Абай жолы 3 том

Мухтар ЭУЕЗОВ АБАЙ Уш1нш1 ттап № Алматы Ж азуш м 2009

УДК 821.512.122 ББК 84 Цаз 7-4 Э 82 %?зая;апая Респуйлмкасм Мх)еимей! жояе ^м//мс/л/мм; /4/<;^ора/я .Ж'энетмуром/и коА/м/ие/и/ \" д й е б м е т /я щ с м е у ^ е /я т /^ .м о ^ м з д м м у/м е /н 'я й й с ы я м /ь/ай р у \" б а а д й р л ^ м а сы Жобаныц жетеюша К,Р Y F A академии РьлмаАли Редакцияльщ алка: Исковой ZZ/охй/ю б' Есеибяй (жауапты редактор) Эуезов М. Э82 Абай жолы: Рожян-эяо/:ея. Y Ш1НШ1 штап. —Алматы: \"Жазушы\" 2009. - 384 бет. - \"Цазацтын, 100 романы\" сериясы. ISBN 978-601-200-201-0 Роман-эпопея тупнуска бойынша тузетш4п, калпына кел- прш ген басылымы бойынша жарияланып отыр. ^ 4702250201-034 УДК 821.512.122 402(05)09 ББК 84 К,аз 7-4 ISBN 978-601-200-201-0 - (З-ютап) @ \"Жазушы\" баспасы, 2009 ISBN 978-601-200-198-3 - (ортац)

АБАЙАГА i Куз аспаны куцпрт, булыцгыр. Ауада дымкыл сыз бар. Тац салцыны K¡a3ip кузд1ц суык жел1не айналган. Мацайда кызарып сожан курайлар кеп кершещ. Буршен айрылгантобылтыда кукыл рецщ. Узарьш саргайган селеу мен бозгыл кеде, жусан —6epi де жел леб!нен цалтырайды. Бас шулгьш, елбек кагады. К,ара жел кутан цанбацкен жазьжта кеп булыццап, тьшымсыз кезш, жосып етедц. Тац жацада аткан. Салкын туннщ кальщ шыгы журпн- пплердщ аттарыньщ туягын жылтыратып, шашасына ш етн суландырган. Ералыньщ кец жазыгына жаца келш Ш1нген журпншшер — ерте кепжен ауылдыц ер-азаматы. Кеппп келе жаткдн Абай аулы мен керш ауылдар. Сол кешгпцалдындаузацкырап кеткен мынау 6ipтоп аттылар—Абай мен оныцжасдостары, кей акьш-эннплер. Топтьщ алдыцгы катарында Абай, Кекбай, Шубар yrneyi езгелерден озыццырап, онаша ецпмелесш барады. Арткы топ Акылбай, Магаш, Кэютай, Дэрмен болатьш. Булардьщ артында Ербол мен Баймагамбет 6ip белек келед1. ÆypicTÎH ертел!к мазасыздыгына карамай, кун райыныц мунды, суркдй кещпазшпне карамай, ортадагы жастартобы уне- MÍдабырлап сейлесш, эзищест, кул1п келе жатыр. Шепнен акын жастар болгандыктан, булар сонуы кездерде елец шыгарудыц ер алуан улгшер1н байкдп KepiceTiH. Уйде отырса жазып айтатын акындар топка кезжсе домбырага косыльш эн шыркайтьш. Ал осындай ат ycri, жол-женекейде ага акын Кекбайдьщ кызды- руымен кеб1нше шапшац елец айтуга да, бэсеке мен жарыска да тусе 6epiceriH. Осы соцгы кундерде Акцлбай 6ip алуан жарыс улпсш айткан ед4. Ол тертгж жырды терт акын болып, Ш1п-кдгып айтатын 6ip дестур. 3

Кейнп топгыц жол узактыгьш, мезгш жудеултн елемей, ке- цщд! кулюмен келе жатуына каз1рдеде себеп болтан сол шш-какпа елендер. EipiH-6ipi ет ауыртпайтьш эзммен мысцылдап, енерге бэсекелесед!, курбылык эзщцеде дамылсыз тайталасады. Ецщ 6íp кезекте Магаш ат ус*пнде куныса Tycin, Кек1тай мен Акылбайга карап, тагы 6ip тертпктщ алгашкы 6ip жолын окыс бастады: Куз жетп ме, батыр-ау, неге тоццым,— дегенде, баганадан кезек кагысып, шапшандыкка ездер!н кдйрагандай боп келе жаткан акын Ж1птер тепе елец ете калысты. EipaK апдымен min экеткен Акылбай болды: Тоцганыц рас, бозарып тусщ де онды. БцдМ кезект! Дэрмен айтуга бей!мделд1. Ол — булардын iuiimeri ец шапшацы жене тапкыр, айткышы. Дермен баганадан 6epri дагдысымен тергпкт:н соцгы ек! жолын тагы e3i ôiiipyre ынуайланганда, Магаш катарындакеле жаткан Дэрменнщ Т1зпшн устап кулш турып, езы айтты. — Дэрмен, сен щабытынды ¡рке тур. Баганадан 6epi eceMÍ3 мына Кэютайда кетш барадь!. Бул неге косылмайды? Осы айтсьш. Айт, кене, шапшац!—деп, Магаш кезж сыгырайта кул!п, езжщ унем1 катты калжындасатын курдасы Кек!тайуа карады. Ол да осындай 6ip шабуылды тоскандай екен. Жолдастарын тацгал- дыргандай окыс ежегг1к KepceTTi.03ÍHÍH шарылдаган катты ун{мен дауыстап турып, ме женелд1: BiptH тоцып, 6ipin оц, жумысым жок, Ойына тук К!рмейд Кеютай шоцнын!* — деп катты кудщ Ж1берд1. Акылбай баяу м1нез!мен тацыркаган бойында Кеютайга бурыдды да, «шоцньщ»... деп, соцгы уйкасты кайталап: —Бул не деген уйкас?!—дед1. Дэл осы сетте Магаш пен Дермен Кеютайды мыекыл eiin, Акылбайдыц куд1пн костап, куле женел!ст1. —Кцсылганыца KopiHciH, Кэютай, «шоцнын^деген сез жок. Олец айтса Кеютайщьщ 6ip обка жыгылатынын бшуш: ем. Барып * Щоц деген сезд! Арца казагы б!лмейд1. Зор, улкен деген магынада цыргыз бен оцтуст!^ цазагы цолданады. 4

шыккан жерш карасацшы,—деп Магаш кулш келед!, Дермен де аксия кулш: — Бул кайдан алган уйкасыц, казак еспмеген сезд1 кайдан суйреп экелд1Ц, Кеке-ау?—дед1. Кек1тай олардыц кулюс!н 6ipa3 ерюндет1п Ж1бер1п, ею кез1 кул1мдеп, ез1де лекйге кулд1де, енд1жауаптасып, дауга nipicTi: — Олецнщ сез! Магаш пен Дермен айта берепн, кундеп кеггпц кулагына ciHreH сез бла ма екен? Кейде айшыкгы сез елдекайда алыстан кеп, осылай тацыркатып та кету1 керек. Мен бшсем, осы тертпкт! елец гып турган жалгыз м етц жацагы уйкасым,—дед!. EipaKжолдастары, бастыгы Акылбай болып, Кеютайга кдрсы жабьша дау айтты. К,атты кулкшер!н ест1ген соц топка ецщ Баймагамбетпен Ербол кеп косылды. Оларгада Магаш езшщ сезш макулдатпак. Элендер1н кайталап айтысып, 6epi де жасы улкен аса ЕрболдыцтерелМн Tuiecri. Кеютай айналадагыньщ кацкуы, ежуасы кебейген соц кеп кулк1н{ ауырламаса да ез!Н1ц ici дурыстыгын Ерболга куаттаткысы келд], оган жалынгандай шагынып сейлед!. — Ербол ага, мыналардыц орынсыз кулю, жалган сьщагын тыйыцызшы! Арашашы Т1лед!м с!зден! К,удай акы, «шоцнын.» деген казак ce3i бар деп айтып 6epini3mi мыналарга!—дедь Ербол терепп болгандыктан, ецщ журттьщ 6epi жатгап алган тертпкт! e3i тагы 6ip айтьш, аз ойланып, бас шайкады. Кеютайга жолдастары эл1кулш келе жатыр. Ербол оган жаны ашыгандай кабак бйщ!рсе де, ж т т п костай алмады. —Айналайын Кэютай, даусьщ шырылдаганда жазыксыздан к уй т бара жатканай кершес1ц-ак! EipaK мен елец сезде эдш би болатугым. Баягыда Абай мен Куандыктыц айтысьшда Абайды Куандыкка жьнып бергем-д1. Сен арыз айткдныцмен, зорлыкerin турсыц. Крзакга «шоцньщ»деген сез жок! Бул ещрде аргы-берпде 6i3 еспмеген сез,—дедь Кек1тай енд!п калган Баймагамбетке жабысып, тагы да бурынгысынан да даусын кдтайтып, шырьмдай Tycin: —Ойбай-ау, мына журт не дейд!, Бака!? Еспмеген сезщ жок, Kepi кулакты езщ ец. Оз!ц айтшы!— деп содан yMÎT кып ед1, Баймагамбет баганадан «шоцньщ, шоцньщ^деген ce^ i кайталап, куб1рлеп, кабагьш туйп айтып келе жаткан. K,a3ip ол езшщ тура кететш б!рбеткейлтмен: —Кэютай, ceHÎKÎ Tepic! Ешб1р ертеп-хикаяда «шоцньщ^деген сез жок. Мундай елецщ eciTin кергетм жок!—дед!. 5

Журт Кэютайдьщ куйгелек М1нез!нен тары 6ip оцыс нэрсе кутш, даурыта туей. Bipan ол эл! мойындаганда, жасыганда жок. Атын TeôiHÎn Ж1берш: —Ой, тэщр-ай, жерше жетпей Кеютай жыгылмайды. Анау Абай агамажупнемш. Жур, биптштерщщ сонда керермн, кэне!— деп жорта женедщ. Калган топтыц барлыгы да cap ж елт отырып, Абайларды куып жетп. Озгелерден бурьш жеткен Кеютай жацагы кь!зу успндеп ашы утмен Абайяадауларыныцжайьшмэлщцеп келещ. Дау «шоцныц* деген сезд)ц айналасында екетн б1лгенде, Кекбай кул1п Ж1берд[. Ол б1рдемен! бшет1н сиякгы. Кеютай соган дэмелене парады. Арткц атгылырдыц барлыгы катарына жеткен соц, Абай Ербол мен Баймагамбетке бурыяып: — Магашка сен екеущ де косылып, Кек)тайды жыгып бердщдер ме шынымен?—деп ед1. Ербол калжыцдап: —Мен Кеютай гана емес, эдшепне келгенде сею де сан жерде жыгып бергем. Сонымды айткам жок па!—дед. —Жыгып беру онай гой. Утыкты терелж айтсан, жыкканыц — жыккан. Ал Кек1тайд1к1 дурыс болса кайтесщ?— дегенде, жацагы желпшш келген аттылардыц барлыгы да ацырьш кадды. Кейб1реулер1 сел токтап, Абайдыц аузьша кадалды. —Казакта «шон» деген Kici аты да бар. Kici болганда Шоц, Торайгыр деген агайынды eKeyi б!рдей суырылган шешен. Суйщцк шннен шыккан кос еркештей адамлар болган. Олар айтгы деген накыл-такпак Hei Орта жузге мел1м. Ал сол «шоц» деген сездщ туп терюш, мен бшеем, казак ce3i емес. Мына Улы жуз, Уйс!Н акындарыныц, шешендер1И[ц ecKi ыргактарында да ушырып отырады. Осы сезд!Ц асыл туб1 кыргыздан ба деп топшылаймын. Калайда, Кеютай бэр!НД1 кирата жещп отыр. Шыныцда, «тондым», «ондымдарынд^еркек акын больш кэйратты ажар берген Кеютай!—деп Абай езм етт1. Ж ецген Кек1тай да, жещлген акындар да, оларды куптаушылар да Абайдыц эшс13мыекыльша мэз бола тусп. Журпнпплер Еральшыцказ{рдекуац тарткан шалгынын 6ipa3 аралап етп. Топтьщ алдынатаман озгындатып келе жаткдн Абай 6ip юшкене тебеш!кке карай тартты. Ол тебен1ц басына шыкканда, барлык аттылар сел гана томпайып жаткан есю ею моланы керд!. Жастардыц жуз1нде Абайдыц бул молага токтаганына тацыркау бар. Олар осы есю моланыц юмнен калган кене белп 6

екенш бшмеупн ед1. Абай атыныц басын езгелерден озды- рынкырап кеп, кос молага кез ж)бер1п, кеп унс13турьш калды. Буньщ селд!р сулу сакалына енд1 сел гана ак араласкан. Айналасына азырак еж!м жиылган мунлы Ke3iH кейде кысыцкырап кррайды. Кейде елдеб1р кундерд! алацсыз кещпмен есже тус!рмектей, кез!н жумып турьш ойланып калады. Шубар мен Дерменнщ колындагы ею кек каршь^а да молага бас изей тусш, окыс 6ip анды куткендей, кадалып капты. Алтын сары кездерщ KipniK кдкпай шаншьиггады. Шабытгагы бапты кустар капысыз сетп багьш тур. Кепке тусшиихз турде б1рталай унс13турып калган Абай 6ip кезде денест бурмай, он колын рана кетер1п, артына карай кайырды да, жпттерге белп етп. Барлыктоп кернекс!з молага е л де тащыркэй карал, Абайдьщ катарына кедщ. Аттуяктарьшьщ тыкыры басыльш, журт тепе тьшыш жым-жырттыкка ауысканда рана Абай сез катты. Акцрьш коцыр унмен сойлей бастады. —Осы жалгыз мола осьшау елс13жотага пайда болгалы, М1не, биьы жуз рет жадырап жаз, юрбен тарткан куз кепп. Сол 6ip ыкылымнан берп кеп буындар TipmuiiriHin унс!3Kyeci осы мола. Бул кос мола — imiHe аса 6ip ауыр сыр буккен молалар. Шанда 6ip осы туска согьш еткенде, эддеб1р арылмаган карызым бардай боламын. Акындык карызым сияктанады. Бунда жаткан 6ipi — кыз, 6ipi —ж^пт. Ж п т —Кебек, кызы Ендж атанушы ед1!—деген кезде Абайдьщ у т ажарланьш, машыкты крлпына ауысьш, катан сейлеяц. — Осы екеу!н махаббат ymiH ез елшщ катал yKiMi, ез замандастарыньщ колымен, зорлыкпен елпрткен болатын. Жуз жылдан бурын да, содан кейн де, дел бупнп кунге шейн де улга тусау, кызга бугау болган ел зацы осы екеуш ат куйрыгына байлатып, суйрет!п елпрткен. Абай аз токтап, куз желшщ суылдай соккан лебшен елдеб1р суык сарьш ес!ткендей болды. Аласа тебенщ селеу мен кедеа калтырай Tycin, бас шулгып, баягы 6ip ecui зардьщ болганына куел1к айткандай. Абай карасезбен коне 6ip балладасазын шертш тургаццай. —Енл1К пен Кебек кугыннан кашып, андай боп, мына Орда тауьш паналап, азгантай гана деурен сурген-ш. Сол буйырмаган махаббат, достыктан б!ткен екеупнц баласы, жергектеп нерес- Teci —жас улан, екес1мен шешесшен айрылган куш жергепнде жылаган куй!нде мьшау шетк1 Акшокыныц eci3 бтпн щ басьша апарьш тасталды. Дел сол каза куш байып батканша шеп катьш, 7

жылап жатты. Суыкдуние, тылсым дуние ортасында, тас бауыр адамнаналыс, жалгыздыкта... у т ешт!!.. Мецп енгп!..—дед1 де Абай C83ÎHбтрд1. Жастар урмжендей боп туйшген кдбакпен, шошьшган жузбен карасады. Ен алгаш шапшан ун наткан Дэрмен ед1. — KÍMHÍHбуйрыгы солай етп, Абай ага-ау? —Олт1рген им? — Олт1рген К1М?—дес!П, Магаш, Кэютай да сурасты. —Элпрткен —Кенпрбай! Осы турган кеб!М13дщ атамыз. Сол кундеп елдщ анандайиен кеш!н басгаган эруагымыз Кецпрбай!— деп, Абай айнала турган жастардьщ турте барлагандай багып карады. Бул сезге Шубар сескен!п калган-ды. Эзге жастар унс13 аныргандай. Тек Дэрмен рана: — Эруагы да 03t, жастарыньщ жендсп де 03i болганы ма?— дегенде, Абай оган сел суйсше карады. Шубар Дермещц кагып: —Тек, андап сейле!—деп калды. Абай Дэрмен жузщцеп басылмаган акындыкушкцнды таньш тур. — Содан 6epi ол шынжыр казак кызыньщ мойнына бурынгыдан да бата тусп !—деп тары токтады. Осы кезде колындагы каршыгасындай ею кез! оттанып, ушкындаран Дэрмен окыс 6ip оймен тутангандай болды. —Абай ага, руксат erini3mi!Жуз жыл бойындаталайжолаушы мен oTKiHmi EnníKKe 03i б!лген куранын окьш, бата кылды гой. Олары тие 6epciH! Мен бупн сол Ецл1ктер журепне арналран баскаша, езгеше 6ip куран окиын. Соган руксат па екен?—дед!. Абай ¡рюлген жок. Дэрменге кызыкканпай, жылы шыраймен карады да: «Окы! . дед1. Сол белriHi куткен Дэрмен: —Ендеше, Енл1к, Кебек кураны мынау болсын,—дей салып, тамагын кенеп алып, шыркап турып, эесм коцыр даусымен ен бастады. Кекбай мен Шубар мынандай окыс мшезден кысыл- рандай кыбылжып, 6ip нерсе айтардай болысып ед!. Абай ты- ныштыкlinen, ею кольш шапшац сермед1де, барлыктопка тыйым салып, Дерменд1 тьшдаура буйрык етть Кепнллж унс13турып, куптагандай, уйып тындап калды. Дэрментц езгеше мунмен аса сез!мтал ажар 6epin айткдн eHi амандык, бейб1тшМкте айтылатьш сауык эн) тэр:зд] емес. Олгендершн еруагьша арналган, дертп жу- рек жоктауь! сиякты. Жуз)н1цсь!р толкыны кеп енш1-акын, бул топтыц 6epiHe мел!м 6ip энцц бастаса да, Ka3ipri айтуында соны 8

