Абай жолы 1 том

Мухтар ЭУЕЗОВ АБАЙ Б1р1нш1 К1тап ю Алматы Ж азушы 2009

УДК. 821.3t2.122 Б Б К 84 Цаз 7.4 Э 82 Цазакстан Республикасы Мэдениет жэне аппарат министрлш Аппарат жэне мурагат комитет] \"Эдебиетпц элеумегпк мацызды турлерт басып шыгару\" багдарламасы Жобаньщ жетекып(п К,Р YFA академиг! Редакциялыц алка: (жауапты редактор) ¿'cg/мо¿л¿///охяяоб у Эуезов М. BipiHniiттап. —Алматы: Э82 Абай жолы: \"Жазушы\" 2009. —376 бет. —\"Цазак.тьщ 100 романы\" сериясы. ISBN 978-601-200-199-0 TipmreHРоман-эпопея тупнуска бойынша тузет!л)п, калпына кел- басылымы бойынша жарияланып отыр. 4702250201-032 УДК 821.512.122 402(05)09 ББК 84 Цаз 7-4 ISBN 97S-601-200-199-0 -(1-ютап) @ \"Ж азушы\" баспасы, 2009 ISBN 978-601-200-198-3 -(ортак.)

ЦАЙТКДНДА i Ym кунд!к жолдьщ бупнп, с о т ы кужне бала шэюрт барын салды. К,орыкгган кун шыга атца MiHeñiK деп асыккан-ды. Буны каладан алып кайткалы барган агайыны Байтасты да тан атар- атпаста œ i оятып тургызып ед!. Кунузын аттан да туспей, езге журпншшерден ок бойы алда отырган. Кей-кейде езте таныс KexympiM мен Буратиген, Тацыр- булак сиякты цоныс-кудьщтардьщ тус-тусына келгенде бала оцшау шыгып, астындагы жарау пула 6ecTÎciH агызып-агызып та алады. Арттарылар —Байтас пен жорра Жумабай: —Мына баланын ауылга асыгуын-ай! —Сорль! бала кыстай ¡шкуста больш калган-ау,—десед:. Бала шэк1рт узап кеткенде булар да epinci3 желе шокырактап шауып отырып куып жетед!. Жорга Жумабайдыц тацымында кара шокдары бар. Байтастьщ да аягыньщ басына шген узын цайьщ сойылы барды. Тацырбулацтусына келгенде Байтастар баланы жеке шабудан тежеп: —Енд1 б:зден узап кегле! Анау Есембайдьщжырасын б4лесщ гой!.. Уры жатады...—дед1. — Сен! мен б)зд! манадан Kepin отыр! «К,оцырактап жалгыз шабатын неме екен, Tycipin, атын епкел езшщ!^—дейд1 де, с е т тебеден б!ракнукып, мьша бейге беспцщ аладыда кете барады,— дед! Жумабай да. — Е, сендер ше? Сендер 6epin Ж 1берес1ндер ме? — Ойбай, б1зде не каукар бар? BÍ3 екеу-ац... —Олар самсаган сары кол. Бул Есембайда удайы жау жатады. Тек б]зд<e3ÍMÍ3Rinедщцадамыдеп аман калдырмаса, жер жаман,— деп Жумабай шошыта сейлепс) келед!. 3

Баланыц цытыгына TMeTiHt осы жер!. —Эйтеу1р, сендерден дермен жок екен. Ендеше 6ipre журд!м не, жеке журд!м не? Ал кетпм!— деп сокгырта женедщ. Бул — Тацырбулактан ете бергенде бастаганы ед!. Содан жацагы K ayirni деген Есембайга жеткенше, артына б!рде-б1р караган жок. Кез ушына KeTin узап алып, ылги жапа- жалгыз шауып отырган. Жолдыц бул тустары ылги белес-белес болатын. Осы цаз!рпдей боп журт Шыцгыска, жайлауга карай кешкенде елс!з боп калатын жер. Алыстан жолды багып отыратын тургылары бар. Так иек артпадан, екпе тустан журпныйге жауды коян- колтык, кушактастыра туйретш уры сай, жасырын жь!ралары да бар. Будан бурынгы ею куцщк жолда улкендер жылдам журмей, баланьщ шыдамын ебден тауыскан-ды. Ол сондыктан бупн, ауылга жетет!Н кун! улкендерд! epiKci3 каттъ! журпзуд!Ц айласьш тапканына ден ырза. Кун! бойы осылай етуге байлаган. —Баладеген коркар болар ед!. Ес бар ма ез:нде, перуерд!гер,— деп, Байтас бабын таба алмай басын шайкайды. Жумабай ебден болмаган соц: — К,ап, мынаныц баласы!.. «Мен 6epiHÍH. белт1р4пм!н» деп келед-ау! К,ой, не де болса кдлмайыкенд).Байтас, жур!—депшаба женелд1. Exeyi де жарыса бастады. Байтастыц MiHreHi Кунанбайдьщ кара жал бурыл аты, дэмел! бейге аттын 6ipi ед{. Жумабайдыц астындагы да сол Цунанбай- Д1к1 —Найманкек деген, улкен ак как ат болатын. EKeyi жарыса женелгенде, амалсыз егеске Tycin, «мен озам, мен озаммено TenKuiecin, созыла берд!. Bip белден асып, еюнш! белдщ epiHe царайтокгамай жарысып келе жатты. Осы ерде бурыл ат eciK пен тердей алгатусе 6epin еш. Белге шыгьш алып шауып келе жатып Караганда, бала кершбедь Булар тагы да с1лтесе бермек болды. Сейт1п, осы белд1ц ойына карай кулай бергенде, жорга Жумабай арт жагынан, сол иыгы тусынан тасырлатып кеп косылган 6ip дус1рд{ eciTTi. Дел Есембай 6HiriHin тусы. Жене дел Есембай жырасьшьщ ез! екен. —Эй, Kenip, содан косылган жау болдььау. Баланы алып, б!ЗД1 баккан екен-ay!— деп, ак кек атты тепк!лей берд1. Артына коркактай карап, шала бурылып, кез киыгын тастап керд!. — Мае кез!цщ, мае!— деп, ез)рей1лдей т е н т келе жаткан б1рдеме. Атын да, KiciciHде болжай алмады. Эдет танытпайындеп, бет-аузын таньт алыпты. Бул ещрдеп кунд!з шабатын урыньщ 4

эдеп. Байтаста ун жок, ез безмен замгап барады. К,олды болса, болатын жорга Жумабай. Енд) не де болса жанды цармайын деп, такымындагы шокпарына жабысты: Соны суыра 6epin: «Эй, анау да кек желкеден урады-ау !»—деп, жасканшактап келе жатыр ед4. К,угыншы ойлагандай-ак шокпарды жендеп суыртпады. Такымынан толык шыгарып алганша бастырмалатып кеп, Жумабайдьщ калын, кара тымагын кез!не карай баса KHri3in ж)бер1п, сол сэтте шокпарга жармасты. Жумабайдьщ басын KO Tepin, тымагын тузеуге де муршасы келмед!. Тартысуга да корганшак, шабугада мугедек болып кадды. Сейткенше, жырьщды жау муньщ жацагыдай саскаланымен пайдаланып, шокпарды да тартып алды. Ецц1ак боз атта б)рдемеге т1рел!п токгагандай, Жумабай зорга дегенде бойын тузеп ап, жаца гана тымагьш кей!н кайырып кап ед!. Цараса, буньщ шокпарын тартып ап, ак боз аттыц алдынан келденец шыгып, Ka3ip iineK-cüieci катып, унс)з кул!п турган баганагы бала шэюрт. 0 3 Í айткан «К,унанбайдыц белт1р1Г!)> — Абай екен. Баладан корыкканына Жумабай уялды да, ыза болды. —Эй, балам-ау, мынажер —жау жатагы. Бул урыныцойнагына кеп алып, жаман ырым бастаганыц не кылганыц?—дед!. Байтас та кулген бойында кайта оралып келед) екен. Абай ез!нен улкен юс!Н!ц корыкканына катты ырза ещ. Жумабайдьщ неге ашуланганын угып тур. Крныр жуз1кызарьш, томен карап кысьша куле бер:п, берюн айналдыра бастады. Keдiмг^ «жолбасар» урыларша шапан-берюн айналдырып ки!п, мурны мен аузын кызыл орамалмен тацып алып, Жумабайды куганда тагы сол урыларша «дауысымды танытпаймын» деп, мынкыдпапсейлеп буйрык берген. Байтас корыкса, корыкпасада сыр алдырган жок. Сондыкган Жумабайдын ашуын алыстан танып, мез болып кулш келе жатып: —К,ула беспнщтебелш де жок кыпты, карай гор езщ!—деш. Жумабай д а ж а ц а б а й к а д ы . Бала бест1Н !ц т е б е л 1 н саз балшыкпен баттастырып турып сылап койыпты. Жумабай юс!Л1кп Kici. О да кулю бола 6 ep ñ ci келмещц. Ецщ бу да уакиганы ойынга айналдыргысы кеп, мыскылдап: —Эй, уксамасацтумагыр! «Уры Тобыкты, уры Тобыкты!^— деп Керей, Уак зар кагады. Царшадай баласына шей)н уры болудьщ женш жете 6Lninтур. Зар какпай кайтсш Керей, Уак!..— деп ез! де кулд!. $

Жумабайдыц цалага бу жолы не жумыспен барганын Абай дэлд! бшмещц. Б)рак оньщ Байтасца айтцан 6ip сез!цде К,унанбай тапсырган 6ip жумыспен барып келе жатцаны мел!м боп ед1. Абайдыц бурыннан байкауынша, бул — Цунанбайга кад!р1 бар Kici. Абайга ашуланып, ренж1п барса, аддымен екесше шагады. Осыны еске алып кеп, Абай ещц кулкщен тыйылып, жаца катарласканда: — Жол узак. Уйкы ашар болсын деп ойнап ем, гайыпка буйырмацыз, Жумеке!—дедi. Euni lim i сыпайы. Сызылып тур. Жумабай жас баланыц ninjiHiHe ырза болып парады да ундемед!. Байтас Абайды цурбысындай кагытып: —Жарайсьщ, «райыпца буйырмацыз^. Сенщ мынауьщ, менщ: «Кешкенде жук артамын сары атанга, айтамын не бет!мд1 Ойке апама?!»—деген елещм сиякты болды-ау !—дед1. Абай жете тусше алмады. — Кдлай дейсщ, Байтас ага? Ойке ала деп тмд) айтасыц? — Е, Ойке апаны бшмеуш! ме ец? О нес! екен?! —Бесе... — Бесе, Ойке апа деген б1здщ катын. Былтыр ала жаздай серЫк курып, ел кыдырып, кыз-кел!ншекпен сауык-сайран салмадым ба? Содан аягы цызык 6iTin, уйге кайтатын да мезпл жетт!. Енд1 катынга калай карарга да, не деп барарга да бет жоц. Сонда ед ет бет)Н1ц 3epi цайта 6epciH деп, «Не бепмд! айтамын Ойке апама...<>—деген елещмй ез!м ауылга бармастан 6ip-eKi кун бурьш айтцызьш, жоддастарымдь! Ж1берш жатып ем. Сол осы к у т метел боп KeTinTi,—дед1. Абай да, Жумабай да кызыгып тындасты. Оз1 cepi, енш1, сулу Байтаска eKeyi де —6ipi Kepi, 6ipi жас бала—кызганада, тамашалай да караган ед!. Абайдыц кез алдына Ойке деген жецгес! де, Байтастыц былтыр жаздагы eншiл, сауыкшыл жолдастары да толык eлecтeдi. EcTireH ецпмес!Н!ц 6epiH enceciMeH ынтыга тындайтын бала, бурьш Байтаспен сырлас, ецпмелес болмаса да, жацагыньщ аягы немен тынганын 6mrici кеп, кызыгып келе жатты. Байтастыц цурбыдай кдлжындаганын пайдаланып: —Ал Ойке апаца не бепнд: айттын сонымен, Байтас ага?..— деп жабыса тусп. Байтас буган кYлiп, eHAi ipùiemn карап: —Не 6eTÍ\\mi айтушы ем? Сорлы катын алыстан енмен арыз айтып жатканга шыдасын ба? Келсем, алдымнан e3i шыгып, атымды байлап жатыр,—деп, Жумабай жакда карап, иек цагып койды. 6

Абай ундеген жок. 1ш1нен «алдаган екен гой^>деп байлады. Сол ецпме журпнш1лерд1ц тацертецнен 6epri катгы xypiciH Найманкект1н, акырын булкепне екеп салган ед!. Бала шеюрт ауылга асыккан, леп1рген куй!не кайта кел)П, гагы да Te6ÍHe женелд!. — Уа, к о й дейм!Н, бала! Ат зорыктырасыц! — Жапа-жалгыз узап кет1п, жауга жем боласыц!— деп, ею жолдасы тагы тежей 6eprici келд1. Bipan каладан, жабыркау медреседен жаца кутылып, енд1 уЙ1не, ауылга жетуге асыккан бала шеюрт ол сездерд! тындайын деп ойыскан жоц. Улкендер корыккан Всембай да, TÍrrri, урылар да Абайга сондайлык жат, суык боп кер!не алмады. Уры десе, осы елдщ ездер!ндей казактары. Кеп болса, ки1мдер1, ер-турманы рана жаман; коддарында сойылдары гана бар. Ондай урылар жайында Абайдыц ест!ген ецпмелер1 соншалык кеп. Кейде, TinTi, сарытокым уры болган — ел ¡ш!ндеп улкендердщ ез аузынан ecrireH ецпмелер! де умытылмайтын. Кайта 6ip кездес!П, дел жауга шапкан тш!ндер)н керсем деген ныте журген ынтыктыгы да болатын. Ал «Карауыл ÔHiri анау, жасырын жырасы мынау» деген Есембай - Найзатастар болса, ол Абайдьщ ез аулыныц аса мел1м коныстары. кектем мен куз уакыттарында, жылында ею рет осы жерлерге Кунанбай ауылдары кел:п конып, узак уакыт отырып, жайлап та кетет!н. Анау Kepimn турган тескейщц сай-саласы, бие бауы, ауыл конысы, кой epici — барлыгы да соншалык таныс, жакын. Tinii, былтыр бокырауда, кузем успиде, калага окуга кеткенде дел осы коныстан, Есембайдан кеткен болатын. Сонда тайга шапкан, асык ойнаган курбы балаларымен жаяу жарыс жасап, асыр салган ец соцгы 6ip ыстык цоныс осы болатын. Кьк бойы ауылды, едщ сагынганда естен кетпейдн соцгы Kymepi дел осы Есембайда еткен. Енд! кеп: «Бул жерде уры бар, сумдык жер, беле жаткан жер» деген сезд!Ц кандайы болсада кецшге дарымайды. Жазыксыз сары би!к, к е к ш 1Л цоныс, а к к е д е л ! едем1 елке мунарланады. Барлык айналадагы кец дуниеге, ecipece, мынау е з 1туган сахара, ел к е- беддер1не соншалык6ipтуыскандык ыстык сез1ммен, кевшр1ммен де карайды. Жабыса, сагына суйедь Узшмей, катаймай, 6ip калыппен желпт соккан едем! салкын цоцыр жел кандай ракат. Осы желмен кулпыра, толцып, су беиццей жыбыр кагьш шалцып жаткдн алкурец к ед е мен селеу далалары... дала емес —тещздей 7

кандай! Сол даладан кез алмай, тоя алмай унс13 телм!р!п, узак- узац карайды. Шамасы келсе, бул жерлерд! кубыжык керу емес, урке карау емес, кушагын Kepin аймалар ед1. Сылап-сипап: «Мен сен! сагындым, езгелер жаман жердесе, мен олай демейм!н. Tinrri, койньща тыккан уры-мурыцмен де жатсын, бетенс!ндемейм1н» деп караган сиякты. Тагы да шапкылап, кара узш, алыстай берд1. Болмайтын болды. — Артында калып, майырга ерген лаушыдай кашангы тек!ректейм13. Бул корлыкты кергенше кел, Жумеке, 6Í3де аттыц басын коя берей)к,— деп, Байтас бурыл атты агыза женелдь Жумабай да epiK ci3 шапты. Аздан сон Абай буларды тосып алып, ецщ ymeyi б!рдей узак- узак жарысуга айналды. Корыцтан шыккалы тацертецнен 6epi бегелместен тарткан уш салт атгы, аттарын кан сорпа кылган калпында, кешк! ек:нд1 кез!нде Келкайнардагы Кунанбай аулына, Абайдын ез uuemeci Улжанныц отырган аулына кеп ж етт ед:. Келкайнар суы мелшр, мол булак болганмен, кец коныс емес. Жайлауга карай, Шьщгыс аскалы бетгеп келе жаткан елд1н, уш- терт аулы коныпты. Буныц 6epi «Кунанбай аулы» деп аталады. Q3ÍHÍHаулы мен жакын туыскдндарынын. ауылдары. Колем! аз булактыц айналасына жи) конган ауылдардыц уйлер1 де, шубырткан малыда, адамдары да кешю мезплде ыю- кию араласып жаткан сиякты. Жер ошактардан шыккан тупндер! де 6ipÍHe-6ipi косылып уласып, тутаскан кекыпл мунардай тарайды. Урген итгер, мал кайырган айкайлар, мацыраган кой, козы шулары араласып жатыр. Кешк[ суга келе жаткан калыц жылкынын, юсшей шапкан дуб!р1, шац-тозацы болсын немесе окта-текте азынай KiciHen, yñipiH ¡здеп шапкан, Miнуден босаган жас айгырлар дауыстары болсын — барлыгы да осы отырган ауылдардыц осы кештеп т1ршЫк тынысын 6^ipreH сиякты. Баланыц барынша сагынган KepiHici. Кдз'Р журепн атгай тулатып, соншалыккуантып, epKiH алган KepiHici. Журпншшер булактыц дел касына ен жакын конган ауылга келе жатыр. Ортасында бес улкен ак уйлер бар, кеп yAni ауыл —Абайдыц ею uiem eci Улжан мен Айгыздыц аулы. Осы ауылдьщ meTKi уйлер4н сырттап, кешк! жайылымга, батыс жакка карай жаца epin бара жаткан бойдак койдьщ шнн аралап, ортадагы улкен уйлерге карай беттеп келе жаткан уш 8

