауылындагы женге, курбынын бэр! де Ербол екелген хабарды куанысып тындасты. Осы тун irniHAe бул ауылдарга тойга шакырган хабар да жегп. Ертен1нде Эйгер)м бастаган кеп эйелдер 6ipHeme топ боп Ескожа ауылына аттанды. Туске жакын сол ауылга Ербол мен Баймагамбетт! epTin Абай да келд!. Абайлар эуел[ той кылып жаткан ауылдын улкен уй!не Kipin, Ескожага сэлем 6epin, «кайырлы болсын» айтты. Асты да осы уйден ¡шкен. Конакка лплген уйлер мол, ауыл coHi зор екен. Ескожанын уй4нде отырып, Ербол мен Абай куйеулер уй1нде эсем шыркап, эн салып жаткан кыз-келжшек, жас-желен кызыгын eciTin отырган. Bip уакытт осы уйге сырттан жеткен 6ip дабыр журттын 6epiH алан етп. Тыста ерекше уакига болгандай. EciK алдынан жупр4с4п eiin жаткан жастар б{л!нед]. Балалар шулайды. Keñ6ip ересек, кексе эйелдер, еркектер де сол уакигага кызыга к е т л бeлiптi. Даурыгып сейлеп, асыгып, алкынысып айтып турган хабарлары есллд!: — Уа! Салдар келедИ — Мынау не деген сэн? — Жаным-ау, 03Aepi калай KMiHreH? — Ана 6ipey, сал агасы. BepiHia колында укын домбыра. Мынау 6ip елден ерек жур^ екен. —Журсен, осылай жур. Сал-cepi деген топ осы да! Арада балалар да кызыгып, тамаша гып, куле айкайлайды: — BepiKTepi сэукеледей! — Шалбарын кара, шалбарын! — Балагы катыннын кейлепндей шубатылып жур. — Бузаулаган сиырдын шуындай шубатылады жэне 6ipeyciHÍKÍ 220

—Иттерд[ косар ма ед) ездерше. Кандай дал-дал кылар ед), шалбарларынан алып!—деп кул!сед). Даладагы журттын бэр!: «Салдар, сервер келд!» дес!П, тугел. эб!герге туей. Ескожа уй1цде отырган улкендер арасында Ызгутты бар ды. Ол «ауылды басынып кел1Пжурген бейбастактар юм?^ дегендей, «сал» деген атты унатпай: —О К1мдер езГ? Кайдан журген немелер?—деп ей. Ескожа булардын келер хабарын еспген сиякты. —Бетен емес, бер!н бастап журген ез!М!зд<Н Эм1р кержедН- дей- Э м 1р бастап, улкен сауыкка салынып журген б!р топ Ж!г!ттерд!н хабары Абай мен Ерболга бурын да мэл!м бо- латын. Б)рак «сало, «сер!» деген атактары шыкпаган-ды. Енд: сол топ ауылга, Ум<тей тойына келед! дегенде, бул екеу! Д€ Эм!рд!Н буг!нг! кылыгын кезбен кермек болды. Уйдеи шыгыскан ед!. Далада булар кез4не тускен кер!н!с екеу)н де тангалдырды. Салдар куйеуге т<г1лген уш отауга карай такап калыпты. Ол отаулардын ортадагысы — сепз канат. Сырты кызыл-жасыл манатпен оюланыпты. Дедегелерге калын кызыл жиек бас- тырылган. Ес1К алдында кэмшат бер!КТ1, укШ, улкен шолпылы. еншен эсем, сэнд! бойжеткендер тур. Кейде катарланып, кейде топтанып, езгеше конактарын тосады. Осы кыздар ортасында улп^мен, ки!м сэн! ерекше бел!нген, кара кэмшат беркш шекес)не таман киген бф кыз бар. Ол топ жулдыз ортасында Шолпанындай, той иеа —калындык Ум)тей болатын. Конактарын карсы алуга эдей1 шыккан. Салдар отау уйге тура тартып, жакындап калганда, Ум)тей касындагы кыздарьш бастады. Канат жайган сэнд), сыддырлы, эзш сынкылды майыскан катар салдарга карсы басты. Жаяу салдардын кастарында еншен ¡ржтгсулу кел)ншектер келед! екен. Баймагамбет Абай мен Ерболга жалтактаП; дегбф&зденш, тандана сейлед!: — Еркек салдар емес, арасында катын салдар да бар гой! Булары к!мдер?—деп ед{. Ербол олардын к)м екен)н ангарган екен: —Сал катындар болса, б)р! ез!м!зйн «Эйгер!М сал» боп шыкты гой. Кел^ншектер едей! алдынан шыгып, тосып алган кутуинлер емес п е ? - депкул!п тур. Бул кезде салдар эн) шыркай туст). Еркш, ерке топтын тойлы ауылга «б!3 келем!з4н» айтады. Баймагамбет енд; 22!

ангарды. Келе жаткан топ ек!-екшен, 6ip сал, 6ip кел1ншектен мойындарына б^ектерж артысып, кушактаса эндетед{. Ортада сал агасы езге топтан окшауырак алда келед{. EKi жагынан eK¡ келтш ек иыгына кол асып, курмет етедь Сал агасы езге ж!г!ттерден жасы улкен, бойы, 6ÍTÍMÍ де келбегп келген Байтас екен. Домбырасы да улкен, укии, сылдырмакты, моншакты. Ол да: «Мен сал домбырамын» дегендей. Эн арасында сол домбырасын Байтас аспанга кетерш, булгак кактырады. Сал аганыц осы белпс1мен арттагы еншененпи, ойнакы топ ездер!Н!Н шубарала домбыраларын аспанга кетеред. Бартобымен айтып келе жаткан «Жиырма 6ecT¡H<>толкынды ыргактарын шыркай сштеп, кубылта буралтатын-ды. Абай мен Ерболга аса катты унап, кайран калдырганы: бар енш< жиылып б!р-акенд[ айтады. Эдетте, ойын-сауыкта уйтола жиналган eHmi болса да, 6ip енге eKi К!с:ден артык косылып салатындар болмайтын. Жиырма бес кайта айналып келмес саган...— дейд!. Эздершщ осы жур!стер1Нсоншалык актап турган кайыр- маны жастык ураны кып, ту ет<п, шалкытып келе жаткандай. BipiHe 6ipi карсы келе жаткан eKi топ жакындай бере ynaepi молая Tycin, косылып Kerri. «Жиырма бестщ» кайырмасына ез тобын бастап YMiTeñ косьшган. Сол кайырманы 6iTipe бере, eKi топ 6ipiHe 6ipi жетт<де, кушактасты. Жiгiттep арасындагы кeлiншeктiн Ko6i акжаулыктарыменен ¡р!ктел)п, кейжп сапка шыкты. Алдыцгы катарда, Байтас жанында кос кыз. Эзге салдардын да колтыгында 6ip-6ip буралган, эзшкеш кыздар келе жатыр. Салдар ауылга такай бергенде, алдарынан шапкыншы боп келген, мойындарына сапы асынган жасауылдары болатын. Олар ауылды кептен eöirep eTin журген. Куйеу уй!ндеп барлык есем кел1ншектерд{ салдар алдьшан алып шыккан да солар болатын. Келшшектер алдарынан шыкканда, бар сад аттан Tycin, жанагыдай жаяу сал, жаяу сецмен келген. Саны кырыкка жететш салдардын жасауылы онга жуык. Ала к тм д), дырау камшылы атарман, шабармандар екен. K,a3ip ортадагы оюлы отауга карай барлык шубар топ беттегенде, жасауылдар конактардын алдындагы жолды ашады. EKi жактан ыскырта камшысмтеп. бала^шага. бегде топты жаталай жаскап, 222

ыгыстыра куып жур. Отауларалдына бул кезде тойшынын да кеп журты тамашага жиылган. Абайлар да осы арада болатын. Куйеубасшы кудалар, конактар да Teric камалап кел!пп. BipaK жасауылдар унин Ka3ip ез салдарынан кад!рл{ улыкта, конакта жок. — Тэйт! — Тур былай! — К.агыл! —Аулак!—дес!п, калын топты отаудын eK¡ жак босагасын^ как жарып, ек) сап кып койды. К,атардан шыгып, рет бузгандар болса, жасауылдардын Tyciepi бузылып, кездер! ашумен алара карайды. Оншен балуан денел), едеRi ¡ржтелш алынган содыр ж!пттер кейб4реулерд4 сирактан, жоннан осып-осып, сатыр сутыр урады. BipaK булардын соншалык айбар шеккен каталдыгын ел жиыны К!неламагандай. К,амшы жегендер де кеб!нше куле кашып, еркел!кт! урыспай кетеред[. Топтын алды — сунгак бойлы, шокша жирен сакалды, орак тумсыктау келген кызыл сары Ж)пт Байтас. Ол бундагы елд4н 6ipey¡He кез тастап, ¡лтипат кылмайды. EKt кызга ек< жагынан, мойнынан кушактатып койып, уйге Kipep алдында домбырасын тагы 6ip куд{рет белпдей аспандата сермед1. Барлык енш< тобы жанагы «Жиырма 6ecii№> бул кунге шейш кеп домбырада акырын гана кырлана толкып, сырлы сыбырдай женш леп<п келе жаткан ыргагын катты шыркау унменен кетердь Енд!П энд! барлык салдармен коса, кыздар, келшшектер де костады. Салдын тобын ен артынан коршап келе жаткан кара сакалды, ага салдар бар ей. K,a3ip олар да косылган. Эсем кайырманы унем! кайталап отырып, жиын Ln6in кана басады. EK¡ жарылып турган калын ел тобы бул кунде жаяулар гана емес. Шапкылап кеп, тамашалай турысып калган сансыз кеп аттылар да мол. Бар улплер) баска салдар езге халык арасында бейне 6ip бетен уэлэят, бегде халык тобындай. Байтастын артына езгелерден сытылынкырап, алгарак шыгып OMip мен Ум!тей TycinTi. EKeyiHiH eHi барлык эниилер ун:нен езгеше келед!. «Жиырма б е о ыргагын бастайтын да, калкыта созып, кайталайтын да Otvtip мен YMtreii. Барлык сал Байтаска жур)с!н бастатканмен, eHi-ceHÍH 3Mip мен Ум!тейге багынтады. EKeyiHiH де сулулыгы мен суйК!МД!Л!Г1 соншалык сай боп жараскан. Салдар айтуынша, «Пудай коскандай». Цыз бен Ж!Г!Т дел осы хал!нде жай тату курбы сиякты емес. KeKiperí каре 223

