З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты ез тужырымым - осы! Балаларым ретшдс сендерге де муны аманат, есиет етемш. - Kipyre бола ма? - деген Бакыттыц дауысы естшдь - KipriH, - дед1 ата. Б1рдеценщ женш сурауга келд1 ме десем, креслоньщ арка- лыгына шал кая жайгасып отырып жатыр. Жазудан колы бос бол­ са, ара-арасында бгздщ касымызта осылай келш эцпме тьщдап, ез1 де Kipicin кетедь Кайта бул келгенде сез жанданып, ажарланатыны бар. Мен секшд1 iuiKi сырын бугш, тымырайып ушлз отырмайды. Айтып калатын жерде кебшесе аузымды багып, талай нэрсе пшмде боска еледг Бэкецнщ жен! белек, ойындагысын сырганактатпай, кесштш экете бередк 0KeciHe сурак кояды, таласады. Кейде эцпме ауаны кнсайып бара жатканда аяк астынан кисынын тауып, оц жамбаска оцай келпрш , сытылып кетед1. Ал кейде киямпурыс кнкарлыгына басып, атаныц ыцгайына икемделе коймай, теке TipecKe Tycin, есе тевдцк 6eprici келмей, тым езеуреп кеткенде ата жынын кагып алады. Касынан куып та шыгады. Bip кызыгы, eKeyi де мундай шекюулердщ аягын шиелешст1рмейд1, соцы кекстз бггедь Тагы 6ip байкаганым, дуниеш аралап кететш улкен аукымды эцпмеге Kipin кеткенде, егесу жок, 6ipimH ымын 6ipi тусше кояды. Teri 6ip болгандьщтан шыгар... - Неге ундемей калдыцдар? Сэлемдерщ 6iTin калды ма? - дед1 Бэкец кулана жымиып. Ата оныц сез1н кулагына шмей, елеуЫз калдырды. - Онда мен сендерге эцпме болатын 6ip нэрсе айтып берешн, - деп Бэкец тагы ун катты. - 1шще сыймай бара жатса, айткын, тыцдайьщ, - дед1ата. - вткенде Жазушылар одагыньщ алдына 6ip ж т т Мэриям апа Хэммжановага: «Ассалаумагалайкум, апа!» - деп колын кеудесше койып, сэлем бердь Ана Kici: «Бар бол, айналайын!» - дедь Шынымды айтсам, эйел адамга булай сэлемдесуд1 6ipiHmi рет естдам. 0з1м эдеттегщей «сэлеметаз бе, апа» деп амандастым, - деп экесше сураулы жузбен карады. 98

сез АН А С - Ы-ы-ым... Мына бауырлас езбек, уйгыр халы кыз-келшшектер, яапттер мен балалар ездершен жасы адамга да, эйел адамга да: «Саламалейкум!» - деп колын басып сэлем бередь Бул салт олардьщ ездерше жарасы api улттьщ 6ip ерекш елт еекицп табиги кержедд. Дуние барлык мусылман хальщтар «ассалаумагалайкум» деп ам 0йткеш булайша сэлемдесу - ислам дШмен 6ipre келг те, эрб1р улттьщ ислам дшш ен бурынгы таным-нань ганы тарихтан белпль М умкш сондай 6ip езш дш у дын эсе р1нен бе, эйтеу1р, казакта ер адамдар гана 6i «ассалау» деп сэлем бередь Ал ер адамдар - эйелдерге, эйелдер - ер-азаматтарга немесе езара олай сэлемдессе, кещлге де б1ртурл1 томпак; кершер едь Сонда да, жш нымен ел сыйлайтын улкен эжелерге, езщ айткан Мэрия кшд1 ел анасы болып кеткен кюшерге жшттердщ жогар] сэлемдесушщ eni6ip к а т е л т жок. Кулакка салкын ес кайта ерекше штипат белпсш дей салмагы арта тусе эйелдердщ барлыгына таралган эдет емес. Казакта бу сипат алмаган. Сэлем жосындарыньщ турлерш айтканда 6ip нэрсе калыс калыпты, умытыппын. Олар - балдыз бен жезден мен женгенщ арасындагы амандасулар. Булардьщ адамдармен есендесу шецбершен шыгып кететш туе 0зге ултты бшмеймш, ал казакта балдыз-жезде, кайны- эзш-калжьщдары жымдасатын, эцпмелер1 жалгасаты кулкшер1 жарасатын ете 6ip тату жандар болып келедт батып та, батыл да сейлейтш api оган ешкайсысы шамд езгеге айтпайтын журек тукшршдеп сырларын езара аш осылар. К^азак гурпында балдыздын жездеге наздануы, жецгеге еркелеу1 сыйластыгы ерекше суйк1мд1 кары болып саналады. Тонньщ imKi бауындай жандары жакь 9pi кимас болгандьщтан олар колдасып та, кушактасып та беретш. Бул еркшдшы казак атаулы 6mefli, туешедь

Бабалар аманаты уякендердщ кезшше эдептен озбаган. 0 з катарларыныц арасында немесе кариялардыц кезшен тасалау болмаса, кез келген жерде журт кезшше бойларын тартып устап, устамдыльщ калыпты сактаушы едй Эдетте, ез халкьщньщ улттьщ енеге-елшемдер1 кашанда ерек- ше сезшш, баскалардшшен озьщ керш епш бар. Бул - барльщ улттарга тэн табиги касиет. Алайда « м е н т артьщ, баскашю на- шар» деген жансак ой тумаса керек. Эр нэрсенщ уйлеам тауып жарасатын ез ортасы, есш-енетш ез топырагы бар. Саналы адам елш-журтын, оныц улттьщ табиги болмысын ардактай отырып, 03reHiKiH курметтеп TyciHyi керек. Озш зор санап, езгеш кор санау - кергендшж емес, ез1мпилд1ктщ, надандьщтьщ 6ip белгкл. Ал енд1 туган халкьщды бшмей, оныц жанын угынбай турып, баскань к1н келют1рем деп елштеу де KicmiK емес. Ол намыссыздьщка жетелейдь Намыссыздык - жаман дерт. Оныц есер урпакка, хальщтыц келешепне KecipiH типзетшш ешкашан умытпау керек. «Токсан ауыз создщ тобыктай тушш», эр хальщ, эр улт езше-ез1 уксаганы жаксы, - деп ата баласыньщ сезше орай мол маглумат 6epin тастады. - Тусппкп, - деп Бэкен атаныц тсмскюше кол созды. - Ей, бул жерге темею тартпа! - деп ата баласыньщ колын кагып ж1бердо. - Охо, екеум1з косылып тутшдетсек, келшщ «копченный» болып кетед1 дейсщ бе? Зейнептщ онсыз да кырып алар ет1 жок. Ал кацкасы ысталган сайын мьщты болады, - деп мэз болды. Мен бейтараптьщ танытып, кыцк етпед!м. Мен ушш ата баласына озьак жауап бердь - Пэруад1гэр! Не деген кекауыз едщ. Жуйел1 эцпменщ жалауын желге ушырып, кысыр сезге неге эуестене бересщ осы? - дед1 ата. BipaK каИарланган жок, салкын унмен айтты. - Кенирщдер, жай эзшдегешм гой, - деп Бэкец лезде монтия калды. Эншешн кульщ жасап отыр, атадан артык сез естуден сактанган сикы. 100