аттыны бул ауыл тез таныды. Эс1ресе, кораныц ортасында косакталган койды сауып отырган катындар бурын керген екен. Етектер1н белдер!не кайырып тур1п алган, алжапкыш тарткан калыптарымен, колдарына шелектерш устасып, журпнш!лерге карап: —К,алашылар, цалашылар келед!! —Анау Абай, Абай гой, айналайын-ай! Апасына айтайыншы,— дед! б:р картац катын. — Бесе, Телгара гой... жаным-ау, мынау... Телгара! Эпкеме айтайыншы,—деп, тары б!р жас катын, жецге де улкен уйге карай умтылыскан. Сагынган баласынын келер мелшерш Байтас кеткеннен бер1 шешеа Улжанда есептеп, осы бупнге уйгарыпжур ед1. Кырыкгьщ )Ш1не жана юр!п, сем!3 тартып калган сары-кызыл бейб!ше жацагы дауыстарды тугел естщ1. Эз уй!нен шыгарда, терде отырган енес! Зерен; де хабарландьцэып, суйемелдеп ерте шыкты. К,улагы кептен муюс тарткан кер1 еж ес!тц ец б]р жаксы керет!н немерес1 Абай-ды. Оны eciнeн шыгармай, дугасына к!рпзш, тшеуш *плеп отыратын. Аттылар уйдщ сыртына келе бергенде алдарында, сол улкен уй мен куншыгыс жагына ттлген конак уйд!ц eкi арасында буларды куткен б1ртоп жан тур екен. Жацагы шешелерден баска: жецгелер, керш! уйлердц катындары, б!рен-саран тыста жургей шaл-кeмпip, онан соц осы ауылдыц барлык уйлершен шыгып, жупрюш кел1п жаткан балалар бар. Бул топка карай ауылдыц улкендер1 де жан-жактан дабырлап сейлеп, агылып келш жатыр. Осы жиьшга караган бепмен, ею жолдасынан озьш кеп бурын тускен Абайдыц атын б:реу алып кете берд!. Бала кеп ¡ш:нен, ец аддымен езщщ шешес!н кер!п, соган карай журе берш ед, шешеа анадай жерде турып: — Эй, шырагым балам, еуел! ар жагында экец тур... Селем бер!-дед. Абай жалт карап барып жаца кердь Анадай жерде, конак уйдщ сыртында, касында екьуш улкен юс! бар —екеа К,унанбай тур екен. Ыцгайсыздыцпен кысылып калган бала, шешес!тц сондайлык салцын сабырыньщ м етн укты да, екесше карай тез бурылды. Байтас пен жорга Жумабай да анадайдан аттарынан туст жаяулап жетектеп, К,унанбайга карай келед1 екен. Б1ракещ суп-сур, зор денел1, бурыл сакалды К,унанбайдыц жалгыз кез! буларда емес. Батые жактан 4-5 атгы жолаушы келед! екен. Арты Цыдырдан шыккан жолаушылар тер{зд1. Оздер! ецшец толык 9

денат, улкендер сиякты. К,унанбайдыцбупн едет тосып отырган адамдары болу керек. Ол соларга карап тур. Байтас пен Жумабай такай бергенце, Абайда касьша кеп цалып ед1. Ушеу1 б1рдей жамырай селем берд1. К,унанбай тез бурылып селемдер!н алдыда, кыска гана амандык сурады. Турган орнынан козгалган жок. Баласын касына да шакырмады. Азгантай уакыт Абайга карап алып: —Балам, бойыц есш, ер жет!п калыпсьщ-ау!Молда болдыц ба? Бойындай боп бМмщ де есп ме?—дед). Кекету ме, жок, куд!к пе? Немесе шынымен жай б:лпс1 келген! ме? Бала ес б)лгеннен бер! карай екесшщ кабагын жутац кыста кун райын баккан кер) бакташыдай багып, танып ескен. Экес! де бул баласынын сондай сезпш^пн езге балаларынан артык санаушы ед1. Уялганды, жауап айтпаганды кеш!рмейт!н еке мшез! Абайга мел1м. Ол сабырлы, момын тшшмен: —Шук1рл!к, еке,—деп б1раз турды да,—ат барган сон., дер!с темам болмаса да, каз4реттщ руксатын, фатикасын алып кайтгым,—дед. П ип, ересек адамша сейлеп капты. Баланын бул ерте ез1рлеген жауабы едь ЭкесМн касьтда турган Майбасар мен соныц атшабары екен. Майбасар — К,унанбайдыц токал шешес!нен туган шин. «Терт топал»туыскдндарыныц б!р токалынан осы Майбасар. Буны биыл К,унанбай ез! ага султан болганнан кейш, осы Тобыктыга болыстык старшын еткен-д1. Майбасар Абайдыц жауабын унатып турып: —Оз1, Т1Ш1, кешел1 юы боп капты!—дей бер1п ед), К,унанбай оньщ сез)н аяктатпастан Абайга: — Бар, ана шешелерщ жакка бар, амандас, балам!—дед1. Абайдыц куткею де сол ед]. Эл! тосып, бар козгалысын алыстан карап, ецпме етш турган шешелерге карай бурылганда, Абай кайтадан ез{тц жасыналайык куаньшпы бала калпьша келе калды. Арт жагында жорга Жумабай Абайдыц бупн оны коркытканын ецпме кып жатты. Бала енд! асыгып, ез шешес1не карай жакыцдай берш ед1, Жуманныц кдтыны, Цалика деген б<р жецгес1: — Телгара! Айналайын Телгара! Сокталдай азамат боп кет!пс1ц-ау!—деп, мойнынан кушактай алып, бетшен суцщ. Тагы б!р жецгес! —Ызгуттыныц катыны Тобжан да суйш. Содан кей!н улкен катындар жене осы топтагы улкен еркект!ц, агалардыцда б!р-екеу! суйш жатыр. Абайды шын балага айналдырып ж!берген Ю

осы суйстер ед1. Ол кцсылып кцзарганмен, цашып кутыла алатын емес. Наразы боларын да, куптарын да бимедь Б1рнеше улкен кдтындардьщ кез4нен жас та кер1нд!. Барлык улкеннщ кушагына амалсыз кезек-кезек Kipin болып, ецщ сытылып, шешес:не карай баса берд!. Абайдьщ ез шешес! Улжан мен еюныи шешес1, сулу жузд{ - Айрыз катар тур екен. Бала топтан шыга бергенде, Айрыз култ: —Пай, жаман кдтындар сшекейлеп, баламыздьщбеттнен суйер жер де калдырмады-ау,—деп пандана кулд! де, Абайды кез^нен судщ. Кезек ез шешестге келгенде, ол суйген жоц. Цатгы 6ip цысып, бауырына басып турдыда, мандайынан и^скед!. Абайдьщ екес!ндеп тартымды салкьщдык шешес4не де кептен 6epri М!нез болган. Бала осыдан аргыны кутпеуш1 ед1. BipaK бауырына баскрнныц ез1ндеде Абайдьщ журепн катгы-кдтгы соктырран аса 6ip езгеше жакындыц б1Л1нд!. Ана кушагы!.. Улжан кеп устаган жоц. —Эжене бар, енеки!—деп, улкен уйд4ц алдына карай бурып Ж1берщ. Kepi ежес! Зере бейбше таярына суйешп, урсып тур екен. —Жаман неме, маган бурын келмей, екеце кетпц-ау !Жаман неме!—дей 6epin, касына, кушагына немерес! барганда, «жаман йеменец» артынан лезде:- Царашырым, коцыр козым... Абай жаным...—деп кемсендеп, жылаура айналып кетп. Эжес! кушактаран бойында улкен уйге К1рген Абай ымырт жабылганша осында болды. Шешелер! буран 6ipece кцмыз, 6ipece тоцазыган ет, 6ipece шай усынып тыкдалай берсе де, баланьщ бойына ас батпады. Жендеп ¡шкен де жок KyHi бойгы аштыгыда умытылган сиякгы. Ас бере отырып, бойлары уйрен^скен сайын шеше, жецгелер! балддан: —Елд1 сарындьщ ба, к1мд1 сагындьщ? — Молда болдыц ба? — Оцып болдьщ ба?— деген сияцтыларды кайта-цайта сурасады. Абай езге сурактарга женд! жауап берген жок. Жалгыз- ак К1МД1сагындьщ дегенде: — Оспан кайда? Ол кдйда жур?—деп езшщ юш1 iHÎciH, тентек Оспанды б!рнеше рет суpan ед1. Улжан басында ол сурауын елеус4з калдырып, артынан тары 6ip айналганда: —Е, жур-дагы, жынды неме. Бупн осында маза бермеген сон,, еж ец екеум!3 куып шьщцамыз,—деп ежес^не нускады. П

Эжем ез!не байланысты 6ip нэрсеге ишара цып отырганды Kepin: - Не дейд1? Не деп жатырсындар, еспм едм ,- деп ед), Абай Оспан жайын айтып кеп, катты сейлеп: - Эже-ау, былтыр мундай емес еи... Кулагыца не болган, неге еспмейсщ?— дед1. К.епт1Ц ортасында отырса да, epÍKCÍ3 жапа- жалгыз боп оюнауланып калган ежеане жаны ашып, кушакгап алдына жантайды. Эжес! тус!нд4де, аз гана босансып: - Балам-ай, эженде куыс кеуде болмаса, не сымбат калды?- деп, езмндагдьшы муц-шыцына карай бетгеп ед. Баласы кимады. — Жазыла ма ез:? Емдесе кайтед!?—дед!. Уй imi де, ежес) де KYP кул!п цана цойды. Kepi шеше куле отырып, баласынын талайы кайтпасын дегендей кып: - YuiKipce, кейде ашылып калады. Ушюрген жагады,-дед). —Ушюрсе, мына балан молда боп кeлдi гой. Ушюрт балаца,— деп Айгыз кудщ. —YmKipciH, баласы yujKipin 6epciH. —Сорлы KeptHÍHкещл4не о да болса демеу гой!..—деп уйдеп улкендер, ecipece, женгелер Абайдан шын б4рдемем дэметкендей. Абай буган ¡иннен ыза болды. «YtuKipy, icuipTKi жазу, касида оку^ молдалыкгьщ ел уйренген дагдысы екеш рас. Бала кеципне катты жирежагп KOpiHeTiHбалгер, кушынаш сиякгы, баксымен тен молда, кожа аз емес. Абай соны еске алып, ез жайын мыскылдагандай болып, аз кYлiмcipeп отырды да, 6ip кезде окыстан, эжес4н}ц басын кушакгай ап, сыбырлай куб)рлен, 6ip нерсет шубырта жeнeлдi. Журт аныра карап отырып, басында дугалык окып жатыр екен деп ед. Кедмп молдадай шарт жупн4п алып, TyciH томсартып жiбepiп, шешес<не TOHin отырып: K)3i раушан, xe3i rayhap, Лагылдек бет ушы ахмар, Тамагы кардан ем биЬтар, Кдшын, кудрэт, коли шига,— деп, KenmûiiK уга коймайтын елецд) шубырта 6epin, даусын <ггебарак» окыган молдаларша узайта созды. Мубада болса ол 6ip кэз, Тамаша кылса юзма-юз...

Kerin куат, юмылып кез! Бойыц сал-сал бола нига?!— деп кеп, кезш жумып, ертн жыбырлатып, ежеанщ кулагын ашып «су-ф!^>деп койды. Бул e3inin биыл осы кектемде Науаи, Физулид! оцып жур1п жазган елещ болатын. Отыргандар ел! де дел-салда. Куд:к етунпден де, шын дугалык екен деушшер кеп. Бала солардьщ шама-шаркын танып, мысцыл еткендей боп алдаццырап кедщде, ецщ шынын танытпакбоп, даусьш ашьщerin катайтып алды. Таты да K03ÍH жумып, TyciH томсартып, куран аударган молдадай, !лгер!-кей!н тенселе 6 e p in : Ушады бозша торгай кеден1 ыктап, Басасыц аягыцды ныктап-ныктап, Kepi ежем ес!1мейд!, нана беран, EepeñiH елещммен шын ушыкггап...— деп кеп, тагы да «су-ф-ф!» деп койды. Уйди imi Rnn¡ ce3in, ду к ул !^ . Соцгы елецнщ тусында ожес! де туинген. Ол ym emin, cyñciuin кул{п, баласын аркага кагып, мандайынан тскед4. Абай кулместен, мысцылдай карайды. Эжeciнe жабысып отырып: — Кдлай, кулагьщ ашылды ма?—дед{. —Е, жаксы боп калдь!. Эркенщ ecciH, балам!—деп ежеа алгыс айтты. Улкендер бала MÍHe3ÍHe 6ip кYлiп, 6ip танданып cyñcÍHin калды. К,ара сур бала KenTin ne3i 6ip e3ine кадалганга енд! цысылыцкырап, цызарып ед4. EipaK кез!нде жайнай жанган от бшшед!. Эзге балаларыныцажарынан белек, кызулы, саналы оты бар сиякгы. Улжан тартымды болумен катар, сыншы да ана. Баласыныц жанагы MÍHe3ÍHe 6ipa3 ойлана карап отырды. Биыл AeHeci ескелендеп калган баласымнез жагьманда ересектарткднсиякгы. Улжан кеппен 6ipre кулген жок ед. Енд! байкай отырып, акырын мырс етпде: — Балам-ау, каладан молдалык экелед десем, нагашыца тартып кайтканбысьщ, немене?—дед]. Yлкeндepдiц бэрше бул ете TyciHiKTi ед!. Жанагы бала MÍHe3ÍH¡nдел шешу1 сиякгы болып, кайта кудщрд!. —Бесе, Шаншар? —Битан, Шитан! 13

— Тонтекеннщ жиетмш деп тур гой!— д ест, Абайдын нагашыларын eciHe алысты. Gjiepime: «Жазыла-жазыла кожа- молдаданда уятболды, emi елмесек болмас!^—деп кеткен Тонтай сездер! де кептщ eciHe туей. — Апа-ай, enai баксы-кушынаш боп, елт{р{-сецсец жинаганша, Тонтекеце тартцаным кеш mrepi емес пе?—деп Абай ше жауап берд!. —Жарайды, ендеше, ер жетш капсьщ, балам,—дед4шешеи. Дел осы кезде Майбасардыц аппабары кеп юрд. Бул багана, кеште К,унанбайдыц касында турган каба сакал, кара Ц ам ы сбай eA¡. Келд4де: — Абай, шырагым, ceHi екец шакырып жатыр,—дед!. Уй imi де, Абай да ун наткан жок. Баганадан 6epri ерюн, ойнакы, бала мшездщ 6epiHeH тартынып, бойын жиып, бала шеюрт ундемей уйден шыкты да, eKeci отырган уйге кeлдi. К,онак yñi шешелер уй1ндей емес, сыртынан да салкын, yHci3. Абай ес)ктен юре, уйде отырган улкендерге ашыкдауыспен, айкын erin сэлем 6epAi. Улкендер де муныц ceлeмiн дауыстап алды. Kici кеп емес, К,унанбай мен Майбасар, Жумабайдан баска осы еюрдеп Тобыктьтыц белгин Yлкeндepi: Байсал, Бежей, К.аратай, Суйндж екен. Жене осылардын жанына ерткен жас жолдасы TepÍ3jü Байсалдьщнемере iHici —бала ж)пт Жиренше бар. Абайдан жасы улкендеу болсада, ол курбыша ашына ед4. ЭкесМц батнагы кешке куткен Kicûiepi осы улкендер бодды. Абайдыц бала куншен сезетчн 6ip жайы: мундай юешермен, ecipece, дел осы терт-бес KiciMeH бас косу ел 1ш1нде басталатын 6ip улкен ÍCTÍH, окшау iciin белпс4болатын. Олардь! eKeci ежелп дагдысы бойынша эдей шакыртып алган сиякты. Бурьш онщайсездер{не Абай араласып та, тындап та кермеген. Бупн 6ipÍHmi рет едей4 алгызып отыр. Bip ойдан Абай e3ÍMe б{рдеме айтпакпа екен деп те ойлады. EipaKешнерсетц кисынын таба алмады. Абай кел1п отырысымен анау улкендер будан кала жайын, оку жайын, саушылыгын сурастырды. Эзге улкендер ¡ипнде Абайга, ecipece, кещл белген сезуар, жаркын жузд! Кдратай. Ол Абайды кере отырып, К,унанбайдыц езге жас балаларын да еске алды. — Осы, ана Ыскак 6ip жошын! Bip турл4 пысык та сергек неме!—дед. —Ол элп KyHKeHiHколындагы ма?—деп сурап алып, Бежей: — Рас, кулдырап тур!—дед!. 14