осы сетке аса 6ip орайлы саздайсозады. Айтъштурганы Абай ern — «K03ÍMHÍHкарасье. Магаш пен Кеютай Абайга косылып, Дерменн1ц окыс кылыгын суйс1не тус!нд1. Танданып, тамашалай карасады. Дермен узак еленд! тугел айткан жок. Ынтык журектерд!ц кулш турып, жан берердей узЫп айткан арманды шерлер!нен Tepin, тандап айтты. Терт ауыз жоктау айтты да, жудеп xypcimn, тыньш калды. Абай акырын тана атын бурды. Семз коцыр тебел ат жай гана басып, TÍ3HH соза бас изей тусш, жур1п келед!. Эзгелер де козгалган. Топ катар келе жаткан. Орталарында ею каршь!гадур- дур CÜIKÍHÍCTÍ. Exeyi де журпншшерд^н, алдьщты жагына кадала карал, коматай кездерннен ушкындаган шабыт шашады. Эл1 де жел1С1 узшмеген ой содында келе жаткан Абай жастарга тагы 6ip сез тастады: — Же, сол Ецл!КТ1 буындырган аркан туй1тнде туншыгып кеткен шер бар емес пе ед!? Ен болмаса бупнп кун осы мола мен сол журек сырын ел-журтка дат етет!н шак жетпед! ме?! Ецл1К ун!мен кыз журеп сыр айтса, Кебек тМмен ул арманы, ер ашуы, улан жокталса болмас па?! Акынсындар гой. Мынау кузд!н тунерген кун1нде, туниггкендей куй мен саз келед) есюден! Мен айтсам, шабьпты тек шатгыктан таппай, елдщ, ерд1ц куйю жудеу куйшен де таппак шарт! Жьщ)шындыкпен туысса, шыннан аккан булактай алые epic табады. Ендеше, осы еспген, керген жайдан жыр тутызса нетед!? К^1зыгатынын бар ма?—дедi. Абайдьщ ангарьш жаксы туйген Дермен, 6ip байлауга беюнт те койтан екен. Сонысын енд! айта бегенде, буныц алдына тус!п Шубар сейлеп кетп: —Абай ага, дел осы жайды мен жазамын! Озшен бурын айтушы болса да, Дермен токтаган жок: — Абай ага, менщ аузымдагы ceзiмд^ Шубар айтты. Мен де жазамын! Шубар жактырмай, тыжырынып куле TycTi: — Сенщ аузыцдагы ce3inni айткам жок Оз^мнщ ойымдагы байлауымды айттым. CeHin жазатынынды м етц айтатыным не? 03ÍM айттым, 03ÎMжазам! —Жок, мен жазам! —Сен емес, мен жазам,—деп ею жiг^тжарыса таласып, кызу успнде токтай алмаганына Абай бастаган барлыктоп кызыгып калды. Дермен езшщ делел!н ойланып алып, кепшш4кт1н терелтне шаккысы кeлдi: 9

—Екеу\\мздщ таласымызга байлауын кеп айтсын. EipaK мен осы жайды жазатынымды Шубардьщ сезбен айтканынан бурын жана зират басында енмен айтып койгам жок па?!— деп ед!. Бунысын Магаш макулдап, бас изед!. Шубар ол сезд{ кагытып, кдлжьщ erri. — Рас, жецер акынга бул сездщ де орайы бар шыгар. BipaK едшет!нд! ез!ц айтшы, Дермен! Сен ол жерде ез жаныцнан 6ip ауыз сез айттьщ ба? Абай агамньщ елетц рана айтпадьщ ба? Ал жазамын дегещц бурын айткан менмш. —Сен ттлмен айтсац, мендшмен, журекпен айтгым!Сол Абай агамнын гашыктык елещн ел: еруактарга багьпптап айткан жерде-аксазым менен ce3ÍMÍMсоларда екенш таныткам! Tenipi- ай, 6Í3акын емесшз бе? Унем1сезбен угындырып беру керек пе, емеур1нде жетпей ме?!—деп Дермен тагы да утыктыдау бастады. Бул екеушщ таласьша Ерболдаурыга култ келе жаткдн. Ецщ ол ею Ж1птпн сез1н белд1. Оз1 алдагы кыраттау 6ip туска кез салып келе жатыр ед1. К,аз!рде сыгырая Tycin кун салып карал, 6ip нерсеш болжап алды да, уцщ даусымен кетерше сейлед!: — Уей, ж ттгер! Сендерд:ц елен жазамын деп кыркыскан таласын Tirni жаксы. К,андай катбет! EipaK осы жерде юмнщ жазатынына бил!кт1 мен айтайын ба?!—деп сел токгай берд!. Eni ж тт: —Айт! Айтьщыз!—десш кццре калды. —Айт десец, мынау! Сонау казотыньщ калыц жер1нде, анау кыратта 6ip топ дуадак отыр. Царшыгаларьщ керш келеш. Кдз!р алые та болса, екеущ де кустарынды сол тургыга катар Ж1бе- р!ндерыл! Шабыттьщ бэйгесш шабыт айырсын!—дегенде, Абай «берекелде)>деп Ерболды тез костады. Ербол соцгы KeciMÎHтагы айтты. Дуадак жайы айтьшгалы ацшы ж^птгер акырын сейлесуд! белп етш, ipKÛtin калган-ды. Ербол дадуадактьщсактьнынеске алып, ецщ акырын рана, дабырсыз айтты: —KÍMHÍHкусы бурын барып дуадак Lnce, Ецлж-Кебек жыры COHÍKÍ болсын! Топ И!р1лштур ещ. Шубар менДермен бил!кке токгаса кадды. —Бодды! —Жарайды! — Ал ж!берд1к!— дес1п, топтан алга таман жырыла бере, кустарын cepnin-cepnin Ж1берюш калды. Шубар осы арада ею кустын ентелей кеткен ажарларьша карай сала Абайга бурылды. Енд1 асыга сейлед1. — Ал, Абай ага! Осы бтйк байлау гой! 10

Кекбай: —Кустар ынталы кетп. K,a3ip, каз!р сьш,—деп шабура ыцгай- ланьш ед), ацшылар «шаппа, шаппа»деп шапкцзбайтокгата берд1. Абай бул жерде бартопка ойда жок, 6ip окыс сабыр керсетп. —Ерболдьщ байлауыдурыс! BipaKмешцтагы 6ip шартым бар. Кустарыц ана дуадакты барьш uireHme,6ip-6ip ауыз тьщ елецщ eKeyin шауып келе жатьш, катар айтындар!—дед1. Бул кезде барлык аттылар желе женелюкен. Шубар мен Дэрмен Абайдыц ек1 жагына шыгып алган. Абайдыц жацагы байлауьш Шубар тез костады. —Жарайды, Абай ага, каршыга жайьшда ма? Барлык жастар саят кызыгына кызумен бершсе де, Абайдыц ецщп акындык буйрыгын анталай тосты. Абай Шубарга карап: —Жок, каршыга емес! Сьш болтансоц кысас сьш болсьш. Мен капысыз шапшандыкгы Т1лейм1н. Тапсыратыным,—деп саспай анык ет1п, жарыс елецн1ц жайын айтты.—Цыскы аязды тунде, гущцеп соккан жел унше куй косып, Kepi еже HeMepeciH кандай сезбен жубатады? Соны шапшан жыр етш бершдер. Ал айт!—дед1. Шубар Абайга калта карап, киналгандай туц1ЛД1. —Абай ага! Мьшауыцыз сьш емес, жазагой!—деп ед. Дермен осы кезде катар жортып келе жатып, Абайга ecTipTe, окыс шапшац елецщ айта женелд1. Шубар ез ce3iHeтындаушы кулак таппагансьш, едей ipKuireHcin унс13калды. Мына талас — каршыгалар таласынан да тетенше. Барлык жайы epiKci3 кецш аударгандай куйге айналды. Kenmuiix кар- шыганы койып, мундагы шабыт каршыгасыньщ канат кдгысьша кадалды. Дермен журтгьщтепс ыкылас аударганьш танып, желе- жортып, шапшац еленд1 соктырып кeлeдi. Абай аксия, cyHciHe к ул т, тымагын колына алып, Дерменге карай кисая кулап, тындап капть!. Шабытты акын жосыта жырлап кeлeдi: Талай да талай шапшац бар шыгар-ды, Улп етер, шапшац жырым каршыгамды. Ак тутек, ыц-шыц у-шу аяз тунде Kepi еже дел былай деп зар шыгарды: Коркытпа м етн баламды, Гулей соккан ак боран! Балам еже койныцда, Келе алмайсьщ сен буган! 11

Уйцысынан айырма, Кезе бер eci3 даланды. Уйыкуа, бепем, оянба, Элдилейм!н баламды! «Элди, бепем, элди-ай)>— Деп жырласьш Kepi ана! Yйк,ыга барсын сол бала, Плесе тапм жырласын Жуз жыл бойы сол ана...- деп, K63ÍH алfa карай тастап ж1берш, суйс1нген журттыц барлыгына еспрте, еленн!Ц соцын айтады. Царшыгым жемш mimi, Абай ага, 6epi кара! Дэрмен енд! атына камшы басып, куйыктыра женелд!. Абайдыц Дерменге анык суйс:нген жолы осы ед1. —Бесе! Пйркш, акын болсац осындай бол!—дед!. Оз 1Ш1нде осы Дэрмен деген ÎHiciH «Абайга шэюрт етш, жолдас етем»деп екеп коскан картДэркембайга каз1р Абай алгыс айтып келед1. Барлыктоп енд! тугел шапкэн кушнде кустардыцсоцынан кет- TÍ. Озып барган Магашещ. Лактай6ipдуадакты сарыалажуншжар- кьищатылбасыпкалган 6ip каршыганыцуспне агызыпжетп де,ты- магын булгап, артгагыларга айкай салды. Кейнплер де такау ед1. —Дэрмен!Дэрмен!Шуйнил !Енд)кжырысенма,—дед!Магаш. Дэрмен шауып келе жаткан куйнде атынан домалай Tycin, кусьша умтылды. Магаш пен Акылбайлар да, каилез, шапшац Баймагамбетте осы кустьщ успне уймелеп калысты. Белек жерде жалгыз гана Шубар ез кусына айналып жур. Ол дуадак олжаланган кер{нбейд1. Мынау топ Дерменн1ц дуадагын Ерболдыц канжыгасына байлап, ецщтугел!мен Шубарга кедщ. Ол жерде журесшен отырьш, каршыгасын етепмен коршалай буркеп апты. Бундагы жайды езгеден бурын Кекбай туйген екен. Енд1 Шубарга карап, карк-карк кулед!. —Маскара! Шубардын кусы дуадак ¡лудщ орнына, дуадактан жапа шепп, корлык Kepin калыпты ю й!—дед1. Шубар каршыгасын амалсыз журтка KepceTin, колына алды. Бул кыраннын.уел су, урпи<п калыпты. Кекбай Шубармен катгы калжындасатын еде^не басьш: 12

—Басынадуадак сацгьш кетйтп. Апырай, жансы талап устщде мынаужаман шеулшщырымыкалайжаман e¡ai,Шубар!—дептагы кудщ. Шубар сез катпаса да ызаланып, Кекбайга салкын кез тастап, сырт айналып, атьша мже берщ. Абайдыц Шубарга жаны ашыгандай бодды. —Олайдеме, Кекбай ! Кдршыга езге жаман кус емес, ашу мен намыстьщжиын оты езщцеде мол. Не жаманатболса, ез басына,— деп енд! топка бурылды. —Ал 6ipaK жыр Дэрмещца. Дэрмен, сен жазасыц!—дед1. Эл! де шабытгы, жел1кл Дермен ецщ балаша 6ip куаныш бш- щ рт, астындагы ак бедеут e3iдагдылаццырып уйреткен калпына салып, шаужайлап, тебшгенде ак бедеу муныц куанышын кос- тагандай шапшьш, косаяктап шаншылып турып калды. Шанкан боздьщ уст!нде Дерменн1ц куанып, аксия кулген жyзi кызык- тыргандай. Жас жалынын аткдндай. Цолындары кек каршыгасы да болатгай жалын ойнап, талпына ушып, шабытка ттленедь Осы кезде кузд!Н. баяу куш кетерше тусш, кызгылт сеуле берщ. Шапшыган ак бедеуд!н ycTinae талпынган каршыга устап, култ турган нурлы Ж!Г!Ткызгылт кунн!ц шугыласьша малынды. Эр! шабытшалган, api кун шугыласы шалган, шапшыган ж^пт Абай кезже ак мермэрдан ойылган, эсем бпжен тас тулгадай KepiHin ед1. Жацагы керкем 6ip сетке cyñcimn езу тарткан Абайдьщ сол кец{дщ шагы айыгып болганша, катты келе жаткан ат Ay6ipi есттлд!. Бар жолаушы шугыл бурылып сырт карады. Абай атымен бурылды. Асыгыс, суыт жур1спен келе жаткан жалгыз атты журпнш! ецщгана жел!сж бесецщепп, такап калды. Астындагы.бедес коцыр кунаннын. омырауы, кулагы, кез1не шеМн тер баскан. Кен жугеннщ сагалдырык тога басы шылдырай тусед1. Енгезердей балгъшкараж тттщ ею аягыюшкене кунанньщттлерсепн согады. Кою кара мурты тыкыр 6iTKeH, eixip, юпылеу кезщ журпннн Эбш дейт!н Ж1птек екен. Алыстан-ак Абайга тура бетгеп, езгелерге карамастан тек Абайдьщ e3ÍHeгана арнагандай боп: —Ассалаумелик;м, Абай ага!—дедi. ЖМттщ енд! суркыл тарткан жуз1 мен канталай тускен кезжен Абай ашу-шагым тер!ЗД1 ажар ацгарды. Оз1нде тыгыз жумысы барын да байкдгандай. —Уегалайекумеселем ! Е, ж т т , негып суыт келесщ?—деп, Абай дагдысы бойынша жургжпднщ iciH тез б!лмек болды. 13

Эбд! байыпты мжез KepceTin, еуел1 Ербол сияцты езге улкендерге карап, кыскэгана амандасып адды. Сонан соц Абайга TÍK карап турып сейлеп Kerri. —Абай ага! Тьныз жумькпен, арызбенкедщм. Эз1щзге кедщм. Мына 6ip жаман кунаныммен арттарыцыздан жорткалы кеп болып ед!. IciM асыгыс болса да жеткен!м осы! —Кдндай ic, ce^ienii!—деп, Абай жМтке падала карап тур. — IciM ез басымд1К1 рана емес, жеп б:рдей ауылдМ. Сол ауылдардыцбар жаны боп, азге жумсап отыр. EÍ3мьшаЭзберген, Шуйпнсудагы жет1 ауьы Ж )птектз! —Бшем рой. —Сол жеп ауыл бупнде кдтгы зорлык пен корлык керш тур- мыз. Зорлыкшы—Эз!мбай!—дегецде, Абай кабагын шытынатусп. Эз1мбай деген кекауру, кыцыр кесел боп ecin келе жаткан. Ол жене Абайдыц irnci аталады. Ара агайынемес, Эз1мбай айыпты болса, Абайдыц ары 6ipre кысьщадь!. Бу да коса жауапкердей сезшед1. Осыны ойлап турып Абай езш1Ц калай к ур стгетн де ацгармады. Эбд! болса, Абайдыц кабагы мен дем1нен ез тараптарын таныгандай болды. Сейлеп тур: —Бар шшенд1пм1зд1ц какжарымьш тартьш альш, оргызгалы жатыр. Осыны алдыцгы жыл, былтыр —ею жыл зорлап альш кеп, ецщ М1не биыл, ymiHmi жыл, тагы оракшысьш екеп сальш отыр. Откен жылдарда да жанымызга батьт ед1. Оцца 6ipaK ер ауылды белек-белек алдап-сулап аунатьш же^ц. азыгымыз, аз гана шшешм1з болатьш. Оз!м1зде мал болмасада, кыс ортасында едщ- малды ауылдардан купмге арык-турагьш альт барып жемшеп 6epin, тым курыса, ас-суымызды айырушы ек. Сурау жок, келку жок, келед)де бас салады жыл сайьш. Бупн осы корлыкетген erin, суйекке жеткен соц, бар жет! ауыл боп б1рлесш кеп, багана наразылыкайтьш ек. Айдап шыкты Эз1мбай!Содан соц 6ip жакта оныц оракшьшары, 6ip жакта б!здщ кедей-кепшж боп жанжал- KepicTe турмыз,— деп, болган жайды баяндап кеп, Эбд! ецщ шынымен ширыктырган корлык, киянат, жуандык жайына ауысты. —Абай ага, мше осьшдай жылаулар жайымен кедщм. Азулы, аямаска жем боп жаткан журтьщ Ж1бердь Жеп ауылдыц жок- Ж1ПТ1, аш-арыгы журтыц емей немене? Жакын отырган кер- nnciMÍ3.Бфак ец жырактан шапкдн жауданда жаман. Жыл сайьш, ай сайьш, кейде, lim i, кун сайьш кергешмиз 6ip тепю. Кез ашылар бар ма, cipe, бул дертген!?—деп кайнай сейлегецце, кесек жузше Д1рш Kipin, кездер! да намыскер ызадан жасаурап кетп. 14