сез а н а с ы - се - Мен сендерге еэлемге катысты 6ip жумбак айтып бере - дед1 ата сезд1 мулде баска багытка бурып, - мен айтып бо замат eKeyiH де кетесщдер. Понятно вам? Бакытжан - «понят мен «TyciHiKTi» дедш. Ата жумбагын бастады. - Эулиеата ата елшде Талас ещршщ бойындагы шалгы кек майсалы жерге жан-жактан тогыз жол кел in тушсш, тока сады. Сол yniiH тогыз жолдыц торабын «тогызтарау» атап ке екен. Bip кундер1 сол Тогызтараудагы алып бэйтеректщ саясы тогыз жолаушы кездейсок кездесш, бас косып калады. Жиналэ дар 6ip-6ipiMeH Teric колдасып, есен-саулык сурасады. Сонда жолаушы: «BapiMi3 канша мэрте кол алыстьщ?» - деп сура «6згелер1щц бшмеймш, мен сепз адаммен амандастым», - д 6ipeyi. Сонда тогы з адам 6ip-6ipm e канш а рет кол берд1? riH мазамды алмандар. Ш еш уш таба алсандар жауабын е айтасьщдар. Енд1 кайкайьщдар! - дед! ата eciKTi нускап. Bi3 унс1з шыгып кеттж. \"к * * Жумбак шешуге менщ муршам болган жок. Азангы по бен Жуалыдан Майысжан кеке келдь Бул Kici - атаньщ inici. ciHin кеш нп жубайы Айкан эжеден туган. Фамнлпясы Момы Атага 6ip шаруамен келген екен, 6ip конып ауылына кай Ас-судьщ камымен Kipin-шьщканым болмаса, не эц пм е бо жатканын бшмед1м. Туыстардыц арасындагы созге Kipicin, б те болмадым. ...Кешк1 астан сон атага шай апара жатыр ед1м, Бэкен алды орап, атаньщ белмесше Kipin кетть Мен келгенде Бэкен жайг отырыпты. - Екеущнщ кабаттаса келгенще Караганда жумбакты ш тастаган сыцайларьщ бар гой, - деп ата 6i3re карады. - Мен ш е п т м , - дeдi Бэкен. Мен ундеген жокпын. Ше Tyrmi ойлаган да жокпын. Уйде конак болган сон ба, жу талдауга заукым сокпады.

Бабалар аманаты - Кэне, тьщдап корешк, айткын, - дед! ата. - Барльщ кол алысулар саны - 72, - дед1 Бэкец. - Оттапсыц! Мектепте ecenTi ei<i мен ушке окыганын KepiHin тур. - Егер ap6ip адам езшен баска сепз адамга сэлемдессе, 72 бол- май, канша болады екен? - деп Бэкец де дес 6eprici кел медi. - CeHiH ece6in бойынша тогыз адам 6ip-6ipiMeH ек1 реттен амандаскан болып шыгады. Ал олар 6ip реттен еэлемдестт Ол 36- га тец. EipiHiui Kici озшен баска ceri3 адаммен амандасады, екшпп жолаушы - жет1 адаммен, yiniHinici - алтауымен, т е р т ш п п а - 6eceyiMeH, 6eciHinici - тортеу1мен, ал алтынш ысы - ушеу1мен, жетш ни адам - екеу1мен, ceri3iHmi Kici калган 6ip адаммен кол алысты. Сонда барльщ кол алысу саны - 36. - Мынаны кайтадан жаксылап есептемесем, эл1 мныма тольщ жетпей жатыр, - деп Бакытжан жецшгешн мойындады. Мен аузымды багатын эдет1ме бастым, ейткеш дым укпадым. Осы кезде ата маган багыштап: - Балам, 6i3 сокпаган сэлемнщ кандай Typi бар? - деп сурады. - Келш сэлем1, - дед!м. 03iM келш болган сон ба, аузыма оцай тускен1 осы болды. - Оны менс1з де жаксы бшесщ. Одан да куйеу ж т т т щ сэлемш айтып берешн, ары карай коре жатармыз, - деп сэл ундемей ойын жннастыргандай болды да: - Бул - умытылып, коп жерде естен шыккан ырым. Куйеу ж ш т калыцдыгын экетуге келгенде кыз жак эдеш арнап, 6ip малын сояды. Кыз узату тойына деш н «урын» келген куйеу кайын журтына келш жургешмен, кайын ата ушне - улкен уйге Kipyre эл1 кукылы болмайды. Кызды узатар кезде гана кайын ата шацырагыныц табалдырыгын аттатады. «EciK ко­ ру» гурпын жасайды. Табалдырыктан аттаган куйеу ж т т тэж1м жасап юредь Тэж1м жасау деген - оц колын кеудесше басып, ба- сын ню. 0 л п арнап сойган малдыц майынан отка май куяды. Бул «осы елге куйеу бала оттай опалы болсын, оттай ыстык бол- сын» деген ниеттен шыккан. Кариялар куйеудщ кадамына кут- 102