—Иэ, pacay, соныц оты бар!—деп Байсал да костады. Муныц 6epi киялап айткан Цунанбайдын кошемет!. Ундемей туйМп, суп-сур боп отырган К,унанбай ол сездерге кеп miMipKeHreH жок. Цайта, Tepic кергендей мойын бурып, Абайга карап: ' —Одан да, не кугсендер де осы жаман карадан кутсендернп!— дед. К,унанбайдын, мына баласын осыцпа шакыртып алып отырган жене жацагыдай crin буларга таныткалы отырганын езгеден Царатай бурын ацгарган. Ол дагдьшы, майыскэк епттл1кке салып, енд) К,унанбайдыц жацагы безмен Абайды сез кыла бастады. Бежей мен Байсалга карал: — Сендер муньщ сундетке отыртканда не дегетн ecTin пе ед1ндер?— деп, аз кулш алды. Абай 03¡HÍn балалык, шалалык MÍHe3ÍH¡H 6ipÍH мынадай суык nituirmi улкендерд1Ц ортасына салгалы келе жаткан К,аратайга, Tinri, ырза емес ед1. К^юылып, уяла бастады. BipaK токтатар шарасы жок. Сондыктан бар тапканы — ол бала e3i еместей, ундемей сазарып калды. Каратай куле отырып: —Сундетке отьцзгызганда, ауырсынып жылап жатьш: «К,удай- ай, бул корлыкгы кергенше, кыз цып неге жаратпадын.!. деггп. Сонда шешес): «Акылсыз балам-ау, кыз болсац бала таппас па ед[ц, содан киын боп па?»—десе, мынау: «Ойбай, онысы тагы бар ма ед!?»— деп, жылауын тыя койып, шыдай 6epinTÍ,— дедi. Улкендер акырын мырс-мырс кулш койды. Кунанбай ест1меген сиякты, eni6ip белп бермед). Бул сиякты сез оны мен Байсаддардыц кабагына Караганда узакка бармайтын тэр!зденш. Абайга жайлысы сол болып ед. Эйтпесе, улкенадамша орталарына шакырып ап, акымак бала кып койып кулгендер:не ырза болайын деген ойы жок. Сейткенше, сыртган Оспан Kipin келд<. Юшкене imci. Ауылга келгел! кеп сураса да, кере алмаган тентек, содыр ÍHici. Ол селем берущ умыткан жок. BipaK eK eci мен езге ешюмге карамастан, келе Абайды кушактай алды. Оз1нщ де ен жаксы керет!н туысканы Абай ед!. Екеу!н:н арасы 5-6 жас. Сондыктан Абай каз!р де оган ага ecemi. Оспан келе бергенде бу да кушагын жайып, бспнен суйД1. Улкендер булардыц жаца керюкетн ce3in, мына мшездер1н кеш!ргендей. BipaK келе^ минутта-ак Оспан 03ÍHÍHтентекппн таньггып, абыройдан айрылабастады. Ол «кайда журдщ^деп акырын сураган Абайга ЖYpeciнeн отырып, агасыньщ мойнынан кушакгап, e3ÍHe карай тартты да, кулагына 6 ip нэрсе 15

сыбыр erri. Бунысы 6ip катгы нашар боцтык сез ед). Шетк! уйде 03ÍHÍHагасы Текежаннан уйрен1П кепть Сагынган агасымен еи алгашттлкатканыныцез: осы. Абай сескенш, кулатъштартып кап: —Ой, не дейсщ?—дей бер:п ед, Оспан атып турып, муны бас салып кушактап: —Айтпа, айтпадеймш анаган! Айтушы болма, анаган!..—деп, eK eci жакты нускап, Абайдьщ аузын аштырмай, шалкалатып жыга берд!. Абай 6ip жагынан epiKCÍ3 кул!п, еюншщен цысылып, бойын жиып алайьшдеп ед!. Денеа кесек, колы кайратгы Оспан турегелш алып, шалкалата жыгып салды. Жене соньщ успне, уртына тыгып журген 6ip С1лекейл) катты нерсеж еп-сэтге Абайдьщ кейлепн4н омырауын ашып, жалацаш ет!не типзе тастап ж!берд[. Абай сескенш, TÍTipKeHin ырши берген. Улкен Kici сиякгы боп отырган шеюртп, мына бала 6ip сетте тш кене балаша алыстырып, арпалыстырып Ж1берд1. Оспан онын ттркенген1не мэз болып, экесш умытып, сацылдап кул1п: — Бака! Бака салып Ж1берд1м кейлепне,- деп, Абайды бурынгыдан да жаман ттркецщрщ. Кунанбай 03ÍHÍHарт жагында отырган балалардын не кып жатканын байкамаган. Енд{ тентек Оспанньщ дагдылы MiHe3i кутырып, удей бастаган сон ашуланып, шугыл бурылып, жалт карады. Жана байкады. Алпамсадай болган, асау кара баласы, Абайдьщ кеудес!не MiHin ап тургызбай жатыр екен. Кунанбай ез алдындагы мына бейбастактыкка цатты ашуланып, Оспанды сол колымен езше карай жулкып суйреп алды да, жактан тартып-тартып калды. Оспан ек! 6eTi нарттай жанып, улкен кездер{мен экесте шокгай кадальт, сазарьт турьт алды. Урганына титтей MÍ3баккан да, калт еткен де жок. Буныц берш керш отырган Суй:нд!к Байсалга Ky6ip eiin: —Жаным-ау, касцыр бала мынау гой!—дед!. —Цуждесенди. Мынадан ба, мьшадан шыгар-ау!—деп Байсал да кунк erri. Кунанбай атшабарга катты ем4р етш: —Бар, альт кет, каргыс тигещц !—деп, Оспанньщ бет1н бурды да, итерт калды. Бала cypimn кулай бергенде, атшабарда кармап катере бердк Оспан дел сол экеден кутыла беруд! куткендей атшабар енд! кетерш алганда, уйдепнщ бэр1не ест1рте, арт жагынан жел шыгарып, «тырк» етюзд1 де кете барды. Майбасар Каратайга кез тастап, 6ip езу!Н тартып, Басын шайкады. 16

— Цап, мына абыройсыз, бар абыройдан б!р-ак айрылды-ау!— дед. Конактардьщ кейб!р! ацырын кул1п калды. Кдратай, Байсаддар Оспанньщ кет1С1Нез ¡штер1нде «коркып кеткен жок, егест кетп» деп багалаган. Кунанбайдын бурыннан да туйЫп, айтар сез1н бастамай ызаланып отырган калпы бар ед:. Мынау туста тагы да суынып, тунере тускендей болдь!. Уй 1Ш1 б!рталай жым-жырт отырып калды. Сонымен, б1раз томсарып отырып барып кайта кыбырласканда К,унанбай ойдаты сез1н бастады. 2 Конак, уйде, децгелек устел уст)нде кызгылт, куциртсеулес! бар тас шам жанып тур. Окгьш-окгын ¡ргеден соккан жел леб!мен елс{з шам кейде уйткып, шалки тус!п, кейде лапылдап, жалпылдай жанады. Кырын отырган экес!нщ улкен, кесек тшйд Абайга жартылай гана кершедь Туе! суык. Кара сур жуз!не бозгылданып туг! де шыгып алыпты. Жалгыз 031 узак сейлеп отыр. Зор даусында ыза мен зш бар. Кейде Абайга кызык кершетш б!р макалдар, метелдер айтылып кетедь Абай екес{н!н. сез жел1с1н, туп м етсш тусшген жок. Кейб1р макрлдарын гана тандана шеш1п отыр. Осы бар улкеннщ муцдай жердеп салты бойынша, экeci де туспалдап, орагьпып, укдырмай сейлейд1. Б1р сез)мен б!р сез!н жалгастырута Абай улпрмей, адасып кап отыр. Оз1не салса, жанагы кещлд1 уйге, шешес1Н1н. жанына каз!р кетер ед1. Б1рак оксс4шакырган соц енд1 шыгып болмайды. Сондыктан б:р уакыт ол эке сезшщ сыртын, агымын тындайды. Кейб:р ез4 б1лмейт!н киын, жаца сездер1Н устап калады. Эддеюмге каптап, З1рюлдепсейлеп отырган эке сез: кейде буган б!р жортуыл, шабуыл успндеп шубырынды, узак сарын сияктанады. Кейде угымсыз сезден ¡ш! пысып, океС1Н)ц типи, тулгасына карап, кадалып калады. Тепнде, ертекш1, елещш не баска энпмеил адамгаталай уакыт тапжылмай тесте карап калу Абайдын к:шкентай кунжен берп едет! ед1. Адам т и п т эрдайым буган б!р тамаша, езгеше кызык суреттер!зденет1н. Эс:ресе, эж4м! мол улкендер тш!Н1 б1ркызык хикая тэр)зд!. Ол кей адамнын.айгыз-айгыз еж:мшен, салбыраган 17

уртынан, кыртыстанган мандайынан немесе бояуы оцган кездер!нен, ер алуан сакэл-муртынан —ез)нше неше турл! жанды, жансыз дуние сипаттарын кергендей болатын. К,ына баскан сызаты кеп тас па? Я, селд[р тогай ма? Не кеде-кекпек пе? Кейде мал мен ан бейнеа ме? Eepine де уксап кет1п отыратын адам MyciHaepi болады. Экес)Н1ц ат жакты келген, узын сопак басынын кулактан жогаргы жер! каз жумырткасындай кер!нед1. Онсыз да узын, улкен бспне, уп-узын боп децгелей б{ткен сакалы косылганда, басы мен бет! 6ip ец4рдей. Сонда Кунанбайдьщ жалгыз cay ne3i, оныц кетер1цк! жал-тумсыгыныц сол иыгына шыгып алып, калгь:май, сакшыдай багып, осы ещрд1 калт етпей кузетш турган сияктанады. Коя 6epcÍH, салгырттыгы жок сергек, катал кузетшь Жалгыз кез шуцет емес, томпакша. Тесше, сыздана кдрайды. KipniriH де сирек кэгады. Иыгына бота imiriH жамылып, шалция отырып сейлеген Кунанбай осы уйде epKiMre карамайды. Карсысына таман отырган Суй1НД!кке тана кадалып сейлейд:. Сакал-шашы 6ip рендес, кара бурыл CyñiHAÍKокга-текте 6ip карап койганы болмаса, Кунанбайга тес!ле карамайды. Кезш темендете беред!. Абайга онын nituim —кеп кездесспн, enriM eci аз niuiiH сиякты. Бежей де оншалык езгеше емес. Tyci ак сур келген, e3i коныр сакалды, кесек мурынды Бежей — осы отырганныц 6epÍHeHде сулу. Бспнде эж!М! де аз. Б:рак Абайдын кез!н оган кеп тартатын 6ip нэрсе—буныц б1т!кшелеу, к!шкене келген кездерь Кунанбай узак сейлеп отырган кезде Бежей кыбыр crin козгалган жок. Кез!н де темен салган калпынан 6ip кетермед!. Сондыктан онын уйыктап отырганы, я ойланып отырганы мел1м емес. Кальщ e*rri, салбыранкы кабагы к!шкене кез!н керсетпей, тасалап алган сиякты. Кунанбайга булардын ¡нйнен кез алмай, кырандай карап отырган — дел тердеп Байсал. Кызыл жузд!, жирен сакалды Байсалдьщденес! ipi, капсагай. Кекшш туоп улкен кездер1 —api салкын, ap i сыр берместей сабырлы. Булардан баска барлыксалкын, томсарган жандар ¡Ш1ндеп ен жандысы, ен шапшан, кагьмез1 Каратай мен Абай касындагы Майбасар. Улкендер тобына 6ip жактан, экеден темен отырып, телм!ре кэраган Абай болса, дал осы тэр!здент, барьшша бой салып карап отырган —ана шеттеп жас Ж1пт Жиренше. 18

Бул —KoTiôan iuiime Байсалдыц жакын туысканы Шоканьщ баласы. Байсал эрдайым касына epiin журед). Эр! Ж1гт, api саз угып, адам болар деген жасы. Ол ацпме атаулыны кап бшед. Кызык кьш айтады. Эз1 кудщрп. Абайды еркеледп те коятьш кез! бар-ды. K,a3ipri осы жиында Абайдын онаша кездесуд! ¡здейтш жалгыз ынгайлы керер адамы осы. EipaKOHbíHшынь[ ма, я едей! улкендерге каз кыла ма, airreyip, каз1р К,унанбай сазшен баска бардуниен! умыткан. Сонымен 6ipre Абайды да былай коя турган сиякты. Жиренше кабагын 6ip шьггып, козгалактап кдлды. Абай енд! байкады, eK eci сазш аяктап келед! екен. — К,одар сумныц кылыгы сырт елд!н алдында мен!н бет!ме салык болса, осы елге, аз келене келгенде, осы отырган 6 apiMÍ3re салык. Мынау отырган сендерге салык!—деп азтокгап, СуЖнщкке кадалып отырган жалгыз каз!н енштердеп Байсажа аударды. Одан 031HÍHоц жагында отырган Бажейге кадалды. BipaK Бежей мен Байсал мызгыган жок. Эзге отырганныц барлыгы саздщ салмагымен туйнш аз аркаларьшан сезгендей боп козгалактап, ыргалып калысты. — Ендеше, ел!мнен уят кушт!. Ел кермеген сумдыкка, ел кармеген жаза керек!— деп Цунанбай байлауын айтты. Кдйта босар T ypi жок. Tac туйш боп 6eKÍHin, туй1Л1п алган Kepim u. Отыргандар осы куйд) танып калды. К,унанбайдьщ булай беттеп алганда кайта оралар кайырымы жок, оны 6api бшед. Не айтысып, шарпысып кету бар. Немесе ¡штен кош- тамаган уакытта Байсал, Важ ейд!Н 6ip тэсий: м!ндет, мысалды Кунанбайдын аз1не бастатып, артын аз!не тастап кететш едет! бар-дь:. Жан куйер жер болмаганда, олар осы соцгы м)незд1 кап колданатын. EKeyi де жарытып, Tic жарып сейлемейгпн. BipaKК,унанбайдынмына сез) ундемескеде коймайды, ундеуге де Ж1бермейд1. Дел-сал crri. Уй iuii б4рталай уакыт жым-жырт отырды. К,одарды Абай 6ûiMeynti eAi. Оган бул ат эуел! — «К,озы Керпеш—Баянньщ» Цодарьшелестетп. «Сум»дегенше Караганда да, былтыр Байкакше акын буньщ шешелер!не жырлап берген К,одардьщбейнес! сиякты. «К,одардеп соган уксаган 6ipeyni едей сол атпен айтып отыр ма» деп ойлады. Жым-жырт жиынньщ ишнен алдымен сайлеген —майыскак Царатай. Ол: 19

—Сумдык екет рас. Улы-цызьщныц басына бермес)н. Шын болганда, Kenip кауымьщца кетелн ic кой бул,—деп, «Крдардын айыбы шын ба, бекер ме?» деген ез ойларындагы кудкке ептеп Кана 6ip согып, киялап салды. К,одардыц бул жиындагы аталасы—Суй1ндк. К,унанбай батанадан зшсалганда, едей соган шукшиган. Оны да журттыц 6epi 6min отыр. К,одар кылыгыньщ орайын алдымен ез туысына «айыптьи>, «соракы^ дег)31п ез аузынан айткызып алу К,унанбайуа да керек. Ал Суйндж сол сезд1 оп-онай, 6ip айналмай айтып салса, ертецг1 таукымет бунда. Жене алдымен Цодардьщ сол К,у- нанбай айткандай айыптылыгына да кез! жеткен емес. Ол К,аратайдьщ шапшандыгынан 6ip пайда да тапкандай болды. Ocipece, оньщ «шын болганда» деген босан тастаган жер!н устады да: —Осы айыбына кез жетсе, тургызып койып бауыздайык. EipaK сол шынына жеткен жан бар ма?..— дей 6epin ед1. К,унанбай cepnmin, 1лгер1 умтыла тусп. —Ей, Суй1нд!к,—деп к и т кетш урыса сейлед1,—албасты да кабаккэ карай басатын. Цыры жок, касисп жок басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетед:. Адал десек, аман десек, жан берейк, актайык, акыретге айыбын ез мойнымызга алайык. BipaK мен!ц ею б!рдей жаным жок. Майысар болсац, жанынды да берерсщ. BepeMiciH, жанынды?!— деп, сарт eiin ез!не жабыса туст!. Суйцщк К,унанбайдьщ баганадан 6epri зш1не енд! ызалана бастап ед1. —Е,тастай алмайжурген жанымжок! Тергедемесем, жанымды ала койдеп кетлге кел!п пе екем!н,—деп томсарьш кадды. Муньщ колынан келген бар карсылыгы осы ед;. Важ еткенмен ыкгап кеткен сыкылды. К,унанбай сезд! де, енд! жуйемен утпак боп, курынт салды. —Тергесец, К,одар сумдыгын анцз кып, кепке жайып экеткен елд1 терге. Ел турсын, кешеп жиында бет!М!зге былш етк131п, жарып айткан жатты терге. Соган да жеткен. Бар да «eripiK^ деп соны иландырып келпи. Ел аузьша кацпак больт керпп. EipaKол кольщнан келмейд!. Ендеше, не ер бол да, акта! Немесе илан да, жазала! Тек, жарыктыгым, думбшез11^ керсетпе, былкыл- сылкылынды аулак екет!—дед. Ецщ СуЙ!НД1к те ундей алмай калды. Аз бегелген сон бага- надан К,унанбайга сыр алдырмай, салкын гана карап отырган Байсал: 20