Шубар касьшдагы Кекбайды TYPTin: —Заржагын кдрашы!—дещ. Ж1птп жактырмай, мурнын шуй)р1п тур. Абай Эбд1т бар ынтасымен тустгендей, оныц отгы тщщ кеск1тне cyñciHin карап капты. Эбдшщ намысын, барльщ осындай кеп, момын жазыксыз кальщ ел намысындай ce3im i. BipaK 1шжен «кез ашылар кунд! сен кексегенде, мен куц!рен1п 1здееемш1!^ деп, сет ойланып пап едь Енд1 шапшан. ceprin, ею жагындагы топка сез тастады. Ширыгып, катац унмен еейлеп кетп. —Ей журт, мьшау кершеу киянат кой... Бас сальш бакыртып, тонап жаткан деген осы емес пе жарлы менен жазыксызды?—деп жолдастарьшыц жузше карап етп. Озгеден бурын Шубар сез катты: —Будар—Текежанныц Kopuiiei. Б1рдетату, б1рде араз керпй сыбайластьщ едет! емес пе? Сол Текежанныц ез1не Ж1берсец13 жетпейме! Абай Шубарга катты кадалып, TiKciHe карады. —О калай деген1ц? Текежанга барса, кез1 кермей отыр ма? Оныц ез!мен даулы боп, б!ЗД1ара агайын Kepin, пана тчлеп кеп отырган жок па? —Текежан с:зге ренжцщ гой. Оньщ арты тагы беймазалык, тагы дерт... Эз1ц1зге ауыр гой. Тагы да елец, енер, тыныш ецбек —6epi калады гой, содан коркам! —Ой, ейпп, журтгьщ кез жасьшан тыгылыптуган елец адыра калсын! ОнесИ?—деп Шубарга Абай ызалана парады.— Жырт- кыштык, коркаулык, жауыздык киянатгы коргенде сендердц сезепн)ц мен айтатыньщ осы ма? Буйт1п акьш болмай-ак кал! —Мейлщ13, ендеше!—деп, Шубар сызданып токтап калды. Абай ашулы унмен енд! eMip ете сейлед1: —Магаш, Дермен! Бар екеущ! Мына Эбдге epin тез жепндер сол жанжал жерге. Айт Эз1мбайга, токтатсын орак салганын. Жылатпасын мынау едщ!—деп Kecin-Kecin буйрыкайтты. Магаш пен Дермен сол жерде Э бщ т epiin ап, жорта жене- л1ст1. Абай KyñiKTi 6ip ашумен туйицц де, em iri жолда ундемей томсарьт жур!п кетп. Магаштар жеткенде Эз1мбайдьщ сепз оракщысы жет: ауыл- дыц жалпакпаепн кертш жеп, KeMipinкелед! екен. Дагдыдантыс кеш шабылган шшендж тыгыз, бойшан шыкканмен Ka3ipri кузге бурыл тартып кэпты. Осы паектщ шепн бастырып, оракшыларга карай тартьш келе жатканда Дермен: 15

— nimeH 63i куац тартып капты, негып ерте ормай кеш1ккенсщцер?!—дед1. —Б1здщ кыстауларымыдьщ успнен кеп ауыл кузекке карай Ketuin етеж, солардын мальшан сескент жер корумен кункешпк кой. Кешкен едшц кальщ селт етк131п ж!бер)п, emi осыган орак салармыздегенде, мынаганкездест тургамыз жок па? Кер1ндерцп мьшау таландыны! «Ара агайьш арамызга бил1к айтсын, тура тур, тым курыса» деп сендерге женел1п ем. Жайратып жатыр, енеки! Эм1рбар ма, тыйым бар ма Эз1мбайга. О з!тц зорлыгынан зор жол бар ма?—деп Эбщ -пстене Tycin, кетп келед!. Жеп ауылдын он шакгы адамыда осында топтанып тур екен. Булардын арасында 6ipep бурыл сакал карттан баска Сержан, Аскар сиякты узын бойлы, кесек денел! атпал азаматтар да кершедь Бар кедейшн жуздер!нде ызага толы туйшген ашу, карсылык бар. Эз!мбай o3i де осында екен. Ол жалгыз, ат успнде. Сем1з буйра торы аттыц ауыздыгын алып, оттата жур!п, оракшьшарьш екшелеп жагалайды. Успнде кальщ курец шапаны бар. Желбегей шапанныц жауырыны, бел1 копсып, дели!п, куж!рейе тускен. Сырт жагынан Эз1мбай дункжп, алпамсадай кершед1. Зар етпес те кер етпес топас жуан 6iiTMi бардай байкадды Магашка. Булар оракшылар мен Эз1мбайга жете берд1. Белек топталган кедейлерде кеп Мараштармен жылы амандасты. Жуздерщде сел ум!т оянгандай. Ж!птгерд1 Абайдыц ж!бергетн де тепе ангарьт, ездерше суйенйп тапканга шын дэмеленген тер!зд1. Мараш Эз1мбайга ашык, турашыл еркш ажармен сез катты. — Е-е, Эз1мбай, негып жатырсьщ бул? Мына кеп кедей керш!нмен киталасьт жатканьщ калай? —Нерылыппьм буларга? Даладакалган KepeKci3ÍHалганым ба? Кедейлер 6ip ауыздан дауласа кетг1. —Неге керекйз? — Юм айтты керекс!з деп? —Б13ормаймыз, сен opa гойдеп катан айттык?—деп Сержан, Аскар, Эбдшер катулана сейлед1. Эз!мбай кальщ кызыл кдбагы мен суык 6ÍTÍKкезш ер кедейге окша кадап койды да, Марашка сейледк —Оттай беред1 будар. Мен opa бастаган сон «ез керепм ед!» деген боп, беланш тургой шет{нен, аузьщдагысьш алгандай кьт. KepiHey онбаган казакшылык. Эздер! ормайтын даланыцтепн тупи булдамак маган. Болмаса, осы кара суьщка дейн тш ен ормайтын ел керш пе ец?

Эбд! бул oTipiKKe шыдамай, ашына сейледк —Ормайтын болса, 03¡n неге орып турсын! Б!здщ шабан-шар- дак, кешеу кимылдайтынымызды 6ùiin жене куе болатын кеп елд1 eTKÍ3Ín Ж1бер1п, едет бупн 6Í3 тшенге шыкдалы жатканда соц- тыцк,ан жоксын ба? Токгат, мырза, мынаоракщынды!.. Сезге кел! —Сезге, жолга кел! Токтасын оракшылар !—деп Сержан да ентелеп тур. Эз!мбай акыра женелдк —Токтамайды! Буйрык айтпаксын, ба маган?.. Аш кез!НД1!.. —Токтайды... Токта! Эй, оракщылар, токта былай!—деп, Эбд] атынан тусе калды. —Токтама, туп... Opa бер! Керей1н мен будан келген кердИ— деп, Эз1мбай камшысын сыгымдап алды. Осы кезде Эбд! мен Сержан, Аскар yiueyi «е»дескендей ыткып барып, оракщылардын, жолына карсы басып турыса калды. —Жер1М!ЗД!Нтуп е*пм1здщтупндей, буны орсан, ез!мд1 коса орасын, коса жайрат, м!некей!—деп Эбд шапанын жульш тастап, балгын денес! мызгымай, ен шеты озгын оракшыньщ алдьша нык басып турып алды. Алдынгы оракшы Текежан аулындагы жес!р кемтр Hierin Иса деген жалгыз баласы, сом денел1, кесек жузд1 Ж1пт ед1. Ол енд! орагын KOTepin токтай калды. —Токтама, ор!— деп, Эз!мбай ат уетшен TenciHin eMip етг1. Иса бул ем!рд1 тындаган жок. Соган карап катарындагы ею оракшыда Сержан мен Аскардыц алдына жете бететоктап калды. Эз1мбай акырганда будан жасканып, токтамай opa берген жуан жоталы кара сакал жьшкышы гана болды. Озгелер Эз!мбайды тындамай, токтаган бойда тур. Эз1мбай енд! алгаштоктаган Исага омыраулап кеп боктап Ж1берд1. — Неге алмайсьщ тМмд!? Иса мызгыган жок. —Ей, мырза, сен айтгы екендеп, Kici елт1рем бе? Бу да ез1мдей ciHipi шыккан кедей...—дей 6epin ед!, Эз1мбай тагыкатгы боктап кеп, камшымен тартып-тартып ж!берд!. Исанын етюр кез1 жарк eTÍnЭз1мбайга жалт карады да TicreHin, катуланып турып орагьш шетке карай лактырып ж1берщ. —Ормаймын! Элт1рмейм1н, елт1рсен, канкумар езщ елпр!— деп турып алды... Эз1мбай ецщ кара сакалды акыра шакырып ап, Эбд1Н!ц карсысына салды да: —Ор, аягын кырык! Кдрсыласатьш неме гой!—дегенде, кара сакал бет бурмастаган орак сштед. Эбщнщ табанынатакайберд. 17

Магаш пен Дэрмен ат ус^нен умтылып кеп, пара сакалга катар дауыстады. —Токта!.. Ей, сен негылган есуассьщ?—дей 6epin ед. Осыкезде Эбд! аткып кеп кара сакаддьщ орагьш дел жузшен келденец баса калды да, 6ip cerriH, ¡нннде оракгы жулып алды. Сол ашулы екп1нмен оракгы шарт сындь!рьш, сап жагьш келденец устап тура калды. Неден болсада тайьшар емес. Ецщ оракшылар тепе токтап ед1. Эйткен1 тагы 6ip сет орак с1лтесе, анык калыц тебелес басталгалытур. Сержан мен Аскардааддарындагы оракщылардьщ орактарьш тартып-тартып алыпты да, Эз1мбайга карсы айбат шепп KOTepin апты. Дермен мен Магаш ецщ катты айкайлай KipicTi. — Токта, туге! К,ырыламысыц? Сезге кел е т жагыц да. Эз1мбай, тый мыналарынды!.. Э бд, сен де таста оракты!—десп. Эбд мен жоддастары мьшасезге ден койьш, орактарьш жерге тус1рд!, 6ipaK тастаган жок ед:. Эз1мбай канын 1Ш1не тартып сазарыптур... Магаш енд1 едеЙ1 жай салмакгы, сабырмен сейлед. Мунысы жацагы акырыскан айкайларын су сепкендей cem ipe берд: — Ей, журт, м ет орталарыца Абай Ж1бердь.. «Угынысып кел!сш, жанжалсыз шешс!н»дед дауларьш. Ец алдымен, Эз1мбай, саган жумсады. «Етпесш зорлыгьш, алса сатып алсьш, акылап алсьш, кел1сш алсьш. Зорлыгьш костамаймыз» дед. Агайын ce3i осы! Угыс, келю мынау елмен!.. Магаштыц жай айтса да зш салмакгы айтылган сезшен соц Эз1мбайда амалсызтартыньш калды. BipaK кьщыр, киястънъшан, коркау озбырлыгьшан кдйтканжок. Ецщсонысьш колмен болмаса да, сезбен, даумен танытты. — Абай айтса, айтсын. Ара агайьш боп кшнккенш Tepic демеймт. BipaK Абай менщ агам болса, Текежан менщ екем... Абай бул тш енд «шаппа^деп буйырса, екем «шап!»деп буйырып, м ет едет осы тш ен ушш калдырьш кетп. Оз1 болса кешш кетп. Текежан мен1Ц екем болса, сенщ де екец, Магаш, Абайдыц да агасы. Буйрык осышю... —Tepic буйрык, зорлык буйрык емес пе? Соныц езш токгат деп жумсап отырган жок па б!зд1 саган Абай! — A, Tepic дей ме?! Ендеше, Абай сонысьш ана агасына ез1 айтып, e3i едей соны токтатсьш. —Сен ше? Сен о жакты токтатканша opa бересщ бе? —Opa бермекпш. Мен буйрык орындаушымын, ол — еке буйрьны. Экенщ буйрыгьшан ез!ц шыгушы ма ец, Магаш? 18

Шыкпайсыц! Мен де сондай ендеше... Маган сеш жумсаганы да терю Абайдьщ. Мунда жумсамай, Текежанга жумсасын. Сез1М осы, баскзны бшмеймш. Мен мынап^шeнд^оргызамьш, болды!— деп калган сезд! тындамай, теб!н{п жур1п кетт1. Магаш пен кедейлер гана калып ед1. Ецщ Ж1птекпц бурыл шалы Келден унс13дагдарыста калган топка б!р-ак кана байлау айтты. —Же, жтттер, сез бен ¡сп таныдык кой. Магаш шырак, бар­ ды керд! гой кезщ? Керщ! Тек осыны тугел Абайга жетк13. Тше- пм13еол гана, ал Эз!мбай дегенш ¡стес]н. Орсьш, уйсш маясьщ... Ал 613 ертен ез корамызга тасып аламыз. ОракшЬиарьша шы- гарган акы-пулын, шыгынынтелейм4з!Байлау осы емес пе?!—дец айнала карап ед1, бар тобы тепе бекМп бас шулгьш: —Осы!.. —Осыдан баска жок! —Болды десе болды!—десп. Э бд гана катуланган ашуынан айыга алмай турган бойьщца аса б1р ауыр арман тастады. —Этгец, кез ашылар кун1м жок, бшек карьш б1р жазьш, сан жылгы корлыкка ер ашуымен басар ем... Кайран Базаралы-аЙ, к утц етп-ау... Сен болсан, тымкурыса, адал жолыма арам канды катар тепеш калар ем-ау! Азаматым-ай, арманда кетпц-ау!—деп отыра кетп. Шолак орактыц сабьша мандайьш суйеп, катты бугая ызалы намысынан басын томен тукыртып алды. Енд! унс13 курс1тп, сшейш, туйМп калгандай. Магаш бул топка кеп сез айткан жок. — Эм1р-кущрет етпейпн дулей Эз1мбайды сендердщ кезщ керсе, б!з де кердж. Бар кергенд! Абайга айта барамыз. Селем, байлау сездер1нщде жетюзем13. Б1рактек жауап селем1 келгенше аландамай тура турындар!—дед]. Кедейлер ундеген жок. Айтар карсылакть!ры да жок ед1. Магаш пен Дермен булармен коштасып бурыла бердь Эз1мбайщьщоракшылары шубыра басьш, туспкке кэйтьш барады екен. Дермен Исаны жаксы бшуш1 ед1. Енд соган бурылып токтадь1 да, дос ажармеь — Азамат екенещ гой, Йса! Кад1р-кас!ет1нд1 жаца таныдым гой. Малшыболсада итаршы болмаганкедей жаксы! Адамшылык етпцгой!—дед1. Иса ел! ашулы болатьш. Кыска гана жауап катты: — Сол жауыз айтактайды деп ит болушы ма ем! Кылып тургайь! кьш-кыЗыл зорлык жене м ет кунекар етпек. Эбдщей

азаматгыцкара тырнагын сындырганша, езгм елсемшй- деп журе берд1. Магаш пен Дермен ездер! де Эзш&айдан жиренген нара- зылыкка толып, кергендер!н Абайга тез жетк!збекке асыгьш шапкылай женелют!. 2 Бугшде куз аспаны куцпрт, айнымалы алабулт болатьш. Абай мен Эйгер1мнщ бул кезде \"пккен уйлер1 «коцыр уй»деп аталады. Куз кезщде пплепн кузекпк жай. Кдз1р сол улкен «коцыр уйдщ* шонде Абай мен Эйгepiмнeн баска Зылика бар. Ол уй ортасына сары кидьщ отын жагып, улкен казан кетерш, жацадан сойылган тайдьщ етш тустжке асып жатыр. Уйш п кузектщ суык кундерше беймделш жиналган. Би1к тесек, жукаяктар жок. Мол жастьщ, калыцкерпеш жертесек пен айнала туткан калыц текемет, Tyciani3, кшемдер бар. Тер жакта сырмакусттне салынган аркарTepici, жуш узьш сецсец бестектер жатыр. 1ргеден жел сокпастай erin кымталып-шымкантан жылы жайдьщконак отыратьш орындарыда epi жумсак, api сыз етюзбес калыц. Маздап жанган кидьщ оты кызуын улкен уйге кец жайып, даланьщ салкыньш бул мекенге юрпзбей тур. Тацертецп асты iiüKeH соц, жаца жещл купим иыгына жамылып, басына лак Tepici жещл бер!к к т п , Абай калыц юталтар окиды. Буныц касында дагдылы Пушкин, Лермонтов муралары мен Байрон, Гете томдары да аралас жатыр. Кпапты Абай бул шакта кезйццрмкпен окиды. Оньщ алдында, ымыртта Магаш пен Дермен куцщзп дау- жанжалдан кайтып келген соц, кеп кецес болган-ды. Эуел! Абайга Kipin, бар кергенщ ею ж4пт кезектеп айтып шыкканда, Абай негылардыц бабын таппай, катты толкыган. Оз 1ппнен ундемей тьшып, уланьш ойланды. «Кандай жолга, недеген женге сыйгызады? Жок, жолды негылсьш бул зорльщ!^ Ол—кдз1рде, елу жылбурында, жуз жыдаан арыда осыдан аумай, езгермей журш келген жырткыштык... Осыны толгай келгеде Абайдьщ есже кешеп ез! айткан Ецлйк, Кебек жайы тусп. Ол кайгы мен бул кайгы, ол зорлык пен бул зорлык—екеущде де 6ip тек бар, бершер зацы... Тек ¡стеупплердщ атгары гана езгереш, б{рде—Кецпрбай, б!рде—Кунанбай, бупн—Эзiмбaй. Тус-тусына карай киянатыньщалуаны ганабаска. Не деген айыкпас, кдрацгы кара ну ' 20