С03 АНАСЫ - ты болсын айтып, ьщыласпен бата бередь Содан бастап к, журтынын улкен адамдарына куйеу жшгг тэж1м жасап ам сатын болады. «Пайгамбар да куйеуш сыйлаган» деп к журтынын улкен-Kiuiici ерекше сыйлайды, еркелетш бауы' тартады. Сонымен, кызды узатканда шыгарып салып 6ipre бар дардын басты адамы - анасы. Эке кызыньщ кош керуенше пейдь Кыз анасымен 6ipre экенщ туыстары, ага-жецге, iH нагашы-жиен дегендей, 6ip топ адам аткосшы болады - артында 1здеуци-сураушысы бар дегенд1 бивдргеш. К¥Д ауылында келш Tycipy тойы отедь Кыз жактан келген куда букш ауыл курметтеп KyTin жатады. Ырду аякталган сон куда сый-сияпатымен этеу1рлеп шыгарып салады. Соныц алдынд кудагилары кыз анасына колка салады. «Ci3 асыкпацыз, ба 6ipa3 уйренгенше касында больщыз. Агайын-туыстарым жакынырак танысып-бшшвдз», - деп колка салады. Бул да1 талгамды салт. Жатжурттьщ болып келген келшнщ киынд теселш, келген жерше бауыр басуына улкен cenTiriH ти вйткеш кыз анасы кур конак болып жатпай, кызына а нускасын уйретш жатады. Сонымен, кудаги 6ipa3 кун болы зыныц келшдшке кендше бастаганына K03i канып, соцгы еснетш тагы да пысьщтап айтып, жолга шыгады. Кыздьщ ai езге емес, куйеу баласы елше апарып салады. Бул сапардыц зор тэрбиелш мэш бар. Бурын атпен салт ж заман. Жол узак, жер шалгай дегендей, ене мен куйеу ж ыстьщ-суыгын 6 ip r e K o p in , жол устшде 6 ip i-6 ip iH iH мш эдет-дагдыларына уйренш, бурынгыдан жакындаса т Куйеу бала енесше камкорлыгын жасап, кас-кабагына к eHeci мешр1м-ыкыласын арнап, куйеуге ризашылыгын бш Екеуара онашада ойын ашык айтады. «Карагым, енд1 сен де баламсьщ. Журепмнен жарып шыккан перзент1мд1, ак сут элпештеп o c ip re H кусымды кольща тапсырдым. Жарьщды жы тату-тэтт1 больщдар, кепир1мд1 больщдар» деген тэр1зд1 а

Бабалар аманаты акыл-тшепн айтып, сешм артады. Ауылга жеткен сон кайын жур- ты куйеущ конак етш, кутш аттандырады. Куйеу кетершде eHeci «куйеу аяк» деп 6ip кара атайды. Туйе жетектете ме, ат мшпзе ме, сиыр айдата ма, оны эримнщ турмыс децгеш мен патша кецш бшедь BipaK кедейдщ 03i куйеущ кур кайтармайды, жок дегенде ырымын жасайды. - Казактар алады, беред^ содан кешн «аз», «коп» деп быт-шыт екпелесед1, - деп Бэкен созге кшпктг Ата баласына одырая 6ip карады да: - «Бие кулындамаса ат болады, агайын-жекжат алысып-бе- picnece, барысып-келюпесе жат болады». Алысып-бер1су - сый- ластыкка бет туздьщ кана. Ешк1м алганнан - бай, бергеннен кедей болмайды. Эрюмнщ ез пешенесше кудай жазбаса, б1реуден 6ip асаган кайб1р Heci6e дейсщ. Алыс-бер1с деген - кецш сый- ластыгына дэм Kipri3eTiH дэнекер. Содан кешн эр улттыц ата- бабасынан 6epi келе жаткан эдет-гурып жоралгылары, жол- жобасы бар. «Орамал тон болмайды, жол болады» дейт1ш де салтты, казактьщ жолын сыйлаудан шыккан. Казактар езгеден утылса да, жолдан утылмай, жуз1 ашык журуге ден коятын, дэстурд! сыйлайтын халык. Ал екпелесу - салт емес, кецшшде кецщп, ш ую рш ш т жок адамныц таяздыгынан туындайтын 6ip пендешипп. Оны казактьщ бэрше жабу - киянат. Эрине, кептщ аты - кеп, бэрше б1рдей жага алмайсьщ. Кеп деген жеке адамдар- дан куралады, 6ipeym e унайсьщ, 6ipeyiHe унамайсьщ. Ол зацды кубылыс, - деп ата муштегш колына алды. Сэл кдаргстен соц сезш жалгастырды: - Келшдердщ отка май куюы ауылды жерде эл1 де кездесед1. Ал куйеудщ отка май кую рэслмл, тэж1м жасауы кезден таса болган. Ka3ipri езш мэдениетп, окымысты санайтындар оны «ескшштщ саркыншагы» деп тыржиып, келемеждеп куледг Басы niлее, кншрешп, Kaflipi кетердей, берю Tycin, темендеп калатындай кершедь Суйген жарыныц, кудай коскан косагыныц ата-анасын, агайын-туысын, ауылын курметтеп, ер-азаматтьщ танытып жатса, ондай эдепп куйеущ кайын журты да ардактап, тебесгне котеред!, 104