—К,арадеп жазаларан кунде, муньщ жазасы не болмак,—деп ед1, Цунанбай: —Жазасы —шаригат жолы. Шаригат не буйырса, сол болады, Мундай сумдыкка кдзакайткдн жол жок. Teri, аддьщгы атаб1зден бацытты да. Бундай лагнетп ез тусында кермепп. Кес!пн де айтпапты,—дед1. К ун ан б ай буган шеЙ1н аш ум ен, зш мен кеп, енд1 о сы туста куйзелгенд!к куй KopceTin, осы м ен ж иы нны ц кабы ргасы н кайыстыргысы келген. Eepi де TÍpejiinкалды. Ат тумсьиы 6ip 6iTey, мещреу кабыргага \"прелген сиякты. Жалтара алмады да, ундеспед]. Аз ойлаганда Бежей ез imiHeH «шаригат та женге карайтын шыгар, акай жок, нокай жок, KepiHreHre буйда бере бермес» дегендей. EipaK бул ойын айтса, Цунанбай тагы бойлап тартып кетед!. Сондыктан ундеген жок. Тагы да шапшац Царатай: —Ал шаригат бул К,одар цылыгьта не буйырады екен?—дед!. К,унанбай баганадан томен отырган жорга Жумабайды ецщ рана еске алгандай бурыла карады. —Мьша Жумабай калага барып, Ахмет Риза xa3ipeTreHфатуа сурап келд!. Жазасы дарра асу деггп. —Дарга?—деп К,аратай ypKin калды. Бежей Кунанбайга ажырайып, TtKciHe карап ед1, аямас Tyci айкын екен. — Барлык байлау осы болганы ма? Ит те болса, бауыр емес пе ед1?—дегенде, К,унанбай кынжылатусш: — Оны бауыр дегенн1ц бауыры eзiлciн! Шариратпен шарпыспакпыз ба? К,одар емес, кутпаным болсын, кайтпаспында тынбаспын,— дедi. Енд! бугалык экететш, бойлауык жер1не жеткен екен. Бежей iiiii муздай отырып: —Кезщ жетсе, мейлщ 6mcÍH,—дей салды да, ойдагысын ¡шке бупп калды. Байсал ун катпаган куйде жым-жырт. Цунанбайды актамаса, Бежейд) де куптаган жок. CyñiHAÍK те осы топтьщ дагдьшы М!нез1не басты. — Ел де ceHÎKi, ел !ш4ндеп тентек те ceHiKi. Кдшканныц да, куганньщ да келет!Н! езщсщ. Тек, не буйырсац да тергеп алыщ буйыргайсьщ. К,алранын езщ бш,—дед!. Бул Бежейдщ кабагын баккан болатын. Оз1 калай кешер]н айкын бше алмай, «соньщ 6ip бшген! бар шыгар» деген есеппен жалт берд!. «Тергеп алып, б]лген:нд! кыл» дегенд1, аяктап келгенде эркайсысы да 6ip-6ip кайырган-ды. 21

BipaK бул сездер1 — суйей салды. Баганадан 6epri сезде К,унанбаймен аралары арбасып боп, айтыспай-ак 1штей жер танысып калган. Бежей бшсе, К,одар жайы — Цунанбайдьщ тары быр кыры. Осал емес, улкен кыры болгалытур. Кайда бетгер екен? Неге согар екен? Не де болса, енд! салмагын Кунанбай ез! кетер1п алатын болады. Булар жалпыддап костаган жок- Оны Кунанбай бшетщцей болды. Туб!нде, дел осы отырган юсшер осы женде устасса да кисыны бар. Суй1НД!к, Бежей жагыныц ойы осы болса, Кунанбай да ез ece6ÍH алдын ала ез! елшеген бетпенен imiHe ipiKTi. Жацагыдан epi жазылган жок. «Пелен етем»деп кейки байлауын да айтпады. Осы отырган бес-алты адам дел Ka3ipri кутнде пелен мын уй Тобыктынын талай туй1н, шытырман жайларын осы apara жиып екеп отырган адамдар. 1штер1нде кеп калтага кеп есептер салып кеп отырган аткамшерлер. Кунанбай ага султан болды да, езгелер!Н1ц катарынан озгындапкетп. Оцда еюмдк бар. Сырткада, улыккада жакыцдык бедел бар. Opi колы узын, малды. Сезге жуйрж, MÍHe3 бенен icKe де алгыр. Осынын 6epi, ез ортасын бойымен басып жыга беруге себеп болатын. BipaK Кунанбайдын мыкты жер! Тобыкгы imi болса, элс13 жepi де осы Тобыктынын ¡Ш!нде. «Кус канатымен ушып, куйрыгымен конады». Сол канаты мен куйрыгы ел ¡ш4нде e3i тустас ру басылар. Осы Байсал, Бежейлер. Осылар сонуы 6ip жыл бойьшда бурынгыдай ашык-жаркын емес. 1штей Кунанбаймен ацдысьш калган сиякуы. Оны Кунанбай б1лед1. BipaK осындай кып косарына ínecTipce болганы. Ty6i, 6epiHÍHде багатын таразысы — ел. Сол елдщ алдында байлауды Кунанбаймен 6ipre байласкан осылар болган сон жетл. Куйсе, Кунанбаймен 6ipre куйед. Ал шпццене жатыр, оны бшмейщ. Олай болса, Кунанбайдын да сырты булардьщ шпн бшмеген, елемеген Kici Tepi3Ai болатын. Тобыкты кеп рулы кеп ел болганымен, барлык улкен men6epiHÍHтаразысы осы отырган бес-алты адамнын руларымен елшенед!. ecipece, ру басы осы адамдардын ездер1мен сал- макталады. Сонда Кунанбайдын он жагында отырган Бежей — калын Жiriтeктiц адамы. Бурын орталарынан Кенпрбайдай Tepic азу, мыкты б т шыккан ел. Веранде урыншак, колшыл болып жене барымташы жортуылшы Ж1пткеп шыкты. Шеднен сезуар, соткар Ж1птек. Байсал да соцдай мол ру —Кет1бактынтургысы. 22

«Токпак жалды торы» деп атаранда, yñipi кальщ айгырдай, KenTiriHeHатанган. Бул, ecipece, мал кебейтчл, жерд{ мол камтуга тырысатын, кепт1пне сетп , анау-мынаудан онша кысылып- кымтырыла коймайтъш ауылдар. СуЙ!нд]к —осы арайынды елдер iuiime ец азы Бекенш!тн Kicici. Мал, дуниеге шагыныда осылар.- Бекенш1шц юрмелеу туысы —Борсак. Жанагы булар сез кылган К.одар —сол Борсак, болатын. К,унанбай болса — Ыррызбай руынан. Бул — бас жагына келгенде Ж ттектен де, Келбактан да аз. BipaK epi малды, api кептен 6epi Тобыктыны билеп-тестеп келе жаткан ауылдар. Туыс жагын алганда, Бежей мен Суй1ишктен repi К,унанбайра Байсал жакын. Сойыл согарга келгенде, колга, санра келгенде К,унанбайдьщ мыктап cyñeHeriHi сол Байсал ел: —Кет1бак. Оны ел: кунге ез ыркынан шыгарран емес. Царатай болса, булардьщ барлыгына алыстау. Ара арайын тэр!зд) Кекше деген рудын аткам!нер1. Аз да болса пысык жене, шере-шереде жургещцктен 6ip мушеден калмай Lnecinотыратын; Осы отырран ру басылардьщ MÍHe3i, артта журген улкенд1- юшш4аткамшер, аксакал, карасакалынын баранеде м:нез, тесш бола журед{. Цунанбай касындагы кой кездеу, сулуша Майбасар стар- шын болды да, ез достарынан да, Цунанбайдьщ жакындарынан да ажырай бастады. К,аз:р Цунанбай алдында, жастан 6epri дагдысы бойынша, ундемей отырганымен, бул ерен бул^, соткар адам. Цунанбайдыц улыктыгына бак масы болган Ыргызбайдьщ басы осы. Бупн Бежейлерд1ц Кунанбаймен ¡штей суысуына себепнп болран да осы Майбасар. Будан ею ай бурын зыкысы эбден шыккан ел Бежейщ салып, К,унанбайдан: «Майбасарды орнынан Tycip» деп плеп ед1. Кунанбай Майбасар MÍHe3ÍHбшсе де тус1рмед^ Оз e3ÍHÍHкара Kymi, 3mi сиякты болатын осындай 6ip Майбасардын, журу{н макул керд1. Улкен 6ip ece6i: «Анау, журтть! шакэр айрырдай мойын сальт куып ыкгырган уакытта, ел арыз айта e3ÍMe келеш, ез бауырыма кайырып öepin отырады» деп топшылаган. К,одар жайындагы сездерд!н артын К,унанбай ашып шешкен жок. Аналардыц eMeypiHiH ecÎTri де, калганын ундемей бтрд:. Аздан сон сезд! баска жакка K em ip in , осы кектемде мал тойыны кандай, шеп шыгымы кандай, кеш!-конньщ мезпл1 кандай болатынын айта бастады. Биыл да, бул отырран бар- лырынын кецес1 Шынгыс сыртындагы Баканас, Байкошкарга 23

шейн кешш барыспак. Ол —Керей конысы болса, сол Керейге мшбелей барып конып, ек! езенд1 тагы да жылдагыдай баурай бермек болысты. Тобыктыньщ осы жуандары малы аз рана Керейден сол ею езещц жылма-жыл кона журш, тартып алмац ниетте болатын. Бул эцпмелерге келгенде барлык баганагы томсарган жиын шешинп, жазыла сейлед1. Осы кезде Жиренше Абайга ым какгы да, тыска шырып кетп. Абай К,одардьщ цы лм ы сы не, ез! юм екен!н бшмеген калпында болатын. Ол жалгыз-ак, «дарга асу» деген жерде, imiHeH6ip турл1 TiKCiHinкалды. Экес!не сене алмай, сескене карап, «соны ¡стейдь ау»деп 6ip ойлады. Bipan байкап, болжап керсе, дар деген кырда, бул елде есте болмаган нерсе. Ecrin керген де емес. Ол муныц тус)н)пнде Ьарон-Рашитхалифазаманында, элдекдйдагы Багдат, Мысыр, Fазнадапанаболатын жаза сиякганады. Сондыктан «дарга асу» деп жай айтылган болар. «Ол болмас, болмайды!»— деп байлаган ед!. Сонымен 6ipre, экес! Жумабай жайын айтканда да, Абай цайран болды. К,ала мен жолда талай кун 6ipre болган уацытта б!рде-б!р сезд)рсеш1! «Фатуа», «Дарга асу» деген уюмдерд! жасырып алып келе жатып Абаймен жарысады. К,алжындайды, ойнайды. Енд] тук кермегендей, ундемей отырган iypi де мынау. ByriH кунузын Абаймен курбысындай жарысып келгенн)ц де 6ipAe-6ip белпс! жок. Соган карап Абай улкендерд1н. осындай, imi катпарлы, киьш жататынын ойлайды. «Улкен болсам, осылардын мшезш ердайым бш1п, танып туратын болсам^ деп, сол улкенд1кке тары да 6ip кызыккан, асыккан едь Абай улкен болура, теп, кеп асыгатын, кцзыратын. Енд! ес!не тусп. Жумабай калада буран TYCÍHÍKCÍ3 6ipa3 мшездер ¡стеген. «К,аз)ретке сыйга апарам, Цунанбай ж1бердЬ> деп, кысырдыц 6ip сем!з кара кек кунаншырарын жетектеп журген-д1. Абайдын молдасы жене мешггпц имамы Ахмет Ризаньщ уй!Н сурап алып, артынан Абайра «молданьщ уйше epTin жур» деп, буны öipre де ала барган. Екеу! асау кек кунанды жетектеп бара жатканда, 6ip тебе- леской, тентек Саритдеген баланьщ буларра ¡стеген кырсырында eciHe алды. Цаз1р ныгызсып отырган Жумабайра карап, жымиьш кул!п койды. 24

Булар какпасыньщ жанынан ете бергенде Сагит терезеден кере сала жупр!п шыгып, тас лактырып, айгай салган. Асау кунанныц уркет1н!н керш алган соц, онан да жаман кутырьш еш. К,акпага кайта жупр!п Kipin, шыбыкалып шыгып, бугып кел1П асау кунанды шаптанда туртчп калган. Сонда кек кунан ышкына шапшып, безе женелгенде Жумабай айрылмаймындеп тырысып Kepin ед1, тай суйреп, дедектетш экспп, Жумабайдыц аягы тарп- тарп етш каздандап, тымагы, такиясы да ушып Tycin калган-ды. Басыныц жалтыры да KopiHin, Абай epiKCÍ3 кулген-д1. Асау токтамаган соц, шылбырды бел1не орап алган Жумабай шалкайып табандап тартып, кеше бойыныц кумын боратьш, тагы да ресуа болган. Бул туста Сагитка косылып Абайдыц да 1шек- ciлeci катып ед). Жумабай кек кунанды зорга токтатып алган соц, Абай Сагитты мацайлатпай куып ж4берш, сол беледен Жумабайды да, кунанды да e3i куткарып шыккан. Булар Ka3ipeTTÍH корасына Kipin, асау кунанды ат корага байлаганда, Kß3ipeT e3i Kepin, сыйлык екетн iini 6ùiin, ун катпаган болатын. KeñiH уйге юргенде, Жумабай К.унанбайдан сэлем айтты да: — Мына баласына —езщ!здщ meKÍpTÍHÍ3re фатихасын сура деп eAi,—деген. Kß3ipeT: —Бэрекалла, бэрекалла... бирахматика я архамэррахимин,— деп отырып, Абайга кол жайып бата берген-,щ. Содан api K93iperneHнедеп жауаптасудыцбабьштаба алмаган жене, TÎmi, шудщреген, ютапшылаган TÙiiHута алмаган Жумабай тагы 6ip ойдагы эцгiмeciн тупа-тура, колма-кол бастап ед1. Онысы К,унанбайдыц айткан сэлем1 екен. Сурап кел деген 6ip улкен ce3i екен. Осы жендерш айгтыда, Жумабай Абайга 6ip, каретке 6ip карап: —BipaK ол жайын оцаша, купия сейлесдеп еш. Балам, сен...— деп, Абайга октала бергенде, Ka3ipeT те ce3in, Абайга: —ИбраИим, c i3 xa3ip мэдресэгэ кайтыцыз, балам. Бас ауьшга кайтмас бурьш мицга Kipin, фатихамны алып кепщз,—дед. Абай шыгып кеткен. «Сокалап отырып, ойдагысын жетк{зш, жацагы фатуаны сонда алып шыккан екен-ay, бул» деп ойлады. 0 3 ÍHкерек еткен сез бен шырайды кермеген соц, emi Абай да Жиренше кеткеннен кей!н, б1раздан соц акырын сусып, тыска шыкты. Бул уакытта Жиренше соцгы атка шшер салып, отка 25