айрылып, «ah урыпз* табыскан, бакытына жаца жеткен шерменделер тер!ЗД!. Кэмшат беркМн yKici мен козасынан, маржаны мен шогынан бастап, к!шкентай аягындагы тумсыгы уп-ушк:р, жылтырауык 3MipKeH Ke6ic¡He шей!Н белек сэнд! Y м^ей келед!. Онын жуз!нде шапак аткан, аккызыл куаныш ажары бар. Мандайы жаркырап, бакыт босагасын шын тен[мен жана гана, осы сэтге гана аттагалы келе жаткандай. 9Mip де бар салдан баскаша. Бунын сунгак бойына, аппак сур жуз!не ерекше жараскан атлас, батсайы, тоты ренд1 KHÍMi бар. К,ыска гана кою кара муртыньщ арасында ж<пс[ген тер кершедь Нурлы жуз!, улкен KQ3Í, уялы аясымен УмЬей жуз!не табына карап капты. Жан б!ткенге бурылмай, кадалып калган. Эн:н 6ip YMÍTeñAÍH езше багыстайды. К.ыз аппак TiciH аша тускен. Куана кулген кулкш! epiHAepi кып-кызыл калпында, сел Д1р1л кагады. К,асы мен кез[н Эм!рд[Ц жузше кигаштай бурып, ол да жуз аудармай, балкып келед!. EKeyiHtH 6ipiHe 6ipi жан бергендей ден койган Ka3ipri с э т 1нде енд) 6ip козгалыска муршалары болса, ол унс<з ка- тып суй!с!п калу болгандай. Ен алгашкы асыктык куша- гынын, ен дэрменд) ап кетер, ен. 6ipiHmi ыстык cyñ ici гана боларлыктай. Ербол бул екеуж сырттарынан кезбен багып, узатып тур. Абай да осы Ербол сезгенд) шолып калса керек. Басында кызыга карап турган калпынан тез жалт бурылып, садцар тобына сырт бердь Ерболды, Баймагамбетт) тастап, анталаган тыгыз топтын арасымен сыгылысып кейж жур:п кетт). Б!ракжаяу турган топ пен ат успнде тургандардын кабагын танып келед!. BepiHÍH аузында тандану сездер бар. Сол сездер Абай кулагына кайта-кайта урып тургандай шолак-шолак уз1к- Y3ÍK ест!лед4. - 8Mip мен YMiien кайтед)?—деп 6ip картан эйел касындагы epiHe сез тастады. - Мынау KeKmeHÍH тойы емес, Эм!р мен YMiTeñ тойы ма? Бул не 03Í?!—деп 6ip бурыл сакал Ж)Г^ек сейлеп тур. - Арманды асыктардай гой!—деген 6ip унд! сыртынан естш. — Ынтык болсан, осындай боларсын! — Тыйыла алмай-ак койган екен! — Цайтсш, жасыруга болмаган сон? Жалын деген со дагы! Кун! eTin барады гой бакырлардыц!—деп арттагы, ат ycTtHAeri 6ip Энет сыбырлайды. Элдеб!р сыр айтып тур. 224

Абай GMip мен Ум!тей ymiH мына журт есепнен кысылып! кетт!. Умп*ейд!Н KyñeyiH ойлап кысылды. Ол осылармен курбы,' e3i беделд!, Абайга да кад[рл! ж4г)т. Сол 6ip жаманат ест!се,< мыналарга да, e3ÍHe де ауыр болады-аудеп, кысылу уст^не уялыгт та барады. Абай осы бепнде тойды да, кызыкты да, калын елдм куйеулер! уй)н камалаган топырын да тастады. A c imin болган тойшылар ту Keieptn, Teric атка MÍHin, енд! дагдылы ат ycTi кызуга беттед!.! Жосыла шабысып, айкыш-уйкыш жорта бастаган. Абай елеуаз кеп, атын тауып м!нд! де, жапа-жалгыз жортып жур!П Kerri. Кез алдында шын ашык, ынтызар жуздер!. Сан к<таптан 03¡ окыган ем!р-куД)рет, тагдырдан да астам, сикырлы куат отын керед!... Жанагы аскак сулу, cepi кыз, сал ж !п т жуз4нде сэулелент турган ынтызар нурын ойлайды. Кез жумулы, кежл мастай. Абай кай ауылга, кай бетке келе жатканын ангармайды. Bip ыргак тауып, куйге шомып кетед!. Бунын акылына кенбейт4н жас журектщ соншалык шыншыл, ез4мш}л ыргагы келедь Шыншыл сез акырын кужренген энге ез-езшен оралып KeTTi... ... Гашыктын liin — ИЛС13 TLn, Кезбен кер де, ¡шпен 6ÍJ!. Cyñicep жастар кате етпес, Мейлщ илан, мейлщ кул...— деген кыныр туган 6ip шумакты коя алмайды. Эзшен ез! тыя алмай, кайталап ун салып, узак кунге аулак кетш калды. Ескожа ауылынын тойы, алгашкы кун той болганмен, келес) кундер той иес! Ескожага да, кеп Кекшеге де, кала берсе, окшау жаткан Кунанбайга да сауык емес, сергелден болып тид!. Эм!р кел)п, Ум{тейд1Н кушагында кестел! отауга юргеннен бастап, той Дутбай мен Ум!тей тойы болмай калды. Аскак cepi, эным Эм!рд!н кызыгы боп Kerri. « MeHi e3¡H узат, енщмен узат, касымда бол деп, оны шакырып алган Y м)тей e3i екен» деген сыбыс шыкты. Одан 6epi салдар келе бергенде Абай кулагы шалган, журт аузындагы жорамал сол сэтте барлык кан жайлауды жел KyHri ерт жалынындай сумандай аралады. Бул тойга тек Ыргызбай, Олжай гана емес, кеп ру ел жиыл- ган-ды. Ел бауырга Tycin, кузекке конысканда мынау Ойкудыкта Ыргызбай, Карабатыр, Энет отырса, Ералыда калын Ж4птек, Мамай, Бекенш! бар-ды. Тойга олар гана емес, конысы жакын болгандыктан, Ум^ейд4н кайыны Кекшеден де ат косуга, балуан 225

куреспруге, кекпар тартысуга кеп ел келген. Ойкудыктан тебес) KopiHin турган Шолактерек, Бозамбай кудыгы, Аккудык — Кекше коныстары. Осы елд<н барлыгы YMÍTeñ мен 9Mip сы бысын кеп аузындагы кеп кунд}к жаманатка айналдырып эк егп . Ыргызбайдан ыза Kepin журген кей жандар: «OMipAiH ici аркылы Ыргызбай Кекшеге айыпты болса екен»,—деп те багып жур. Уш кун етп. Кунд[з-тун куйеу Yйлepiндe эн-думан бесещйген жок, айыкпады. Бул кундер У м пей мен 8M ip 6ip сетке айрылыскан жок. Осылардын касында талайдан туййип калган 9 HÍMeH уш кун, уш тун бойы Эйгер)м э н д е т . Кдпастан кутылган кумыр булбулдай сайрады. Кыз Kyñeyi Дутбай Кекшен1н намыскер, ecTi, сезд) жасынын 6ipi ед1. Ел ¡сшде ¡р[леп келе жаткан жас ж!г!т, мынау кундерде ез басына тускен шарасыздыкты ауыр азаптай ангарды. Ен алгаш жорамал жасаган куйеу жолдастарын e3i токтатып, тыйып Kepin едм Ceñiin турып, Ум<тейге: «Салдардан ceñ ^ in , e3ÍMÍ3 болсак кайтед4!» деген тшепн салмакты жузбен айтып Kepin едь 03i YMiTeñAi itniHeH катты куанышпен унататын. «Тобыкты кызынын ак маралын, ен артыгын алдым>>,—деп мактан ететш. YMiTeñAi юнэлай алмай, куштар боп, катты суюден e3i де 6ip сет кайтып керген емес-Ti. Б4ракжанагы мэслихатын Ум!тей кабыл алмады. «Мен1цел- журтыммен арыздасып айрылар сонгы 6ip хош-хошым гой. Киналсанда, арызым болсын, осы сел деуренд! маган ки!»—деген. Yм^тeй айтса, ecipece осылай киылып айтса, кенд4рмей коймайды. Дутбай жас та болса, адам MÍHe3¡H жете таныгыш, кен4л4 жуйр4к ж т т . Жене ез бойын устап, 6¡p соккы пэлeнi кай- сарлыкпен кетерш кетер кайраты бар ж4г4т. Ол осы кездерде Кекшедеп Каратай бауырынан шыккан жас аткам4нерд[н ен ел еу л ^ боп калган-ды. Тэкежан, Асылбектер катарлы Кекшен)н б1ркыдыру ce3ÍH осы устайтын болган. Y м)тей айткан сон, саддарды Дутбай суймесе де, шыдап калды. BipaKол шыдам уш куннен арыга бара алмады. Бару мумкш де емес eAi. Кеп аузында журген жыбыр есек куйеу жолдастарын тугел тулатып болган-ды. Сол YMiieH мен OMipAiH купил деген сыры Дутбайдын ез K03ÍHe де шалынды. Бул yuiiHmi кунн4итац алдында болган ceTci?, киракез4к 6ip ищ^ед).

Боз уйлер арасында YMÍTeHniH. кара шапанын бастарына жамылып, Эм<р мен Ум)тей кушактасып тур екен. Кездер}нен жас Terin жылап cyR icin турганда, шапанды ез колымен eKeyiH)H басынан сыпырып алып, Дутбай кездер4ндег1 жасты кердь Куйеу сол арада барлык жолдастарына eMip eiin , далада epicTe журген жылкыдан аттарын Teric алдырды. Tinii, бас куда, Kepi кудагига да тугел eMip erri. «К.аз<р аттан. Кара су ауыз тиместен, Teric аттан!»— деген. Томырылып отырып, кайтпас буйрык erri. Куйеулер бар жолдастарымен сол KyHi, кун шыга Ескожа ауылын тастап атка конды. Бул ауыл ушж де, узатылгалы отырган кыз yiuiH де ел!м eA¡. Алгалы отырган кызды куйеу талак еткендей, тастап кеткен сиякты. Ескожа ез ауылындагы 6ip улкендермен кел4п, куданын улкен! Жанатайга жабысты: - П элет улгайтпа! Кел!н келерд4н алдында e3ÍMÍ3 бурын аттандык деп бара кер!ндер. Ел болмай, KeiiceMÍ3 бе? Кел!ндер!нд4 ел тура сала отауын жыгып, мундагы ата-енес1 боп e3ÍM¡3 Kemipin ж е т т з е м Ь ,—дед). Айткандай, Кекшелер KeTiciMeH, осы к у т сэскеде отауы жыгылып, YMiTeMузатылды. Кызыгы мен бакытынынтуы кулап; оты ceHin, елдекайдагы 6ip зарлы жоктаумен KyHipeHin GMip Kerri. Эйгер!м ауылга сол жанжал болатын куннен сел бурын кешке жакын кайткан-ды. Уш кун бойы кептен кермегец сауыгынан кайткан, эн)н тапкан жас енерпаз эйел осы кундерщ талайдан сагынган арманды кундей ракаттанган екен. Кеш бата; ез уй<н!н сыртына кеп пар ет жеккен же^л арбадан тускенде^ Абай мен Ербол тыста тур едь OñrepiMHiH агы ак, кызылы кызыл боп, езгеше кул- пыргандай.Бурынгы 6ip Абаймен ыстык шагындагы, сауык- сайран салган, шекс1з эн сызылткан кундер!ндей KepiKTi екен. Касындагы Зыликаны ки)м-кешектер!мен уйге Ж!- 6epin, e3i эдеттег! сыпайы, биязы козгалысымен Абайлар касына ícen, ауыл амандыгын сурады. Абай e^ep¡M H Ín жуз!не тандана, кызыгып карагандай. Кел!ншепн окшау эзiлмeн карсы алды: — Ербол, OñrepiMHiH жуз!не карашы, талайдан сагынган эндер!н epKÍH шыркап, кулпырып калган ба, немене?! Ербол коса cyHciHin:

—Бесе, алгашкы акша карга аунап жорткан кызыл тулк}дей жун! кулпырып капты гой ез!н!н!— деп Эйгер!мюи ез!н де кулд!рд!. — Эшмен ез! болсын дегендер:тз гой. Тастап к е тт, едей! алдымнан сынайын деп тосып тур екенс)здер гой!— дедь Абай к!неламакшы емес: — Мш тагайык деп тургамыз жок, жарыктыгым, суйс!не карап турмыз! Эн алтеп, бой кетер!п кайтыпсын. Ажарын кез куантады. Желд[ кун! куска салган бабындагы каршыга аспандап узап ушып, кек жуз!нде ойнак салып кайтканда, кандай болушы ед!? Аслан азаттыгын кеп сагынып, сел уакытка б:р татканын умыта алмай, жалтак тартушы ед!. Эйгер!м сол элбетт! болды ма? Оз жынысын жана тауып кайткандай кер!нед! кез!ме? Шыны сол емес пе? Эзщ айтшы, Эйгер!м!—дед!. Ушеу! де бул сиякты ойда жоктан айтылган окшау б 1р тенеуге кул<с!п турса да, Эйгер:м кысылынкырап калды. Кызарган жузшен сыпайы кулк!с!н тыймай турып, Абай сездерше наразылыктай карсылыкайтты: —С!зден ¡р!ккен эн!м бар ма ед1? Н ет аяп ек? Б!реу!н «тулю^ деп, б!реущ «каршыга» деп эз!лдеп кетт)шз. Азат кус па? Сыннан шыкпаган, м!ш б!тпес мунды ма? Юм бьпсш!—дед! де, еж езгере барып, кабагына кей!с алган бойынша уйше кетт!. Ум!тей узатылган кун! Ескожа ауылында болган уятты уакига онай айыкпады. Калындык Кекшелер кет!С[Мен узатылып, Ойкудыктагы ауылдан кеткенде, булардан белек жакка жоктау ен!н кун!рент!п кеткен Эм!рдщ тобы Ум!тей сулудан кудер узе алмады. Елд<н сез!н елейтш Эм)р емес, онын буп н п зары — айрылу зары, эс!ресе елетер емес. Ескожа ауылынан былай шыгып алып, бар салдар и!р!л!п турысканда, ортасында атынын жалын кушып бугШ п-еплген Эм!рд! кер]п, Ум!тейд! жалгыз ж!бермеске байлаган. —Оны Кекшеге кудалык косса, мен! Кудай куд!рет! коскан. Жастыгым, жел!г!м емес. Тагдырдын ез! жазган жалыным. Ум!тейс)з кун!м жок, Т1рл!пм жок Тарт аттын басын Кекшеге карай! Куып жет Ум^ейдщ кеш)Н,—деп Эм!р ез! бар досына буйрык еткен. Эм!рд!н достарынын !ш!нде жас энш!, акын сершщ б!р!, кызыл шырайлы, кой кезд! сулу ж !пт Мухамеджан болатын. Сол Мухамеджан Эм!р мен Ум!тейд!н айрылу зарын езге Ж1- Г!ттерд!н. бэржен арты к мун ет!п жур едь Енд] Эм)р жанагыдай 228

шугыл кайратпен езгерген шакта, ол су й сш т кул!п, шалкып Kerri. —Уай, ендеше, осы cerriH 6 ip э т н былай сокшы, xirirrep Тындашы бермен!—деп мелд!р унмен ен шыркап инбердь Бунын эн4ндег) ен эсерл) жаналык —ce3i. Осы арада туган OMip атынан айтылган сез: CepiHiH серменуге Keaijii аянды, Ойладым бастайын деп 6ip соянды. Kerri гой сэулем алые, жолдастарым, Айдашы камыс кулак боз коянды!— Бар салдар, бастыгы 9Mip болып, осы еленш айта женелд). Оншен аппак кылан MiHreH, кызыл-жасыл кжм киген ойнакы топ бет бурды. Куншыгыс жакта, карауыта кекшищенш; узак cap жазыктын meKci3 meiiH кемкере Tycin жаткан жумыр жотага карай тартып барады. YMiTeR Kemi — жасаулы, сэщ ц отаудын Kemi, он шакты туйеге жук арткан жене кеп аттылы. еркек-ейел коршаган кеш. Сар жазыкка асыга шапкан салдар Шолактерекп бетке алып бара жаткан калын шогырды лезде керд{. Жарыс салып отырып, ат басын ipiKnecieH кеп, Кекше конысына такай бере кеши куып жегп. Ум1тей куйеудщ бул!тп аттанып кеткетн бесед е, ыгыскан жок-ты. Оз ауылында ешк!мнен кымсынбастан OMipMeH узак кушактасып, жылап Kepicin айрылганмен, ел! де ат уелнде жасын тыймай, eriлiп келе жатыр ед1. Жаны кимас ынтазары, OMipi калган жагына узакжастан кызарган, нурлы, мунды Ke3iH кайта-кайта тастап келе жаткан-ды. Артарынан шапкандарды улкендер алыстан ангара алмады. Ескожа мен Ызгутты 6ipiHe 6ipi: —Бу не кылган шабыс? — Кайдан шыккан топ? — дест4. Ум[тей сонда 63iHiH сулу жараган, жiбeк жадды кара жорга атын бурып турып калган. Келе жаткан топ OMip тобы екен1н журеп булжытпай таныган-ды. OMip кара жал, кара куйрык, курым сары ат MiHreH. Озге акбоз атты тобыныц алдында - ок бойы келд4. Ум4тейд4н касына жетт! де; оны жылап кушактап, ат усттнде бауырына кысып, жасты кезшен суй!П, eHipen турып алды. Арткы топ осылар касына кеп, орала коршады. Ек) гашыкка аттылы сэндер4мен отау пккендей бодды. Орталарына алып, кен коршап турып калып, сонада EipxaH калдырган коштасу, 229

арыздасу am - «К,озыкешт!» бастады. Цонырлатып, косыла айтып, ойда жок 6ip мунды сан тугызды. Е-е-й! Боз бала-ай! Orri-ay, заман-ай, К.ош бол, аман!— деп кайырады. 9M¡p мен Ум!тей одан сайын ег<ле Tycin коштаскандай. Айрылыса алмай, 6ipiHe 6¡pi жабыса Tycin, катты кушактасады. Осы кезде булар касына кештен ¡лгер^пеп кеткен Ескожа мен Ызгутты катты жортып, екп)ндеп келд!. EKÍ жастын сырткы коршауы болган атты салдар катарын кие жарып, ортага KipAi де, екеу[ де акырып Ж)берД1: — Болды! Жетт)! Жеттщ, туге, жетер)не! —Токта, тыйыл енд), Эм!р! К,айт каз!р, коштасып болдын!— дест!. Сонгы буйрыкты аса 6ip ашулы жузбен Ызгутты айггы да, кара жорга атты сулыгынан алып, жетелеп тарта бердь Эм!рд!н касынан амалсыз сытыла берген Ум<тей: — К,алма, жаным 9M¡p! Апарып сал! Эз колыннан апарып сал мен!, алдымнан тоскан азап отына! Ел]м-журтым салган отыма! Жур, туге, 6apiH де!—дедi. Ke3ÍHin жасын тыйып Ж)берш, 9HÍ кекш[л тартып, ашулы кайрат жиып, бар салдарга жагалай карап, буйрык тастады. — KepepMÍH эуселесш . Келденендеп KepciH сен)н алдыннан !—дед!. Артын ала келе жаткан сары аттын сулыгынан 03i жетектеп Ж!бердь Сол-ак екен, Эм)р Te6ÍH¡n кап катарына жет[п, кынай белшен кушактай кысып, мандайынан суйд!. — Айналайын, толган айым! Сен айым батканша, MeHÍH дем1м 6ÍTCÍH. Алдындаалсын мен бейбакты. Ерд!м, тартындар!- дед). Ескожа мен Ызгуггынын ызгарын, зекулерш елемедь Шолактерект! ерлей, кулдай конган калын ауылдар Алатай, Каратай ауылдары ед!, соган тартты. Ум)тейд! барлык сенд! сал тобы боп коршап, елем жузш!н ен кад!рл! гауИарындай eTin алып келд!. Улкендер, бас кудалар алдын ала белек Kerri. Салдар Ум!тейге ерген кыз-кел!ншектерд<нтобын толтырып, касынан 6ip ел! айрылыскан жок. Алатайдын улкен уЙ!Н!Н жанына бурын барып т!г!лген Ум!тейд4н сепз канат отауына жас кел!Н жетть Алдынан созылган шымылдык бар. Сонын артында келш жаяулап 230

келгенде, касында Qnip, Байтас exi жагынан суйемелдеп отырып 6ipre кеп юрд). Бурынгы epxiH сэндер!мен, ез едеттершен жацылмай, езгермей кеп кфд!. Шолактеректеп ел бул кел!ске сумдыктай парады. Осы ауылдардын аталык, елд!К абыройын таптагандай кердь Typmirin карсы алып ед!. Б)раксырттагы ел наразылыгы Уьмтей отауына белп 6epin, босагасынан аттап Kipe алмады. Кекшенщ кызык куткен кыз-кыркыны, жас-желеш, ауыл иес< бейб!шелер) Ум}тейдщ сеукелел! бойына шашуларын шашып, иг:л!к ллекпен кабыл eiin жатты. Ум!тейд! елге маскара етк!збей, осылай цып кабыл алгызып отырган Кекшенщ улкендер{ емес. Ауыл Heci, келш атасы Алатай да емес. Enai Kicire акыл салмай, езд4г1мен катты байлау еткен, шыдап бек)нген кайратты куйеу Дутбайдын ез) болатын. BipaK дел осы кешт!н ез[нде Дутбай конактардын KyriMiH ecTi, кайратты анасына тапсырып, e3i атка MiHreH. Сол кеште К екш ен!н карт-кариясы жене Дутбайдын жакын агась^ Каратайд!К!не келген. Уйд< онашалап, кер) агасын жалгыз алып отырып, Дутбай Ом!рден керген ез корлыгын тугел айткан. —Кунанбайга барып, мынау 6ip пэле мен дергпн 6epiH ез аузынмен жетк!3. Тыйгыз мынау бул!пн.Болмаса, ойран болды. талкан боп бул!НД! дес!Н Кекше мен Ыргызбай арасы!—деген Jïi. Каратай ез! Кекше болгалы, ез ем<р!нде Тобыктыны^ жуан Олжайга дел мына жастай карсы кайрататып, умтылып турган Кекше жасын керген жок ед). Ак жузд!, кен мандай^ саргыш кезд), зор денел), келбетт! жас Дутбай каз!рде Каратай кез)Не жалынга тусер суцкардай. Ру, уран намысы кер) ат-t камшердщ ойын неше сакка жупртт). Ол мына ж4птт}н куйщ усттндеп сабырын Kepin, сабыр мен акылы косылган кайраттыц ызасын Kepin, улкен cyñiHitn erri. !ш[нен: «Emúri К е к ш е т н менен сонгы артына ие болар ул туса, сен боларсьщ!» дегендей, болды. Ыза, сумдык керген жирен1ШКаратайдыц да Kepi кец!л!нё катты орнаган болатын. Дутбайды тындап болып, онын жуз!не ажырая карап, аз ойланып отырды да: —Эпкел, атымды епкелг!з! Тур! Касыма бес Kici ерт! Ka3ip жетем Кунанбайга!—дед!. Осы тунде, ел жатар шакта, Ойкудыктагы Ыргызбайдын кеп ауылынан бел!н!п Kerin, Корыкта жалтыз ауыл отырган Нурганым 23!