сез АНАСЫ - с мэртебесш асырады. Адам баскадан камкорлык, курмет куту у алдымен ез басы тэрбиел1 болуы керек емес пе?! Бул заманда «теща» деген кешпкер шьщты. Ол туралы аР латын эжуа, мазак, анекдоттарга карасан, жыландай ыскыр аюдай акырган, тулквдей жылмац, иттей кабаган, эйтеу1р ба елге, аягы жерге сыймайтын 6ip сумырай. «Кайдан сонша ка кеткен кагынган енелер» деп кайран каласыц. Осы «теща» 6i: казакка орыстардан келш, сыналап журш сщш Kerri. Ене куйеудщ тш жеткенше таласып, кол жеткенше жагаласуына уйренш барады. Жастардыц ажырасуыныц 6ip кштипаны жерде жатыр. Басы б1ршпегендердщ балагында кайдан там болсын. «Жыртык уйден кнсык тутш шыгады» деген сол! К,аза1 салтын устап, дэстуршщ ж1бш узбеген ерте кезде ене мен к^ баланьщ сезге келгенш, бет жыртысып, жанжалдасканын ен кермеген. Мьщ да 6ip келещлздж кактыгыс кездесе калса, еке> ел алдында карабет болган. Сондьщтан ене мен куйеу казак жо аттамайтын. Келюпей жаткан ic болса, KepicneH емес, кенеспен жьщсыз шешкен. Улкен улкендш улагат-улгклмен, аналык акы. езш тежеуге мш дегп болса, Kimi KiuimiK i3eTiH керсетуд1 п санаган. Бул да баскаларга уксай бермейтш ултымыздьщ 6ip а KacneTi едь - У-й-и! - деп Бэкен б1рдеце шагып алгандай козгалактап к - Не болды, байгус-ау, бегелек тид1 ме? -деп ата балас жалт карады. Б1здщ Жуалыдагы апалардьщ сез мэнерш айны салды. Ест1ген адам epiKci3 жымняр едк - Ене мен куйеу бала туралы айткан эцпмен куш буг дешн уялатын 6ip жагдайды e ciM e Tycip/u, - деп Бакытжан эк карады. Ата «айт» дегендей иек кетердь Баска эке, кайын аталарды бшмеймш, осылай ез1м1збен е: эНПме-дукен курганда ата б1здщ 6yKneci3 сейлеу1м1зге epiK б т т . Bi3 уппн жабьщ такырып жок. Тек шецберден шьщпай, жакка барыспай сейлесек болды. Бул арада мен кебшесе тыц щы, костаушымын. Тнеказ сейлейтш ол - Бэкен.

Бабалар аманаты - Bip жолы мына Зейнепп байкамай кагып к етам бе, колым тщц ме... В общем келшщ уйден шыга женелдг Содан жок, жок, 6ip кезде келдь «Серуендеп келд1м...» дед1 де койды. 1нпмнен «се- руендесец ееруенде, баганагы ym iH мазамды алмасац болды» деп мен де баска еш нэрсе сурагам жок. EKi-уш куннен сон Зейнеп- тщ мамасы келд1 уйге. Эдеттегщей ацкылдап, «жандарым, кун- дер1м» деп ай бойы кормегендей айналып-толганып жатыр. М ет «казанбасым» деп еркслететш. Bip кызыгы, езшщ кызынан бурын алдымен менщ мацдайымнан суйетш. Бул жолы да - сол эдеть «Балалар мал сойып ед1, сендерге жас ет экелд1м», - деп, баска да жанальщтарын айтып, кецшд1 отырып, шай inrriK. Содан кетуге жиналды. Аялдамага шыгарып салайьщ деп екеум1з де uiecin едш, «уйщнщ т^рлнтн icTe» деп Зейнетл калдырып кета. Ойымда тук жок, аялдамага аяндап келдк. Сонда гана апам маган карап: - Балам, сенщ козщ тунык, журегщ таза. Мен аналык сез1м- мен оны аньщ бшемш. Анау кыздан кеткен анау-мынау кемютк болса, кешip. Ерке болганымен, акымак емес, соз тусшсдк Кайсыб1р бейшара еркектер эйелге кол котередЕ Ол - азаматтьщ емес, элмздк. Сенщ ондай элаздкке бармайтыньщды бшемш. Ойткеш сен - шацырактыц ncci, оттыц neci, нагыз ер-азаматсьщ, балам, - дедь Кулак шекем дуылдап, каным басыма 6 ip -a K шьщты. Жердщ Teciri болса, ойланбастан Kipin-ак кетер ед1м. Егер ол Kici ашу шакырып, дауыс KOTepin урысканда мен оз1мд1 кайта epKiH ce3i- нер ед1м. Калай ед1 элгi... Э-э, «мактамен бауыздау» дей ме, тура сондай болды. Мынаньщ MeHi жамандап, тит1мдейд1 туйедей eTin дулатып барганын алдын ала бшгешмде баягыда-ак cesi мд1 жуптап кояр ед1м... Осы жерде онын co3iH амалсыздан б о л т Ж1бсрд1м. - Ол жагдайдыц 6ipiHini багпгш бшмейсщ. Анама жылап бар- ганым рас, 6 ip a K шапалакпен шьщпыртып, уйден куып ж1берген. - Ой, кандай арамсьщ! Сонша жылдан 6epi imiHe калай сыйган? - деп Бэкец екшенш келе жатыр ед1, ата: 106

сез а н а с ы - сел - Эй, токтагын! Ары карай коймаларыцды копармацд Менщ укканым, Мэлике кудагн парасатпен басалкылык таныть екеуЩД! Де ДеР кезшде жугендеген екен. Ал, балам, енд1 маг ыстык шай экелгш, - дед1 маган карап. Мен б1рдене бшсем, шай - сылтау. Эцпменщ багытын бас жакка буру ушш эдеш айтты. Даурыгып, шан кетерш келе жатк б1зге тоскауыл койып тастады. Ал жацагы жагдай былай бол efli... Бакытжан екеум1здщ ак некем1з киылып, шацырак кетер, HiMi3re жылдан жаца аскан кез ед1. Жас жубайлардьщ ысты суыгы басылмаган мерз1м деуге болатындай уакыт. Осы аральщ менщ анык байкаганым, кыз бен ж1пт болып кездесш, кыдыр журетш аракатынас 6ip белек екен де, уй болып уйлесу мулде бас екен. Ата-ананы, туган-туысты куанышка болеп, думандать дурюреп той етедь Конак таркайды. Енд1 кэд1мп карапайь кунделшт1 т 1 р ш т к басталганда жас жубайлар 6ipiH-6ipi б болмысымен жакыннан танып, баска кырынан Kepin суйсш немесе ©KiHyi гажап емес. Мшез-кульщтагы бурын байкалмаг байкалса да, майда-шуйде деп елемеген эдет-дагдыдагы кещл томпак келер тустар керше бастайды екен. Олардьщ бойындаг сэйкесиздш, козкарастарындагы уйлеспеушнпк салдары - ж жубайлар ушш нагыз урымтал да KayinTi Mep3iM осы ма дейм! Ocipece 6i3 секщщ 6ipeyi - «сорок», 6ipeyi «кырьщ» дейтш тау м баудай ею адамньщ Ж1кс1з жымдасып, 6ip бутшге айналуы дег ащы терщд1 талай текюзш, тез1м мен тусшкущ кажет ететш улк белес екен. Сондай 6ip киюы келмей кисайып турган шакта т етпе мшез корсетам бшем, Бэкецнщ колы тшп-ак кеткеш. Э уигнде каккы кермей, кабак шытар кушм сирек, ерке де ерюн е кен асау басым ею сезге келмей, уйден шьщтым да кетам. Терюн алые болса, iшкл «шерщд1» таркатар жерщ болмаса, амал жок, менщ терюшм - нек астында, тиш тур. Алатаудыц бектершд Алматыньщ 1ргесшдеп бау-бакшага оранган «Горный гиган Деген елд1 мекенде едь Соцынан болар келш-кетерд1 ойлап б