лыберш жатыр екен. Ес!к ашылган жерден Абайды керд! де, ацырын дауыспен: — Абай, бер1 кел, мунда кел...—дед1. Абай буган жетер-жетпестен: — Эй, Жиренше, жацагы осы Кодар к!м? О не цылган? Айтшы,—дед1. — Кодар — жакыны жок, жалгыз уйл! б1р Борсак. — Ол кайда? —Е, ол мына Шьщгыстьщ ет бектер1нде, Бекенин асуынын бауырында. — Ал ол не кылган? — Сол бныл кыстыгун1 жалгыз баласы елгеннен кейш, кел!Н1меи жацын бопты дейд1. Ана к1С!лердщ сумдык деп отырганы сол. —Жацын? Калайша? —Не цалайшасы бар? Шеккен дейд1... — Не дейсщ? —Е, сыгыр, шеккенд! бшмеунн ме ец?.. Бура мен ¡нгенше?.. Бмесщ?..—деп, Жиренше ете б!р турпайы козгалыстар жасады. Ол улкендер арасьшан ебден 1Ш1пысып шыгып, ецщсалцындалада азырак ойнакы куйге кеп тур ед). Абайды кулд!рмек болатын. Б!рац Абай кулер емес. Кец!Л1нде катгы кобалжу бар. — Сол рас па екен?—деп, Абай кадала сурады. — Бесе, сол анык-таньны мел1м емес... Б)рак ел есек кып екеипт!. Сутцщктэц, жацагы, аныгын б!лей!к деу1 сол гой,—деп, Жиренше салмацгы больш сейлеп ед1. —Ендеше, бекер жала-дагы? —Т1пп, солай десет!цдерде кеп. Б1рак енеугун! Кунекец мына Сыбан М н е топка барса, сонда Солтабай торе осыны бетше салык КЬ1пты. Мына к!С1 тереге насыбайды тастасацшы дегенде, анау: «Мен насыбайымды тастайын, б!рак Шыцгыстыц бектер)ндеп шашты сайтанынды сен де тыйсацшы!&деп, бетпненалыптыдейш. Соган намысы келш, Кунекецнщ катуланып отырганы элп гой,— дед. Абай екес!Н1ц жацагы «дарга асу» деген жердеп аяздай суык п{ш4нш еске алды. Ундемей б1раз турып, кабагын шытып, катты курс1цщде, айналып жур1п кетп. Курс1ну1 ауру денешц киналган ыцкылына уксагандай болды. Шешес1Н1ц уЙ1не карай бетгедь Жиренше баска да б1рдецелер сейлеспек боп, бегемек ед1, кайырылган да, ундеген де жок. Кете берд!. 26

3 Келйй жаца ысьггьш екелген, курт коскан конак кежет анда- санда 6ip урттап отырып, Кодар: — Кдрагым, Кдмка, бупн кун жума гой осы?—дед!. —Жума, бейт басына барып, куран окып кайтайыкшы,—дед де, Камка KypciHin алып,- Куданьщ куд:рет1, 6yriH TyciMë баланыз 6ip турл1 боп К!рд!,— дедi. —Пэке паруардигар! Паруардигар !—деп, мол келген батыр кеудес1н как жарган шерд! Кодар да шыгарды. «Туе mipKiH, жубаныш па, тэщр-ай!». Бугш ез туеш е де Кутжаны - жалгызы юрген едь EipaK Камка тусп кэд:мгщей медеу керед). Айтсын. Бала кен!Л!, тым курыса, сонысымен уанган болсын. Тындайды. — Осы дэл ещмдей, уйдщ сыртына кеп аттан туст, асыгып, жайрандап Kipin келд1. Келд1 де: «Экем екеу)цжылай 6epecÍH-. Зарлай бересщ. М ет шьш едщ дейм!с1ндер? Ал мен, мте, кедщм... Timi, елгем жок... Цойты, Цамка! Кабагынды ашшы!»деп, осы 6ip турл! сай-суйепмд1 босатты!..—дед1. Осы кезде Камканында, Кодардыцда кездершен ynci3 жастар 6iprÍH-6ipT!H сорагытып агып отыр ед1. Жым-жырт уйде Кдмканьщ кулагына тыс жактан 6ip ызыц есплд]. Каз!ргщей танертенп уакытта муньщ кулагына осымен б1рнеше рет, осы 6ip ызыц есплед1 де турады. Кдны кашып, аппак сур болган 6eriH тер жакка, атасы жакка бурып, канала тындады. EKi K03i жаска толып, кызарып тур. Аш бет!нде как тамырлары б)Л1нед1. — Шыцгыстын бектер жел1 рой, карарым. — Ызьщы нес!? —Кораньщтебес! ашылып калыпты. Оньщдатозыгы жеткен емес пе? Тес:ктерден сорайып шырып турран ecKi камыстар бар; Сол кургыр жел сокса ызыц салады гой,—дед!. Аздан сон екеу1 де тыска шыкты. Тозыгы жетт калган жалгыз коцыр, жапа-жалгыз юшкене, ecui шым корага ыкгап тургандай* Мацайда баска не кыстау не 6ipAe-6ip к т з уй де, Tipi жан да жок.' Кешерл1к ез келМ жок болган сон, Кодар ешк4мнен кeлiк те сурамаган, кыстаудан да ipre аударып жылжымаган. Бурын баласы: «Жатак боп жатамыз ба?*>деп келж экеп, кеп ел ойга кешее — ойга, кырга кешее — кырга месе берспн. Мал тойыны, шаруа ece6i дейли емес. Oñieyip, кур жас болган соц дурмектен калмау сиякты. Онда Кодар e3i де, «тым курыса, акка 27

Teyip болармыз, б1реуден там-тум сауын сауармыз» деп, елге ергенге карсы болмаушы ед!. Ал биыл агайын e3i б!лмесе, балам ел1п ед! деп, енд1 жатка телм!ргендей кел1к сурап журуд! лайык кермед1. К,амкада, ез! де Кутжанньщ жас K a6ipiH кулазьпып, жалгыз тастап, «жайлау бар ед), сайран бар ед1» деп KeTKici келмет. Кущцз-тут егшген жаспен, ещреген зарлылар арысын тастап кетерл1к дэрмен де таба алмас ед1. Буларда мал дейпн мал да шагын. Азын-аулагы болса, осы цыстау мацын кысы-жазы жесе де, бектер me6ÍH¡n тумсыгын сындыра алмайды. Жалгыз уйдщ колындагы бары — жиырма- отыздай ешк!-лак, кой-туяк пен 6ip бузаулы сиыр, ек1 торпак болатын. Осы малды багарлык бут артары 6ip гана коныр ат. Кутжаннын коныр аты. Баласы олген соц К,одар кыстыгуш осы ел 1Ш1нде юрме боп, эркйдде жалда журетпн6ip шал жиет Жэмпей1сп ез колына алып ед1. Жэмпей!сге катын да, бала да, баспана да жок. OMipi шыр бггпеген сорлы ед!. «Eni жарты 6ip бупн болайык. Юмге сенем!з? Иыксуйесш кун KepeñÍK» деп, К,утжанга куран оки келгенде К.одар Жэмпей)ске зарын шакгыда, кольта устап кадды. Kß3ip коныр атпен бар крра- кураны косып жайып журген сол Жемпейс. Малда алацы жок. Уйде де М1нбелеп турган шаруа жок. Сондыкган OMip мен уакыт буплд!рген 6 ip Kepi, дерт пен зар буплд!рген 6 ip сорлы боп, eKi шерл! баяу басып, бейт басына карай аяндады. Жаркыраган май куш 6ip турл! боп нурланып, тамылжып тур. Аспанда усак канаак мамыкбултгар калкиды. Айналадагы жазык пен Te6emÍKTÍH 6epi де алкара кек. Аласа, тыкыр, 6ipaK тыгыз бетегемен жайнаган. К^ызгалдак, жауказьт, саргалдак, бейшешек дегендер кызыл, сары, кекнпл тустермен кулпырып, жайнайдь!- Гулеп ушкан кебелектей кеп бояулы, неше алуан... Бектер жел! танертен ердайым Шьщгыс аса согатын коныр салкын куйнде. К,аз1рде де кун кызуын жещлдетш, майда коныр лептей ypin тур. BipaK бул жарастык, бул жастык к!мдер УШ1Н? Элдеюмнщ ракаты, элдеюмдердщ кызыгы, сайраны уш:н болар. Жалгыз-ак, мынау ею каралылар уш!н ол жокка тэн. Булардын алдында, юшкене кек темпеш!к уст1цде кубыла жакгагы серек тасы шошайган жалгыз жас бейт канатур. Кездер! де, KOHÛmepi де сонда. 28

Дуниенщ кектем! К,утжанньщ былтыр гана осындай кезде, кул!п жайнап журген аман шагын, cay шагын еске TycipeAi. Еске Tycipejuде, тагыда толкып келген кусамен басады. Журек басьшан запыран, зер теплгендей болады. К,одар батыр денел!, алпыска жаца KipreH , бурыл карт ед1. Жалгыздык пен осы каралылык иыктан баспаса, е\\мрдщ муны мойытар езге куш1 жоктай. Ол жасында найзагер батыр болган. Осы жасына шейн ез касиетж жоятын жаман аттан да аулак. Ж у ан KÍM, к е п KÍM, б а к м а с ы есер ю м ? Em ôipiH д е ол б и м е й п н . Э з OMtpi, е з уй ¡н и м ен , е з ай р а н ы н ituin к у н кеш ет1н. Уйден шыгып, елдеб!р сезге, сыпсьщгада араласпаушы ед1. Сондыкган алысты койып, агайын ¡ш!ндеде буны бметж жан аз. 0 3 Íде аз гана Борсактан, Бекеншщен баска журтты таньгмайтын. Сонгы алты ай ¡ш{нде барлыкжальш аткан кайгысы—жалгыз баласы К,утжан жайы. Е н д т ум!т не? К,улазыган ку ем1рде TipeK не? Ойлаган- мен тапкан емес. Таппасын б)лгеп сон, сонгы кезде оны ойламайтын да. Жалгыз жанкуйер1мьшау кайгыдан сенш баражатхан, санадан солган бейшара келж. Онын алды немене? Не болады? Буны шешуге тоналып калган кецип баспайды. Батылыбармайды. Бетен боп кете ме деп ойлай бастаса, К,утжаны 6ip елген емес, ек1 елгецдей кер!нед1. Кел!Н1 Кдмка мен К,утжан арасыньщ тетгипп езгеше Mi. Бул бейшара жеттм кыз екен. Кутжан сонау алыстагы Сыбан мпщцеп нагашыларын ¡здеп барып, содан алып кашып келген. Бунда да артына оралар, ие шыгар туыс жок. Сондыктан ба, ейтеу!р, Кдмкд Кутжан мен осы уйдщ TÙieyiHe бар ынтасымен кулаган ед!. Крдар соны танып, Кдмканы дел ез ¡ипнен шыккан К,утжаннан б1рде- 6ip кем суйген емес. Оныц да, буныц да тец ортак eKeci болды. BipTOfa, кесек MÍHe3i бойынша, осы кещлж еле-елгенше сакгаумен керге 6ipre экетем!н деп сенуш! eAi. Б1рталай кун болды, Ж емпетс тауда, керш! ауылдардыц койшыларымен кездес1п, сондагы ecrircn сезжен б^рдемещ быксытьш айта бастаганда, К,одартолыктусжбей, тусшгенше ыза боп, TyciHrici келмей тойтарып тастаган, айткызбаган. EcTireH сездер!не Караганда, басы аман, есекш1 агайын тек отыр ма? Соньщ шыргасы гой: — Бул кодар неге кыстаудан шыкпай, ¡нге К1ргендей жатып алды?—десед! дейд). Тагы 6ip кезде: 29

—Осы Цодардыцкелйп нет умп*кыльш отыр? Не ойлатн ойы бар?—деп сурастырады дейд1. Осындайга келгенде К,одар мундай жыбырдьщ innd 3epiH, суыгын сезгендей болган. Оныц ез топшылауы бойынша, бундайдыц арты жес1р катынга еменгер ¡здеу. Мал шыгармай, 6ipeyAÍn уйне тепн катын Kipri3in беру. К,одар малына ие болатын мурагерд! ¡здеу, соны табу. Бундай жай eiipiK агайын — болмыс, жанкуйер — болмыс атцам1нер кулардыц кулшына KipiceTiH сыпсыцы. Нодар елге жоламай, елдщ келу;н де ттемей койганда, ecipece, осыцдайдан коркатыен. «Тым цурымаса, баламныц жьм уакыты жетс1н»деп, оныц ар жагын Tirni ойламай, жауып ною т тырысатын. Енд1, MiHe, OMip аязыныц алдыцгы леб! болып, Жэмпей)с аркылы, койшылар аркылы кел1п жаткан сум салкын сол гой деп уккдн-ды. Нодар крналып, катуланган соц, Жэмпей1С ез еспгенш Teric айткан жок. Жене айтам десе де, e3i сез бшмейтт, ce3ÍH Kicire угымды кцп айта алмайтын аса 6ip орашолакадам ед1. Сонысынан тагы жасканып, Кдцарды кинамайын деп койган-ды. EipaK 6ip кун1 далада 6ip Kepi койшы буран сумдык айтты. — К,одар кeлiнiмeн жакындейд). Сен не бшдщ?—деген-д!. Буран Жэмпейс жаман турилrin: —Оцбай кетей1н, еспген сумдыгым емес. Тарт... Тарт Kenip, мына ce3Íiwi, тарт!—деген. Актаганы ма? Жок, жай шошыганы ма? E^in болмайды. EipaK жацагы C03Ai бастаган Kepi койшы 03i де сумдыктыц адамы емес-Ti. Эз imiHeH: «Мына бакыр бшсе, буйтпес eAi. Teri, не аналар аман да, не мынау тук 6Lnin, сезбеген гой» деп ойлаган. KeñiH де осы корпи койшы Эйт1мбет К,одарга анда-санда катынасатын кедей-кепппктен жагалатьш сурау салып, жацагы жаладан К,одарды аман деп уйтарды. EipaK жакындагы жарлы-жакыбай солай дегенмен, осы eceKTi кайта-кайта шыгара 6epin, кепке жайып кеткен 6ip «паз» тагы бар. Не кылса да Эйт4мбет Жемпей^стен алгаш сураган кезден бастап, осы жала Кодарга оралып cora 6epeTÍH б!тпес жала болды. К,одарда соцгы кундерде К,утжан дертшен белек езгеше 6ip ыза бар. Оныц ce6e6i, осыдан уш кун бурын Сутнд1к 6ip Kici жiбepiптi. оцаша алып сейлескен Бектен деген 6ip сезуар кесе буган эрнен! шарлап кеп: 30

—Ел аузына юм какпак болады? К,ан Keiepin eKeTirrn. Жаны- ашыган жаксы да сол есект1 басам десе, баса алмапты,— деп, Суйщщкп атап, оны 6ip макгап койган. Содан тагы 6ipanорагытьш кеп: — Жаман айтады... Сен! мен мына кел1Н1Цщ{ жаман атка тагады!—деп былш етюзгецце, К,одар: —Ой, жаным, не шатып отырсьщ?—деп, Бектен кесен! таптап: тастардай болады. Анау 6ipan безбуйрек кайтпас екен. — Сол сезге иланып алган К,унанбай, саган катты жаза. буйыратын Typi бар. Суй1нд!к ез бауырын кисын ба? Саган м ет едей] ж)бер1п отыр. Сез айкындап ашылганша тая турсын, 6ip жерге жалтара турсын дейд{,—деп келген. К.одар ыза мен корлыктан елердей боп булыгып, орнынан атып турып: — Уа, кет, жогал! К.удайдьщ KepiH Kepin болган К,одар К,унанбайдьщкер1нен коркардеп пе ен? Жогал эрман!—деп айдап ж)берген. Осы сез бупн де Нодарды ызаменен кайнатады. EipaK К.амкамен бул жайды сез кылуды ойлаган емес. 0 3 ÍHÍHэкел1к журеп ез!не мел!м. Балалык жакындыгы К,амканын. да ез1не мел!м — 6epiK. Сол кайгы успнде кундеп 6ip-6ipiHe мун айту; KypcÍHe отырып зарларын шагу, eKeyiH ебден келш мен aTí хал!нен KeTipin, ортаккайгыдагы ене менен кел)ндей немесе эке мен баладай жакцндаткан. Адам менадам боп танысьш, табыскан- ды. EipaK езге кеп жайды eKeyi де ipiKneñ, букпей ашыксейлессе де,жанагы сумдыкты жарылмаган уыздай сорлы, шерл] баласына айтуга б!рбеткей К,одардьщ батылы да бармасед4. Екеу) акырын аяндап б етт басына келд). К,одар куран оки бммейд!. К,амка да окыган емес. E ip aK eKeyi де езд1-ез1¡ппнен Нутжанга ллеуш, зар болганын, арманда калдырганьш айтады. Эркашан жанкуйер жакын Ka6ipiHe ыстьщ-ыстык жастар тегед1. К,айта-кайта бас кояды. Ундемей И1ндер1 THicin, кез- дерш алмай, узак узак отырысады. Бул каб!рдщ ер тасы еке- yiHe санаулы. Элдекалай жел ушырып TycipreH шеп-шалам болса, оны алып тастап немесе топырагыньщ ойсыраган, копсыган жер! болса, соны кайтадан тузеп ондай отырысады. Тагы да б1рталай уакыт отырып калып ед1. Bip кезде булардьщ сырт жагынан дурс{лдет1п кeлiп калган 6ipHeine аттынын. дабыры ecTMAi. К,одарда, Камкада бурылган жок. Атгылар м4нбелеп кеп тусш жатгы. Булар бес Kici екен. Бастыгы Майбасардыц кара сакал 31