ауылына Царатайлар жетт!. Корыктыц бул тусында Нурганым мен 03¡ ушш Кунанбай да кора салгызып жаткан. Кектемде Оспаннын су алгызбаган озбыр соткарлыгын 6ip керген Нурганым жаз бойы К,унанбайга oTiHirn еткен. Осы Корыкта екеу1не арнап онаша, окшау кора салгызып алып, езге кундестерден жене олардын ержеткен содыр улдарынан осылайша аулакта болуды Tiлек еткен ед!. Кунанбай 03ÍHÍHKep^iK онашалыгында осындай 6ip орынды e3i де кексейтж. Сонымен ел бауырга тусерде жю кеш)п, Корыкка ерте жет!п, кеп ж т г п н куш!мен аз уакытгын ¡ыинде Нурганымга арналган KÍnnjtey жана кыстау, кора-жай салгызып алган-ды. K.a3ip сол корасынын жанында, жылы орынга ыктай-тусш, Kepi кажы 03ÍHÍHел!м!ндей жым-жырттыныштыгында болатын. Кепш4л4п жатып калган ауылдьт иттер[н шулатып келген аттылы топты ел! шамын еш!рмей отырган К у н а н б а й мен Нурганым шет ел адамы екен деп калды. Болмаса, бул eHipAeri агайын ортасы тун тупл, KyHAÍ3 де Кунанбайдын шымылдыктус!р{п, сары аурудай сарылган окшау мекен[не келмейтугын. Ол келген адамды куса кылардай im пыстыратын. Уйге Каратай бастаган Кекшелер К1ргенде, Кунанбайдын аяк жагында, шымылдыктан AeHeciHiH жарымын сыртка шыгарып отырган Нурганым шымылдык imiHe салмакпен бет бурды. Кунанбайга акырын дауыспен: —Келген Каратай!—дед!. Биж салынган кеп жастыкка аркасын суйеп, басын темен салып, тесбигтартып отырган Кунанбай бурылып калды. Касын серпе кетерт, басын шалкайтып TÍK карап ж!берд!. Осынын алдында сет бурын калынтэубага, м)нажатка Kipin отырган жузш 6ip-aK с!лк!п тастагандай. Конактар терге кеп отырар-отырмаста, кун! бойы туйрул! турган шымылдыкты ез колымен жулка cepnin, шалкитып ашып ж{бердь Сэлем-аманга келген жок. Кептен ешкен, peni де e3repin, коныр сур тарткан жалгыз кез)Н 6ip шок оттай жалт eTKÍ3in, Каратайдын ж узте окгай кадап калды. Тургыласыньтжуз!не уайымды, сызды кезтастаган Каратай сонгы он жыддар бойында онын бундай кдтуланганын б4лген емес. Уйыктап жаткан карт жырткыштын ycTiHe Каратай ез! кулап Tycin, дур с}лк1нт}п ояткандай. Кеп жылдар уйыктап калган ашуын, зэртезы утаты п алгандай сезш.

Тесектен тем етр ек жерде жанган тас шамнын сеулес! шарасынан шатынап шыгып турган жалгыз кезге тускенде, кызгылт елее кубыла жанып тур. Бул кезде урку жок. Пелен! б!лген, алысуды тоскан, коргануга e3ip, туг)Н сыртына аткан кайсар ашу тур. Кунанбай мына мезг!лс)з кел]ст)н себеб)н де сез!П, ¡штей epeKnin отыр. Кеше Ескожанынтойынан кайткан Айгыз осында келш, KyñeyiHe 6ip шагым арыз айтып кеткен. Ескожа Карабатыр ¡шшде Айгызга терк<н eni. Ум[тей болса, буган eiw n ecenii. Айгыз сол ез TepKÍHÍH¡Hтойынан ашуланып атганды. Кетержде Ескожага ызаланып: «Салдарды неге тыймадын, жын ойнагын неге жасаттын?»— деп юнэлаган. Ескожа сонда Кунанбайга Айгыздын айтып баруын сурап, солар туралы кеп катты сез айткан жене Кунанбай баласы болгандыктан, Эм1рД! 63ÍHÍHкуа алмай, тыя алмай отырганын шаккан. —OHÍHмен свищ кургыр, еншен. Сал емес, бул маган келген ажал!—деген. Эм[р!нде енге, еленге 6ipAe-6ip суйсш1П кермеген 6¡Tey кеуде, надан бай жастар OHepiHtH 6epiH елге келген пеле деп айткан. Айгыз осы сездерд! осы калпынан булжытпай айтып, Кунанбайга 03¡ де катты жамандап келген. «Тыйым салатын Kici жок деп жур булар. Q3ÍH жокта да ecTin ауылымызды таптап, тебем[зге ойнап болган, туге. Жын ойнагына айналды гой бул ел, сенщ кез1Нжумылмай-ак!^- деп сызданып оть!рып, кеп кеЙ1С тастап кеткен ед:. Сол Айгыздын сездер1н кажы енд< eciHe алган. Кунанбайдын) жалгыз K03Í Каратайга кадалды. Келер сетте, ар жагындагы Дутбайдын eKeci Алатайды, одан epi отырган Кекшенщ улкен байы Бозанбайды жагалап шолып, барлап етп. Булардан аргы ушеу мынау уш басты Кекшен)н косар ж[пттер[ тер!зд<. Оларга кез ж)берген жок. Hei Кекше боп Кунанбаймен т[лдесуге келген. Тунделепп, туе шайысып, кабак катып келген кел!стер< —Тобыкты ортасына тускен шектен аскан пэлен1нжурюь Ажал мен казанын келici. G3i cepnin ашкан шымылдыкты улкен шенгелмен уыстай 6ypin отырып, Кунанбай Каратайга ун катты: —Кандай дауыл куып кедю ceHi? Кай казаны екелдщ? Айт шапшан!— дед]. Улкен ыза бойын буып келген Каратай Кунанбайга е н т п калган ирлтнде бундай ажармен сейлеспестн дейтугын аса 6ip салкын з)лмен сейлед). 233

Энш ейш де Кунанбайдын енд!Г! ажарын сактап, OMip бойгы 6ipre жасаскандык карызы уимн аяйтын Tepi3A¡ ед!. Бул кунде замандастыц K e6i KeTin, екеуден e n ey i eK¡ шогыр ел ортасында eKi карт мунарадай болып окш ау калысты... К.имыл еткен кабактан жер танысып, жай угысатын екеу< бул тунде, мынадай зауал тунде аясатындай боп кездесш отырган жок. Кунанбай кез), жанагьщай от шашып буган кадалганда, Царатай аямас 6ip пелемен кедш деп угынды. «Аяйтын Kici буйтт журмес боларо. К,ажынын осы ойын К,аратай да лезде шолган. Багана ымыртта 83ÍH ыршыткан з)л кара тас салмагын К,унанбайга да суык ызгармен, бар куш!мен тастай салды. Ум!тей, OMip, Дутбай ymeyiHiH арасында журген ортак элект) К,аратай ¡р<кпей айтып шыкты. —Арада «салдыкй деген «эуеЙ!Л1К, ыбылыс, жын<> шыкты,— деп айтты. Оны азган заман эзэз!лд)пндей, сумдык нышанындай eiin айрыкша 6íp Tyñin erri.—Беле осы ешрдеп барлык елге мэл!м болып отыр,—деп айтты —Бадырайып турган маскаралык —03i атын эн депт), енер nenTi. Бар жасты кызыктырып, ел<кт!р!п барады. К.ызыл-жасыл KMiHinTí. Буландап ую тагынып, буралып эн шыркап, TepiMAe тайтандап жур,— дейд). Зэрл), кыска хабарымен дауын аяктап кеп: —Эз тебемде ойнактаса, кетерер ем. Эруагымнып кержде, соныц Te6eciHe кеп тайтандап ойнак салды. Сен< мен мен!Н елер кунш!зде бетке танба тусп . CeH¡ аяганмен, айтпай тына алмадым. Озгешн KÍM¡He айтушы ем муны! Кдй итже шагушы ем? Кубылган заманнын кай ку шолагын куат-медеу керермш! Сал мынау жел!ккендерге тыйымынды. Озш е де, оган да KecirtHAi e3ÍH айт!—дед!. Сейлер сез жок. Аздан сон Кунанбай буйрыгы бойынша Нурганым конактарды уранкайга алып Kerri. Сонда сыйлады. Кунанбай e3i ауылындагы кеп Ж!птгщ imiHeH Нурганым бауыры Кенжеканды шакыртып алып, тыгыз буйрык erri: — Кос атка MiHin, каз!р шапкылап отырып, Шолактеректе Алатай ауылында жаткан Ызгуттыга буйрык жетюз! Эм!рд< алсын да, жетектеп отырып, кун шыкпай алдыма экеп жетк!зс!н! Келмес болса, кол-аягын байлап турып, дурелеп отырып жетк!зс)н!— деген. Бет niuiiHi Нурганымша нурлы, кызгылт, денгелек келген балгын денел! Кенжекан epi балуан, api жау Tyciprim ер 234

болатын. Ол Кунанбай ашуын ез ¡иине бар ынта, бей)л!мен с[н.!р!п) тургандай. Серпул! шымылдыкты алгаш бурген калпында уыстап устап отырып калган Кунанбай бул тунд! к!рп!к ¡лместен, кыбыр ет<п< козгалмастан етк!зд!. Жаны жок, тас мус!н тэр!зд[. Бул кунде' калын, терен келейке тускен эж!мдер! кар! зэрд], кайнар ашуды тас кабакка туй!п апты. Тан аппак аткан ед!. Кузд)н кун! узак сур дала мен кула тарткан адырлардын уст!не кып-кызыл шапакатгы. Канды сэуле шашкандай. Осы шакта кэрл! шалдын уй!не Ызгутты мен Эм!р кеп к!рд!. Жас ж!птт!н е т куп-ку боп агарган, жагы солып, ею урты келенкелен!П тур екен. Кунанбай ез немересш кептен керген жокед!. Унс!зтуй!Л)п, кос колын Эм{рге карай созып:«Алдыма кел!^ дегендей катты белг! етт!. Ом1р улкен экесЫ н алдына тымагы мен камшысын тастап^ жуг!не кеп отыра бергенде, т у т бойы шымылдыкты бурш отырган салалы суык, с!н!рл! саусактар жас ж гп гп к алкымынан, жаланаш мойнынан сыгымдап кысып алды. Карт колы ал! де кар! жырткыш тегеур!н!ндей кушт! екен. Тем[р курсаудай сыгымдап ап кеп, буындырып, ез!не карай с!лке кысып кинаганда босатар емес. Аз уакытта ж!пт тынысы б!тш, кегер[п талыксып кетт!. Сонда да курсау шенгел жумсар емес. Енд! буынганнан узш!п бара жаткан ж!г!т кырылдап барыщ талып кетть Карт алдына шалкасынан сулк жыгылды. Кунанбай Т!3!рлеп алып, ал! кылгындырып, енд! сэт болса, у т н еш1рш, елт!р{п тындыргандай. —Не болды? Оз нас)л1н ед! гой, ит те болса!—деп Ызгутты умтылып кел!п калып ед!. Кунанбайдын жалгыз кез!н кан жауып алыпты. Отты жирен!шпен жалт ет!п Караганда, Ызгутты шошынып барып кейш шепнд!. Онын жасканып калганын керген жэне Эм!рд!Н карт шёнгел!нде етм б!р сэт болса елет!н!н ангарган Нурганым жан ушырып кеп, Эм!рд!н касына кулап, Кунанбайдын ек[ колынай шап ет!п устай алды. — Кажы, жарыктык, с!зге не болды? Кеш, кеший, ай^ налайын жарыктыгым!— деп, ез!н!н кайратты жотасымем Кунанбайдын кос колын Эм!рдщтамагынан катты итер!П, уз!п айырып жебер!п ед!. Кунанбай жуг!н!п отырган сол аягын жаза бер!п, Нурганымды кеудеге теу!п Ж)берд!: Ж уректен тиген 235