Тагы 6ip толкын ойда Абай «кетер ме ед осылардан», «бегде 6ip ел-журт, дурыс орта 1здеп кетер ме ед?» деп ойланды да, ез ойьша ез1 мыскылмен кдрады. «Жас шагымда соны етсем ед» деп орыс шаЪарьш, орыс кауымын еске алды. BipaK Ж1гер мол жас шакта кету тупл, осы елден артык ел, осыдан артык кцзык орта бар дегенд! ойламаппын да. Ал енд1 ше? Вид ем!рдщ, жастьщ осылай 03repyi ме!? Енд барды жулкьш тастап баскаша дуниеге Kipin, Kipicin кетемдеуге мезгиымкеш тартыпты. BipaK«некеглей, не алыспай тагы отыра алмайсыц» деп, шугыл 6ip батыл ойга та- кацыда, «reri, кету дегендурью кой, 6ipaKелшщ йшнен кету емес, сол ел innmeri жакыныннаншьщкан жауызтоптан кету керек те, ел шындеп жакыньщ —кептен дос табу керек. Осыган жiгepiм, журепм бастау керек. Мешц бекМп баруым керек» деп ойлады. Y HCÍ3калган АбайдыМагашгартосьл отыр екен. Ецщжацагы ащы ойдьщ 6ip шеттн гана шыгарьш, жастар куткен сезш айтгы. — Жатган шыккан, каптап жаткан жауыз бен жауыздыкгы кайттп тыясыц. К,аскейдщ ец 6ip тьшымсызы — ез касында, бауырында отыр. Сол екеш соган да тайым салар салмагьщ жок. К,орлыкрен еткен ку OMip!Жылаган ел, жылаткан бул. Арасында кайгы-KacipeT тартушы менмш дегеш юмге дер!, не жубаныш!? «Шшенд тасып аламыз» AereHi дурыс байлау. Орайы сол гана. Д егент орындаса, Эз1мбайларга содан баска сабакта, жауап та жок. BipaKмен енд осы кузде, елкыстауга кайтканшаТекежанмен жузбе-жуз сейлесет!н болайьш. Мьшау елдн, кажырлы елдщдел бул iciH аяксыз тастап болмайдь!!..—деген. Осы байлаудыц артьшан Абай Магаштарды босаткан-ды. Кешке отауда, ез топтарыньщ ортасында Магаш пен Дермен кундзп керген B3ÍM6añ iciH <tB3ÍM6aHnbmитпп» деп турып катгы сьш, улкен ызамен сез еткен-д. Кеютай сол ецпмеде кеше кундзп Шубарлардыц Minin де ескеалып/жирешшбмдрщ. —«Олец шыгаруьщызга залал етед. Текежанга ж1берещз» дегеш кай бултагы соньщ? — Рас айтасыц, аньщ бултагы,—дед Магаш та. Екеу! де жалган, бояма мшез керсе куйнш , сескенетгн шыншыдщыгын ащартгы. Акылбайболса, Шубарды барлыкinod сырыментаныганекен. —Ой, Шубар айлалы есептен айрылган ба! Ол бул iciin арты кеп туйнге согатынын сол сетте-ак болжап сейлед гой. ^Мен соцаа*акайткамьш!»деп ертецбасын Абай агамнанедей аулакгап алмакбоп айтыптур гой. Текежан мен Абай арасындаKepicтуады. 21

Сонда тагы аралыкта, тец тартга калмак eceôi емес пе? Абай мен Тэкежан араздыгын 1штей т!лейд1 де, сырттай айламен алты кырдьщастынан ерндте журед гой, Шубардьщшыкдастан баклан какпаны —ем!рл1К какпаны осы емес пе? Озге жастарга Акылбай жер танытыпой салды. Бу да Абайдьщ iiuKi-сырткы кеп жарасыньщ 6ipi тэр13Д1, айыкпас дерт. Эз!мбай ашык зулымдык атты дерт болса, мынау — ек! жуздi айлалы жабыскак кесел. Анадан кутылып болмаса, муньщ шырмауынан да айыгып болмайды. Эйткеш аты туыскан, oMip удайы кез- деспред1, байланыстырады. К,ашып кутылам десен кайда кетесщ! Соньщ 6epÍHÍHуст1не Шубар унем! Абайды жагалап журуден де талмайды. К,уып айдап салу жене жол емес. Магаш осы жайларды ойлайтусш, ез1де тунжырап калып ед1. Артынша Дерменшц кещлашар М1нез1 себеп боп, межЫстерш баскага бурыскан. Сезд) еткен кунн)ц акындык жен^ндеп кецес!не арнаскан-ды. Кеше Магаштар enríMeciH еспгел1 тун бойыАбай аунакшьш, KypciHín капага тускен. Казфп кун райы да куцпрт кещлдей. Адамды жудет!п, тонап, удайы иыктан басьш тургацдай. Сол уппн де Абай, тым курыса, киялымен баска OMipre, e3i суйген баскаша кещл мекешне кетуге тырысады. Пушкинмен сыр косьш, жудеген кецш жубаныш ¡здейщ. Эйгер1м отка жакьщдап отыргандыктан, ещ ажарланып, бал- кыгандай кызара тускен. У ст1ндеп кальщ кара Ж1бекпен тысталган пушпак imiriHiH. айналасьша жалпак кундыз устаткан. 1ш!пн1ц СЭН1Н бурама кум1с туймеге орнатылган улкен кесек маржандар ерекше ажарлап тур. Басындагы кимешек шаршысы да укыпты сэнмен тартылган, KipmiKci3 аппак. Бул кунде тола тускен 3 ñrepiMHin нурын сэнд! таза KHiMí, ecipece, керкейткендей. Эйгер1м Абайдыц кыс киет:н тулк1 тымаган Tirin отыр. Абай К1тап окыса да, тыстагы кунн1ц райын анда-санда шацыракка карап, жи! барлайды. Тацертецп шайдан 6epi Ktpin-iHbiFbin журген Зыликадан eKi рет: — Кун капай? Булт калай? Кун ашылатын рещ бар ма?—деп сурай берген. Тацертецп астарьш едщ-ез отауларында шжен Магаш, Акцл- байлар менконакгар ецщгана Абайдьщуспне кел^пKipicin жатыр. Бул ауьщдьщез адамы боп кеткен дагдылыконактары: Ербол, Кекбай, скрипкашы-энш! Мука, Баймагамбеттер белек 6ip топ боп KipÆ. Бул топ — Абайдьщ ез уйнщ конагы. 22

Дэрмен, Кекпай жене жас em iii Элмагамбет болса, Магаш отауьшьщ конагы. Ербол Абайдьщтер жагынан, езт1цдагдылы орнына кеп отырганда, Абай одан да: — Кун калай? Айыгып, ашылатын ба?— деп тагы сурады. Кез1нен кезщщр1пн альш, ютап бепн жауып, ецщ уй irniHeкецш белгендей. Эйгер1м Абайдьщ жуз1не кул!МС1реп парады да: —Абай-ау, жут жылгы аязды кунд! сурагандай тац атканнан 6epi кайта-кайта кунд! сурай 6epeTÍHÍni3 цапай?- деп акырын сьщгырлап кулд1. Абай Эйгер1мге жалт епп карады да, суйсйпп тамашалагандай боп калды. Эйгер1мнщ жуз1 na3ipri сетге агы — ак, кызылы — Кызылбоп, нурлана балцып тур. KyMic коцыраудай кулша де кун куй)нен, кешл KÍp6inÍHeH аулак. Мамырдыц ашык-жаркын кектем тацындай екен. Абай бутан карап, кулген жуз!н кеп токгатьш турьш ез1л катты: —Рас-ау, мен кун райын кеп сураппын-ау ! Оны сураганша, сети жуз1не кэрасам erri. Тыс канша KepiKci3 болса да, коцыр уйд!ц ез кун1 балкып тур екен гой! Шугыла атып турганын караты, Ербол! Кандай куз жудеткендей мына жузд1?— дедi. Эйгер!мшц eni бурынгысынан да кысьша кызарды. Сьтайы, уяц унд! кулк1С1естщщ. Кулкз аягью Эйгер1м Зылнкажакка бурьт, юрген конакгарга кымыз екелуге буйырды. Жаца кек дастаркан жайылды. Улкен камыс тегенеден сылдырмакты кумю ожаумен куйьшган кеп сары тостаганпагы кымыз Абайдьщ езшен бастап, уй шпндеп конактын берш жагалады. Кузд1Ц акшыл тарткан кою кымызы бупн ерекше жаксы ашыган екен. Салкынтундерде шалаашып, саумалдау боп туратын 6ip кымыздар болушы ед1. Бупн олай емес, алгашкы тостаганды тамсаньт ¡шкен конакгардьщ 6epi де: «Бупн кымыз жаксы ашыган екен!», «Нагыз коймалжьщ, ур ьт жыгар кымыздьщ e3i екен!» д ест макгаулар айтысады. Асылып жаткан ет, маздап жанган от, кою кымыз —6epi де конактар кещл!н кетере тускендей. Абайдьщ бупнп межМс1 куйл1межш!с болгандай. Кешеп Ецл1к пен Кебек жайы бул жиынныц ер адамьша ер толкын ой салганы бар. Абай уй те келместен бурын: Кекбай, Ербол, Мука, Баймагамбетосы жайды «уранкай»деген конак уйде жатып ертемен ецпме ет1скен-д1. Булар арасында Ендж —Кебек уакигасын Ербол жаксы бшед! екен. Ол Кецг1рбай «iciH» Тобыктынын,аздыгьшан, елс!зшпнен ¡стелген амалсыз 6ip байлау 23

деп баяндаган. Бул уйдеплерд!ц кецеанде оншалыкдау-дудемал болган жок. Эткенн!Ц тек 6ip ecTerici гана боп баяндалган. Осы жайдагы анык кызу кецес кеше кеш бойында, бупн тацертецп шайдада Магаштьщ отауында козгалган. Онда Акыл- бай, Магаш, Кемтай мен Дэрмен — барлыгы да, кешеп Абай мэл!мдеген аз эцпме айналасында кеп ойлар, кеп киялдар, болжаулар айтыскан. Аяныш, жирен!штей, ыза-намыстай отгы сез!мдерге бой урып, неше алуан толкыскан-ды. Кызу шабытты талас успнде Магаш пен Дэрмен б!рталай желш1 eurÎMeHi еспелеп, дамытып ойласкан. Тек eKeyiHiH де киналып кеп прелген, шеше алмаган 6ip жайы бар. Буларга шешу1 киын тутн болып калганАбай айткан «OMip шындыгы». Сол «шындьжтытауып ашып, басым жырла»деген тэр!дщ ед! ага акын. Дэрмен осы жумбакты шешемш деп 6ip болжау айткан. —Абай агамныц «шындык^дегет маган Кецпрбай турасында нускалган сездей сез1дд1. «Осы елдщ эруагы болган Кецпрбайды кур «жарыктык ед1» деп, «баскан 131нен садага» деп жырлама! «Шындыайт. MÍHWсыры болса, оныда косып, ашьт айг>дегендей кернцц!—деген. Еркше салса Дэрмен Кецпрбайды ез! еспген шын эцпмелер бойынша сынга салып, М1неп керсеткендей. Магаш осы жендеп кецеспн дэл Кецпрбай тусына келгенде киын 6ip тыгырыкка *прелетшж KepeAi. Бул ретте ол: — Эуел!, шындык дегенн1ц e3i не? Кепшипк бас шулгьт, куптап журген жайды «шындык^дейм13бе? Солайдеп бшсек, онда Кецпрбайдыц жолына шыракжагьштунегеннен баска жок- BipaK «шындык^ тек кепт!ц куптаганы гана ма? Олай болмас. Жалпы «хакикат» деген кепт1ц айтканын гана костаушы болмаса керек. Кайта сол кеггпц адасканьш ашып, тъщга бастайтын болса керек. Же, сол хакикат осы туста неменеде?!—деп 6ip сауал койган. Акылбай жай сейлеп, шабан ойлайтын эдегп болсада, осындай жайларды езгелерден тереюрек алып, тукп)рлеп ойлаушы ед!. Ол езшщ Дщцэ даусына уксастау гужщдецк4реп шыгатын салмакты ун1мен жацагы eKi жас, iHi-достарга келденец 6ip сез тастаган. —Мен Кебек, Кецпрбай жайы гана емес, баска 6ip ойдамын. уелi, осы хакикатдегетм1зд1цез{ не? Мецп баки hop заман, hep галам, hep 6ip кауымга тугел ортак, айнымай туратын хакикат деген бар ма e3i, жок па?! Сол сиякты гаделет, шафкат, зулмат деген жайлардыцбарлыгь!бар заманга ортак боп, езгерместей боп шеш1лгет бар ма, cipe?!—деп, токгады. Бул сездерд! Кэк1тай суйсже тыцдады. 24

— Акыл ага! Осы айтканыцыз, мен бшсем, талай xaxiM, ойшылдардыц да сан ютаптарында осылайша койган сауалы сиякты. Дел С!зше айтып, куд!КТ1 сауал койсан онда 6ip есептен «бар заманга ортак хакикдт жок» дер ед)к мысалы. Олай болса едшет те, зулмат деген{м13де ер заманда ер турл1 езгерсе керек Mi Осьшьщ 6epi рас болса, онда юм бшед!, Кецпрбай заманьщда Ke6eKTepai enTipy, tirni, зулымдык емес те шыгар. Белюм, сол заманньщ ез хакикаты, езшше гадшеп сол жазанын ез1н шафка- тымдеп бшген шыгар. Буган не айтар ед1щздер?!—деп Магашка парады. Осы алуандас кенесте булардыц дауласуы, жарысып, ой жупртулер! кеп болатын. Кейде eздep^ айтысьш кеп токтасады да, кебшше дау-дагдарыспен Абай алдына келш, сонда 6ipre Kenecin, б!рдемеге келюетш. Кейб1р жагдайларда булардыцдауы жанагы Акцлбай мен Кеютай басып еткен сиякты кызыкта, киьш да шытырманга согатын. Сонда, ecipece, Кеютай айткандай, кей кенесте булар мусылманшылык исламияткагидаларынан шалгай да шыгатын. Магаш 6ipa3 ундемей отырып, ойланып калып ед1. Ецщ Кеютайга разылык жузбен суйсше карап сейлед1: —Кеютай! Сенщ орысша сауатьщ бер1м4зден артык ашыльш келед!-ау 03i! Акыл агам бастаган сезд! сен!ц таратуыц, ecipece, орыс К!таптарындагы ойшылдардьщ ангарына тартады. Дурыстыктыц ез1 де кеб!нше сол жакта тиянакты шешшед! гой. EipaK мен исламият тургысынан карасам...— деп кулд! де,— eKeyiHÍ3де куп1рл4кке аяк бастьщыздар дер ед1м!—дед. Кэютай тез угынды да KYлiп ж!берд!. Ол бундайдан онша сескенбейтш сиякты, урке койган жок — Десец де! EipaK e3ÍMe айт тек! Кекбай мен Шубардьщ кез1нше айтып журме! Олар бундай мeceлeнi шархи ютаптар шенбер{нен шыга сейлесен тыжырынып, ашу шакырады ! Акылбай «куп]рЛ1к»деген сезден сескетп калды. Олда e3ÍHÍH, мусылманшылыгын Магаш, Кеютайлардай емес, бер4ксанайтьш. Енд! салмакпен баяу сейлеп, акырын гана коцыр ун катып, Магашка наразылык айтты. —Магаш, «кугнрлж» деп, сен м ет кайда апарып тастадьщ!? Калай сейлесем де кыблам дурыс деуш! ед1м. Сен осы не айтьш кетпц?—деп ойлана сейлеп отыр. Магаш ше KYЛдi де: — Кыблацызга шубе кылмаймын, Акыл ага! EipaK жанагы айтканыцыз шын болса, кыбланамацыз кисык Kopcerin турган сиякты !—деп мыскыл айтты. 25

Акылбай ел!де тусжбей, Марат ойыныцсоцын купп отырган сиякты. Агасыныц жуз1неносы жайдытуйген Магаш тарысейлеп Kerri: — Мен С1здщ Kyairini3re куд1ктенд1м. Ci3: «Замандарда, ка- уымдарда, эр дэу}р-деуренде ер турт хакикат болмай ма? Fаделет ер турл! тус4н]лмей ме? Зулмапы угыну баска-баска болмай ма» дедщ13 гой. Уелакин аят, xaaic осылай дей ме екен? EÍ3 «пай- гамбардыц жолындамыз» дейм13. Ягни, жанагы ci3 айткан хакикат, зулмат, гаделет — бер-баршасын куран мен хадюте айтылган турде гана тусжбей ме бар мусылман? Егер олар езгерш отыратьш болса, онда джицз де езгермекке керек емес пе? Онын фарыз, сунде^ бар заман кауымына аумас, айнымас кагида болганмен, келес1 кауым ушш тозып калмас па?! С:здщ ез се- зщ1зден осы байлау шыгатын сиякты. Булай болганда урыс- паныздар, Ацьш ага, тагы айтайьж, кей кауымга пайгамбар, linrri, пайгамбар емес те, ЭбужеЫл, Tinii, жаИил емес больш кетуге де болмай ма екен! ?—дедь Кеютай мен Дермен Магаш ойыныц батылдыгына, етюрлнтне кцзыгып калды. Акылбай ез цияльшыц 6ip тYйiцiн енд1 шешкен ед!. Ол да Магаштыц ушкырлыгына суйсшгенмен, ipreciH берген жок. — EÍ3, мусылман галамы, бул жайларды баскаша тусжем1з. Замана езгеред!, соган лайык тус-тусында неби кeлeдi. Теурат, Забур, Инжил, Келем-шарифтей ютаптар келед!дейм13. Замана 03repin, кагида ауысып отырса да алланы тану, ягни тагрифолла мецг! баки ауыспайды деп бшем!з!—дедi. Дермен Акцлбайдыцда киялап шыкканын кызьнъштьщдады: —Бесе, Акыл агам неге алгызсьш! Болмаса, Магаш пен Кекец какпалап, кайда екетерж де б1лмес едж,—дедi. Акылбай енцц кетерше Tycin, iHiciH ез{лдедь — MiHe, Магаш шырак, бастыгыц екец болып, ездер!ц кай кияны шарласац ыктиярыц. BipaK езгем^зд! мурындыгыца ine кеткен1нд! кой,—деп, эцпм етн аягын кулк!мен токтатты. Магаштьщ ойында одан ары айтарлык та дау бар ед1. Ол: «Пайгамбардыц езжен 6epi карай да сан ыкцлым ауысьш, сан заман кауьгмдары кубыльш, езгерш етп. Адам баласьжыц есею тарихы шью етп-ескенде соцгы пайгамбар заманынан 6epi карай катты, езгерш ecri» деп ойлап ед1. BipaKКекбай, Шубар, Акылбайлар ездержше иманына 6epiK больш сейлед1. Сондыктан олардьщ шыцына жепп, аса батырып айтуды Абай, Магаш, Кеютай ymeyi де кеп машык етпейпн. 26