атшабары — Камысбай. К,алганыныц exeyi — Бекенип, eKeyi — Борсак. Камысбай атган тусе бере: —Керд1ц бе, жэд)гейд1 !—деп куцк етп. К,одар мен Камканы бул куйде керем1з деген жок сд1. Мынадай сарылып отырган кайгыны кергецще, езге болса журеп шайылар ед!. Кдсындагылар атган тусуден де ¡ркшгендей болатын. Ырак Камысбай «таш ал десе, бас алатын», Майбасардьщ ез!нен аскан булж, бузакы, канкуйлынын. 03i. —Тус!ндер!—деп буйырды да, 6epÍHатган TycipAi. Борсактыц да оны костайтын 6ipeyi табылды. Ол Жексен дейтчи дэукес шалдын ÎHici — Ж еттс ед!. — Керден бас бурмауын, керде басы калгырдын,!— дед1 Жeтп^c те. Кодар мыналардын едет келген жайын байкап, бурылды да, сабырлы суык жузбен: —Нелерщ бар, жандарым?—деп ед1. Кдмысбай тепсйнп кеп: —Нем!3 болушы ед:? Сендерд! улык шакыртып жатыр. Мына Карашокыда елд!Н ип жаксысы жиналып отыр, тосып отыр!- дед1. — Жаксыц KÍM? Улыгын юм e3i? —Улыгым старшын Майбасар, бастыгы —Кунанбай. Мына келшщ мен exeyiHAi жауапка шакыртады. Тур, журщдер! — Сандалып журм1с^ц? Не акын бар? —Не дейсщ? Эюм шакырса, акын не деймющ? — Кудай жуз!Н кермепр, мынау KÍMез! эюрендеген!—деп, Камка каны кайнап, катгы ашуланды. — Кудай жузш кермейт!н сендерс)н, кос кара бет! Сенсщ, шашты сайтан!— деп, Камысбай бастырмалатып, камшы yñipe бастады.—Жур, ал! Алып жур! MiHri3 ана атка екеу)нде!—деп, кастарындагы ж!птгерге буйрык етп: Терт ж т т эуел! Кодарга карай умтылды. Кодар: — А, курыган кудай, нен бар ед]?—дей 6epin, касына бурын барган ек! ж ттп койып-койып ж!бергенде, 6ipeyi мурнын басып ушыптуст!. B ip aK сейткенше болмай, калган тертеу! жабыса Kerin, даяр шылбырмен колын сыргына кайырып, байлапалды. Кдмканы да суйретчп отырып, аттьщ жанына алып кеп, Камысбайдьщ алдына М!нпзд. Кодардьщартьша Жетпю мщщ.Ол да ецгезердей мыкпыЖ1пт. Жалма-жан аттарына Teric М1не сап, куншыгыс жактагы Карашокыны беттеп, тумсык аса шаба женел1ст1. «Шабаркылыш, 32

атар он, булармен сейлесер сез де жок. Не де болса улыгымен б!р Т1лдесерм1н» деп ойлап ед! Нодар. Эз1мен аталас болсада, жол бойы артьщдагы Жетпюпен де 61р. ауыз ттл наткан жок. Шынында, Нодар мен Камканын осы сорына себепкер болган. да дел осы Ж еттс пен сонын. агасы даукес, бэлекор Жексен. Олар Крдардыц ен малды агайыны болатьш. Басында Нутжан елген сод, осы кектемде журт Жексенд! к!нэлай бастады. Нодар аталас жакыны ед!. Эр1 кедей, эр{ жалгыз, жеттм-жес1р боп калды. Соган колы узын Жексен карайласса нетуш! ед!? «Кешерге кел1к бермей, б1р корага жалгыз тастап кеттЬ> деп< юнэлаган-ды. Осы сезд! б1р емес, ек! емес, ес1те берген Жексен, ен эуел! ез!Н!д болыспауына сылтау етем деп: —Сол кургырдан кец4л1мдкс!Н1п жур, болыспайьшдемеймш, б)рак шошып калдым,—деп, Бекенин-Борсактыц жиынында ен, алгаш беле сездщ басын б!р шыгарган. Артынан Суй!цд{к осы сезд!д мон4с!н сураганда: — Кел1н4мсн жакын екен ол кэн1р... Маган не кыл дейс)д?. Насыма алып журсем, ертед бет!ме тук!рмейм1с!д?— деп акталган-ды. Алгашкы б1рдакпыртгы осымен журтка жайып ж)бергенн!д б!р! енд) Суй1дд1к те болды. Б1рак басында ездер[ жайып ж)бер!п, кей!н осы есек ер!ккен Кызыл ауыздыд бэрш кернеп кеткен уакытга Сутнд<к тары б!р кeлiп, Ж ексеннен ендд анык дepeгiн сураган. Ж ексен кыстыгун! — Нутжанныц жеч!С1 болган к у т , Нодар айткад б1р сезд! делел кылды. К,одар кайгыдан сандалып, жаны куй1п отырып: —Мацымдатуддыр жок. Нудай маган кылды гой. Натр етсем де енд! кэршен аянарым жок. Нудай маган кылса, менщ кудайга кыларым сол...—деген. Осыны Жексен ез безмен топшылап, «бул кудайга не кылады?» деп, жур!п-жур1п кеп, акыры: «Мунысы кел1Н1 болды!» деп байлаган-ды. Содан бер[ есект! ез! таратуына тагы б!р себеп — «Нодарда б!раз жер бар. Муныд кыстауына ед жакын, жерлес адам сол. Эйтеу1р, жайы б:ткен неме гой. Елден кудырып ждбер!П, жерш де басайын!» деген аргы тукгнрде жаткан есеб! ед1. Осьщан ушкьщдарадее&Нунанбайга жеттятейан-^Сыбандыд жиыдыдда Солта^ай дегедден бер! карай, С у Й ! В ^ ^ ^ ^ д ^ ^ ^ ^ ^ е к с е н н е н 1—78] РКПУЫЛИХИ КАЗАХСТАН 11 К !ТАП Х АН А

кайта кеп сурастырран. Жалгыз Жексен емес, мацайданда сурау салды. Kepmi агайын, бастыгы Эйт!мбет койшы боп, ез ерк!мен осыньщ аныгына жетущ ойлады. Сез бакпаган момын агайынныц бэр) де К,одарды караламады. К ,ай гы шеккен, дертт: к утн рана айтушы ед1. BipaK Жексен мен мына Жетп!с болса, сол кайгынын езмнде: — Э дет icten журген сырты. Суйтпей коя ма? Балет тун жамыла бастайды рой,—дескен-д1. Эз1 аныгын бшмеген жене ол анык болса, осыны сьипау цып К,унанбай Борсак, Бекенш!ге 6ip нуксан кел*пред! деп есептеген CyñíHniK сырт к:с!мен сейлескенде: —Осы сез бекер болар,—деген. К,унанбайалдындадасоны нык устармын деп ед). B ipaK Кунанбай ырык бермед!. Онын устше жакында К,одарга ез! едейшеп ж!берген Бектен кесе жолшыбай Жексен аулына согып, Tinii булд1рш кайтты. — Нодар «К,удай да, К,унанбай да керек емес. Не нылсам ез ерюм, менде не акьшарын. бар?» деп куып шыкты. «К,удай маран кылса, мен кудайга кылдым» дегет, дел сол белен!Ц ез) болды!— деп ентелеттп, TOHAtpin келген-д:. Кунанбай жарынан ыктап кайткан Суй1нд!к, K03¡ жетпесе де байлау етп. Сонымен, акь:ры, К,одар куй! кеп буран сокты. Жолшыбай «кел1н4мен т)лдест1рмейм!н» деп, Кдмысбай К,одарды алдына сальш, ез: едет ок бойы жер артга, ¡рюле ж урт келе жатыр. 4 Карашокы К,одар кыстауынан алые емес. Шынгыстын улкен ÔMiriHin6ipi. Сонын, бауыры эдем!, тогайлы езен болатын. Тал- тереп болсын жене тау кайыны—кисыкша кызыл кайыц болсын, барлыры да кектеп, жайнап тур. Бул apa 6ip куйкалы, жаксы кыстау. Бекенш), Борсак ерте кеп, осында орнап кап, эл! бауыр басып келед{. Ыррызбай ¡Ш1нен, ecipece, осы К,арашокыра кызыгушылар кеп болатын. Бунда отырран ауылдар Борсак Жексен аулы. Ол Борсакка елдекандай кертгенмен, езге журттын келес!нде бута курым болатын. Жиын осында екен. Жексен аулы терт уй. Эзенге мшбелеп, TOHin турран 6ip Tin-TÍK жартастьщ туб!не коныпты. Осы apara К,одар мен К.амканы алып келе жатты. Тыста: 34

—Келе жатыр. Альш келе жатыр... эне, К,одар...—деген ундер есплген сон, Жексен уйнде отырган Кунанбай бастаган топтьщ 6epi тыска шыкты. Тумсык асып келе жаткан Кдмысбайлар келгенше, мундагы барлык жиын 6ip apara карай екшел1п, ауыдщьщсыртына барып топтанды. Сол арада казыкка буйдалап байлап, merepin койган 6ip улкен, би!к кара атан жатыр. Белте шом салып, ек1 еркеипнщ арасын жоталап бтктигп де, соньщ успнен бастыра 6ip ашамайды орнатып, мыктап шандып, тацып тастапты. Камка жиыннан шошып кетп. Жолшыбай сурамаса да, енцц ауылга такала бергенде Камысбайдаг: —Жаным-ау, адам баласысыц гой... Осы айыбымыз не? Не кылмаксындар? Айтып елттрсенш!?—деген. Буган шетн «лэм*деп жауаптаспай келген Кдмысбайенщгана пл катты. BipaK Ttni зердей ед1: — Анау атанмен — Кодармен жакын болганыц уппн Ka3ip eKeyiH де жайрайсьщ!- дед^ Ол осыны айтып, «Камка не дер екен?» деп ед), байкаса, Камкада ун жок. Bip гана ыныранды да, сылк eTin, аттан кулап барады. Камысбай 03i де аттан жыгылып кала жя^пяды. Кдмкдныкушактап, кысып алдыда, желт отырьт, жиыннын алдына келд1. Алдынгылар Кодарды Tycipin жатыр екен. Бу да кеп Крмк&ны суйемелдей устап турып, o3i бурын тусш, артынан кел!ншекп тус;рд1. Камка тускен жок Былк crin кулап жыгылдыда, талган бойында жерде сулык жатьт калды. Кодардыц алдында жуз каралы жиын тур. Ортасында Кунанбай, Вежей, Байсал, Каратай, Суй)нд4к, Майбасар - 6epi бар. Алдагы осылар да, артында ентелеп турган — аксакал, карасакал. Эр рудьщ, кеп рудыц адамдары. Ылги аткдм!нер! гана. 1ш:нде жупыны ки)мд} 6ipey жок. Кодар селем бермед4, e3i танулы. 1ш{нде удай кайнаган ыза мен ашу бар. Жиын ортасында жалгыз K03i буган октай кадалып турган KyHaH6añAbí танып, соган карап туйМп, катты акырып: —Уай, Кунанбай, м ет кудайдын жылатканы аз ба е.щ? Бу не кырсыгыц?..—дей бергенде Майбасар бастаган эулею жуандар: — Тарт т)Л1НД1! — Кыскарт! — Жап аузынды!— деп apc-apc ет1. Кунанбайга жацагы Кодарша зекш сейлеген карсыльщ сездерд4олар еспген емес. Кодар аз ундемей турып, аналар басыла бергенде: 35

— Ел-журтка маскара eiin, кор eTin, анау сокыр кез{цн1ц кунын менен алайын деп пе ед1Н,!—легенде, К,унанбай: —Шыгартпа ун1н! Жогалт кезш!—дед!. Майбасар да ¡лесе: —Эй, куарган кек тебет!—деп, камшы yñtpin кеп кап едь К,одар саспастан турып, карсы акырды. — Ие, мен кек ит болсам, сендер кеп unrein! Жабыларсыц, таларсьщда жерещ!—дегенде, Кдмысбай мен баганагы терт Ж1пт К,одарды суйрей женелд). Суйреттле бара жатып, К,одар зор дауыспен барынша шыркап: —Ак, кдрамдытексермедщ бе, еншец кан жуткан, кара бет?!— деп, канталаган кез!мен К,унанбайга бурылып, атып ж!берердей карады. E ipaK осы кезде мойнына шылбыр T y cin калып ед!. Терт Ж1пт жетектеп жылдам тартып, анадай жаткан кара атанньщ оц жагына апарды. Басына кап сиякты б!рденен1 жаба салды. Бес-алты Kici тапжылтпай, TyñeHÍH кабыргасына басып, жыгып устап турды. Кодар тагы лагынат айтып айкайлай 6 ep in ед1, сыртынан 6 ip катты куш тарпып, ce p n in , ж:бергендей болды. Турып бара жаткан туйенщ кабыргасы каккан екен. Осыдан a p i мойнынан «лык» етш, тем!рдей кысып, жанын суырып екетш бара жаткан таудай ауыр куш басты. Жалган жапы- рылып, уст1не кеп кулады... Ke3ÍH¡n оты жарк e r ri де, сен!п бара жатгы. Жиында ун жок. Туйетц ар жагына К,одармен тен кып аскан К,амка туйе турысымен 6 ip сэтте уз1Л!п K erri. Оны 6 e p i K ep in тур. К,одар 6 ip жиырылып, 6 ip созылып, тез еле ал- мады... Батырга 6iTKeH зор денес! созылган уакытында, бурын- гысынан да узарып нар туйеи1ц бойына тецелгендей, аягы жерге тиер-тиместей болды. Туйен! тургызып, б1рталай устап турранда жиын ел: ун катпады. Ек1 жаннын ел:м азабын ез уст1не аркалап турган туйе де унс1з. Дет! шыдамаган Байсал кейн бурылып, шетке шыгып кетп. Сейлегендер болса, сыбырмен гана сейлейд!. К,аратай Бежейге Ky6 ip eTin: —Оле алмай киналды -ау, бакыр! Бейшара, жана биццм, арыс екен гой! - дед:. Бежей муньщ бепне катты сурланган жузбен, ажырайып карады да: —Арысынды, ецдеше, арыстан жед!, —деп сырт айналып кетп. Журт сыбырлап: — Элген жок, ел! елген жок...—десе 6epAi. 36

Крдардьщ денем, шынында, ел! 'Л'пркенгендей д!рщдеп кап, кейде тартыла тус!п кояды. Кунанбай журтгыц куб1р! кебейт бара жатканын ещц сезд. 6лт1ргеннен де кинау бататын тер!зд!. Он колымен катты ишарат кып, туйен! шегер деп буйырды. Туйе шеккенде Камка серейп сулык тусп де, Нодар елмеген екен, буктет!л{п тусп. Сол арада журттьщ ес!Н жигызбастан, Кунанбай касындагы кузды керсет!п: - Шык алып, мынаньщ басына! Кулатыцдар бодан кэп1рд!! Б1ТС1Нсонымен!—дедь Баганагь! Камысбай мен сол жМттер унс!з Кодарды туйетц успне келденец салып, арканмен байлады да, тау басына тарта женедщ. Бул куздьщ аргы сырть! жазан. Келбей бггкен бет^гел! жазац болатын. Тосып турган журттьщ ¡ш!нен френ-саран деп шыдамаганы сусып кетей!н деп ед!, Кунанбай: —Ей, таркаматуге! Токта былай!—деп санкеип, зщщ буйрьщ берд1. Журт кайта И!р1лд!. Аздан сон куздьщ басына ереушдеген жаяулар шыкты да, ойдагы жиынга карады. К ун ан б а й турегелш, оюшауыракшыгып, колын томен сшжп, «таста» дегет. Жогарыдагы терт жМт Кодар денес!н каумалап, ¿лгер!л{-кей1нд{ толкытып турып, б!р кезде тастап ж)берд1. Бул тас — бауыр жагы ойылгандай шукшиган тас ед:. Азап пен корлык шеккен онсыз да ел) дене, жолшыбай б!р таска сокпастан тупа-тура агып кеп, ауыр салмакпен курс ет:п б)р- ак тусп. Каз1рде шоктай жиылып калган топтьщ как касына кеп кулады. Шепрек турган юсыерге есплгендей боп, акырын гана купр е*пп суйек-суйеп сына тускендей болды. Дел осы кезде Жексен аулына теменп тогай !шшен шыгъш, катты ж урт кеп, ею салт атгы тусш ед1. Деиелер! ыкшам, б{реу1 бала бейнел1. Олар аттарьш шетк! уйге байлай сала, жылдамбасьт келе жаткан Абай мен Жиренше болатын. Аттан тусе бере булар тас басына тепе ацырып, карал турган жиынды керш, ездер! де солай кадалды. Б1ркезде шекпеншщ етеп канаттай боп шалки шашылып, кулап келе жаткан дене кepiнI^^. Жиренше атгы байлай сала топка карай жупргенде, Абай к е з т басып отыра кетп... Б1ТТ1, елд{... Мезпл!мен жетсе, экесше ем!р1нде б1р1нш! рет жальшып, аягын кушеа да елт1ртпей альт калмак ед1. Кеш!пп калды. Енд1 топтьщ шнн кермек емес. Атьша кайта журе берейшдеп ед. Б!рак 37