Бабалар аманаты катырмай, экемнщ ушне тартып отырдым. Мен келгенде анам 6ip 03i жазгы шайханада, колынан оймагы туспейтш эдет1мен ic Tirin отыр екен. Танауымныц жел1мен шалгын жапырардай eHTirin келш, ещред1м дейсщ... «Маган кол жумсады... Жагым- сыз сез айтты... Мен ойлаган адам емес екен, кателесшпш, енд1 кайтш бармаймын» деген секшд1 сездерд1 топеп жатырмын. Аузым тынбай арызымды айтып, жубайымды «етегш Kecin, елден шыгарып», керекке алгысыз етш, анау 6ip жакка апарып- ак тастадым. Сол кезде кенеттен кез1мнщ оты жарк етт1. Бет1ме тнген отты шапалактан есенНрегешм соншалык, дым тусшбей анама карадым. Ол кклнщ жайшылыктагы суйк1мд1 бидай ещ ерт сенд1ргендей TyTirin кет!m i. Канына эбден карайган сек1лд1. Менщ сез1мд1 белмей мукият тыцдап отыр ед1 гой, енд1 мынасы Heci? Ес бшмеген кез1мд1 кайдам, ак-караны ажыратып ес ток- таткалы 6epi шешемнен алган алгашкы соккым бул. Келшшек болып, кершш жургенде 6ip кунде 9pi куйеущнен, spi анацнан шапалак жеу деген сумдык кой! Жацагы жылаганым жылаган ба, о-о-ой, боздадым-ау келш! Алдында шагынып жыласам, енд! корланып жыладым. - Токтат козщнщ сорасын! - деп анам зеюрш ж1бердк - Мен сенщ етщд1 жасык, суйегщд1 бор етш тугам жок! Намыс кайда? Мше, гэп кайда жатыр! Бала кезден мен естш келе жаткан анамньщ ce3i мынау ед1. «Кызы бар уй кандай болады екен деп армандап жургешмде кудай бере салган ботам!» - дейтш. Сейтш, аспандаткан кызына кол кетерткен «намыс» дейтш куД1реттщ куш iне не шара, не дауа! - Керешн дегешм осы ма ед1 менщ? - дед1 ектем унмен эл1 eKciriH баса алмай ьщыльщ атып отырган маган ызбарланып. - Сешм1мд1 селге Ж1бсрсд1 деп ойлаппын ба мен жазган! «Шьщкан кыз шнден тыскары», сенщ тупкипкп турагыц, тутшш тутетш, тшеуш тшейтш уйщ - анау куйеущнщ уш. Bip еркектщ ыстык- суыгына тезе алмасан, кед1р-будыр мшезш кенпруге кенд!гш жетпесе, жогын бар етш, ашылганын жаба алмасац эйелдщ ак 108

сез АНАСЫ - с жаулыгынан садага кет! Куш кеше саган Бакытжаннан ас султан да, сункар да жок ед1, енд1 нагып жаман болып кал Bip жылга шыдайтын коян Tepici курлы бола алмай, куйеуг Жерш отырсын ба? Ол кшэл1 емес, устамдыльщ керсетш, татуль талпынбаган мына сен оцбайсыц! Эйел1 сыйламаган ерке жолы болганын кергешм жок. Талай маркаска сабаз ж т т т е табанын тайдырып, басындагы багын шайкалтатын сол куй кад1рлей алмайтын бейбактар емес пе! «Жаксы эйел - у ” 6epeKeci, жаман эйел - елдщ келекеа» деген ата-бабац. Енд1 кай коз жасьщды келдетш, сез тасып, куйеущд1 даттап, суйрен келетш болсац, ак сут1мд1 кешпеймш. Менен туганыц бе болады. Ошагьщныц берекесш KeTipin, журтка кулю болмай ганыцда, ага-жецгелерщнщ кездерше кушк болмай турганы келген пщмсн ка'йр уйще кайт! Батыр карацды бул жерден! - какпаны керсетт1. Мьщты болсан карсы уэж айтып керип мынадан сон. суйенгендей Tipey таппай, шайкалып кетам. Жон аркамнан жь жоргалап еткендей т т р к е н ш , буюл денем муздап сала бе Жаным алкымга келin, отыз TiciM 6ip-6ipiHe кабысып калган жагымды аша алмадым. ЭншейшдеН басымнан сез асыр келмейтш е р л т м кайда, унамаганды бетке айтып карап ту «epniriM» кайда, такылдайтын тандайым кайда - 69pi эд1 калган. Анамнын 6ip шапалагы меш аспаннан жерге Tyci merepin тастаган. «Эр асуга 6ip тосу бар» деген осы екен. Кездегешм бул емес ед1. Осылай карай келе жатканы дэмем узын болатын. Анам: «1ппме сыйган балам сыртым сыяды. Арпа шпнде 6ip бндай - жалгыз кызымды жылатып алмаймын. Ойтш басынбасын! Экен жок болса да, каркара болып мен отырмын. Артында, кудайга шуюр, ырелген ага жоктаушыларыц бар...» - деп бауырына басып жубатады, кезг жасын суртед1, аймалап суйед!, дэмдьтэтасш алдыма кояды де Кайда-а-а-н! Журеп таска айналгандай, менщ сонша егшге ninny болмады...