Будан аргы жайды олар езд1-ез! yineyi гана болганда ашыц, ерюн сейлесе алады. Магаш соны ойлады да, ундемей цалды. Дермен болса, алгашцы e3i бастаган «шындьщ^, «OMipшыцдыгы* деген жел!л! ойдан уз!лген жоц. Ол мына ушеу1ндей орысша, мусылманша К1таптарды оцып, угып журген замандастарынан 03ÍHÍH 93ipri 6Min, тоцыганы аздыгын ойлайтын. Сол себепп жанагы курбыларыньщ таласца тускен1н аса цызыгып тындап, iorreH ез талабына олар таласынан жауап та куткен. Жене 6ip жубаныш ойды да ойлай отырды. Абайдьщ алды осылардай айналасы бул уппн соншалыц кад!рл1, цызыц орта болып, унем1 суйс1щцре журетчн. Цаз1рдеде ¡шшен: «Абай гана емес, тек мына жастардьщ аузынан еститш ce3A¡ кай казакдъщ тобынан естуге болады?» деп ойлады. Оз!нщ бул куцде осы ортадагь! ерюн еркелж кдщр1неде жене Абайдьщ туган баласындай аса 6ip ыстьщ керетш дос-бауыры болганьшада кеп жубаныш еткендей. Bipan ол Енд1к, Кебек жайын жазуга бек!нгенджтен «хаци- ка*Р>, «шындыц»деп аталган магьшалы, сырлы сездер жешнен эл) де жауап кутп. Сол жайда жолдастарына айтып та цалды. — Бакастарьщ цызу да, цызыкты да болды-ау ! Eipan MeHin алгашкы соз1м орай жауабын ала алмай, жес!р калды ма деп отырмын. Кебектер туралы кешеп Абай агам айткан, шарт цьшган «шындыц^ немене ед1? Соны шешем1з деп шетке кетпк. Timi, шыганга шыгьш кетпк!—дедi. Кеютай жацагы сездерге енд4 цайта оралуды цисынсыз кергецдей, калжьщга сайды. — «Аударыса-аударыса ертецге шыгьш кeткeн^мtздi бшмей калыппыз»деген б!зшн Эжекецнщ 6ip-eKi мылжыцьш айткандай болдыц,—деп Магашпен посыла кулют1. Eipan Дерменн1н, цабагы мен кен.)Л1н Магаш тез танушы ед1. Оньщ шындап ойлап отырган жайы жауапсыз цапганды лайыц кермей, Магаш аз сезбен Дермецщ токгатарльщ 6ip жауап айтты. —Сен ¡здеген «шындыкты» 6ipre 1здесем!з деп, б13^цццалай- калай жайылганымызды керд1Ц гой. Енд! сол ез1 айткан «шынцыгьш» агамньщ езше шешк!зей1к!—деген. Буган Дермен бастап, барльщ топ тоцтагандай болды. Осы кезде шай жиылган жене Магаштьщ елп 6ip кезде «агам турып, шайьш imin болды ма екен, 6ùiin кел^деп ж1берген жолдас Ж1гт, жас енш! Элмагамбет жаца кэйта оралып келген. Ол: —Абай агам шайьш imin болып, клал оцьт отыр. Урацкайда Ерболдар да шай imin болыпты. Кешеп сойылган ала тайдыцкос 27

телшес! былцып асыльш жатыр. Уй жылы, ецпме-дукен сонда. Ещц езгеш негыласындар!Абай агамньщтусппне солай аяндайык та!—деп, ез!Н1н ацыл байлауын айтцан. Бул уйдеп жиын Абай уй1не осьщан соц келген-д:. К,ымыз успндеп мэжш1спц б!р кезеп жацагы Магаш уйщде басталган ойшылдык, келел: кецеске ауыса берд!. Ол уйде болтан создан барлыгын Магаш баяндап бер!П ед1. Абай Магаш жузше цадала карап, узак тындап отырды. Тек Магаш сезш аяцтай бергенде, булар ецпмес1н узгендей, бipaз дабыр-дуб1р сырттан еспл!п, Абай соган алац боп, еикке карап цалды. Уй сыртына кеп тускен ат дуб1р!мен аралас, арсылдап урген итдаусы кедщ. Сол иттерге айбар шеккен журпнпп дыбыстайды. Б!раздан соц ки!3 ес1К кетерМп ашылып, б1р улкен юс1ге жол бергендей. Ол К1С1юргенше, уйге салцындап согып жел де юрщ. К,азан астьщщагы от кисая жаньш, тердегшерге сары цидьщащы кек ту*пн1 шалцып же*пп, беймазалыц жасады. Отыргандар б!р! жетел1п, б1р) кез1 жасаурап бетш басып цальмты. Негылса, уйдеплер ажары жацсы ецг!менщ желюш узген келуш1ге ырза еместей, тыжырынып карсы алган. Аздан соц конак юрщ. Ол селем бермей, уйдеплерден селем куткен б1р улкен!рек ага, агайын екен. Сагал коз, сары жузд!, улкен кауга сакалды, бурыл тарткан картац к:с1 Жуман болатын. Абайдан басканьщ бер! огандаурыга селем берш, дел терден орьш босатысты. Эйгер1м улкен кайнага келген1н керш, сыпайы сызьшьш, орнынан *пк турып кабыл алды. Жуманныц касынца езше тартпаган талпак кара баласы — Месцара бар екен. Абай межмпспц шыркын буза келген конакты жакдырган жок. Агасы болсада Жуман торге кеп отырганша, кадалган салцын кезш одан алмастан, жагалай карап етп. Жуман —белпд1 мылжыц, берекеип сез! жок, Абайдыц агайын ¡ылнде ец б1р нерс1з керетш юсю!. Буны Абайдыц жацгырмай- тынын Жуманныц ез1 де бмед!. Б1рак оны елейпн Жуман жок-Ол кеше «Абайдьщ уй] кысырдыцтайын сойды^дегещц еспген-д. Соя жетк!Л]кт1. Кузд1ц мынау жудеу бурсец кез!нде, уйде кеп куттм болмай журген шакта, б!реуд1Цжылы уйше барып, куздж кымыз- дан шип, сем13тайдьщтелшесж жеу—Жуман уппн ец улкен ютей. Сонымен тацертец турганнан бер! Абай уйшен туспкпц тупш шыкканын куткен. Атын ерттепп, ез!ндей мылжыц баласына Абай аулы жацты андытып та койган. К,аз1р, мше, келгет де сол. Тепнде, Абайдьщ кыскц, жазгы тусппне унем1 шакцрусыз, емеур!нс!з, ез ер1ктер!мен кел!п, куш бойы Абайдыц сез!н 28

тындагансып, лем демей, уназ отырып, тустйсп б!рге ж ест алып, ез бечтер!мен атганысьт кете береги кеп юсшер бар ды. Жас талапкерлер ынтасы б1р белек болганда, бул адамдардьщ кебшщ максат-мураты да, 1здейпш де тек ет пен цымыз болады. Жуман сондай келпндерд!н аныц ез1 болгандыктан, бул алуандас келд!-кегп К!сшерге Абай да кещл белш, штипат цылмайды.Тек ез!Н1н мэж!Л1С1жараскан адамдарды алац етпесе болганы. К,аз1рде де Жумандар цымызга бас цойысымен Абай оларды умьпты да, айтып отырган кенесшщ желю1н кайта тауып, ез сезше ар1сп. Буньщ ойында отырган жацагы Магаш баян еткен «ешршындыгы», хакикатжайы болатын. Ажашкы сез Дэрменнен гныццандыцтан Абай еуел1 соны MYдipткeн ойларга тоцтады. —Акын айтса, емр шындыгьт айтсын дедж. Ол не деген сез? Бул туралы орыс хаюмдер1, ойшылдары ашып айткан. Элен сез емрдеп болыптурганды гана айтпасьш, оган теш у айтсындейд). Ягни сьш айту керек жене еюм айту керек дейд!. Жанылмасам, осы Чернышевский пиар! болса керек. Мубада, с!3 еткен заман- ньщ Кецпрбайдай ел еюм! туралы рауаят етпек болсаныз, соган байланысты бупнп кепппл1к кунде айтып журген «жарыкгык^, «аруац»дегендей магынасыз, нэрс13сездерщ кайталамацыз. Заман мшезшщшьщдыгынашьт, сынап айтьщыздеген сез!—деп, келел! узац ойыньщ кен ер<с1н ашты. Бул жешнде ^Кебек пен Енл!кпц ат куйрыгынатагыльт елп- ршу1 езге турл! шарасыздьщтан емес, Кецг1рбайдьщ Сыбан, Матайдан параальт, ею жасгы сатканьшан^деп ашьт айтьт кетп. Абайдыц кцмыз уст4ндеп узак кецею уй 1Ш1Ндеп саналы жастардыц барлыгын зор ыкцласпен тындатьт ед1. Бул кезде цымызга тойып цанган Жуман казанныц п)су1жакын болганын купп, Абай сезш тындауды крйган. Унем! Зыликамен Эйгер!мшц козгалыс, цабактарына царап отырган. Уй и естщ буган угымсыз сездер1 оны талай рет талдырып, кажыткан болатъш. Кейде тамсанып койьт, кейде узак-узац калгыпта кетед1.Енд! б:р кезекте Абай ез ецпмесш жастар айткан «хакикат^ деген жайга бурган. Оган ауысарда: —Бу да келел1б!р узак кецес!—деп бастап eдi. Жуман осы кезде баласына белп етчп, жастьщ алгызда да, кутсше цымтанатусш, жантайьт уйццга кетп. Абай «хакикат^ эцпмесш баганагы жастар цозгаган д!нге байланысты жайга екел1п, содан бастады. —Эрине, «хакикат* эр турт. Ислам д!Н! ез хацикатын бар мусылман айтатын «иман* шпнде келт1ред1. «Аманту биллаЬи 29

УемелейкатиИи, уак тубипи, уерсулуЬ» дейд!. Онысы сайьш келгенде, «шындыкдъщ»6epi кэлем-шарифте айтьшганда, болтан деген маузугда. Эзгет кояйыц. Жацындамен царсгырыпеткен 6ip философтъщ куранмен бахас жасаган б!раз сездерж рана издерге баян етешн,—дегенде, Кекбай тамагын цатгы кенеп адцы. Улкен куд1к еткен жузбен Абайга карап, «лайыцсыз нерсен] айтады-ау» дегендей цадалып цальшты. Барлыц жас атаулы енд! цымызды жигызып, И1р1ле жакцндасып, кызыц меслихат кут1п, Абайдыц жYзiнe тeлмipe царасты. Абай сейлеп отыр. — Сол философ айтады: «Ал 613 иланайыц, ягни цуран жаратушы иен!ц 6ip гана соцгы пайгамбарьша e3i айтып берген ce3i болсын. Солай болатындьщтан бул адам баласыньщ кеп ойшылдары, галымдары айткан сездердщ барлыгынан да дуры- сырац, терещрек болса керек. Fылымньщ гьшымы, шындыктьщ шыны, ойшылдыктыц ен жогаргы epi осында болса керек еш, ал 6ipaK осьыай болмай турганы Heci?» дейщ жацагы философ. «Унщстанда болган даналар, гректе болган ойшылдар ютап- тарынан бул ютаптьщ терец емес: Heci?»дейщ. «Хацикаттьщ ше- myi: Жаратушы KÍM? Галам AereHÍMÍ3 не? Жан не нерсе? Жене адамныцхацикатты б{лу1ндеп дереп не?» Осыларга шешу айтса керек. Элбетге, ец улкен, ец дурыс шешущ кураннан кутсе керек. Ал дурыстыгына келгенде, осы жайларга цуран берспн жауап, б^рыцгы-соцгы ойшылдар айткан жауаптардан кем сокканы ца- лай? Буныцфилософиясы, сонау цытаймен монголдартутьшатьш «буддизм» д4юн жасаушы Шакия Муни к)таптарынын филосо- фиясынан елс4з. Буныц айтар гылымы — eni6ip сынды кетере алмайды. Философия гылымы, астрономия, космогония жене дуниенщ жаралысы, адам агзасыныц эрекет сырлары турасын- дагы гьыымдар бар —6epi туралы цуран баян етспн ойлар карыц ашырады. KYлкi де болып шыгады, дейщ!—деп 6ip токтаганда, Кекбай «астапыралла» дегендей, кабак туйш, тес1н басты. Ал Дермен мен Магаш, Кеютайлар ездер! суйсжген ойларын аша алмасада, Абай айткан жайларга соншальщ ынтыга кызыгып тындайды. Абай елi сейлеп отыр. —Хатта, ол философ куран 1Ш1ндеадам илангысыз ертегшер де бар, гылым, фарасат бшген cay ацылды адамдар иланбайтын «жын, сицыр» сияктыларга балаша илану да бар дейд1. Еске алыцыздаршы? «Элем тэрэкейфе фаггала раббукэ би асхабиль филь» деген аят цандай ед1? Ягни, «Tenipi иеге куф1рлж кел- т1ргещцктен филь кауымына царсы, гажайып цустар келт, ер адамныц баласьша тещржщ nahap тастарьш тастап елт1ргет 30

кэш!одейд) гой куранда. Осыганкалай илануга болады? Яки, жене де кундеп бес уакыт намазда, мына Кекбай оцып журетш куран дуралыгы бар. «Цул аруз) бираббил фелак миншэррима халака, уеминшери неффэсэти филь гуцад» дейд!. Ягни, «раббыцнан сакта»деп сура, сицыршы кемшршншуберекке туйш, ефсун оцып сицырлап тастайтын пэлекетшен сакта деп пле!» дейд). Бул философ айткандай, e3ÍMÍ3 осы кунде иланбайтын, баксы-куш- наштыц сандырагына илангандыцгы керсетед! емес пе? Mine, «хакикат» деп журген1М!зд1ц Keñ6ipi бара-бара осылай ойлай берсек, сиыркуйымшакгап барып, елдене боп кеткеш де бар!—деп кулш токтады. Жасдостардьщ Ke6i Абаймен коса кудщ. Кекбай будан арыра шыдайалмай, тыскакарай тартты. Кэютай мен Дермен оган кулш калысты. — Кекбай 03ÍHÍH иманын ала кашты б[лем!—деп Магаш та мыскыддады. Кеютай барыншаашык-жаркьш жуз1мен Абайга эл1 де жабыса тусш: — Абай ага! Кекбай кашса, кашкандай екен! Мына философьщыз алкымнан алып тур рой e3i!Бунысы жен болганда, нем13калды, нерып журген боламыз осы?—деп едй Абай катгы сылкылдап кулгенде, Жуман ояньш Kerin, басьш кетерген. Ол Абайды жакгырмай карады. Канталатн кезш киыс 6ip тастады да, Абай жактан басын Tepic бурды. Казан астындагы от та emin калыпты. Эл! кунге Абай сейлеп отыр. Элдекашан тскен туспкп жеудщ орньша, сезден жальжпай отырган Абайды Жуман :ш!нен кыжыртьш жатыр. Абай Кэютайдыц киналуьш тус1ндеде: — Кеп философты окысац, будан да улкен, будан да ащы шындыктарга ушырасарсьщ. BipaK одан жонынды керсеттп Кекбайша кашпай, не дейпнш бшуге тырыс. ДМ ц камил екен, солдш кызыгына аркандыныктанып альш, сонан сон тьщдай бер. Ойга салып сына да, талгай бер! Тары 6ipa3 ой уст!нде Абай жастардыц <<шындык» жен!нде алгаш басталган сезше кайта оралды. —Ие, сендер шындык жешн акын ецбепмен жалгас козгап ендер. Ол — кеп ойлайтьш, унем! есте журелн жай. Жацагы ецпмелер:м1здщ де 6ip иыгы соган суйенген ед1. Кердмцздер, шындык эр заманда ер кауымда езшше ер алуан езгерещ екен. Timi, алые баярыны, д1ндерд1, ойшылдарды карайыкшы! Озге емес, дел Timi, кеше мына Дэрмен мен Магаш айтып келген зулымдык, зорлыщъщ езш Ранаойландаошы!—деп сел токуап ещ. 31