дел осы кезде, уназ турган жиын жактан жапыр-жупыр дауыстар есплш кэлды. —Сен ал! — Е, сен ше? —Ал езщ?—дест, кау-кауласып турган журт крлды-крлына 6ip-6ip кесек тас кетер!п алыпты. «Тебелес пе» деп ед1. Солай басты. Бул тебелес емес-Ti. Кодар куласымен Кунанбай: —Эл4жаны шынкан жок. Енд: анау кетрден ез жанымызды акгап, аулак екету уш)н кырык рудыц кырык Kicici кесек атсын. Ал осы жиыццагы ер атанын баласьшан 6ip-6ip Kici кесек алындар колдарыца!—деген. 03Íалдымен алдыда, Бежей мен Байсалга карал жердеп тасты нускап: «Алындар!» дедi. Буйыра айтты. Аналар багынды да тас адды. —MiHe, шаригат буйрыгы. Атындар кесектер{цмен !—деп, алдымен e3i лактырып, Кодардыц жонынан урды. Бежейлер алган кезде тасты 6ipey альш, 6ipey алмай тартыныцкы ед!. Жацагы дабырлаган дауыс сол тас алдырып, ургызудын буйрыктары екен. Абай жеткенше журт 6ipi артынан 6ipi тас ж!берш урып жатыр. Топтын шелне Абай келе бергенде Жиренше колынан устай алып, бет!не бетж такап: — Ананы кара! Мынау ургалы жаткан шалды кара! Осы Кодардыц жакыны. Оз1 шал. Оз1 Борсак. Жексен !.. Буран не жок екен, кек тебетке?!—дед1. Абайга нагыз елттруш: осы сиякганды. Ентелей умтылып, Жексенн1н желке жагынан такай бергенде, Жексен К,одардьщ ел тн е карап: — Кет, белекет, жуз1 кара! Кет!— деп, улкен тасты ж:бер1П кадды. Кодардьщ денесщ Абай жана керш ед1. Бас суйеп мылжа- мылжа болыпты. Журепне кан теплгендей кайнап кеп: —Ой, Kepi малгун!—деп, Жексецщ желкеден койып Ж1берд4. Жексен Кодарды урган б!реуд1ц топшысы тид! ме деп сырт айналып Караганда: — Не деген имансыз ед)ц, Kepi тебет?!— деп турган Кунанбайдын баласын керд1. Абай сырт айналып кете 6epin ед1, Жексен буган зеюп: — Ой, бала!.. Ой, сен езщ!—деп турып, дауыстап:— Мен бе екен?.. Ер болсац, ене... екец!—дей берд!. Журт: «О не. о не?» десш жатгы. Абай жылдам басып атына жетп. 38

Белдеуден атын memin жатып, осы уй iniinae жылап отырган кеп жанныц ундер!н ecirri. Эйелдер керше^ц. Bipi солкылдап, 6ipi ьщырсьш, 6ipi сыбырлай сейлеп жылайды. Дауыстарын шыгара алмай, кыстыгып жылаган кдтындар. Еркектер бул ауыддыц бар эйелдер4мен баласын осы уйге ерте бастан крматып койган. Солар екен. Кдтгы коркьпып койган боду керек, дауыстарын шыгара алмай жаншылып, erínin жыпяйдм Бу да Абайга оцтай тид!. Тыцдауга дел шыдамай, атына M¡He берщ. Осы кезде К,унанбайга Жексен шаккан болу керек, экес1 Абайга айкайлап: —Ей кудай урган, туратур! KepepMÍH бэлем! —дед1. «Устацдар, алып кел!ндер» деп айта алмай калды. Абай атына М1не сала, ауылга карай шаба женелдь Артынан муны куып келген Жиренше: —Эй, Текебай тентек... Текебай тентек! —деп ат койып апты. Булар ойга карай жосытып кете барды. Жиын болып, Kici елт!р!п, ел ортасында кулак ecrin, кез кермеген сумдыкты ез кодцарымен ¡степ шыккан топ, атка м те сала, жан-жакка шашырай тарады. YHCÍ3, жым жырт айрылысты. Жалгыз-ак Бежей гана Суйцдж, Крратаймен 6ipre ушеуден- ушеу боп окшау Kerin бара жатып, Kypcimn: —Ер елпргенге кун сураушы ец. Енщ кун сурамактупл, екпе- юне кылар муршац жок. Ол*прген—езщсщ. Нырыкрудьщадамы кесек атып ез:ц елпр!п отырсын, не бетщмен ун шыгарасьщ?- дед. Кдратай танып келед), Бежейшн туп eceôiHin кебш К,унанбай бузьт кетп. Бежейге, ecipece, К,унанбайдьщ осы айласы баткан тэр!ЗД!. К,аратай соны ecKepin: —Шаригаттьщ шын белеет тупке сактапты гой. Бул шаригат та айлагакурык бере беретш бодды гой. О да Кунанбайдыцкойны- коншыцда десейнл,—дед). Суй!нд!к басылып, шошып калгандай екен: — К,урсын! Тек беле осымен бтн н , тынсын десещи1!—дед1. Бежей кеп арбаскандыктан, К,унанбай тэемш туктрлей танушыещ: —BiTy, тыну ма?—деп курс!НД1де:—Бекенпп, Борсак кашан айтгьщдеме, шылбырдыК,одармойнынасалганжоксьщ. Буйырса, осыменен ез мойнына да салган боларсыц, жазган!—дед1. Эркайсысыда осы ойдыцсодында ед .Y цдемейсалбырапкете барысты, 39

5 Абай мен Жиреншенщ бупн бул бэлен!н. уст!нен шыгамыз деген ойы жок болатьш. Улкендер, теп, кепшипк кулакганбасын деп, буркеп устаган болу керек. Ешбф ауылда бундай сыбыс айтып, сыр берген жан быпнген емес. Жиренше танертец К,унанбай аулына б1р едем) таргыл тазы ертшкедщ. Келу1 —ауылды азан-казан цып, бала-шаганыц кебш тыска ер!кс!3 шыгарган. Бул шудьщ басы тентек Оспан болган. Жиренше тазысымен конак уйд!н сыртына такай бергенде, Оспан анадайдан кер!П калып: — Айтак, айтак, жендер. Ойбай, жендер, эне Жиреншен1н тазысын! Жолдаяк, Бер)басар!—деп, Кунанбай уй!тн кеп сары аласын уран шакыргандай гып ере тургызган. Жиренше Оспанньщ булд!ре*пн1н алыстан бш!п: —Эй, Оспан! Айналайын! Кдлкатайым... кой! К,оя гой!—деп сонша токгатпак болып ед!, Оспан: —Бер)басар... Ьайт!—деп сакылдап кулш, сек!р1п ыргып, бар ит)н таргыл тазыга карай каптаткан болатын. Осы кезде конак уйге жспп калган Жиренше атын тастай берш, тазы ипн мойнынан устап тура калган. Б1ракжет)-сепз сары ала, ерб!р уйшныгынан кулшынып, кутыра шьпып, «гур-гур» етш кеп, коршап алды. Уйге де к:рпзбей, табан аудырмай да койган ед{. Оспан Жиренше «кой» деген сайын сак-сак кул!п, иттерш еш1кпрт: —Ар... р!—деп ез! тап-тап берет^н. Б1ракецшец кексе тарткан иттер Оспанньщ кунде осындай сан рет жок шатакка бастай бергеншен мез! болган ба, тазыны жулмады. К,ур ырылдауы мен арсылдауын гана молайтып тур. Улкен уйде отырып, осы шуды ест!ген Улжан бейб!ше танертенг! асын ¡Ш1Пбтырган Абайга: —Шыкшы, Абайжан! Кушы анау ип кургырды!Тагы будщрт журген елп жыцды неме гой!—деп, Абайды тыска шыгарып жене уйге юрген б1р жас эйедщ де жумсаган. Абай Жиреншет айырьт алып, тазысымен екеуш конак уйге карай алып журген. Булар сонда юре бергенде, жана тапкан кызыгы шугъш б!ткенге наразь: боп калган Оспан арттарынан бугып кеп, дел уйге юре берерде Жиреншет кылтадан катты шымшып алды. Анау ит екен деп, ыткып, шошып кеткенде тебес!н мандайшага сога-мога конак уйдщтер4не барьш б!р-акшыккан. Оспан оган да сакылдап кулш: 40

— О, крркрц, коркак,—деп мазан еткен. Мойнында салдырмаккаргысы бар, кара ауыз, таргыл каншык Абайга 6ip турл! суду KepiHAi. Жутынып тур, жылмац кагады. —Аты не?—дед1 Жиреншеге. —Желкуйын. — Аты да эдем! екен. —Аты емес-ау, ез! де коян дегешнд) тап куйыцдай уйгкьггып согады!—дед1. Бул Желкуйын туралы ез аулындагы 6ip улкен аншыньщ айткан ce3i ед[. Жиренше осыны унем1 айта журеттн. Абайды сол сез бен Желкуйынньщ жаланыптурган Typi капы кызыктырды. —К,оянга шыгамысыц?—дед1. — Жур, атыц бар ма? Мен сол коянга шыгып барам. Осымен екеу! Абайдын. пула 6ecTici ерттелгенше кымыз imin алдыда, кунбатыс жактагы Цызылшоцыдеген усак адырга карай желе жортып, тартып кеткен. Булар Ць13ылшокыга Kipe бере алгаш келген екп1Н1меи 6ip коянды безд!ре куып ед1. Алыстан кашкан коян оцай жетюзбей, ею-уш кыркадан асканда гана Желкуйын талдырып жеттп epixci3 алтн-ды. Осыдан баска коян тез кер1нбеген. Соны ¡здептабамыз деп, exeyi К,ызылшокынын Шыцгыс жакка караган шетк1 тумсыгына шейн барып калыпты. Осы apara келгенде Шыцгыстыц Кдрашокы тусьшан шыгып келе жаткан 6ip салт атты кездескен. Ол Майбасардыц тагы 6ip атшабары Жумагул болатын. Сол Жиреншеге карап: — Сендер одан да ана К,арашокыга барындар. Бупн сонда К,одарга 6ip сын болады. Журт жиналып жатыр!—деген. Жиренше патты ентелеп: —Е, немене, К,одар мен кел!Н1 кайда?—дегенде: — Жаца Кдмысбай бар, бес ж!пт боп устап экелгел! Kerri. Жиын Жексен аулыцда,—дед. Жумагул атын камшылап, асыга шауып кетп. Жиренше осыны еспген сон Абайга: — Барайык, KepeñiK! Жур! Ал жур!—деп, ойландырмастан eлiкт^p^п алып кеткен. Кергеш элп. Ецщ кайта беттеп, тогайлы езецщ кулдилап желе шауьш келедь Абайдьщ inn муздап, журек крны, жантамырыдр- Д!ркагьт, калтырап ур1ккендей. Юмнен, неден уркеш? 9 cipece¡ эке... эке !стеген мшез, эке колындагы каннан уркед. Оз eKeci.. катал, кэрл1 execi!.. 41

Абай Жиренше сездерже жауап та айтпайды. Эзецд) бойлап бектер таудьщ ¡ыпнен жуыкга шыга алмады. Жол болса, жалгыз аяк. Exeyi катар журе алмайды. Абай алга Tycin, желе шокытып келед!. Эл1 калмай журген Желкуйын екеу1нщ алдында. Жолдыц ьщгайсыздыгы эцпмен! тыятын жен1 бар ед:. EipaK Жиренше Абайдыц артьжан екшелеп калмай отырып, сейлей берд. Ол жацагы Жексен аулында 6ip-eKi юммен Ч1л катып, оны- муны eciin алган екен. Соны айтады. Ауырган адамдай калтырап, журеп катты кобалжып келе жаткан Абай Жиреншенщ бар сезж укпаса да, 6ip-eKi жерж анык ануарды. Teri, жиьш ¡ынндебупн ею сез ауыздан-ауызга кешкен тер!зд. Exeyi де К,одар ce3i деп айтьшган. Eípeyi бурып алган сез де, 6ipeyi дел ез C03Í. Сонын, алгашхысы К,одарды кжелаушы сез. Бупнп катал жазаныц делел^ Tiperi. Ол: «К,УДай маган кылса, мен кудайга кылам!» депт! деп, елттрушшердщ кайта-кайта айтатын ce3i. ExiHUHci аз айтылган. EipaK о да жиынга тепе жеткен. Teric ¡ште, есте калган сез. «Мен кек ит болсам, сендер кеп ит... Таларсын.да жерс)ц!^ деген ce3i. Абайды катты толкыткан осы сез болды. Ол жацагы катындардьщ жасырьж зарын да еске TycipAi. Жиреншенщ алдында келе жатыпещреп кояберд. Артта келе жатса да Жиренше Абайдьщ жылаганын байкап кап: — Ой, ей, Текебай тентек! (Ген не гып x;ejie(;ÍFt! - деп катарласкысы келд. Абай жаска толы кез:мен Жиреншенщ торы каска атыныц басы муньщ узецгмпк тусына кел1п калганын керд1 де, Te6iHin кап шаба женелд1. Бул уакытга exeyí де бектер таудан кутылып шыгып, жазыкка Tycin ед. Абай К,улабест1тц басын Келкайнар жакка бура бере, хамшы басты. Жиреншеге кез жасын керсетпепс! хелд{. Анау да шапты. E ip a K Абай жетюзетж емес. Ол ок бойы узап Kerin бара жатып, e3-e3ÍHe epix 6epiK, eKcin-eKcin жылап келе жатыр. Кеп жылдан 6epi Абай жылаган емес ед. Токтай алмай erûiin жылады. Агындап ушьш келе жаткан беспнщ ею жагында Keaeni, бeтeгeлi кек дала таекын судай зулап женелж, артка карай кулдырап агып кетчп жатыр. EKÍ кулагын бгпргендей боп, дьщыддап соккан екпж жел! Абайдыц кезжен аккан жастарды кат-кат тамшыдай, жацагы кеде мен бетегеге ушьюып Tvcioin келед. 42

Абай бурынгы жас бала кун!нде мундайды адгарып сез!нген де, таньяан да емес. Енш байкады. Кезщц жасыцда я,пампыбарльщ ене бойымен ез1не карай кулата тарткан 6ip езгеше ыстык куш бар екен. Улкен куз би1кпц басына шыкканда, 6ip сет ойга карай кулап кеткщ келеин сиякгы, ез!не тарткыш, угымсыз куш. Бала журепцде бул шакта кеп сез1№нщалай-тулей куйьшы соккацдай. Бунда корлыкпен елгендерге барынша жан ашыган метрбандыкта бар. Элпргецдерге ыза мен каргыста бар. Сонымен 6 ipre, ecipece, 6 ip-6 ipiMeH шарпыскдн сез!м: «еке» деп жамандыккд кимау бар да жене сол «екеден& шошып, урку бар. Барлык ¡шш тецселте С!Л1ккен бала жанын ойран етш, сескенте TiTipemeH сез!м. Жылап ег1лу1, 6 ip сетте, медресе, niH халфелер айтуы бойынша — айыптылардьщ кунесше етес!н сиякты, соныц KemipiMÍHттлеген сиякты жалбарынудьщ жасы ма деп ед1. EipaK одан тез тущлш K erri. — Ол емес! Эйткен! олардш атынан, ecipece, имам берген фатуа бойынша icren отыр гой. Юмге шакпак? Кулазыгандай жапа-жалгыз! Эзю 6ip ец панасыз, ен. сорлы жет!мдей сез1нд!. 1штен тагы да 6ip улкен, ауыр толнын буктетш1п, булыгып кеп, бала журепн жаныша урганда, ол бурынгысынан да катты, аса катты 6ip екс1кпен, солкылдап жылап Ж)берд1. Дауыстапжылады. Жиреншеге бщщрмеймшдеп, eni де агызып шауып келе жаткан. Сол шабыс косылды ма, болмаса e3ÍHin бала кеципнщ сенделу! сондай ма, Абай 6ip уакытга жылау успнде локсып- лоцсып булыгып кеп, кусып-кусып Ж1берд!. Аш езеп актарылгандай. Жаны да, денес! де катарынан катты азап шекп. EipaK сондада токтаган жок. Аттьщ жалын кушып алып, тек кана кулап калмасты ойлап, шаба берд). Жиреншеге жетк4збеген куй1нде Келкайнарга жет1п, memeciHïH, уЙ1не кеп TycTi. Улжан тыста тур екен. Баласы уйге такай бергецде ещне кезш салып, TiKciHin калды. Абайдьщ Tyci куп-ку, капы езгерген. Timi, Абай сиякты емес. Улжан: «Кез1м буддыраптур ма?^деп KipniriH ЖИ1кагып, кайта карады. Абай. EipaK, Tirni, жатренщ. Баласыатын байлап касына келгенде, жаца байкады. Кез: де кьш-кызыл боп icin Keiimi. — Эй, Абайжан, карагым, не болды? Eipey тиген бе?— деп, ioiiHeH: «execi урды ма?»деп те ойлап кап ед!. Далада езге Kici жок 43