Бабалар аманаты Анам бурын да менщ жш келш-кететпнмд] жаратпайтын. - ¥затылган кыз экесшщ ушне жалгыз келген сайын босага ттрей д1 дейдх. «Апыр-ай, кандай оймен келдЬ> деп урейленед1 екен. Окецнщ уш нщ босагасын кайта-кайта д1ршдете берме! Куйеуге тиген келшшек жубайымен 6ipre келгенi жен. Озщмен-езщ eMiH-epKiH журш KCTCTiii, шолжандайтын кыз дэуренщ еткен. Сен уядагы жумыртка CMCCcin, канатьщ жетшш ушып кеткен куесьщ. Конар тугырьщ енд1бул уй емес. Кыз кезщдеп талай эдеттерщмен коштас. Bip казанныц neci болдын, отьщды маздатып жага аласьщ ба, тутш детш быксытып коясьщ ба - ез ерене байланысты. Б1кылым заманнан 6epi кшз уйдщ шацырагын еркектер кетерщ турады да, керегесш Kepin, уыгын шаншитын, узш-туырлыгын жауып, уйдщ irui-сыртын сэндейтш -эйелдер. Kepereci кец кершш, уыгы мыгым шаншылган шанырак шайкалмайды, TyTiHi тузу шыгады. Ер-азамат - шацырактын neci, уйдщ Tiperi болса, эйел - отбасынын уйыткысы, алтын казьщ 6epeKeci. Сондьщтан apbi-6epi сэукшдеп боска сабылганша уйщнщ TipfliriH icTe, эйелаз уйге жылыльщ клрмейдп отыцнын кутын сакта, - дейтш. Bip жолы мен упин тосын, кулакка туршдей тнетш эщлме айтканы бар. —Казакта адам кайтыс болганда м эш гп уйдщ он жагына шиге салып, шымылдьщ куратын. Маркумды ак жауып арулап, сыртка уйдщ он жагынан шыгарады. М эш тт1 кайтып уйге юрпзбещй. Жаназасы окылган соц тездетш, артка каратпай, алып кетед1. Кызга да эке уш нщ он жагынан орын 6epin, тесегш он жакка орналастырган. ¥затылар кезде он жакка, кыз TeceriHiH тусына шымылдьщ куратын. Той eTin, кызды шыгарып саларда коштасу, Kepicy, сьщсулар айтылып болган сон, уйдщ оц жагы­ нан калыцдьщты колтыктап, алып шыгады. Ол кыздын кайтадан уйге KipyiHe жол жок. Сейтш, туган ауылынан аттандырып, ар- тына карайлатпай алып кетедь Кай замандарда калыптаскан, HeHi туспалдап, неш мензеген, мунда гажап 6ip уксастьщ бар, - дегенде: 110

сез а н а с ы - с е л Е м - Койыцызшы, кайдагыны айтпай, сонда меш елдше балап оты рсы з ба? - деп кадшгщсй ренжшен едгм. Сонда анам: - Алла OMip жасьщды узагынан берсш деп тшеймш. Аналар е ш к аш ан ел1м тшемейд1, OMip беред! Менщ айтайын дегешм - куйеуге тиш кеткен кызга эке ушнщ кайтып уй болмайтындыгы. Эке уЙ1 сагынып келш, маукыцды басып, 6ip мезгш аунап-кунап epKenen-epKiHcin кететш кутты мекен болып калуы керек, - деп едг Тагы 01рде: - Куйеуiне жаксы жар болам десец, жугымды, жагым- ды болам десец, тым ащы да, тым тэтт] де болма! Эте ащы болсан - TyKipin тастайды, асыра т э га болсан - жутып кояды. Домд! гана болуга тырыс, - деп кьгзык соз айткан болатын. Жогарыдагы эцпмелердщ бэрш езшщ жумсак ушмен баптап. жайбаракат отырып айтатын. Бул жолы 69pi баскаша болды. Карашанын кара суыгындай он бойымды ипм1ркснд1рген ызгарлы сездерден соц, ез ушм деп журген жерден, керек болса, дэм таткыз- бай куган соц, сутке тиген кунйктей кад1р1м кетш, cyMipeffin уйге кайттым. Кайтуын кайттым-ау, 6ipaK уйге K ipyiM кнынга сокты. «Кайты келер eciriHfli катты серппе» деген сездщ магынасын сол жолы терец тус1нд1м. Багана енд! оралмайтындай екпшмен eciKTi таре жауып кетш ед1м. Колымда к ш т м болса да, ушме Kipe алмай, кежегем кешн тарта бердг. EciK маган «менде ешщ бардай аямай согып, топсам ды Tycipe жаздап едщ, енд1 кай бетщмен келш турсыц» легенде” суьщ карап, мп бакпай тур. Tiлi болса одан да зорын айтар ма ед! к1м бшеш. 0 з ойымнан ез1м шошынгандай тез бурылып кайтада кешеге шыктым. Максатсыз сенделш, едэу1р журд1м. Амалсызда акыры ушме келд1м. Жай келмед1м ой тушп келд1м... Сол кунне кешн кайтып жубайымныц устшен сез журпзш , теркш жакк шагынып, арызданып баруымныц алды-арты тамам болды. •к * к Азангы астыц дастарканын жинастырып жатканымда ата ныц мен1 шакырган дауысын ecTin, белмссшс бардым. И