катты тепкшен Нурганым талыксып барып, сылк кулап туст!. Дел осы кезде KHÍ3 eciKTi жулкып ашып, Абай Kipin келген eni. Нурганымнын Эьйрге болысып жаза шеккен4н керд!. Пунанбай жас ж!птт[ шенгел4нен босатпаган куйде тагы катты буындыра женел!п eni. Абай eciKieH торге карай 6ip-aK атгап ыргып тусе бере: — Токтат!..—деп санк eirri. BKeciHia кан баскан K03i буган жалт бурылганша, катты cepniHMeH Пунанбай колын кагып ж!бер1п, €)]^i]pmi ел4м шецгел]нен 6ip-aK жулып, суйреп алды. — Арам!—деп Пунанбай акырды. —Оллртпейм4н !—деп Абай да карсы, катты акырып ж)берд[. Енд! eKi долы кездер 6ip-6ipiHe Tin-TiK кадалыпты. Жулкысардай карасып капты. Абай кез< тайган да, xiôireH де жок. Экеге тук KemipiM, ю ш М к жок. Жирен!шт! ызасын октай кып, суыкатып тур. Панжар сермегендей сез катты. Айкайлап, шапашан сейлеп, суырыла женелдм — Аузында Алла, шеигел1цде кан! Тагы кан!.. Буларды шаригатта косады. Bip кезек сол шаригат жолы деп 6ip нахак кан теппен... Абайдьщ он уш жасында журепне ок боп тиген Подар ел!м^ Ka3ip гана болган эке кылмысындай кез алдына сап eTin кеп едь —Енд! шаригатка карсы, тагы да eлiм жумсадын ба? YHCÍ3, сопысып жатканын кулшылык емес, сумдык yuuiH, осындай сумдык жырткыштык уш[н бе ед4?—деп кайнап тур. Bip жагынан жазаны токтатам десе, тагы 6ipae еюм, катал еюм айтып тур. Кунанбайга жана гана ^л 6ÍTTÍ: — Шык! Жогал кез4мнен, азгын!.. — Шыкпаймын! — Аздырарсын, сен бе! Аздырарсын! Сенен, 6epi сенен!.. —Болсын солай! Менен! Неге eлмeйciнтынышынмeн сен! Заман ceHiKi емес, MeHiKi!.. Нец бар? — Э-е, солай дед[Н бе... Жеттщ бе соган?!—деп Пунанбай OMip мен Абай eKeyiHe катар, 6ip гана шугыл, катал кек ойлады. Ойлады да, Абаймен урысты сэтте тыйып, сол ниеине тез ауды. Талып жаткан куй!нен eciH жана жиып, eKi K03ÍH алартып ашып атасына жана караган Эмфге Пунанбай кос колын созып, алаканын сырт каратып тур. Намаздагыдай мшажат кимылын, суыкттлек кимылын жасады. Эмф мен Абайга катар созды. Бул — 236

терюбатанын, каргысбатанынбелг!с[. Нурганым мен Ызгутть^ eneyi ек) жактан улардай шулады: —Я, К.удай, кабыл етпе! —Жараткан, елен алма! Не сумдык! К,аргыс айткалы жатыр гой ез балаларына!—десш, ypxin ун салды. Б)рак К,унанбай енд! оларды nepyeñiHe де ¡лген жок. Жугшш алып, келденец жаткан HeMepeciHia кеудес)н!н ycTÍHe Tepic батанын алаканын жайып тур. Абайга да катал колдарын жи! нускайды. —К,ызарып аткан танда, мынау зауал танда... Айттым аталык каргысымды. Менен туган арам кан, бэдбэх1Тнэс!лдер[м мынау eKeyi. Жараткан ием, я KepiM Алла, MeHin колымнан елт!ртпедщ. Бенден болган бар ллепм, ак т!лепм со болсын. Ал мынау екеуш! Ж!бер 03¡HHÍHак буйрыкты ажалынды. Уын, зерш езгеге жаймай турганда жой к езд ер т, жогалгырлардын!— деп, колынын сыртымен Tepic батасын eiin салды. EciH енд! жиган немерес! мен Абайга:—Шык! Жогал, жойыл кез!мнен! Урпагым екен1Н шын болса, курбан erriM eKeyinni. Садага erriM сен ек! ujipireH жумыртканы, бар да ел! Тез ел! Женел!— дедi. Абай MÍ3 бакпай, екеге жирене карап тур ед[. — Мейл!н, Kerriм, б!ржола KerriM сенен!—деп б)р-ак кест[. Кунанбай каргысын айтты да, шымылдыкты с<лке Tycipin, бук Tycin, бауырына жастыкты басты. EpHi жыбырлай куб!рлеп, тэсбигына, Tey6eciHe ауысып Kerri. OMip жаткан калпынан каз{р гана бас кетерш, тымагыщ камшысын колына устап, жупн4п алды. Аз отырып, кыбырсыз турган шымылдыкка: —KenciHreHiH т!рл4к болса, e3i берген К,удай алар. Буйырар ел!м4не буйырдын гой, 6ipaK екшбеймж. Отка ертенсем де 6K¡H6eñMÍH!- дедг Абай буны суйеп тургызды да, epiin алып KeTri. Кекшеден OMipAi Ызгутты алып женелгенде, Байтас Абайга Kici шаптырган. Ол 9MipAiH жолдасы Мырзагул eAi. Сол Абайды тан ата у р к тп ояткан. Эке каталдыгын б4лелн Абай ауылда ат жок болган сон, Мырзагулдын атын MiHe сала, жалгыз шауып отырып жеткет жанагы eAi. 2 Бокырау OTin, кузектег! ел Ky3eMÍH де алып болды. Цыстауга кайта кеше^н кундер жакын. BipaK куз суык болмай, кузек оты 9Ai де мол болгандыктан, журт ¡pк¡лiп отыр. 237

Ойкудыкта, Абай ауылынын. айналасына жи! коныскан ауылдар бул коныстын эншей)ндег[ кжздей калын бетегес)н, жасыл шалгынын cap журт кылган. BipaK ауыл мацы бар елкеде Teric такырланса да, айналасындагы кен жайылыс оты, epic оты тозган жок. Коцыр кузде малдын тойыны куннен кунге аскындап барады. Шаруа мунын ойлаган ауылдар сол куйге суйс)не тусед!. Кузд!н жауыны мен кара суык жел!нен мазасы кеткен!не карамай, шыдасып отырган. Кеп ауылдын кузп едет) бойынша Абай ауылы да жаз TireiiH уйлер!н жыгып, жиып койып, онынорнына коныркай, K im bey уйлер TÍKxeH. OñrepiM отауы да Ka3ip баскаша. К!ш!леу, шагын уйд!Н ¡L u iH e айнала текемет, туски[з юлем усталган. Би1Ктесек орнына калын салынган Kepneci, кус тесеп, жастык, ôecieri кеп жер тесек орнаган. Абай мен QñrepiM отырган тесек алды калын ЖYHдi аркар TepiciMeH жабылган. Терде отырган конак болса, олардын астына узын кара сенсеннен мол eiin курап пккен кен бестек жайылган. Шагын уйдщортасын казан-ошакалгандыктан, бул кунде Абай ютабын децгелек устел ycTÍHe салып окымайды. Кеб)нше жер тесек ycTÍHe утл е жиылган керпе-жастыкка аркасын суйеп, колга устап отырып окиды. Алдагы кыска арнап TiKKeH мол саптамасы бар. YcTÍHe бешпент, шалбар, сыртынан унамды курен шугамен тыстатып жешл, жылы, кен Kyni киген. Касында темен!рек отырган Эйгер<м де пушпак imiKTi бешпентше кып, жука, жещл eTin TÍKKÍ3in апты. Омырау eieriHe жагалай жана кундыз устаткан. EKÍ ен<рдег! ¡лгек туймелер!не улкен кызыл каралл орнаткан. Казак 3eprepi едей!леп соккан бурама KyMic туймелер. Эйгер!м кеб!нше кесте т)гед). Терде Ербол мен Баймагамбет Ky3T¡ ак кымызды асыкпай, узак í u j i n отырып, тогызкумалак ойнайды. BñrepiM аскызып отырган, жанада сойылган сем)з кулыннын eTi nicin калып ед1. Кол жуып, аска отыруларын Эйгер1М елнгенде, Абай танертеннен бас алмай, 6ip кыбыр етпей, y3AÍKC¡3 окып отырган к!табын жауып, шетке койды. Казан тус!ргенде шалкып, быксып калган оттыц ашы кек TyTiHi кезд] жеп, колканы атып беймазалык eTin ед^. Абай «тунл4кт[ ашсао деп шаныракка карады. Енкейте ашкан тес)ктен кузд)н унс:з, усак жауыны жи1 6ypK¡n тур екен. Ол тыжырынып кабак шытты да: 238

—Пай-пай! Тунлж ашайын десен., жауын. Ашпайын десен., тут1Н, беймаза куннщ 6ipi екен-ау тагы! —дедь Уй ¡mi ас ¡шуге беШмдеп Mtp^in отырыса бергенде, осы уйД1Н. сыртына дуб!рлет!п кеп токтаган аттылар байкалды. Келген eKi Kici екен. Усте pi жауыннан су болып уйге KipicTi Шеке мен мерген Бэшей боп шыкты. Ш эк етн Абайга келген бегде жумысы бар сиякты. Агасымен 6ipre ас imin болган сон, Шеке Абай айналасында отырган дос-жарандарынан 03ÍH¡H ce3ÍH ipiKKeH жок. Кабагы жудеулеп, жабыркау жузбен Абайга карап: —Абай ага! Мен йзбен акылдаса кеп отырмын!—деп 03ÍHÍH айта келген энпмес)н бастады. —Ce3ÍM OM¡pA¡H жайы. Элер шагына жеткен бабасынан сумдык каргыс алган жастан ауыл, аудан безер боп коса алед{. Аластап койганы e3ÍHÍ3re M^iM. Жуз)не жылы шыраймен караудан туыс атаулы тугел калгамыз. Уйге келсе, ун жок, амал да жок, дурдаразбыз. Агайында ecipKeHiH деп отырган 6ipAe-6ip жан жок, кыскасы Tipi журсе де елire тен. Tipi аруактай кез алдымызда кабагы Tycin, 03ÍHeH e3i ernin бара жаткандай eA¡. Б)лмейм4н, киястык карсылыгы ма? Жок, бой жасап ж ургет ме, KÍMбiлciн! Мынау кузд!н осындай жауынды, дауылды аласапыранында бурынгы M¡He3ÍHe кайтадан тагы баскалы отыр. Тунеуп салдарынын 6epiH кешеден 6epi отауына тугел шакырып алып, элем-желемдер!н тагы да KMiHin, тагынып алып жене 6ip кыр бастап отыр!—деп 6ip токтады. Абай мен Эйгер1мдер OMipre лагынет айткан адамдар сиякты емес, кайта куй)н угып, камын ойлагандай. — 03ÍHÍH AeHi cay ма? — деп 9Rrep¡M сурады.— К.айран шырак-ай! Элдеюмдей елден куылгандай болдын-ау!— дед!. Абай Шэкеден: —Кам-кайгы ойлаган KiciAeñ ме! Кежл4 калай?—деп сурады. Шеке ек) ойлы жауап берди — !mi кандай екенш б4лд4рмейд[. К.ынк еткен ауруы да бар сиякты емес. YHeMi ундемейд4,03¡MeH e 3¡. Домбырасымен онаша мундас боп апты. Отауынын сыртында турып 6ip кун тындап ем, осы кунде дел осы ещрде тещ жок дэулескер домбырашы боп KeTinTi. Сырты cay, 6ipaK inii алай-тулей ме дейм4н. Содан болу керек, кусталанган Kicmeñ саргайып, жудеп барады. Элде осыдан ба, cepn^rici келе ме! Сырласып жаткан ауыл, агайын жок, euiKiMre жeнiн айтпай, жанагыдай салдарын жиып алып отыр. Бупн танертен ecTiceM, «Кекшеге аттанамызо деп айтады дейд4. 239