Кеютай едеттеп шапшандыгы бойыншатущле сейледг —Ойбай, Абай ага, сондада шьщдыкбардейаз бе! Эз!мбайдыц маньшан каскейл!к, корлыктан бетен не шыгушы ед<? Абай буган сабырмен, шыншыл мысцылмен жымия карады. —Солай керше ме? Ендеше, соньщ жацылыс, сырт кер!Н1с. Шындык эр заман емес, т!пи, б!р заманнын эр кауымнын ездер)ндеде эр алуан танылады. Зорлыцшы Эз1мбай, Текежандар ез айналасындагы элс13, амалсыз, коргансыз кепке ездер! етепн зорлыгын—зорлыцдеп атайиыдейс!3бе? Жо-ок? Олар «осымен!н. жолым, сыбагам, Ыррызбайлыгым» деп б]лед). «Атам Оскенбай кеп уст!не осылай салмагьщ салып еткен. Экем Цунанбай жене ез^нщдегетн ¡степ еткен. Солай етпесем, мен олардьщ анык нэ- сМ болмаганым»дещц. Зорлыкпенжауыздык, каскырлыкболсын маган десе... Б1рак оньщ бер)к устанган шындыгы, сумдыгы—сол. Ал жапа керген кедей ауыддарга соны «шындык» деп юм айтар! Булар шындыгы —бас коргау. М1не, осылардьщ бэр! де «шындык» жен1ндеп акын ойына аркау, азык емес пе? Откецщ жаз, бупнд! жерлеп шерле —бэр!б!р шындыктыем!рмен елше, ес!ресе, халык ойымен, арман сынымен елше! Мен айтсам осыган саяр ед!м. Кедейлер муны маган «Тэкежанга б1рбар»десе, еюншщен, «солар уыпн алые, тартыс! Жазган сезщ, айтар акылын болса, бэр[н ец алдымен осындайга арна!>дегенд]айтады. Сейлей келе тапкыр ойы удей тускен Абай енд1 тагы б1р тьщ жайды еске алды. Ею алаканын кен жайып,даусын кетере сейледц: — Иэ, рас-ау, шындык бф заманда жасаган эр кауымнын тобында эр алуан болмай кайтед!. Тагы б!р мысалга мен мьснаны, Россияны, орыс халкын алайын. Соган осы eз^м^зд^ц как касы- мыздагы Оразбай, Жиренше, тшт!, Тэкежандар калай карайды? Екшш! жактан казакгьщхалкы не ойлайды? Оразбайларша Россия деген—акпатшадегенменбарабар. Оганбагынышты, оданкоркаяы Жэне оган жагына журю, ез)ме не балама болыстык алсам, улык болсам, байысам, ал жау атаулымды оган жазалатсамдейд]. Эз4сол Россияга да шннен -ппп дос емес. Куш уппн аярлык етеш. Россия олар уннносы-ак! Ал халыкатынан 6Ь айтсац, бупнп казак несм: уш!н ендцпРоссия юм десек, нею айтар едж?!Ол ездерйюзгемел!м ютаптарын, ой алыптарын былай койганда, ен алдымен, ушы- киыры жок енер. Ол — сансыз кеп шаЬарлар, солар толган медреселер, ауруханалар, ютапханалар мен салтанатты сарайлар. Ол —анау Об^рге жеткен шойьш жол, Ерпсте жузген пароходтар, устще ки!м, колына курал-сайман, уйще буйым-машиналар берш отырган фабрик-заводтар, мше, осыныц бэр! де Россия гой. Бул 32

Россияацпатшанытанысацтанасен)танимьшдемейщ. Барабшсец, ала бшсецсет жатыркамайтьж, «келе берде уйрене бер!»деп оть:- ратын Россия гой! Халкымыздыц адал улы болсак, 6i3 осы Рос- сияны юмщ деп тусщщрем13? Эрине, досьщ дейм13. Шындыц — халыкдъщтшепн тапкан шындыцболсьш. Ендеше,дел осы себепт^ досьщ орыс eHepi деп тус!нд!ру1М13 лайыц. Эрине, бул да Оразбайлар ушж шындыц емес,—деп токгады. Ербол Абайды дел угына отырып, ез1Н!Цecui досы бул куйде кандайлык асыл ойларды батыл айтатынын ацгарды. Абайга сенген бойында, оньщ жанагы ойларын барьшша куптап Отырып, 6ipan сонымен катар, ез ¡ыннен касындагы КекбайРа 6ip улкен наразылыкойдыда ойлап кап ед. «Оразбай, Жиреншелерге не се­ рым, онаша сейлеген 6ip кум жацагы Абай айткан жайлартуралы Кекбай да 6ip суык сез сейлеген. «Абайдыц 6ip MiHi болса —ол аса орысшыл боп кеткет рой, тек соларга ранакарал отырмацпыз ба?» деген ед1. Ербол жацагы Абай сез)Н1Ц тусында, сондагы Кекбай ce3iHда еске алган-ды. Бунысы да тиянакть1 ой. 9 cipece, бупндей мэж!Л1с соцында кажет байлау сиякты. Эцпме осымен аякталды. Енд! б1разда Жуманньщ кептен куткен казаны TycipMn, жург аска е31рлене бастады. Конакгар тепе терге отырып жатыр. Енд! кынынан улкен erKip cap пышалгын алып колына устап отырган Жуманньщ сезге аралаекысы кедщ. Ол баганадан берп Абай м!нездер!не кыжалданган безмен, агалык ерк1нд!к жасап, дацгырлап сейлеп кетп: —Осы казак иттщ не оттайтынын б!лмейм!н. «Жуман кырт», «Жуман кырт»деп маган ат койып, айдар тагып алды. Соцымнан 6ip калсашы. Егер кеп сейлейпн Kici кь!рт болса, кешелер дуй1М едщжиьш алып, к у т бойы К^некецжалгыз e3i сейлеупд ед). Бупн мынауАбай тап 6ip ет асым жапа-жалгызез! сейлед1. Кеп сейлеген кырт болса, анык кырт осылар емес пе! Менде осы не акысы бар «кырт»деп кыр соцымнан калмайтын!—дегенде, Абай кольш жуа алмай, ене бойымен селюлдеп, катты сыкылыктаптсудщ.Еюкез!- нен жас акканша кулген. Буныц кулк1сже сыщгырпаган Эйгер!М кулюс! де косыдды. Абай ел жиябе^ё!.'Жумйй#№^МЫ<С'Йр жауап айтгы: - Уей, аксакал?- деп куле У тю кжп сейлепеуреленудц кажеп жок. «Катьсь ъ ..падужъм акылболтан екен» деген сез де ж етед! - легенпе;^#ДкЙ^У !&лд!. Буньщесже Жуманньщ сощы кыста ез уйнде отырьш айткан 6ip ce3i тускен ед!. Жуман кыстыгун! тацертец деретке шыгьт

келед1. Аздан соц кун бузылып, капы жел турып, ак тутек боран болып кетед!. Сонда Жуман терезеге карал катыньш шацырып алып: — Уей, цатын, сен бщщц бе? Барана улыжарыкта отырып алганым цандай ацыл болган, е?!—депт!. Дастаркангакелген етп де кесе алмай, Дермен мен Кеютайлар цайта-цайта кулюед!. Ацылбай Абайдыц теменп жагында отыр ещ, катарындагы Эйгер1мге салмацпен сыбырлап кулш сейлеп жатыр: —Жецеше! Ол Абайды экем демейпнде, Эйгер1мщ шешемдемейпн. BipiH «Абай ага», 6ipiH «жецеше»дейтчн едет! бар. Жасынан Кунанбай мен Нурганым цолында ескецщктен ез!н солардыц кенжес!мш дейпн. Абайга iHi ecemi сейлеп дагдыланган-ды. Эйгер1мге сыбырлаган езЫнде: —Жецеше-ау, мьтау кайнагац не деген елер1н бшмес ацкез ед1! Мурттай ушканьш кердщ бе? Абай агамныц мысцылына ажалды Kici тал болсын да!—дел, Эйгер!мд1 коса ел!к*прд1. Эйгер!мтц кулккд катты келседе, кайнагага кулуден именш, кысьша кызарып, артыцдагы Зыликага 6ip нерсе айткан болады. Жуман аздансоц купкш1 умьпьл кеткен екен, етке сылциятойып алды. Бцщ жас сорпаны улкен сырлы аякден уртгай огырьт, баска 6ip тыц сезге кеы т: —Маган Kynin болдьщ гой, туre! Енд) тепе кулюнцц тыятын сезщ мен айтайын! Ж1птек неге кутырьт журдеп ещм. «Bipауьшы eHeyryHi Келкайнардьщ уетшен кузекке Kemin келе жаткан болып, менщ маядагы шеб!мд1 жылкысына жепзш KeTinTi» деп ед1м гой, Абай. Ыргызбай жер!нщ муртын басуга Ж1птект1ц батылы калай барды? Содан 6epi ызам бар. Есем Kerin жур демеп пе ем? Кеше «&ммбай мен Ж ттектщ ана 6ip ецшец cinipi шыккан кеп кедей негьт тшге келш TipeceriH болды?!» деп те тацгальш ем. Эздер!, Timi, бас курасып, шуласып, 6epi керген сиырдай мещриед дейщ. Ыргызбайдьт жуаны Эз1мбай болганда, Ж1птектщ ciMÚrripi солар екен. Юммен юм шайкдеады?—дегенде, Дермен к утп Ж1берд{. — MiHe, тары 6ip шындык керек болса. Дел жацагы Абай арамньщ айтканы!—деп калды Кек1тай костай койьт, бас изеп. Жуман Дерменге караган да жок. Абай да елдекашан буны тындамай, бепн Tepic бурып алган, оны да елеген Жуман жок. Оз сез1н келел1кецес!м керш созьт отыр. 34

—Эй, осыныц бершщ туб! тепн емес. Ж1птект1кутырткан тагы 6ip желж бардеп ем. MiHe, солтепн болмады. Ж1птекке тагы жел1Кб!те бастады. Бупн соныц неден бу алып жургетн 6ínin кеп отырмын!—деп жатыр. Абай бул сездерд! жакгырмай, енд1 кабагын шытынып, мойнын Tepic бурып, амалсызтындап отыр. Жумандан.гырлаган даусын катере Tycin: — Енд! м ет тында! Тындандар, MtHe, каладан хабар ecrrin отырмын. Жана б1зшн ауылдыц шет!не согьш, таудагы Ж1птекке кдрай 6ip шапкыншы кетп. Суй1нш1 сурап, куанышы койнына сыймайбарады. Эулеюлетп барады. Элп TycirrnH Мадиярдейпн, ана 6ip цоццацмурьш ку немеа «сушнпп^децщ. Ацтуйенщ парны жарылды. Ж1птектщ жылаган жасын кудай ищ. Кез жасымды тыятьш арысым цайтты. Базарылым айдаудан щашып кепт1!»деп иен елк е т шулатып, жосытьш барады!—дед. Мьшау хабар уйдеплердщ 6epÍHe Жуманнан кутпеген оцыс, окшау жацалык болды. Абай елен erin, Жуманга жалт карал: «Не дейсщ, не дедщ? Мынауыц шын болса, жаксылыкхабар гой!»— дeдi. Эзге жастар муны костап, танданысып жатыр. — Япыр-ау, бар екен-ау! — Базекен Tipi екен-ау! —Келген!-ак канат кагып! — Cay жетсе, куаньпп-ау мынау!—десп. Жуман бул уйдщкуанышын костайтьш кещпде емес. Энге кеп Ыргызбай сиякгы, Базаралыньщкдйткдньшабундатук те суйону жок, кьшжьшу гана бар ед. Ол ез ойын ез!нше топшылаптаратьш жатыр. —Тэкежан мен Шуоар оолыс оолып турса, елге келмек тупл, елд тус1нде де кермес ед. Мьша биыл Кунтудыц болыс болганын бМп, кажы баласынан улыкгыккеж етн eciTÍn, ананы арцаланып кел!п отыр рой. Неменеце куандьщ, туге! К^1зыгым кедщ деп пе ец? Ць!зыл кез пелен келгенан бшерещ! Айтгым да койдым!—дед. Абай ещц буган ашулана сейлед1: —Же, токгат, аксакал! Цырык жыл достыкболмаса, кырык жыл жаулыкта жок. Базаральщаналмаган ешщ бар маед?! Келсе кайырлы болсын! К,адамы кутты болсын!—деп, Жуманнан жуз тайдырып, езге дос жастарьша карады. —Крталдыкпен кастыкды К,унанбайдьщезге баласына бердк. BÍ3 бул хабарды куанып карсы аламыз. Eлiмнщ арысы болатын. Мен деген жастар, ергец кебщ атганьш, Семейге барып, алдьшан шырындар. Мен1н т!леулест!пмд1, бауырлык куанышымды 35

аддмнан ала барындар!Байлауымда, буйрыгымда осы!—деп, 6ip- ак туЖп токгаган eni. 3 Жуман айтцан сездщ Ke6i дурыс болатын. Базаралыныц кэщып келген! де рас жене «бурын емес,дел биьшгы жылы кашып келуше себеп—Кунтудьщ болыс боп тургандьяы^дегет дедурыс. Базаралы 03¡H айдаткан Текежан, Шубарлар болыс болып турса, бул ich icTeyre бектбес ещ. Откен сайлауда Кунанбай балаларынын колынан 6ip жолы улыктыц Kerin, Шьщгыстыц бодысы Бекеншщен шьщцан Кунту боп алды. Бул уакига букш Тобыктыда талай жанды тан кылган, ойда жок окне ic болды. Семей оязыньщ кептен 6epri ояздык началь­ ниц Казанцев сод соцпы сайлауды ез! келнпетюзген. Bipan ол дел сайлаудыц соцгы сагатына шейн болыс Кунанбай баласынан бетен 6ipey болар деп ойламаган. Кунтудьщ болыс болып шы- гуы —Кунанбай балаларына цаншалык ойда жок сумдык болса, ояздыц ез1не де соншалык жат керш ген. Бул ¡crin басы еткен жылы кектемде Жидебайда, Оспан аулына келген жуандардыц 6ip жиынында басталган-ды. Ол кездеп болыс Шубар Шыцгыс ел!тц ipi аткам!нерлер:н осы Кунанбайдьщ улкен аулына, Оспан отырган уйге жинатцан. Журтты жинаган ce6e6i оцщау 6ip жай болатын. Текежан, Майбасар, Ыскацтармен акылдасып, Шубар жаца сайлау алдында ел ангарын туймек болтан. Кунанбай баласына ¡штей карсылык ойлаган nie; бар ма? Жана сайлауда булар атайтын жаца болыска ереуш болмай ма? Енжар кещлде журген атцамшер болса, солардыц сырын тартпак, алдын ала ажарын андамац. Кубылу- кыбыджу болса, ерте ерекеттер1н !стемек. Mme, осыцдай imKi есептермец Шубар жуз каралы атцамшерд кеккдека сойып конак еткен. Жиын ортасына Шубардыц тагы 6ip салган ce3i бар. Оны- сы —ер кеаде болыс болып отырган оюмдердщ ел успне салатын ютенше цвыуьшы турады. Ол — патшадыктыц жыл сайын едден адатмн адым-салыгы емес. Болыс пен бидер алатын «каращыгын^ деген салыктыц жайы, «Болыстыц сойысына, крцащем, м1ню-6#рмйне* деп ел басыиа улест!рт салынатын салык, е^нщ е^еб;де., т е п де жок, Халыкш жебей сауып, улык атаулы атжгын жем-пара осы.

Белпл1 елшеу, мелшер1 жок бул шыгьш, аныккаращы жолмен алатын жем болгандыкган, оньщ атын журт «карашыгьш»дейпн. Тепнде, бул icii 6ip Шубар емес, будан бурын болыс болып келб жаткан сан Шубарлар мерзщщ «к,ор»erin алган. Жуздеген койлар саны, кеп ат майы, акща-пул, кеп мулж болса, болыспен тырайы жацсы билер, елубасылар, старшындар жене эр рудыц 6íp шошагы —аткамшерлер, осы «карашыгыннан» улес алыпжуретж. Болыстьщ биылгы сальш отырган шыгыны жылдагьщанкеп болса да, Оспан аульша жиналган «елагалары» кеп кермпей, тез кел!С^ кен. Эр старшыннын билер1 мен елубасьшары, аткамтерлер4ез yлecтepiн бeлiciп, ездер1тц кол астындагы шацырак иелер:нщ берже косымша сомаларды жазысып жатгы. Шыщыс он eni старшьш ед!. Сол он ею старшынньщаламдары Оспанныц соцгы жылдар салгызган жаксы кыстауыныц кеп белмелерше, даландарына тарап, уШр-уй!р кенеседь Шыгынды ез колдарымен улеспрт отырган топтардьщ кайсысьш кореец де^ едет-мшездер! ôip-ак турл!. Бул отыргандар ез шаныракгарына немесе ÍHi-туыскацдарьша шыгыцды салмайды. Эдщ, аукатгыны коргап калып, кайда момын, жалгыз-жеут1к, кайратсыз^ коргансыз шацыракгар болса, соларды атап, 6ip де тунцнгш тастамастан улес беред!. Осы сыбаганы халыкка салып жаткан мшездерш ездершше 6ip кисынмен ¡стеген болысады. Эр ауылнай ортасына жиын барса, улык журсе, уй т:плсё, конагасы, лау келсе, осы аукаттылар унем! кеп таукымспн тар^ тады-мыс. «Кедей-кегпшкке юм барады? К,оксык, коцсыгына юм токтайды? Оларга тусспн лау да жок, сойыс та жок Айранына, отбасына ортак та жок EipaK олардыц аты да «ел» емес пе? Вн^ деше, тым курыса, осыцдайда сел салмак ce3CiH. Эйтпесе, юмн1ц Кол астында екенш, улыры KÍMекен!н де умытар. Цудайын да умытар» десед1. Сейт1п, «карашыгынды» ездер! eдeйi шетке каккан, шыр б!тпеген жыртык-шокпыт лашыктарга салып жаткан. Халыккакэрсы жумсалган бундай ¡стердекабакиентабысатын ел жуацдарыньщ ынть!магы—«6epi кергецде 6ipireríH ауыл итш{ц М!нез1ндей». Халык соларын танитын. Оз:не карай аунап тускен ер алуан уздкс1з, танымсыз «карашырындар» жайын езара мундап коягын. Б:ракбите, аксакалына, старшынына, болысымен бепне шаксьж ба!? «Оларра айтканнан не тусещ? EípeyiHe айтсац^ 6ipeyíHe сштейй.Ажы, ак тас пен кек тастын арасына барьш Í3Íжотзлады. С ез—тек бос шыгасы. EipiH-6ipi жебеп, демеп, неше сакка урадь!