Бабалар аманаты - Балам, маган телефон мен телефон нем1рлер1 жазылган дэптерд1 экелгш. Неге екенш бшмеймш, бупн ертел] 6epi элп кал- канкулак кайта-кайта eciMe Tycin отыр. 0з1ме тарткан шатак неме ед1, аман-есен бе екен, соган хабарласайын, - дед]. - «Калканкулак» деген юм? - деп сурадым. «Соны да бшмей- cin бе» дегендей ата маган тацыркай карады. MeHin, шынымен, хабарсыздыгымды тусшгендей: - Ол Нургиса емес пе?! - дегенде epiKci3 кулш ж1берд1м. Ce6e6i дангайыр атагы бар, эндер1 ертелы<еш журттьщ аузы- нан туспейтш ел ардагы болып журген адамды юшкентай бала кусатып жпбергеш кызык естшдй - Эй, балам, неге кулссщ? - Неге кулш турганымды бшш турса да, бейкунэ калыппен анкаулана калатын осы 6ip эдета гажап-ак! - Оныц к¥лагы ерекше асыл кулак! Гарыштан ба, гайыптан ба, элдеб1р жактан келетш сикырлы ущц 6i3 ести алмаймыз. Ол естид]. Кулагы тура дыбыс тарткыш радар секшд1 калкиып ту- рады. Жасаган нем оны солай айрьщша eTin, озгеге уксатпай дара жараткан. Ол - касиет шалган дарын Heci! - деп ата кездер1 ушкын шаша кызына сейледь ...Кешн Нурага - Нургиса Тшендиев жайлы талай шыгарма, макалаларды окыдым. Заманымыздыц улы ca3repi, казак халкы- ньщ енердеп жарык жулдызы туралы канша жазылып, канша айтылса да, коптж етпейдк Алдагы уакытта да талай кыр-сырлары, кайталанбас табигаты, ерен таланты жайлы эл! жаца дуниелердщ жарьщка шыгарына crnoip кумэшм жок. Эйтсе де, атаныц журеп- нен шымырлап шыккан сонау ерекше сездер1, мешр1м-ыкыласка толы кызьщ тецеу1, куш бугшге дешн озге айтпаган мадактай, баска бере алмаган бшк багадай сезшед1 де турады. ...1998 жылы Карасай бабаныц 400 жылдык тойында жуздеген кшз уй Tirmin, тамаша багдарламалар жасалып, алыс-жакын елдерден меймандар келin, улан-асыр той етш жатты. Сонда Ал­ маты облыстык Мэдениет баскармасыныц бастыгы Кул1мхан Жэйппбекова маган: 112

сез ан асы - селЕм - Бугш Нургиса ага «Отырар сазымен» концерт беред1 екен, - дедь - Ага кептен 6epi сыркаттанып ауруханада жатыр гой, - дед!м - Ауруханадан эдеш келнгп, «Карасай бабамныц тойына ша шу шашамын» депт1, касында дэршерлер1 бар. Ka3ip ана-а-ау кш уйде, - деп тау жакты корсета. Кушмхан екеум1з «кайтсек те агага сэлем 6ep in , жузш Kepi шыгайьщ» деп, солай карай тартып кетак. Концерт болатын же - конактар отырган каз-катар тшшген кшз уйлерден аулакта, та етегше арнайы сахна жасалып, отыратын орындар эз1рленген екен Келуш келдш, 6ipaK агага Kipy, 6i3 ойлагандай, оцай болмады Кшз уйдщ алдында турган жшптер: «K ipyre болмайды, мазасьн алмацыздар», - деп жолатпады. Жалынып-жалбарынып, отпйш п He6ip TypiH айтып жатып, акыры 6ip минутка эрен к!рг1зд1. Ага креслода фракпен отыр екен. Ауру к1мд1 жудетпейд1 сыркат эбден мецдеп, азып, ощ боп-боз болып кетшть Аганы ата жаксы коретш кулагынан кун KopiHin тур. Кул1мхан жакы карындасы болгандьщтан «агалап» барып амандасты. Мен ка закшалап шлш сэлем салдым. Танымас деп ойлап ед1м: - Ракмет, айналайын! Батыр агам Бэукецнщ аруагы жебеп мацдайыца берсш! - деп илек айтты. Ko3iMe жас толды. Ракме айтып, коштасып шыгып кетак те, енд1 концерта кутак. «Япыр ай, ага тым олсп кершд1, оркестрд1 калай баскарады» деп кобал жып отырдьщ. Концертке Елбасы 03i арнайы келш катысты. Нургиса аганы колтьщтап экелш, дирижердщ тепюшепн шыгарды. Ага ею колын кулаштай жайып, жогары кетергенде.. О, Жараткан! Тура кияга самгайтын кырандай лезде канаттанып керер козге озгерш сала бердк Куй артынан куй кета. «Махамбет> «Ата толгауы», «Фараби сазы», «Акку»..- He6ip ушкыр ойды, е нэзш сез1мд1, журек тершдеп арманды, ерл1кт1, орлнсп, еркшдйст Куд1рета сазбен, сикырлы унмен жетюзш, тамшыдан - тещз ¥шкыннан орт тудырып жаткандай эсер бердг Эттен, эттец, куда' тагала акын-жазушыльщ дарын берген болса, сол коршютерд: 11

Бабалар аманаты сол гажайып унд1 сезбен кестелер ед!м-ау... Нурагацныц сондагы концерн ел-журтымен коштасуындай, халкына деген букш суш спенш Ы к MefiipiMiH саркып берген соцгы концерт болды. Мыцдаган адамныц журегшде естен кетпес сол гажайып бейнес1 сакталып калганы акикат. «Отырар сазы» оркестршщ концерттерш кешн де талай кер- днс. Ага турган тугырга He6ip дирнжерлер шьщты, оркестрд1 бас- карган болды. E ip a K ... Иэ, 6ipaK «Отырар сазыныц» жаны, рухы Нур-агамен 6ipre кеткендей, airreyip басты 6ip тетпс жетпейд1 де турады. Аккусыз колдей жадагай кершедк.. •к * * Ата бупн эцпмеш Kipicneci3, не айтатынын алдын ала ес- кертпей, тетес1нен бастап KeTTi. - Казак халкы - езшде болганды езгеге де тшейтш тшеук халык. ¥лттык мшез-кулкыныц бул да 6ip кыры деуге болады. Пэк кецшмен айтылган орел1 сездщ адамга типзер рухани эсерш, шипалы куш-куатын терец туе!нген халкымыз «жаксы сез - жарым ырыс» деп кецшд1 демеп, жанга жылу беретш жаксы лебпд1жш айтуга бешм турады. Орамды сезд1 орнымен жумсап, KiciHi риза ету де - адамгерш тк. Ата-бабаларымыз «жуйел1 сез - киелй> деп акылды сез магынасын ерекше багалап, pe ri мен пайдаланган. Сэлемдесу, амандасудыц турлерш тольщтырып, эрлендь pin ж1беретш api сэлемдесудщ орнына журе беретш, бейтаные адамныц езш елец етюзш, журегшде жагымды ce3iM тугызып, серпштетш тшек, арнау, багыштаулар тш1м!зде молынан кезде- сед1. Айтальщ, жолда кездескен жолаушылар 6ip-6ipine «жол болсын», «элей болсын» дейдь «Кайда барасьщ» немесе «кайдан келесщ» демейд1. Кешке кездескен адам «кеш келшы болсын» немесе «кеш байсалды болсын» деп тшек айтыпты. «Айтканыцыз келсш», «nepimTeHiH кулагына шалынсын» деген сиякты жауап- тардан кешн жон сурасып, сез сабактап кетедг Keinin келе жат- кандардыц журер жолына жакын мандаты баска ауылдын 114