Онысы енд! кер!неу ел-журтпен устасып, жауыгу тэр4зд1. Эзген! койганда, кеше анадай ез! каргысымен байлап берген кажы не дейд!?! Намыс, кекпен уланып алган Кекше кайтед!?! Казасына бара ма деп отырмын. Осыган кайтш токтау саласыз, не акыл айтасыз?—дедь Абай ундемей кеп ойлады. Шекен!н кез!не карап отырып, Эм!р туралы ол екелген жанашыр уайымнын бэрш де ез бойына, ез журепне тугел аударып алгандай. Ербол мен Шекен) ойда жок байлаумен тан кылды: — Экес) каргысынан кайтпайды. Б!рак казага киятын кыршын жас Эм!р ме ед!?! Ортасы езге, заманы баска болса, Эм!р элде сол каргап отырган бабанын бар несшшен, бэр!м!зден сонагурлым енер! аскан, газиз адамнын б!р! болар ма ед!. Кайгысынан камыгамын. Б!р балага б!р каской тшек те, кеп аузынан айтылган ллек те жетерл!к жаза гой. Оз! б!лс!н, алдынан шыкпа, Шэке. Барам десе, Кекшес!не де барсын. Кужрене журш, кещл! оянар. Бул кунде кез!не камшы тигендей б]р орында шыркайналып калды гой. Тым курыса, «аттысы атты, жаяуы жаяудай жабылып куаладыо демес[н!— дед!. Осы сез байлау болды. Ербол мен Шеке онай угынды. Тек Эйгер<м гана Абайды куптамады. — Осындайда бауырга тартпаган, панасына алмаган бауырлыктынтетт1 ил) кен<лге канша медеу?—деп, жуз!н ес!кке карай бурды. Абай ундеген жок. Семейден кайтканнан бер: Абай бурынгы Эйгер!мнен адасып калгандай болатын. Ол осы кунде окта-текте, осындай б!р кездерде Абайга айткан б[рер ауыз кыска-кияс сез!мен кепт! б!лд<ретш. Бурын калткысыз суй<скен шакта Абайдын сезжен сез!, ойынан ойы, дем!нен дем! уз!л!п айрылмаушы ед!. Енд!п Эйгер!м Абай жайын жарым лепестен б!луден жанылып, танып кеткен. Мынау сез! де - ¡штеп жатыркаудын, салкындыктын ызгары. Абай 8м ф уш!н капалы ед!. Эйгер!м уй ¡ш!ндеп т!рл!г!нде тыгырыкка камады. Бакыт, шаттык уй!не мун юрль Куншуакты ырайыс, ыстык мекен!не кед!мп кепш!л!кт!Н ерл!-байлы т!рл!П келд!. Кей!с!, К!рбен) кеп, к!нес! мен мш) кеп ем!рд!н кунг!рт жузд! куз! жетт!. Бер!н!н себеб! - Салтанат. Жазыксыз Салтанат. Онын ойынын жазыксыздыгы мен Абай басынын к!нес!зд!г!н Эйгер!м ескермед!. К,айта ойланып, б!р сет болса да угынайын демед). 240

OHrepiMHÍH буны Эм1р жен!нде орынсыз юнелаганын дауласпай тындады. EipaK 03ÍHin сол Эм<р ymiH ен алгашкы рет eneci Кунанбаймен жагадан алып жулкысардай алысканын еске алды, Одан алган катты каргысты да ойлап отырып, ез-ез<не ашы 6ip мыскылмен кулгендей болды. Bip жактан эке душпан —бунын казасын ллеп, царгыс айтты. EKiHmi жактан жалгыз, жаркын «cyñiKTi жакын жан<> деген BRrepiM мынау. Ол да кецмни Абайдан жат eTTi. Нел!ктен жат erri? Абай ¡стеген кылмыстан ба, кеш!рмес куне, сумдык киянаттан ба? Дос журектен Абай азгандыктан ба? Эйгер!мд! Салтанатка айырбастагандыктан ба? Ж ок, олай емес —бунын 6epi де жок eA¡. Эйгер!М ойлагандай емес едь Салтанат басын, жас касиетж ойлаганда, Абай оны ерекше 6ip тамашалап, алгыспен еске алудан тыйыла алмайтыны рас. Сол кездеп езж ойласа, Салтанат тазалыгына сай, бой тежеп, Q3ÍH жаксы устаганына кайран да калды. BipaK, сонымен катар 03ÍH езг куд!ктенбей куптаган мактаныш сезед{. Салтанаттай жан бунын 6M¡pinne сондайлык боп тагы кездессе, Абай ез!Н жене де сондай устармын, устауды серт етерм)н деп ныктай тусед!. 03ÍHÍH ось жендег! MÍHe3ÍH кызыгып, cyñciHin куптайды. Себеб) Абай угымынша, бунысы —онынжана сипаты. Казак жастарында, бул журген кауымда кездеспейт{н жана MiHe3, жана тербие айгагы. Абайдын KÍTan жуз{нен алган б]Л!МHepi. Адамгерчылйсп, адалдык касиетп буган жаксы иландырып, кен)л!не терен тамырлы ден eTin еккен орыс к!табынын Tepóneci. Абай жалгыздык сезсе де, 6ip жагынан, зор шуюрлж етедь «BbiM гана есфмей, тагылым, тэрбие алып та келед) екем1Н-ау! Салтанатпен арамызда казак Ж!ПТ! иланбайтын М1нез табуым сол тербиемнен екен-ау!»—деп ойладь!. Осыны ORrepiM де TyciHôeAi. Ол ж!г!т пен кыз арасында KipmiKc¡3 адамгерш!л1Кдостыгы болуы мумюн екен)н ойламады. Ойлауга санасы жетпед!-ау. Бул сезбен иландыратын, сездфетж жай емес. !штей тэрбие, б!Л<мд{ тэрбие ессе гана, адам ез басымен жетерл!к, шешерл!к жай, Эйгер1Мол тербиеде Абайдан езге, окшау, жырак тур. Абай онын дертш жазар ем таппай койды. Талай рет Салтанат жайындагы сезге Эйгер!МД! ойландырып кермек болып ед!. BipaK онын бар сезден тыйылып, кабагы ызамен туЙ!Л!П, тартынып калатынын керед!. Exeyi 93ipme еткелс!з eKi жагада. Ka3ipдел мына шакта Абай осы куйш ерекше терен ce3inai. Озш e3i кулазыган жалгыздык ¡пннпе xepin, тагы да ауыр KypciHin алды. 241

Эйгер!М e3¡Hin жанагы сез) Абайга ауыр тигенш анык ангарып, бурыла карап eai. EptHÍH жуз:не: «Ренж тп алдым ба?» дегендей карады. Абай буныи кез)не улкен уайыммен кадала карап отырып, айтар c e 3¡H Ерболга арнады: — Ербол-ай! Дуние капа боп Kerri гой. Акыл тапшы, кайда жогалсак екен? Кула тузге кетсек те, 6ip жакка манып, cmxiHin кайтайыкшы!—дед). Осыдан сон Ербол гана емес, Шэкен! де, Баймагамбет пен Бэшейд! де мэслихатына алып отырып, 6ip байлау жасасты. Шэке ещц б!разда Шынгыс сыртындагы елсЬ, ecci3 боп калган жайлауга буркггалып, мерген ерт^п ансапарына шыкпакшы екен. Бул ежрд!Н аншылары кузд!н осы шагында сондай аншылык жолына, салбурынга аттанушы ед1. Бурын ондай аншылыкка арнап шыкпайтын болса да, Абай биыл осы отырган дос-жарандарын epTin, сол салбурынга шагатын болды. Осыдан жиырма кун еткен шамада Абайлар салбурында, ан сонында болатын. K,a3ip аншылардын уш косы елс!з сыртта. Иес<з улкен тау — Баканас тауларында. Соньщ К,ыргыз шаты деген тогайлы, езен сулы, улкен жакпар кия тасты, 6ip терен сайына катар т т л г е н . К,ыргыз шатынын дэл осы тусын «К4ш]эулие» дейд!. Олай дейтш ce6e6¡ —осы жартасты бижтщ Te6eciHe жакындаган иык тусында тау iuiiHe терендеп KipeiiH улкен yH,rip, кара куыс бар. Шынгыс тауында осындай унпр екеу. Bipeyi бул арадан кундж жерде, Тасболат деген елдщ кыстайтын MeKeHiHAeri улкен унпр. Оны кейде «Оулиетас», кейде «К,оныреулие» дейд!. Мынау Пыргыз шатындагы унпр юиилеу болгандыктан «К 1Ш)эулие)> деп атанатын. К.остар сол К1Ш1эулиетн дэл етег)нде. Алдын езен мен калын кайын, мойыл, терек ескен сайга 6epim i. Арты 6HÍK жартастын тамагынын асты. Соган Kipe коныпты. Бул кунде сыртта 6ipHetue рет кар жауган, тун асса сонар болады. Эл! калындап кар тускен жок, б4рак келте сонар боп танга жакын жауатын не жукалан кырбак кар, не кылау кун сайын болады. Аншылар он куннен 6epi бурютпен, тазымен кеп тулк1 алды. Бэшейдей, Шэкедей мергендер сиракты шит1лер!мен аркар атып, кос-косты н iuitH ан TepiciHe, аркар етше толтырып тастаган. Аншылардын бул кундеп турмысы сол ан аулау ынгайына карай бей!мделген. Булар ымырт жабыла ерте жатып, тан 242

кыландай бере ерте турып, езгеше ынталы карекет сонында, Ширак, сергек TiptuíniK кешед!. K.a3ip, MiHe, таи жана гана кыландап аткан eni. Кос ыстый ¡стейт!Н камына енд) гана Kipicep шак болган. Эл! атгар да екелшбепт). Ки)3) коскабаттап жабылган кендеу, жылы коста} Абай катты уйкыда жатыр eni. Катарында жаткан Ербол онЫ иыгынан козгап, туртш оятты. Абай селт eiin, басын жастыктан кетере 6epin, жалт карады. Ербол: —Абай, мына кызыкты кара! Бул негылгалы тур? Ангардын ба?—деп, HeriMeH костын ортасына карай нускады. Абай енд{ бурылып, солай караса, мерген Бэшей аласа костын азгантай ашылган тунд!пнен мылтыгынын ушын аспанга беттелп, б!рденен) кездеп тур. Кос ¡пннен ан аткан мергенд^т) эл) бул аншылар керген де, ест)ген де жок едь — О не? —Не KepRÍH?—Aecin, eKeyi де бастарын жастыктан жулып- жулып алысты. Сол кезде Бэшейдщ узын кара UMTici курс eiin, кос <шше 6ip будаккек TyTÍH таратты. Бэшей мылтыгынынтупнгайыкпастан: —Кулады! «Такыр колтыктан!»- дей сала, тыска карай атки берд[. Абай мен Ербол Бэшейд! етепнен тартып калып: — Уа, жен1нд! айтшы, KiMAi аттын? — HeHi кулаттын?— дес!п тура 6epicT¡. Бэшей булардын барын енд1 гана ангарып, тагы да умтыла 6epin: —Аркар! Уйдей кулжа... Кулап келедй жупр!ндер тыска!— AeAi де, 03¡ терден eciKKe дей!н б<р-ак каргып, лып eiin шыгып Kerri. Осы кезде жана оянып тыска енд! шыгып, от жаккалы журген Баймагамбет, бакыршы Масакбай тыста даурыга коя 6epicT¡: — KiM атты? — Мылтык кайдан атылды, ойбай-ау!? —Домалап ycTÍM¡3re келед!. Костын ycTÍHe кулар ма екен?— деп катты эб!герлен)П, тарпылдап жуг)р1С!Пжур. Дел осы кезде ауыр салмакты 6íp нэрсе костын ipreciHe, сырт жагынан кеп былк ет)п, дуб!рлей кулады. Олеус!рей тыныс алып, пысылдап жанталаскан ан белг!с! б)лшд). Ербол мен Абай кен eTíKTepiH аяктарына суга-суга салып, бастарына Kyni тондарын KOTepin жамыла бере, тыска аткып шыгыскан ед!. Бэшей аркарды бауыздап жатыр. 243