да, шан цаптырады. Аягы, «ауыл ит!Н1ц куйрыгы кайкы» дейсщ де, тущлесщ де тоцтайсыц» дейт1н. Жидебайдагы жиын Шубардьщ «карашыгыны» жен!нде де Цунанбай балаларына жат ажар керсеткен жок. EipaK кеп шыгынды кеп шацыракда белу он,ай да болган жок. Тацертец кел!п шай 1шкен, одан кеккасканыц ет1Н жеген жиындар туске шей1н сездерш тауыса алмады. Туе aya осы ауылга Дэрмен кедщ. Озшщ улкен уйлер)н жасы улкен атцам!нерлерге босатьт берген Оспан туктр уйде жеке жиын жасаган. Бундагылар—Оспан сиякты колы босгар. Цызык куган, туспк андыган, жай кыдырмалар. Орталарьша Дэрмен келгенде Оспан куанып калды. Дермецщ ез касына отыргызып, кысырдыц кою кымызымен сыйлап отырьш, колына домбыра устатты. —Жаксы келдщгой! «Шыгындеген боп, мешкей кемейлерше тыгын ¡здеп жаткан жуандарьщ анау!Аулымды басып, мазамды KeTipin болды. Тшеущ 6epcÍH, осылардьщ жон TepiciH сыдырган елендерщ бар ма Абай екеу1нн)н.? Соларынды айтып, тым курыса, ет!Ммен шайымньщ ececiH enepmi?—деп, уй imiHкудщре сейлед. Дэрмен бегелген жок. Бул жиын эл4 есттмеген 6ip улкен елецщ жедщрмелей шубыртып айта женелд!. Оспаннын анык тшеген елец!. Елдщ содыр жуанын, ку болысьш, паракор билерш, тьшымсыз партия басыларын катты ызамен, кекес!н мыскцлмен ейплеген анык Абай сез) екен. Оспан эр сэтте каркьщдап кул1п: — Бесе... бесе! Сой, сейтш! Tacna Т1лгендей сок, бауыр сыртынан!—дей тусед1. Оспанньщ кецш кызуы тукп1р уйщ тепе жел!кт!р1П, мез erin, кулд1р!П отыр. Дермен де осыган орай шыркай тус!п, агындап ойнакы жырлайды. Аздан сон бул уйдщкызу-дырдуы улкен билер, шонжарларды да елен етюздь Б!рен-сараны есжтен карап, елец м ент ацгарды да, арттагь! кепке мел1м erri. Сейпп, Дэрмен елещнщ ортатусында улкен уйдеп Оразбай, Жиренше, Бейсенб!, Абыральшардаосы уйгеюрш, сезтьщдады. Абай елещнщ булар келген тустагы зилде катты ед. Дел осы отырган, кунде жиьш курган, беле куган, едщ жеген, ант бузгыш, достык саткыш, алдамшы арам аткам!нерлерд1ц берш тацбалапты. Оразбай кулген жок, кулмек тугш, жымиган да жок. Оспан ез тобымен ел! де мез болысьш оть!р. 38

Ацыры Дэрмен бар узакелещц, сыншы жырды айтып болди. Билер тобы томсарып, жым-жырт отырып кап ед1. Оспан Оразбайга бурылды да: —Е, байеке, негьштыжырьшьшкаддьщ?Дал тебецнен тускеш жакпады-ау, э, Абайдыц?—деп тагь: кулд1. Оразбай салцын цабацпен, тукп1рл! тесМ н ойлап калгандай ашулы сейлед1. — Осы заман..— деп алыстан тарта бастап,— бузылады-ау! Бузылгалы тур-ау! Сонда бузатын сен боласыц-ау, цажы баласы!—деп, Оспанныц басынан аса, жогарылай парады. Кдсындагы айлашыл, алаяк билер Оразбайга ем!не, исше карап кдпты. —Бупнп ип жаксыны ауыльща жиып алып, осылайша баска сок! Абыройьштек! Бетжырт, уе, перде жырт! Балагада, малшы- жалшыга да курык бер!.. Буза бер!—деп, колын ôip-ак cúmcri. — Уей, Оразбай, не дауьщ бар!? Шьш жаксы болсац, саган айтылган сез емес. Ал жаман болсан, жацагы сезден e3tHju-e3ÍH танысан—ез обальщ езще!.. Мурдем кат!—деп, Оспан сакыддай кулген-ш. Дермен де cynciHe кул!п Ж1берд1. Жуандар Оспанса дуана кергендей жирене карасты да шыгып кетп. Кун ецкей1п бара жатгы. Сол кезде тыскд шыккан Оспан ез кыстауыныц айналасында, корыкта каптай жайылып журген еншен ерттеул1 аттарды керд]. Жуз каралы конакгьщ аты мьщау кыс аягы б1тпей, кектем шыкпай, кун райын багып журген кезде колдагы мажа керек корьжгы ойсыратып жеп жатыр. Шубардьщ жиыны мен ас шыгыньш кетерсе де, Оспан мынау жуз аттыц корыкгы жеп жатканына шыдай алмады. Дялядя журген конкак мурьш, зор денел! малайы Сейтканра акырып eMip етп. — Еч1мд1 жегетнен, жер1мд1 жеген1 батгы-ау мыналардьщ! Тарасьш! Тарамаса, каз1р кольща сойыл алда шапкылап барып, бар атын куып экеп корага тык! Дастаркднымды жайлаганымен коймай, корырымдытагы шиырлатам ба? Ку, шапшан! Сойылдап айдап кел!—деп, катты буйрыгын берген де, конак imiHe кетш калган-ды. Сейткан сол бетте колына улкен кара сойьищы алып, жацын турран конак атын ереден босатып мМп, куйыкгыра шапкац. Жуан ауылдыцсотт<дрмалайы, ез1ожар,догал жас, тепнде, Оспан «шашалдесе, бас алгандай»ic ететш. Айгайдь!салып, агызып бара жатьш, ер конакгьщ ата ураньш шакыра акырып жур: «Сак- Тмалак! Кет1бак! Ж1птек! Бебец! Кдрабатыр! Жуантаяк! Топай! 39

Торгам!» деп айцайлады. Оз1 6uieTÍH ру басыларыныц топ-топ аттарыныц тустарына кеп, тацбаларына царап, урандарын шацыра журл, ередеп атгарга жауша тиген. Дамылсыз айкдйлап, акира урандап журш, тыныш жайылыста журген аттарды уркле кашырган успне, узын пара сойьшмен сауырдан, *прсектен урып, сатырлата куды. Жуз каралы тусаулы атты ерттен кашыргандай ypKiïin, шоцытып, ceKipTin, дур1лдете цуып отырып улкен ат кора, кой кора, туйе коралардьщ какпаларына сойылдап кеп тыкпалаган. Сейткэннан шошып алгансем:з жарау, ж елт кеп аттар алдарьщда от пен су турса да бегелместей.Жецк1Л!П кеп жацагы коралардьщ какпаларына какгыгыса, таласа умтылысты. CeKipe Kipin жатгы. EipaK коралардьщ капалары аласа ед{. Жай юрмей, cenipin KipreH тусаулы аттар мандайшага б т к ерлер4н:ц алдыцгы кастарымен сарт-сарт урып Kipin жатыр. Сейтканньщда, Оспанныцда ойында жок 6ip окыс ic осы арада кер!нд. Кушт! аттардьщ сеюрген екпМмен мандайшага согылган ер атаулынын алдыцгы кастары шет1нен шарт-шарт сынып, ушып-ушып Tycin жатты. «Карашыгынды» халыкка белгенде ынтымагы 6ip жерден шыккан жуандар, бупн 6ip кезекте ездер1 улесет{н олжаны да айтыскэн-ды. Сонда Кунанбай балалары караулыкжасап, жемнщ кеб!н ездер! басып калды. Бул елдщ ipi бай, салмакты жуандары Оразбай, Жиренше, Бейсенб1лер осы мшезге де наразы боп ШЫКТЬ!. Енд! кешке жакын сездер1н 6ÍTÍpin, атка конура келгенде жуан шонжарлардьщ барльны ойда жок елект! KopicTi. Eipey eAeñi мазакеткендей, тепе ерлершщ касын опырьш, шунтитып жок кып ж4берген. Бул жиында Оразбай, Жиренше, Кунту, Бейсенб!, Абыралы, Байгулактар бастаган нелер байлар, нелер жуансыган мырзалар, сезуар, пеле баккандар болатын. Оспан корасыньщ алдындатурып мынадай маскара болган куйлерш барлык жуандар айтыспай-ак ануарысты. Ауыл neci —Оспаннан жен де сураскан жок. Буларды атгандырып жаткан Шубарга да шырай ôepicneAi. Koôi кош айтыспастан Kerri. Алдьщгы топта Жиренше мен Оразбай бар едЬ Кдстарына Кунту мен Бейсенб! жеткенде, сол eKeyi сез бастады. Ец алдымен Т1л каткан Жиренше: — Шектен аскан шыгынымен Шубарын байытамыз деп жиылыппыз. Жазыгыц бар ма, агайын? Дегенш icre^K. Барды осыларга 6epin, 6yriH улестен де какас калдык. Ei3re де олжа TycciH деп, тым курмеа, Me3ipeTi жасады ма? Ол-ол болсын, жа, 4Q

мынау керген1М13пай мазагымыз!?—деп, катарында келе жаткан Кунтудын опырылып калган epiHin касьш камшысымен салып кетп. — Аскан екен Кунанбай баласы. Tirni, бундай корлыкты Кунанбай да керсеткен жок. Teri, б!зд!Н e3ÍMÍ3 буларды бузып болган екенб13. Кудайын умьггкан екен мына Кунанбайлар. Тап осы жолы туяк cepinneceK, бер!М13д! де атанын,еруагы атсьш ! Ит болайык, енд! кыбырламасак'— деп, Оразбай жалгыз кез1н жалтылдатып, айнала карап, канын ¡ыпне тартып сейлед1. Бейсенб! жай сейлесе де, унем! капысыз есеппен сейлейпн. Ол алдьщгы екеуiгана емес, езге сейлемегендердщдетусш барлап бмд! де: — Уей! Осы алцынган ашуыц ба? Сонынды гана айтшы! Жуз1ме айтшы, жарцыным!—деп, Оразбай мен Жиреншеге кезек кэдалды. Ананьщ екеу! де, Бейсенб! де улкен ашу толцынып келе жатканын ацгарды да, сетте сацк eTin, шолак жауап 6epicTi: — Эу, 6ip кудай, 6ip куран! Ашуым — ашу! KeriM — кек! — Bip эруак, 6ip кудай, елсек те касындамыз. Тек айтшы б!рдемещц!—деп Жиренше костады. Енд4Бейсенб! ширап, шымырлап алган екен. Дагдысьшан тыс шапшан сейлед!. — Эуел1, осынын рас болса, ашуынды сезбен шыгарма. Айтысар тук те жок- Ацгарылмаган дуние жок. Шашау сез шыгарып, кеп алдында Kenipin, ертец апарып сырын Кунанбай баласына жеткЬет!н Kicim жауынньщ улкен! деп бш. Казф шашау сез шыгаратын орын емес. Komi де касымызга алмайык! Осы топтан жет!-ак Kici болайык та, былай бурылайык. Ана K,a6eKenHtH басына карай тарт! Кенпрбайдын зиратына барып турып, серт уеден: сонда туйем!з!—дед!. Катарындагы жуандар: «Макул!», «Болды!», «Тарт!» десп. Жиренше 6epÍHÍHсонынан сез катып: —Бер, тэц]р, берекецщ !Кенпрбайдын каб:р тасьш тебеме Т1к KOTepin турып, серт беруге бармын! Тек к!мд! аламын касыма?— деп, енд)п icTi ез! бастайтын aHfap керсетп. Сол арада тертеу-бесеу1 атгарьшьщ басын TyñicTipin турып, жаца сертке, антка ортак erin алатын К1сшер1н шапшан санасты. Атаган KicinepiMeH окшауланып белш т алып, 6ip*ron салт атгы ымыртжабылабергенде Оспан корасынан тай шаптырым жердеп Kepi еруак — Кенпрбайдын би!к, шошак моласына келш, ат тумсыктарын TipecTi. 4Ï

К,арлыдала ымыртца такау царауытпай кекппл тарткан. Ак- кек рецщ суыцдала. Сол даладакоцыр-куцпрт б тк молатур. Жуз жыл бойы бар ещрден басы озран шошак, сопак калпында ел! балгын. К,обыраган жер1 жок. Кецпрбайдыц эруагы nci Олжай, Ж1птектщ надан нэсмше ел: крндайлыцкащрл:, кущретп болса, моласы да сол жуз жылгы мызгымас мещреу, тылсым куатьшан айнымагандай. Бул молam бацсац, заман да етпегендей. Сахара зацы да бар каталдык, бар надандыц зулымдыгымен молаша мызгымай калгандай. Тар ес1ктен царангы куыс naôip imi ацра- рылады. Онда унс!з, мецп тун. Жарыкпен, Т1рл1к утм ен шар- пысцан цыныр карануьыыц. Айналада ызындап, кешю аязды жел соцты... Жацын шилер басы купсек царын cúiKÍTin, мушюлдж халш куптайды. Аласа, елс!з жас буталарда жел ектшнен калгак кагып, тыным тыныштыгынан айырылган... Осындай куш пе­ нен ej!cÍ3Jt¡K айгактарыныц арасында, кайсар мола ез1 де иес!3 ещрдщ кара куш!ндей децки!п, цатцыл карап, суык мунмен карауьггып тур. Оразбай мола басында кураннан бурьш 6ip тш капы. Багана Оспан уй!нде Дэрмен аузынан ест1ген зерл1 сын арцасына ел! батып кел!п*п... Ол сездщ туп айьшкер:н осы арада есже алды. —Абызы Абай болса, Абай болса... М етц сыйынганым 6ip еруац, 6ip кудай! 9 з:цсщ, бабам! Азган менен бузтццы езщтап, еруацты, киел1ата!—дед1. Бунысы да 6ip ант, сертгей... Арам поле болатын. — Абызы Абай болса, сопысы сурция болар енд1пнщ!... Кесерм!з кесшпр TuiÍH, жольш!—деп, Жиреншеде молага уцщщ... Бейсенб: куб!рлеп цуран окып, 6epi б1рдей бата цылысып болган соц, осы арада турып жсп бай аса 6ip цатты жасырьж байлау жасасты. Мунда терт старшьш Сац-Тогалактьщ атцамжер1 —Абыралы, ею старшын Ж1птекд1ц басы —Бейсенб1, Есболатан — Оразбай, К&пбактан — Жиренше, Бекеншщен — Кунту, Жуантаяктан —Байрулак, Топайдан —Байдщда бар. Булардыц Кецг1рбай басында берген анты, ец алдымен, купиялык жасырында. Сыртка шыгарып, булк етпей, дел осы бейуацтан бастап жетеу: К,унанбай балаларына царсы бата- ласады. Алда ек1-уш айдан соц болатын сайлауга шейш буюл Шыщыс ел!н К,унанбайларга тугел царсы ез1рлейщ. Партияныц тартысьша ат пен пулды астыртын 6epin, елубасы атаульшыц барльнъш осындай купия батамен, капы сертпен тартады. Малды да, сырды да кепке жаймай, тек он ею старшынныц шар салачын елубасыларына рана теrin 6eDin отычып. vHeMi астыотын еоекет 42

етед1. Сыртгай Кунанбай балаларымен бурынгыдан да тэгп-тату журед1. Оларга «атаганынды аласыц» деп, yHeMi жылы-жылмац журю керсетещ. Дел сайлаудын сагатында шалцасынан салатын болады. Сол тунде осы сертп жацын жердег: Жиренше цыстауына барып, сонда цонып отырып, бар уед ет аныцтап аяцтаган-ды. Кунд1зг1 Оспан уйнде жеген кекцасцага царсы осы кеште ацсарбастьщ eri жел!нш, кекцаскдны ацсарбаска бастырудьщсерт уедес! бек!ген. Сонымен, айткандай, уш айдан соц цан жайлауда, К,унан- байдыц улкен аулы отырган Пушантайда сайлау куш келген. Кунанбай балаларынынталай жылдан жемдеп журген айлалы досы — Казанцев ояз кеп куймемен цоцыраулатып, жер кущ- ренпп келген болатын. Казанцев бул жолы цасына ез1Н!Ц кел- бетп, сем13,кек коз бейбшеи Анна Митрофановнасын ерте кел­ ген. Уш кун бойында булар Оспан ушнде цонац боп жатканда, Анна Митрофановнаныц иыгына цальщкара Ж1бекпентысталган булгын 1одк жабылган. Катгаулы аккуйрыцтар да Казанцевт1ц тем!р сандыгьша салынган-ды. Бул жолы Кунанбай балалары болыстыцты Оспанга беруд уйгарган. Оныц алгаш рет улыктыцты сураганы осы жол. Бул кунге шеЖн Кунанбайдыц ез балаларыныц цайсысына болсын ез1тн молдуниел!пн ¡ркус:з керекке жаратканы болмаса, Оспан ез басына тук те \"плеп керген емес ед1. Ka3ipri шацта цырыкда тацалран, бац-деулет! барынша шалцыган Оспанныц 6ip улкен арманы бар. Ол —бала. Оспанныц Еркежан, Зейнеп, Торымбала дегенуш ейел^бар. Б:рацушеушенде ел16ip нересте юскеп керген жоц. Крлыцуйр, кеп ауыл Кунанбай шнндесондай жалгыздьнъш Оспан ез1 шггей капы камырыцетепн. Кейде ол алпамсадай альш денес!мен сол жайды жанкуйер жакындар арасында куйзел!п айтцан шацтарында ецкищеп жылап та ж^берепн. Бар Кунанбай, Ыргызбайдыцбайы, мырзасыда e3i. Улкен орьшньщ жалгыз иес1 де 03t. Bipan осы 6ip жай оны сыцар муй4з бугыдай,сынык канат суццардай erin, кещлш санадан солдыра берепн. Сондыктан биыл ara-im тобьша: - Мен, тым курыса, осымен алац болайын. Осы 6ip жол улыкдъщты маган бер:ндер!—дегенде, бар Ыргызбай, Кунанбай боп, ар жагын айтцызбастан, «ещцп болыс Оспан болсьш^ деп уйгарыскан. Ел не дещц? Журт жайы цалай, оны тепнде, Кунанбай бала­ лары ойлауды умытцан. Олар болыстыкты ездерюе орган, тел аты 43