екен, Абай ундемей, шешес)н кушакгай алдыда, бауырына Kipin, ез!Н1ц ып-ыстьпс басын анасыныцтесше басып, жабысып турып калды. Жетщд!ктен куткдрардай анасы бар екен! Жылау артынан ыкылыкаткандай, денеа шрщдеп, солк-солк етп. EipaK бул кезде Абайдыц кез!нде жас жок-ты. EepiH жылап тауыскан. Енд! жыламаска, кез жасын ешкшге керсетпеске беюнш, ¡шггенкатты туй!н!палган. — Жен!нд1 айтшы, карагым, не болды? Экен урды ма? — Жок, ешюм де урган жок, кей т айтам... Апа, тесек сап берш!, жаткызшы!—деп, Абай шешес1н кушактап кыскан бойда, уйге карай аяндады. Сабырлы Улжан осьщан epi еш нэрсе сурап такымдаган жок. Уйде эж ст де, 03reHi де урк!ткен жок. Абай жайын 6ip жанга бицйрмед!. Улкен ак уйщцон жагына экелш, эжес!нщ жер тесепн жайлап 6epA¡ де, memiHAipin жаткызып, 03ÍHin мол пушпак 1Ш!пмен жауып, кымтап крйды. Эжес!: —Йемене, карагым? Ушындыц ба, элде,—деп б!рдеце 6ùirici кел)п ед!, Улжан: — Ушынган гой. Тимейк. Жатып уйыктап турсын,— деп, малшы катын К,атшаны шакырып ап: —TynniKTi жауып, ecinTi турш койшы!Абайга кун туспесш!— деп акырын гана айтты. Эжес! iprere карап жаткан Абайдыц сыртына кадалып отырып, кабагын туйш, тамсанып койды. Ерн1н унс4з гана кыбырлатып сыйына бастады. Тацертец Абайды epTin кеткен Жиреншен1Ц кайда екетн Улжан бшмеп ед]. Тыста баганагыдай тагы да ит шулаган соц, «тазысымен келген сол болар ма?» деп уйден шыкды. Жиренше Конануйщц сыртьша туст, атын байлап жатыр екен. Улжан улкен уйшц жанында турып, Жиреншен1 ез касына шакырып алды да, жен сурады. Жиренше тацертецп коян куганнан бастап Жексен аулында керген!н де, жолшыбай не болганын да тепе айтып больш: —Абай кайда e3i?—деп ew, Улжан Абайдыц жатып калганын айтып, Жиреншеге 6ipa3 наразы салкын жузбен парады. — Шырагым, сен бала емесс1ц, естиярсыц. Эзщ барсац 6ip cepi. Ондай жаман, сумдык жерге Абайды HeciHe апардыц?—деп, «жаман», «сумдык^дегещц шынымен баса айтып.—Бала емес пе? Шошынар деп ойласац нетп?—дещ. Жиренше сез таба алмай уялып, кысылып калды: 44

— Уят бодцы. Q3ÍM де еюцщм. Bipax кудай акына, ел1г:н кереьнз деп ойлаган жок ем! —Жарыкгыгым, ennírepi Абайды бунддй жерге бастай керме! Timi, басьщ жас, улкенн1ц ондай бэлес!нен езщ де аулак жур. Оз!мен кетсш! Kepin-6Mn HeTeciH?—дед1. Талай улкеннщ 1Ш!нде сез!Н осындай байсалды кып айткан, сондай ет1мд!, салмакты кып айткан KiciHi Жиренше бурын кермегендей бодды. Улжанныц жай, салкын айткан ce3i буган урысканнан да, урганнан да жещл тиген жок. Нысылганнан, 6ipa3 жер шукып турып, конак уйге карайкайта бурьщды. Улжандаез уйнебетгед). Жиреншееш нэрсеге айналып бегелместен атына MÎHin, тазысын жетектеп алып, кетт калды. Бул —туе ауып бара жаткан кез ед:. Абай кешк! козыныц жамырауынан оянды. Бупн койщыкеш сауьш болган ба, немене, ымырт жабылып калыпты. Дуние у-шу, ызьщ-ызыц... E ipaK соны KOMecKi, булдыр 6ip туе араластай болжайды. Басы мец-зец. Eli лапылдап, куйп турган сиякты. Аузы кургап, ерн1 катты кезер4п капты. Кур тамсанады. Кдсыцда шешес1 мен эжес1 отыр. Улжан мунын мандайына алаканын койып, томен карал отыр екен. — Ала... Эже... Немене, мен аурумын ба осы?— деп, K03Í жасаурап шешелерше карай аунап туст1. — Ие, erin ыстык. Ауырган жер1ц бар ма?..— деп, Улжан сурады. Абайцыцаунаптускецце ею шекес! каттышаншьш, кысып ауыргандай болатын. Соны айтгы. Улжан енесше багана Абай уйыкгап жатканда 6ip жайды айткан. Екеу1 де: —Шошьшган гой, содан ушышан гой!—деп байлаган-ды. Зере Жиреншеге де, улкендерге де катты урсып, жерге тук1рген. Абай шешелер)Н1ц кунд:зп жайды б!лген!н байкады да: —Экем... Экем!..—деп экес:н еске алып, к ур ан т, кеудесш сипап, шешелерше купия кып шаккандай боп.—Не деген катал, недеген катты едИ—дед. Экеа турасыциагы шгтежуретш кемесю, жумбак ауыр сез1мдерш ем!р1нде сыртка шыгарып, ец алгаш адам баласына айтканы осы. Эжею шала ecini. Улжан ун катпай, Абайга жауап та айтпады. BipaK енес! буган кадальш, TÍ3ecÍHeH туртш, «недегенш айт»дегендей, ишарат еткен соц ертн Зеретц Кулагина такап: — Экес1н айтады. Катал екен, неге аямады дейди,—дед:. 45

Эжес) укгы да, KypciHin, Абайдыц бетше таман TOHin кеп мандайынан узак и!скеп отырды. — Айналдым, карашыуым, коцыр козым!— деп алып,— Аямайды, аямайды ол !- деп келш, кезш жумыцкырып, басын жогары кетере берд!. - Я, кудая, зар ттлепм босын. Бейуактагы т!лепм. Осы карашыгыма экес!Н1Ц осы ит M¡He3ÍH бере керме!.. Tac бауырлыгын бере керме!.. Я, жасаган!— деп, курыскан елс!3 коддарымен еж!мд!, MeñipiMAi жуз!н сипап бата берд). Улжан да iuiiHeH «аумин» деп бата кылды. Ек! ана ортасында жаны ауырган 6ip бала. Бейуактагы ушеу4н1Цкупия тшеп —зор шындыкпен eMipeHin тшеген ттлеп осы ед1. Абай ез4де беттн сипап, ана тмепн барынша кабыл алып, бата кылды. OMipÍH, балалыгын кайтатапкандай, шине мол сеуле, ип сэуле юргецдей. EipaKол itui. Ал денес! ел! ауру. Кецш! сергиш деп ед!, етшщ кызуы мен басыныц шаншуы кайта мендед1. Енд! ymeyi де уназ, жым-жырт. Даладагы кой козьтыц шуы да алыстап барып сенген болатын. Уй imi сиякгы дала да бупн дагдыдан тыс жым-жырт. Осы кезде Абай мен анасьшьщ кулагына ерекше 6ip жат, суык ун есттлд4. Bipey: - Ойбай, бауре-ем! Ойбай, буре-ем,- деп ат койып келе жатыр. Бул елде K ici елгенде алыстан ат койып шабатын еркектерд1ц салты бар. Сонда осылайша «ойбай бауырым» деп шабады. Уйдеп екеуМц де журектер! су ете тусп. Kepi шеше бул дауысты еопген жок. Улжаннын кетл1не алгаш коркыныш успнде кеп калган ой: «Осы уйдщ 6ipeyi жазым болды ма, елде Кунанбайдыц e3i жазым болды ма?»деп ед1. Шошып, елец еткен бойында кулагын сыртка бурды. Уркш калгандыктан ацгара алмапты. Тасырлатып шапкан ат даусы жок 03Íжакьш жерде жене жаяудыц yHi. Абай бурын бщш. Даусын ед ет жуандатып зорайтып айкайлаганмен, баланыцyHi. Tirni, дел тентек Оспанныц yHi екен. Олдаладагыойыннанкайтьш келе жатъш, «жаманырым»анау- мынау дегенге карамастан, каннен-каперс!3 oTipiK жылауды удеттп: —Ойбай, баурым Кодар!.. Ойбай, Кодар,—деп, санын сабап шауып кедщ. Кодардыцел1М! барлыкауылга да, оган да есттлген. 46

Жаца кешке жакын, булак басындагы 6ip такырга жиналган ез1 курбы балаларды бастап осылай ат коюды кеп ойын кылган. Такырдыц ортасынан шукыр казып, соган 6ip ку суйекп екеп бей1тше томпайтып кем)п койып, жан-жактан андыздап «ат койып», узак шуласкан. Улжан Абайдыц сыркатыньщ успнде ез!н жацагьщай жаман шошыткдн Оспан мшезше катты ашуланды. KyHi бойы батпак кеш1п, аягы epi былганьпн, epi кус-кус болган Оспанды: — Eepi келш!, эй, балам! Eepi келш)!— деп, ешб1р сыр биццрмей, урыспай шакырды. Урсып, зек1п сейлесе Оспан мундайдагыедепне басьш, каша жамандасып, колгатуспей кояды. Ол каз1р шешесше карай тарпылдап жупр1п, дел от басынан Абайдын тесепне дейш 6ip-aK ceKipin, Улжаннын Т1зес!не сога дуре eiin кеп тусп. Шешес! муны сол колынан шап берш устап альш: — Сен жацагы ат койган нэрсен! кайдан шыгардьщ? Оньщ жаман ырым екенш айтпап па ед1м? Уйде бала ауырып жаткднда, ей, иткуар жынды неме?—деп, жулкып калып етпеттнен салып, куйрыгына шапалакпен салып-салып ж)берд1. Оспан eKeci урганда жыламасада, uieuieci урган уакытга Timi жылауык. Эке жылаганга карамайды. Ал шешес!не карсы кейде бунын eMi бар. Бас коргаудын жьшауы. Кдз!рде де бакырып, бар даусымен шыркап, азан-казан кылды. Шешесшен босап барып сол жактагы би1к суйек тесект)ц уст!не ceKipin шыгып, етпеттнен жатып ап жылады. EipaK бул жолы канша жыласа да, оган кайысып, уатамдеген шеше жок. Оны бшеш. Сондыкган аяк кезде кезде жас болмасада, eripiK анда-санда6ip бакырып койып жатыр. 03i де жылауынан жалыга бастады. Ецд1 тагы да ойнакы тентек MiHe3iHe бой урып, жылаган боп жатып, эред{кте кыска гана: —Ойбай, бау-рем!—деп кояды. Eip-eKi рет кайырып кезмщ астымен шеше жакка карап жатыр, К,озралган Kici кершбейдь Сондыкган тагы 6ip бакырьш койып, соныц артынан жене 6ip тын. белен! шакырып, жынды улгайтты. — Ойбай, бау-рем Абай!- деп койып, сунк етп. Абай басы ауырып жатса да, epiKci3 кулш ж{берд1. Оспан eHmi байкады. Шешесшщ улкен, толык AeHeci кдйта козгала бастады. Ол тургалы жатыр екен. Тары 6ip тыкырдьщ болатынын бипп, memeci турып болганша Оспан тесектен ыргып Tycin: 47

—Ойбай, бау-рем Абай! Абай! Абай!—деп eciKKe карай аткып берд1. Шешей турып алып умтылайын деп ед], болмады. —Эй, KÍMбарсьщ? Уста! Устап экелш1, ана жындыны!—деп ед!. Оспан eciK алдында кайкандап, ceKipe-ceKipe тусш, menti уйлер жакка карай жыта женелд{. Тыстан шешеанщ буйрыгын ecTin, муны устап экелгел) тап берген улкен агасы Текежанды Kepin капты. Абай осьщан б!рталай, узанауырды. Алгашкы кундер 6ipey «ушынган»деп, 6ipey «сокпа»деп, тагы 6ipey «сузек»деп, эр rypjii топшылаганмен, дел баскан ешк!м болган жок. 9cipece, ем ктелген жок. Жалгыз-ак алгаш жыгылган к ун тц ертещнде, eжeciнiц буйрыгы бойынша, 6ip картац катын кун батарда Абайды далага алып шыгып, жаца сойган койдыц екпес:мен какгы. Беттне су 6ypKin, ytuKipin: — Кет бэлекет, кет! Кеш баламнан, кеш!—деп, батып бара жаткан кып-кызыл кунге каратьш койып, б1рдеме ем ¡стеген бодцы. Ушыктаган ед1. Абай буындары калтырап, басы айналып, зорга шыккан. Кез! булдыр тартканнан ба, ейтеу!р, Ka3ipri бар дуниенщ кызылы бурын бул кермегендей 6ip тYpлi ерекше Kepinni. Ертеп ме, туе пе? Эйтеу1р, 6ip баскаша галамньщ езгеше сурет: тэр!ЗД1. Ею кун еткен сон ауыл Келкайнардан Шыцгькка карай кешп. Б1рталайдан 6epi ел-елд!ц улкендер1, шаруа иелер1 «жайлаудыц тогы ж1б!Д! ме екен? К еп жеттлд] ме екен?» деп, еткен-кеткеннен ылги сурау салумен болган. Бауыр, бектер кектегенмен, Шыщыстъщ сыртытез жылына коймайтында, ерте кектемейчн. Кар калыцтусеин бшк сырт. Бар Тобыкгыныц мол сулы, кец жайлауы узак epic, мол коныстары сол Шыцгыстыц ар жагында. Кунанбай аулы кешкен шамада, айналадан езге кальщ ел де дурк кешкен. Ойдагы мол шалгынды кыстаулык жер: Жидебай, Мусакул, Шуйпнсу сиякгы корыктардан да агьтып кеидп жатыр. Эр ел тус-тусындагы Акбайтал, Келденец, Ж{птек, Шаткдлан, Бекенш! сиякты асу-асуларга карай беттей. Шыцгыстагы кей асулардын, аттары таудын сол тусын иемденген ру атымен аталады. «Ж)птек», «Бекенш{» деген сондай аттар ед!. Бекенш! асуына Кодар кыстауы мен Жексен кыстауыныц аралыгындагы кец сайды ерлеп баратын. Cay болса, Абай кеыгп кецшд! eTKÍ3Ín асыр салар eAi. Кектемде Шыцуыс асып жайлауга кешу улкен атаулыга, ecipece, 48

шаруа адамдары мен ж ок-жткке соншалык ауыр, узац бейнет кер1нгенмен, балаларга сейш сиякты. Абай да 6ypbiHfb! жылдар осы Келкайнардан, сонау алые, сыртгагы Байкошкэр езетне жеткенше он шащы кешш баратын сапарды кызыгы 6iTnec кан базардын кешкен1ндей керепн. Биылда кешу солай. Жолдагы белгтл) коныстар: Талдыбулак, Барлыбай, Кызылкайнар. Кей коныека тацертед кеп нона сала, кешке тары кешед). Удере кешу. Кей коныста б1рд1-еюл1 кун отырар-отырмастан кетед1: улкен уйлер Т1гшмей — «уранкай», «абылайша», «жаппа», «итарка» деген неше турл1юшкене, Tap¡ аласа куркелер т1плед1. Эрк1м e3i суйген уйпппн тургызады. Жалпак ел, бар ауылдар осы жайлауга кешу сапарында балалардыц «ауыл-ауыл^, «курке-курке^ деген ойынын ойнап журген сиякганады. Кыс пен кекгем, куздеуде 6ip-6ipiHeH алые журетпн ауылдар осы сапарда коные жагдайымен елдекайдан т у й с т , кым-куыт араласып конысады. Адамдары, малдары, куркелер! де косылып, 6ip ауылдан 6ip ауылды айырып та болмайды. Озгеге жец!л болса да, осылайша болган кешу койшы, козышы, жылкышыларга аса 6ip тынымсыз бейнет, масыл кундер болды. Б1реудщ жылкысына кеш аттар, саяк-сандыракгар кеттп калган. Б1реудщкойына 6ip ауьщдьщкозысы жамыраган. Кой мен кой араласып, шатасып кеткен. Осындай карбаласта «бармак басты, кез кысты» боп, талай момынныц токты-торымы соткар ауылдардьщ жем{ боп журедй 03ÍH1KÍH жеуге унем цып, кющен KipreH «коспа», «юрме>> болса, соны тун баласында актармалап, шикйп-тсип домалатып, кылгып салып отыратын малкорда быксык байлар, талай беле басы аткамшерлер болады. Осы сапарда кеп елдщ кауырт кеш1мен катар жацагыдай уйше конуына себеп болатын тагы 6ip нерсе: сыртга, алгашкы кундерде каекыр катгы болады. Елс13 болгандыкган осы ещрде, тау сыртында куинктеген каекыр ел келгенше тышкан, суыр андумен кун Kepin журсе, ещц мал каптаган уакытта, тун баласында тыным бермей куйындай согатын. Кеп ауылдар тун бойы котандарын атпен кузетш, ауыл-ауылдьщ шеттер1не узбестен лапылдатып оттар жагып отырып, айкай-шумен танды- Tanfa уратын. Осыныц 6epi жайлауга кеш у сапарын жайшылыктагы, езге мезплдег!, езге турмыстьщ баршасынан баскаша кып Ж1б ер ед 1. Кунд:з болса барлык журт ат уетжде. Еркек атаулы кеш бойында колдарына найза, сойыл, 4-78] 49