—Опздей кулжа! Аурудан cay ма 63Í? —К,айдан кангып келд4 бул? 1здесен, таппайтын ку муйз, сака кулжа, кайдан гана кеп Бэшейд) ¡здеп тапты?— дес)п, тыска шыккандар сак аркардын. булайша кеп каза тапканын эл[ де тусше алмай, ан-тан болысып жур. Абай ундемей, аркарды айнала карап шыгып: —Буны не кара басып жур? Сокырдан cay ма 03¡? Элде можа боп, алжыган аркар ила? — деп едь Аткан анын бауыздап алып, енд! муй!3[не, дене тулгасына кереген кез)мен 6ip шолып карап еткен Бэшей Абайдын жанагы сез)не кекес!нмен кул!п койды. Ол ез eHepiHe аса сешмдь Жене мыскылшыл калпында, К!МД! болса да аямай ¡ле берелн: — Сокыр болса, Ербол екеущ атсын деп кунд!3 келер ед). Жаясынын майы тап 6ip ел) шыкпаса, мурнымды Kecin 6epeñiH. Сондай аркар алжи ма екен? Одан да, Бэшейд!н канды ауызы жатса да, турса да 6ip аркар болганын кимаганнан айтып турмын десенш1!— дедь Журттын бул аркар турасындагы «ауру ма, алжыган ба?* деген к у д тн щ 6epiH жойды. Жэне куле тускен мыскылынын imiHRe мактанып та койды. Уш костык бар адамы 6yriH мынау аркардын e3i кел!п елген4н соншалык жаксы ырым KepicTi. — ByriH канжыга майланайын деп тур екен! — Уй)р[нмен уш тогыз! — Атты тез екел!п, шай-пейд! шапшан камдап Ж)бер)ндер. Атка тез конайык!— деп, бул уш костын ец улкен 6ypKiimi, саятшысы Турганбай асыгып буйрык айтты. BypKiTtH сылап, санын устап, бабын болжап отырган Шеке де: «Енд: кустар енерж керем:з, ат камдандар»,—деп асыктырып едь Абай мен Ербол аншы саналса да, дел шын аншылардай ширак шапшан емес. Журдек-сергек аншыларга карсылык айтпай, Ke6tHme багынып журсе де, еркашан атка кешендеп MiHeiiH осы екеу! болатын. Олар актармалап, сойылып калган аркардын касынан узай алмай тур. BipiHe 6ipi ержшектеу жайларын угысып карасады. Ербол Турганбайга аркарды нускап: —Тыкактамай, тура туршы! Мынанын жас куырдагын жеп аттанайык, тым курыса!—деп едь Аншылыктьщ ез!нше мжез машыгы бар. Агалык, улкенйк, басшылык бунда 6ypKiT устаган, кус бабын билеген Kiene. Турганбай сол реттен бул костардын анык eMipmici боп алган. Оз1 ац уелнде ызакор, ашулангышта. Ерболдын жанагы керенау 244

6ейб!*гппн, бейкамдыгын катты унатпады. Ол Ербол мен Абай екеу!не тутас карап: — Малтыгып б!р болмайсындар! Аида журандер ме? Элде сыбага екелген кыдырма катындарга ер1П журс!ндер ме? Екеу!нд[ кетер!п атка м!нлзу кунде кетеремд! тургызгандай. Куырдакты куыра берсш. Мынау елен-аланда Эулиен! кагып. Шаттын жацын корым тастарын б)р орап кайтамыз. М ж аттарына! — дед!. Оз! ерттел!п калган атына карай б у р к т н алып, сырт айналды. Аншылар Эулиен[н басына шыкканда, кыстын кун! ак карлы, калын катпар жоталарда кызыл иектеп сэуле шашты. Жана тана алыстагы Сыбан конысы —Акиректщ бел!нен жартылай шыгып келед! екен. Эулиен1Нб!р би!пнде Турганбай томага тартты. Ар жагындагы б[р жотага барып Шэке томага тартты. Ушшш) жотада томага тарткан Абайдын Айгыздан туган ¡н ^ , осы сапардагы аншы жолдасы Смагул болатын. Абай мен Ербол, эдетте, кагушы касында емес, Турганбай манында журед!. Булардын кагушысы ат устшде уршыкша и<р!л)П, канбакойнайтын жылпос, пысык Баймагамбет. Турганбайдын колындагы бур тт бар аншынын аса б!р ыстык керет)н капысыз кыраны — Тулактын Карашолагы атанады. Бул кусты осы еткен жазда Абай Сыбандагы Тулак деген бурк!тш!ден он шакты кара берж сатып алган. Олай алуыньщ себеб!, б[р есептен, ерег!стен туган. Келер кыста кус салам деп Абай Тобыкты ¡шжен кыран бурют к!мде барын сурастырганда, осы Турганбай: «Бурютт!н жаксысы Карашег!р»,—деп едь Соны сурап алуды Абайдан катты етшген. Карашег)р Бежейд!Н баласы Жабайдын кусы болатын. Абай суратканда, Жабай сол кусын бермед[. Содан сон Шэке мен Турганбай: «Осы етр д еп бар кустын терес! —Тую Сыбан ¡инн- дег! Тулактын Карашолагы. Енд!, ерепскен сон, кыздын кунын берсе де, соны алгызу керек»,—деген. Карашолактын жаздыгун) тулепн ез! баскарып, куз бойы ез ауылында устап, кайырып, ез колынан армансыз, капысыз баптадым деген Турганбай болатын. Карашолак атагына сай кайрат ет1Пкелед). Ацшылар кезетж жерд!н б!р шет[ Акшатау, аралыгы Кыргыз шаты, Жен!бек, Тезект!н Карашокысы, Казбала. Екшии шет! Байкошкар болады. Осы е т р д щ бэр<н еткен он кун ¡ыннде, кар калындамай турып, келденен жортып, бул аншылар талай кезш, суз!п шыккан. 245

Сол кундер ¡иинде К,арашолактын б)р ез! алган тулк! саны жиырмадан асты. Кун! кур емес, кей кундер еюш де алып жберед). Ею рет уш тулк<н! б!р! артынан б!р)н булк етк!збей, алыстыруга келт^рмей, б!р кунде жаныштаганы да болды. Каз!рде томагасы тартыла сала, кызыл кез)н кагушынын алдына шаншылта кадап отырган Карашолак б!р сетте Турганбайдын колынан лып ет!п, ыткып кетт<. Аншы ештенен! кер!п, ангарган жок едь Кус ытки бере, ойда журген Байма- гамбетт!н «кеу!» деп калган айкайы ест)лд!. Тулк) кергендег! мерз!мд! белг!с! сол болатын. Ан жакыннан кашкан тэр!зд!. Уш аншынын кез! Карашолактын каз)рп ушуында. Турганбай эр кун! Карашолактын бабын, ен алгаш ушып аспанга шыккандагы канат кагысынан кез айырмай турып, тамыршыдай багатын. Сонда кейде канат-куйрык шапшан лыпып, с!лк}не б!р ушатыны болады, жулкынып сермегендей. Бундайда Турганбай куанып, мырс бер!п куле тусед!. Осындай шакта айтатын б!р гана сезш кайталайды. — Жанбауыр буг!н зар куйжде!—деп кана кояды. Сондай ушуын керсе, кещл! кенши беред!. Кустын ту л ю т алып, бул барганша жумарлап, елт<рш коятынына мейл!нше сенедь Бурк!ттен босаган колымен конышь!ндагы узын сары шакшасын алып, насыбайын танауына шек)п атады Эз!нше ынырсып, жалгыз б!р елетн айтып, акырын киялап, кусына карай сабырлы салмакпен тарта беред!. Кдрашолакты ол Жанбауыр Шегелд!н тукымы деп, элдекашан осы ойына бек!нген-д!. Озгелер кыранды Тулактын Карашолагы десе, бул Жанбауыр дейд), ез! суйген жалгыз э т н ынырсып айтканда: Жанбауырдан жан кетпес, Теб!нпден тер кетпес, Канжыгыдан кан кетпес. Жанбауырым жанаса, Т!рл)ктен тулк1 дэметпес...— дейтугын. Дэл бупнп мынау сэскеде сол Жанбауыр — Карашолак кундег!дей емес, бэск)л ушкан сиякты. Турганбай дагдылы, суйс)ну сез1н айта алмады. Насыбайын да умытты. Тебжш кустын алдына карай желе шокырактап женеле бере: —Е, мынаган не болды?—дед!. Лек!т!п, асыга бере, Эулие- тастын тепе жотасын ет!п кел!п, Т!Кжартаска прелш, ат уст!нен 246

умтыла умл!П, узецпге аягынын ушын Tipen, кадалып турып калды. Ысылган, кыркылжын, бапшыл аншы ушуы жакпаган К.арашолактын «енд! тулк:ге Tycyi калай болар екен> деп багьщ тур екен. Сол кезде бунын касынан Абай мен Ербол сабырсыз кызумен тасырлата шапкылап ern. EypKÍTTiHтулю алганын кунде Kepin журсе де, екеушде кызу куаныш, Aer6ipc¡3 асыгыстык 6ipne- 6ip кем1мейт)н. Тастакбетте аттары тайганап, 6ipi артынан 6¡pi cypiHe жыгылып жатса да, ол exeyi 6ypK¡T кудиып кеткен шатка карай жумырлана жылжып, ат-маттарымен сырганай тайганап кетш барады. EipaK олар теж)рибес<з, олактыкпен Tepic шауыпты. Турганбай екеу<не айкайлап, катты ызаланды: — Токта былай, кос тырку! Апырай, кырсыгын карашы мына eKey¡HÍH¡ Оншен есалан!—деп зыгыры кайнап, бакырып тур. Абайлар Карашолакка, шынында, залал келт:рд!. Булар алдынан бармаса, тулк4 таудынжазан жершен шыгатындай боп ерлеп бара жатыр ед). Алдынан мыналар тасырлатып шапканда жалт 6epin, Абай мен Турганбайдын аралыгындагы кия жартаска салды. BypKÍT Абайлардын ар жагын орап кеткен ед]. Ол тулк[н( сол арадан тоскан екен. Енд< кайта ойдан ерге карай ерлеп келш, кияда турган тулк!ге тусу керек. К.арашолак сол кимылды ¡степ келед]. EipaK тулю картан тарткан, сыркынды акшулан екен. Турганбай айкай салып; урюте шауып, кия тастан тайдырып TycipeM десе де, адамнан repi сепз найзалы аспан тагысынан кеп жаулык тоскан акшулан кашпай турып алды. Б упнп ушуы Турганбай кен!Л!не конбаган к е м д т н 6ypK¡T енд{ анык KepceTTi. К,иядагы тулк)ге екп!ндеп ушып, ¡л!п тусудщ орнына, теменнен жер бауырлап келед!. К.ос канатымен тас сога жаздап, ауыр салмакпен салпылдап ушып, сабаланып келе жатыр. Бул ушуда ол Жанбауыр емес, куй^ кайткан кеп сабалак каранын б)р!ндей. Уш анщынын ара- сында аркан бойындай-ак жерде ел! кашпай, кия таста бур- К!ттщ таганын тосып турган акшулан, енд) M cipen, жаяулап, такап калган 6ypK¡TTi артына тастап, шэрип ерге карай ирен- деп ыткып женелдь Бул уакытка шей1н титыктап, жаяулан келген К,арашолак енд! тулк!Н) куа алмады. Жана тулк!; кашкан таска зорга ж еп п , жалп e iin кона кетть Тулк^ кутылып кетт1. 247