деп бш етт. Бупн 6ipeyi иемден{п жургетмен, езге Кунанбай балалары «ертецп кун! ез!мнщдетацымгабасарым»деп карайтын. Кудайы мен эруагы эдей! осылар ymiH бел:п 6epin койган, «улеспеген енш!сЬ>, «басыбайлы берекес1» санайтын. Казанцевгп Оспанньщ уйте туармес бурьш бар Кунанбайлар: «Осыуй —болашацболыстыц уйЬ>деп екелген. Улыцта Оспанньщ сыйын Kepin, парасын, курметш цабылдап жатцанда «болысым», «сайланатыным» осы деп сенген-д). Бул жолы да сайлау уйлер) эдеттегщей ерекше боп Т1плген. Улыктар жататын жай уш уйден куралган. Белек-белек, буын- буын уш децгелек зал сиякты. Оспан ymtepiHin касьша 11плген осы сайлау уйлерщде еуел:, тац аткалы елубасылар белек жиын жасады. Эдет бойынша болыс сайлауыньщ алдында улыцтыц кез!нше осы жылы ел басына тусеттн алым-салык улеске тусед]. Ояз бен крестьян начальнип бул куш кастарына тек елуба- сыларды гана алып, осы болыстыц бар старшындарына тусепн патшалыкалымь: мен салыгын белпзд!. Bip старшьшнын уй саны кеп, 6ipeyiHiH малы, басы молырак, сонын ангарына карай, старшын басы децгелек тускен салыкты 6ipeyiHe аздап ауда- рыстьцэып, нактылы улес 6epicew. Дел осы салыц белуге крестьян начальнип мен елубасылар катысады. Шыцгыстыц он eKi старшьщында отыз елубасы бар. Сол елубасылардыц алгашкы жиынында бар :ске басшылык еткен Семей уезшщ уш1нш! учаске крестьян начальнип Ники­ форов бодды. Ояз буньщ успнен карайтын улык болгандыктан, жумысты Никифоровтьщ ез1не баскартты. Ал e3i тек кана кальщ дене, бурыл мурт, курен жуз1н салкын устап, унс!3 отырды. Кеп жылдардан 6epri дуан улыгы Казанцев патшалык eMipiHin бул енцэдеп улкен еюл1 e3i екецщпн умьппайды. Суык кезден, кулюс: аз туйыкжузден езтщ салммъщда, зшн де казак атаулыгатаньгга бшедь Оныц бул сахарада азды-кепп *плкататын адамдары касын- дагы жас казак плмашы мен болыстьщ necipi Захар Иванович. Халык буны «Закар» деп атайтьш тепек necip. Ел казагында ояздьщ санаулы сез катып, сел шырай берепн xicmepi Кунанбай балалары: Текежан, Ыскак, Шубар болды. Соцры кундерде epi уйнде конак боп жатып, epi астыртын сый алгалы Оспанмен де 6ipep сезбен *пл катысатын. Оспан орысша б1лмей, тшмаш аркьиы сейлессе де, e3imn сырт ажарымен Казанцевка жене ecipece, онын ейел! Анна Митрофановнага суйюмш кершген. Буньщ катты кулюде аксиьт 44

кершетш мшюз аппак 11стер^ кызыл ерш, кара мурты да езгеше. Б1рде кызумен, б)рде кецщщ эзшмен айкын ашылып, жалт-жуж ет1потыратын шошактау улкен кездер! де есерл!. Шам отындай, лапылдап жангандай б!р шыншыл кызуды б1лд:рш туратын кез. Эзге туцгиык, кьпымыр аткамтершц бер1 шынын 1ш те тьыып, сырттан, бет ажардантукп сездрмеуге тырысса, Оспан олай емес. Олардьщ касында актарылып, агылып отырган кец сабадай. Кулюин де, ашуында, наз-наразылыгын да 1р!кпей1Ц. Шын бейш берген адамына ыстык кершейн кошемет!нде молтепл отырады. Улкен, ауыр, алып денес: бейй1 берген конагын кутуде соншалык тез козгалады. Онын шапшандыгы колды-аякты баладай окшау б1Л)Н1птурады. Осы жайларыныц барлыгы Казанцев пен эйелюе, Никифоровка, чтлмаш, урядник, стражниктерге ерекше жагатын. Олайша жагуына Оспанньщ жаратылысынан баска тагы да б1р оцай тус!нерл{к себеб! бар. Оз! колы ашык, кец, мырза бол- гандыкган Оспан улыкка ере келген косшы-коланньщ баршаонн, крестьян начальнип Никифоровтан бастап, стражник Сергейге шей!Н жене ояз бен начальник кецсесшщ атшабары кос шубар Ацымбетке ш етн сыймен сыпап тастаган. Уй ¡цпндеп салык сез! б1чтп, елубасылардыцдагдылы жиынн аякталган сон., кальщ елге енщ «сайлау», «болыс сайлауы^. ^би сайлауы» деген дакпырт есплд). Сайлаукумар кеп аткамюер пысыктар жиындарына бул хабар «бейпден ат келш^ дегвцдей окшау, шалшац, цызу боп тарады. Жаяу-жалпы топтанып, кейде шубалып, эр туска тарап жур! ен журт улыктарга Т1плген улкен уйлердц алдына лезде кел!ст:. Урядник, стражниктер, атшшь барларжиынньщэртусына тарап, журткадыбыстап буйрыкбери!. Кос буктеп алран сары ала камшыларын шалшац смтеп, жжж?тж журш, еуелде анталап келген жаяудьщ берш жажастырыш,жвйш тыксырды. «Отыр, отыр!», «Козгалма!^, «Катар отыр*, лама!», «Догар сезщ, догар!^деген шолак-шолакем!рперсайщяж жнылган кальщ едщ улыктар уйшен кейш серпмтш, алкж-кюяи отьцкызды. Кепши1!к жырактау орныккан сон, улкен уйлер алдында кермегет^жацщай белек екшелт улыктар мен сары атцщяышд, жез^ацдартарыскан урядник,сггражниктертанакэдщл-Ужждар отыратын ею бшк стол катар койыльш, успне алалы маклаз жабылыпты. Жаз кужне лайыкзы ак кительдер киген Казанцев, Никифоров жене жас казак ттлмашы шагаладай кершеш. Кун астында алтыцды, кумстт погондары жалт-жулт етеш. Ояздьщ касында суду кек кезд:, кел1сп, тольщ денел:, аппак егп мадам 45

бар. Ол жайлаудыц ыстык кутне пысынагандай албырап, кызара туе¡пт:. Жуца ж:бек орамалымен жи: желп:н:п отыр. Кальщ жиынньщ даурыгы басылран соц Казанцев бурыл мурт астынан катцылдау унмен цыеца буйрык айтты. Крестьян начальнип Никифоров орнынан турды. Онын сол жак канатыцдары катар столда казак т:лмашы мен болыстык пес:р Захар отыр ед:. Сол екеуше белп етш, начальник болыстык сайлау басталганын мел:м етт:. Кеп жиыннан улыктардьщ столына такау кел:п, окшау отырран б:р топ елубасылар. Булардьщ кейб:р1 малдас курган, кейб:р: жупнген, тары б:реулер: шынтакгап суйен:скен крлыпта, бастарынан тымакгарын алып, улыкгар ажарын калт етк:збей багып отыр. Болысты сайлайтын отыз елубасылар осылар. «Болыс сайдауы басталды»дегенде, Текежан, Шубар, Ыскак, Оспан сиякты б1р топ енд: рана улыкка *пккен уйлерд:н жаньта келд:. Елубасылардьщ б:р жак шет:н ала отырысты. Булардьщ ажарынбагып,тьшымтаппай, курескен юсщей цапысынандыскан Оразбай, Жиренше де сэтге кыбылжып калды. Олар да орын- дарьшан козралып, «жур, жур», «бас», «бол, бегелме» дес:п, ку- б:р-куб:р ет:с:п калды. Алты-жет: юс: боп, жанагы окшау отыр- ган елубасылардьщ ек:нш: жарынан, Кунанбай балалары отырран жакгьщ карсы канатынан кел:п орьщ алысты. Бул топ —ел: кунге м:г: мен туйщдерш, шогь:ры мен тобын жазбаган баягы жет: бай. Улыктыц урядник, стражниктер: сайлау уст:нде орын- дарынан козгалган к:сшерд: жазрь:рып, цамшы уй:р:п, мазалай беруш: ед:. Каз:р Кунанбай балаларына тимегендей, булардь: да кагажуларан жок. Буньщ да себеб: жок емес-т:. Шашын шош- каньщ жон тупндей удрейте т:кейткен кальщ бет, кара сур казак тшмаш баганатацертец Жиреншенщ колынан б!р топ кесек пул жене б:р буда усак акша алган. Сонда Жиренше аса купия сыбырлап, бул т:лмашка ек: т:лек айткан. «Ен эуел:, шар салран жерде тасты купы колыцмен сана!Менщ де атайтыным болады. Егер кун:м туып, сол деген:м болса, сен:н. жаксы лепесп жария- лауыц уш:Налдьш ала орамал eтíп, мынаны усынамын...» деген. Бунысы — елубасылар шар салган кунде мурты рана емес, бупл:мен Оспанга кисайып отырран улыктас карь:стырмасьшдеп паралап жаткан ерекет:. Кептен бер: сан сайлауды етк:зген, т:с каккан Жиренше быед:. Шарды, туб:нде, елубасылар салып болган соц, санайтьш улыкгьщ eзi болмайды, осы мынау столда отырран ек: ттлмаштьщ б:р: болар. Сол себепт: казак т:лмашкэ колкасын салран. Вк:нш1 туй:ншект: урядник, стражник ат-

шабарларга, мынаны коршап журген кеп «жаланкылыштарра бер1п цой»деп тапсырран. Олар жен1нде кадагалап айтканы: «Ал мынау жиьш алдында, эиресе, улык алдында окыс сез1М, оцшау 1С!мбола калса, камшы уй!р1п, какап турмасын. Бундайда бетке сермеген, шошайган колдыц езг де к1с1Н1ц пысына жаксы болмайды. Багына нуксан болгандай зш, зеку болмасын! Соларына осынымды да асатып койшы!»деп берген-д!. К,аз1р, М1не, сол бергет тап келгендей болды. Жиренше мен Оразбайга косыла Бейсенб4, Абыралы, Кунтулар шар салатьш жерге м!нбелей кеп оть[рды. Сонда да оларды байкаган, каккан улык кабагы ангарылмады. Ек1 жацтагы осындай усак козгалыс б1ткенж тоскан Никифоров ещц казак\"ллмашца б1рТ131Мкагазды экелуге буйырды. Оз1 турегеп турып, сол Т1з!мдеп адамдардыц аты мен экесш атап тур. Отыз елубасыны начальник санап тур- ганда, казак тшмаш та катгы санкылдап кайталап айтып турды. Бар елубасы: «менм!н», «бармын!», «мундамын!» дес4п ун катып шьжды. Осы кезде крестьян начальнипнщ алдьша эдем1 сырлы, терт кырлы сулу сандыкша кеп орнады. Енд! жанагы аталган елубасьшарга сол сандыкгы сипай турьш, крестьян начальнип ец б!р менд1, ен тиянацты кыска сурак койды: — Же, Шыцгыс болысыньщ выборщиктер1! С!здер бупнп жана сайлауда ездерйцзге болыс етш К1МД1атамаксыздар? Соны айтьщыздар! Сол-ак екен, Цунанбай балаларьшакарал, жалтактап отырган б1р)нш1 ауылнайдьщ елубасысы Ейргеп Шубарга жалт карады. Бурынгы сайлауларда теселген омырау эдет1мен Шубар лезде емеурш берд1. —Атап кал!Бол, алдымената!—деп, Ес{ргепке кунк ете калды. Сол арада Еаргеп: —Уе, таксыр улык! Болысымыз —Оспан! Оскенбаев Оспан!— дед. Анна Митрофановна бул кезде езшщ нурлы кез1Н жалт етк131п Оспанга тецкергенде, оньщ кысылмай, кымсьшбай еркш кул!п турган жалынды жуз!н керд! де, коса жымиып к ул т Ж1берд!. Б1раз унс1з кез етп. Никифоров кагазга Оспан атьш жазып жатыр. Улык пен барльщ жиын енд, теп екншп ат аталмас деп ойлаган. Таласкэ тусетж К1С! болар деп ойлаган К,унанбай жары Т1ПТ1 жок. Б1рак дел осы кезде елубасыныц еюнип шетшен Ж!птектщ кеселеу кара сур Ж!пт1 —Омарбек дейпн елубасы катты дауыспен сацк етк!31п: 47

—Уе, таксыр улык! Болыстыкка атайтын тагы 6ip KÍCÍMÍ3бар. Оны да Т1ркеущзд1 е*пнем1з!—дед:. Улыцтар калта карасты. Сырткы жиын мен Текежандар жакган тацыркаган, сескенген ундер шыгып калды. — Онысы KÍM? Бул неменес!!? KÍM айтты осы сезд1?— д ест жатыр. EipaKenníri дауыс елубасы ¡ылненжалгызОмарбектен шыккан жок, катар отырган Ж ттек, Бекенипнщ ушеу-Tepreyi б!рауыздан ôip-ак KiciHî атады. — Болысымыз —Кунту! Шоцка баласы —Кунту!.. Кунту!— десп. Кунтудыцда аты цагазга Т1ркелд1. Осы екеушен соц езге адам аталган жок. Ыргызбай, Кунанбай жактарыныц ездер!не cemMi сонша кумгп ед1. Kß3ip олардьщ журтка караган жуздер!нде кезек ауыскан ызгар, эжуа не KeKeciH, мазак кулю бар. Tíni шайпау 6ipeyi Текежан жактатурып мазак сез де тастады. «Шонка тусей!Н деп, онка тусей!н» деген гой! Кулмге тускен Шоцка гой!—деп калды. Бул кезде начальник пен тшмаш елубасыларды кезепмен шакырып, колдарын койгызып, хат б!лмегендер1н!ц бармакгарын бояп бастырып, улык столындагы сырлы сандыктан кегеринн жумырткасындай 6ip-6ip жылтыр, есем шарды 6epin жаткан. Аздан соц бар шар улеспр1дщ. Енд1 сайлауга Kipicri. Журт жым- жырт. Сабыры кеткендер отырган орнында жоргактап, тыным- сыздыктан тук!р!не беред!. Аталган ретше карай «эуелп шар Оскенбай улы Оспанга салъшады»деп жарияланган. Отыз елубасы 6ipiHeHсоц 6ípi тагы да кезекпен шакырыльш, салмацпен басып, стол басына барысты. Т1лмаштар мен начальниктщ аралыгында сары баркытпен буркеул1 би1к сандык тур. Соныц 6ip жагы кара, 6ip жагы акка боялган. «Оспанды сайлаушылар он жакка, акка салсын!» деп, елубасылардыц ездер! б!ле^н жайды онан сайын еске сала такылдап, кеп Ыргызбай кужынап тур. Кей тшмаш, атшабарлар да сол жайды айтысып кояды. Елубасылар стол басына унс13Kenin, атъьжетн начальникке гана айтады. Жецш шапандарыныц узын жещне колдарын тыга барьш, сары баркыт буркеущц ар жагына ез сырымен eat боп, колдарын суцптш жатыр. Казак кез1 каншалык сь1галагыш болса да, сан жыддардан 6epi карайдел осы сайлау усгпцде елубасыныц колы баркьгг шымьщдык ар жагында ак пен караньщ кайсысына тускенш ел! ануарып коре алган емес. Сол бййнбеген шар саны, 48

отыз елубасы Оспанга тепе шар салып шыкданша, бштбеген куйде кадды. Бар елубасы етш болтансон гананачальникорньшан турды. Шардын басына ояз бен екеу1катар келдгде, т:лмашка буйрык етп. Казак тммашы улыктар кезшше ак пен караныц таршасын ашуга ьщгайланып ед1. Казанцев: «Эуел! катар ашпай, акты гана аш! Журт кез1не керсет!п сана!» дед Казактшмашь[б!ртанауьшан мырс бергендейсел жымиятуст! де, ез! керш турган акшарлар келемш еуел! алакэнымен б1рсипап етп. Сонан соц б1р-б1рлеп альт, ашык стол успне колын кетерш, цат-кат салып турды. «Оспанды сайлаган ак шар отыз болмаса да соны алкымдар!. деген умп*кул-талкан болды. Тммаш: «Б1р! Ею! Бес! Тогыз!»деп барды да, кудай ургандай тоцтап калды. «Тагы!», «Тагы!»дегендей Кунанбай балалары ентелеп тур. —Тамагына тас тыгылды ма, мына итпц?—деген куб1р, зшде шыгьш жатыр.Б1ракттлмашакшардьщсанын сонымен<йржолата токтатты. Осы кезде булкынып бурылып калган Казанцев санын б1р сокты да, ейел{не бурыла берш: «Провалили!» дед!. Анна Митрофановнада жайбарацатотырган жуз; жалт етш,ду ететусп. Кез1 шарасынан шыккандай шаншыла кдрап, оцыстан шанк етш айкайлап: «Как так!» деп калды. Тутангандай боп, орньшанатып турды.Бул куйд! Жиренше, Оразбай мен солардыц сыртында отырган бар коршаулары керген ед1. Олар сакылдап, каркылдап, сыкылыктап мэз бола кул!сп. —Не деш? — Не десп?— деС1п, ацгармай сурагандарга Жиренше мен Оразбайлар угындырьш жатты. —Ояздыц катынына шемн «кетек» дед1. —Ояз кдтыны «кетек» дедЛ—десш, айнала отырган бар жиын мэз-мейрам болып кудщ. Оразбай енд! кулю т тыйып, сызданып, салмакгана сейледд: —«Кетек» болса сол!Бар Кунанбай баласын тулап, тецкерш тастап, анык «кетек» депзген осы болды. Тек, емюе, жолым болсын, я еруак!—деп ж1берд1. Сайлауды токгатуга болмайды. Томсарьш, есецпреген улык- тар ецщ Кунтудышаргасалды. Огандаелубасыларсырбицррмей, урланьш кеп, сары шымылдыкгьщ ар жагына кол созьш жатыр. Бграк жацагы Оразбайлардыц жецген ажары ажар ей. Шарды кайтасанап ж1бергенде, ак жатынакжиырмаб1ртас болдыдашыга