Турганбайдын К.арашолактан алгаш опык жеген! осы ед). Аттан тусе кала, ери жауып турган купсек карды колымен сы- гымдап, 6ip кесек куртгай кек сокта жасады. Соны Кдрашолактын KOMeRiHe epiKCÍ3 жуткызып ж!берд{. Кыраннын жемсауынан узак сыгымдап, жанагы кек соктаны сыртынан мытыгандай боп отырып, тугел e3in ciHiprri де, Абай мен Ерболга ун катпай, жен айтпай, атына MÍHin алып жур)п Kerri. К.олдарында 6ypKÍTi жок eKi кызылшы Турганбайды e3AepiHÍH ашуландырып алганын ундемей бiлiciп, к!неларын мойындарына алды. Жортып келе жаткан аншынын артынан коса селектеп келедь Bip тургыдан Турганбай KeJiin тагы томага тартты. ETeKTeri Баймагамбетке сол колымен келбей ciлтeп, «алдагы корым тасты как!'> деген белп жасап ед{. Бул жолы арт жагынан такап калган Абай мен Ерболга сол колын катгы ciлкiп, урсып тур: — Токта! Тапжылма! Селектеп алдымды орап, екеущ 6ip болмайсын. Осы тулк!н4 алатын 6ypKÎT пе, сен exeyiH бе? Йемене енмендеп коймайсын? Кал солай!— дед!. Абай мен Ербол 6ipiHe 6ipi жымия карасты да, молдасы урыскан шек!рттей жым болысты. Турганбай буйырган жерде кыбыр ете алмай, катып турысып калды. Сел уакытта тагы да Баймагамбе^н «кеу!» деген Ж!щшке, кыска белг4с< тас арасында жангыра шыкты. Карашолак ытки женелдь Бул жолы ызалы ынтамен кос канатын ширак сермед!. Шапшан оралып, аз аяда ширак айналып кос канатын' кыса сермеп, eKi-уш денгелен!п, бижтеп алды. Енд! Турганбайдын алдындагы куздын бауырына карай кос канатты аспанда 6ip кайшыландырып xi6 ep in , топшысын уинарлеп лезде кудия женелд!. Турганбай ун каткан жок eA¡. Алда не болганын кермесе де, Ербол мен Абай артта турып: «TycTi, TycTi, TycTi!», «Не болса да, 6ip жумыс болды!», «Я, сэт!<>— десп. Тагы да сабыр, такат таба алмай, Турганбайдын касынан аттарын борбайлап агызып erri. К.ус тускен тустан олар да асыга Te6ÍH¡n, ыра темен кепп барады. Бул жолы Кдрашолак тайкыган жок. Абай астындагы куда жирен аттын epi мойнына Keiin, шоктыгынан асып, куларман болган калпына карамады. Эл4 де етпеттеп, асыгып келе жатканда, дел кез алдында, ок бойындай-ак жерде Карашолак багана кутылып кеткен акшу- ланмен жулысып жатыр екен. Абай енд4 6ip басса, ер-мер[мен аттын мойнынан асып кулайтындай. Сол кезде катты шепнш, аттын кыр аркасына жайдак мже сала, тагы тебМ п кус пен 248

тулюнщ насына келд). Аппак кар успнде кызыл тулк1, кара бурк)т куйкылжыган алые кимылдарымен Абай кезше ерекше 6ip ойда жок, окшау cyperri елестетт!. Аузында: «Я, сэт! Бесе! Сорлы Жанбауыр! Байкунын К.арашолак!^> деген неше турл! ойсыз туган суйсшу, айкай бар. Жене сол кезде, мынау кез алдындагы KepiHicTi лезде кенш не келген 6ip керкем суретпен тецейд{... Аппак eTTi, кызыл жузд!, кара шашты, каса сулу шомылып жаткан сэт пе? Абай аузына 6ip жол елен орала кеткендей: «...Уксайды каса сулу шомылганга^,— дейд!. Алды-арты жок 6ip гана жол елен кенмнне толкып кел!п, ipкiлe берд). Бул жеткен шакта Царашолак тулк!н! ебден мегдет:п, жумарлап басып алган eAi. Жуынган сулудын кос шынтагы шашын Keiepin булк!лдегендей. Аркасын жапкан кара шаштай боп Кдрашолактын топшылары булк)лдейд{. Бул тулк!н! алып ап, терт аншы Цыргыз шатынын Жэн!бекке караган буталы кара би!ктерше карай капталдап шыкты. Турганбайдын осы бтк те тагы 6ip томага тартып, коска карай содан сон оралып кайтпак HMeii бар сиякты. Атка MiHin, анга шыккан сон, Турганбайдан «кайда бара- мызды^ Абайлар сурамайтын. Шынга келгенде, сурауга бата алмайтын да. К,араби!кке Турганбай такай бере, Баймагамбегп етекке карай тагы бел in ж!бердь Кагылез, пысык Баймагамбет Турганбайга Ербол мен Абайдан сонагурлым артык унайды. Ол мыналардан элдекайда жырынды, б!лпр. Тау басына 6ypKiTiH алып Турганбай жеткенше, Баймагамбет корым тасты кагуга KipicneM, 6ip орында жым-жырт шыдап, К.арашолактын томагасы тартылганын тосып тур екен. Сонда гана жырынды кагушы алгаш козгалган ед). Турганбай Абайга карап: - Е, MiHi, анга шыкса, Баймагамбет шыксын, TLneyiHôep rip !- дед1. Баймагамбет акырын ¡лб4п, сай бойын кагып келе жатып, кейб[р токтаган кез!нде epiHin касын акырын тыкылдатып, кагып кояды. Тау мен сай жым-жырт. Yn еткен жел лебгде жок. Дуние дем!н iuitHe тартып, Карашолактын тагы 6ip кимылын тынып кут:п тургандай. Турганбай биж жотадан езге ек! буркптш кеткен К,ыргыз шатынын бас жагына кез тастап eAi. Алые 6ip жотанын басында боз атты буркггии —Шекен!Н томага тартып турганын 249

болжады. Одан аргы б!ртургыда KepiHep-KepiHôec боп, к!шкентай 6ip кара боп Смагул турган сиякты. Осы кезде Баймагамбет тагы да Карашолактын кулагына ciHreH eTKip ж4н!шке yHiMeH кыска гана «кеу!» деп калды. Карашолак тагы Kerri. Бул жолгы ушуы жанагыдай емес. Кайтадан таиертенп, алгашкы K eiici сиякты. Салкындау канатпен жай кагынып, сылбыр ушкандай. БipaктYлкi иек асты жакыннан, теменнен кашкан ед{. К.ус аттылар уст4нде аз кетер]л4п, жай калки туст) де, ыра томен кулдап Kerri. Дэл осы кезде он жакта коныр бижтен кулдай ушып, тагы 6ip 6ypKÍT кершдь Аягында балак бауы бар бегде 6ypKiT, калпактай калкып, Баймагамбет алдындагы тулк!ге карай беттузеп, кулдап келе жатыр. Тау басындагы ацшылар, сезбен айтпаса да, «eKi 6ypK¡T устасып калады-ау деп ¡штер{нен ундемей Kayin иелесш, катып тур. Бегде буркгг тулк4ге К.арашолактан repi урымтал жерден шыкты. Тура беттеп, мынадан бурын барып калды. Енй тулк4ге сол бурын тусетш орай бар ей. BipaK ол кусты ц жолы жакын болганмен, тyлкire ушуы сондайлык ынталы болмады. Баяу, шабан KeTin барады. Карашолак болса, мынау бэсекел1 жауын кере сала ыра томен, кос канатгы кыса кагып-кагып ж4бер{п, алгаш ушкандагы керенаулыкты умытты. К,атты асыгып, агып барып тас басында турган т у л ю т бетен ôypKirria алдынан шауып келе жаткан Баймагамбетн, атынын алдына eкeлiп, жумарлай TycTi. Бетен бурют К,арашолактын yciiHe Tycin жазым кыла ма деген Баймагамбет атынан домалай Tycin, ycTepiHRe жайкап журген жат 6ypKirri камшысымен жаскап жур. Карашолак пен онын бауырындагы тyлкiciн 63ÍHÍH бойымен де коргаштайды. Бул кезде ыра темен Турганбай, Абай, Ербол да асыга Te6iHin келе жаткан. Тау басынан усак кар, усак тасты теплте домалатып сырганап келей. Турганбай бегде 6ypKÍT белден асып, кулай берген жерде-ак: — О, мынау, К,арашепр гой!— деген-дь Абай, Ербол, Баймагамбеттер бул кустардын M¡He3ÍH, сы- рын б4лмейпн теж4рибес!зд:ктер! бойынша катты еб4герде жур. Олар кен4л!нше, K.apaiiierip жерде отырган Карашолакты 6ypin тастап, жазым кып KeTeiiHAeñ. Турганбай булармен 6ipre асыгады. BipaK ол мыналар ойлаганды ойлап асыкпайды. Бшпр кусбеп K.apaшeripд!H колбала кус емес, туз кусы екенш жаксы бiлreндiктeн, оныи бетен куска туспейпнгне мейл:нше сеней. 250

Б)рак аншылык бэсекес! —ез! бэйге. Атакты Карашег!рд!ц алдынан катар жарыстыргандай епп ж!бергенде, ез! баптагац Царашолактын бурын барып тулк!н! тартып алганы буны куантц мактантады. Жене «Карашепр кайтер екен?» деп, сонын енд:п ушу, кону, кабак-кимылын жакыннан танып кермек. Соган асыгып келед!. Карашепр Карашолакка тускен жок. Б!рак аулак кет)п таска да конбады. «Тагы тулк) болса>> дегендей, осы сайды ез! кагып, айнала ушып жур. Ол кызганшак аншы Турганбайдын кереген кезже «мен! де танып алЬ дегендей боп узак ушты. Турганбайдын ¡имн, эс!ресе кайнатып келе жаткан - Карашепрд!Ц жат б:р енерь Сай бойына темендеп бф кетед! де^ кайта кайырыла ерлеп ушканда, колдагы кус сиякты емес. Анык тузд1Нкусындай катты екп!ндеп, улкен кушпен агындай ушады. Бул, б]рден, бурк!т енер! болса, ек)нш!ден, жаксы кып баптагац ацшы енерж де керсетть Кусты шау кылмай булай етш, ойы- кыры бфдей, капысыз ушатын ет!п баулу шанда б!р ацшыньщ гана колынан келед!. Карашепрдж алгаш керш!С)нен Тур- ганбайга онай танылган сол белекпп болатын. Аргы ерден жанагы би!кт)Н басына канат какпай, калкумен шыкты, Турганбай соны байкап калган. Кускумар Турганбай биыл жазда Абайга кеп, «осы Кара-, шепрд! иес!нен сурап ал^ деп мэслихат бергенде, онын сол елден ерек енерж бшеин. Карашег)р Тобыкты ¡ш[не келгенде бул атыраптын барлык аншысына данкы жайылган, ен ¡р< кусбег)лер колынан шыгып келген. Сыбайлас отырган Тобыкты, Керей, Сыбан: «Бул журген казакта кусбег! юм?)>—десе: «Баягы Жалайыр Шордан сонгы кур сыншысы, бапшысы Керей Кул>,—дейлн. Сол Кулдыц балалары прнепнен, тузден тус1р!п, колында он жылдай тулет!П ес!рген кусы Карашепр ед!. Сондыктан да Абай буны иес!нен кеп колкалаган, б4рак сурап ала алмаган. Баймагамбет, Ербол, Абай ушеу! Карашолактыц алган тул тсж е куанып мактаныса жур)П, бурк!ттуягынан ажыратыц алды. Ербол Карашолакты тулк!ден айырган бойында жежне. кондырып алып, сылап-сипап турып: — Жарайсын, Шолагым! Атакты Карашепрд! де канжыгага урып байладын ба! Т)пп, туягынан тартып алдын го й !- деп кызу куаныш уст!нде катты мактанып тур. Турганбайдын бул жакта жумысы жок. Ек! кез[ эл! Кара- шепрде ед!. Ол мынау топтын уст<нен сонгы рет темендеп кеп, 25!