сез АНАСЫ адамдары к о п т K03i шалысымен-ак алдарынан шыгы жастары кымыз, шубат, курт, ipiMiuiK секшд1 тагамдар таткызып, кешке кайырлы сапар тшепть Жана коныск жаткан ауылды кергенде бурылып келш, «коныс кутты б деп сэлем-тшек айтуды ap6ip саналы адам озше мшдет с; Сол сиякты далада мал багып журген малшыга ушыраска багар койбейсш» деп леб1з биш рш ть «Жылкы KiciHen та адам тшдесш табысады», элгшдей эдем1 ниеттен сон ар танысып-бшюулер1 киын болмапты. EriH erin жаткан ди «егер кобейсш», «6ip дэнщ мьщ болсын», астык бастыр кандарга «кырман толсын», «камба толсын» деп сэлем кем туспейтш соз бастау айтыпты. Наурызда «¥лыс оц б деп амандасады. Мусылман халкыныц кастерлейтш айты мен Курбан айтында «айтыцыз кабыл болсын» де‘ ешмде, бала кез1мде б1здщ кыстаудыц жанынан отетш к болушы ед1. Сол жолмен мал сатуга базаршылар шубап ке жататын. Bipey - ат жетектеп, 6ipey - сиыр айдап, енд1 pi алдына аша туяк усак малдарын салып кетш баратын' базаршылар: - Уа, мал базарлы болсын! - Айтканыц келсш! - Сауданыц сэтш берсш! - Озще де сэттшш тшеймш! - Мал пулы игш гщ е буйырсын! - Пер1штенщ кулагына шалынсын! - Осылайша, 6i тшек арнап, дабырласып кетунн едь Ол заманда казак уш деген мал алып, мал сататын орын гана емес, жуздесш к кол алысып кошеметке боленетш, сагынысып тес айкает бурын танымаганмен табыстыратын озгеше 6ip думан сиякты едг Айта берсе, OMip-TipuimiK, кам-карекеттщ 9p6ip сэ келетш талгамды тшек, арнау создердщ тур-тур! жеткш1 ган. Олар гасырдан гасыр оздырып жалгаскан, ата-баб

Бабалар аманаты калган i3ri де енегел1 жен-жоба едь Достан сый, жакыннан жанын аямаган жайсан халкымыз «саусак баска болса да, бшек 6ip, ауыл баска болса да, тшек 6ip» деп урпагын Ty6i 6ipre б1рлжте болуга, ынтымак-т1рлште журуге туралап та, туспалдап та есиет етуден жалыкпапты. Елдщ ынтымак-б1рлш эркайсысымыздыц жанымыз- да журген адамдармен тату, сэлемi тузу сыйластыкка тшелей байланысты. «Сэлем айтты» дейтш, 6ip Караганда, карапайым дагдылы сездщ он бойында Ж1бек жштей есшген нэзш сыйластык, сагыныш пен кнмастык ce3iMi жатканын Ko6iMi3 багалай бермей- м1з. Астарына ущлмек т у г т елемейтш бейжайлыгымыз жаман- ак. Кезден таса журсе де, есше алып, сэлем жолдап, амандыгыца тшеулес болып журетш жанашыр жандардан айналмайсьщ ба! 0зщ е арнап сэлем айтатын адамдардьщ болганы сенщ керек екенщд! уктырмай ма! Сэлем айтудьщ тамыры, магынасы 6ip болганымен оныц арналуы эртурл1 болып келедь Бауыр-туыска, жекжат-журатка, дос-жаранга, гашык жарга 6ipey аркылы «айтып бар» деп тапсыратын ауыз сэлем1 бар. Бул кезбе-кез кездеспесе де, амандасу ретшде кабылданады. Мысалы, сейлесш турган eKi адамнын 6ipeyi: «Агай, экем ci3re сэлем айтты!» - десе, eKiHHiici: «Ракмет, сэлемет болсын!» - деп жауап катады. Б1ршппден, сэлем- д1 умытпай жетк1зген адамга ризашылык бшд1ресщ, екшшщен, сэлем айтып ж1берген KiciHiH сэлемше жауап кайтарып, курмет етесщ. Ушппшден, умытылмай жургенще кешлщ кетершедь Сэлем айтудьщ жеке адамга да, кауымга да арналатын тустары бар. Мэселен, «нагашыма менен сэлем айта бар» деп белгШ 6ip Kicire, «ел-журтка б!зден сэлем айтьщыз» деп кепке де багыштай- ды. Элдеб1р жагдайды, мэселе-шаруаны 6ipeyre тапсырып, «осы айтканымды пэленшеге жетюз, менен дугай-дугай сэлем де» деп нактылы максатпен сэлем жолдайды. Сэлем айтудьщ аманат, оышш, тапсырма ретш деп арнайы турлер1 халкымыздьщ ауыз эдебиетшде, ертеде еткен акын-жыраулардьщ туындыларын- да, ауызем айтылатын эн-елецдерде жаксы Kepimc тапкан. Бул замандагыдай катынас-хабардьщ, телефон-телеграф аркылы 116

сез а н а с ы - се, онай жететш Typi болмагандьщтан сэлем жолдаганда алыстан арылтып, арада Kici журген. Сондьщтан болар, адамньщ - адам елден елге сэлем жетюзу курметн 9pi парыз саналган. «Сэ.г карызы мойынга туседЬ> деп сэлем жетюзупп кайткенде де ез ceHin тапсырган сэлемд1 THicTi адамына айтуга мш дегп болып Алда-жалда межелеген жерше жете алмайтын тосын жагда душар болса, ©3i сенген баска адамга сэлемд1 жуктеп, жетюз eiiHreH. Мен жогарыда ертедеп акын-жыраулардьщ шыгармалар да сэлем жеткпудщ эр кырынан KepiHeTiH турлер1 мол дедш Соньщ 6ip улгкп - Умбетай жыраудьщ Бегенбай батыр ел1мш Абылай ханга T ipT yi. Бул 03 i - узактау елен. Сонда мынандай шумак бар: Иманын айтып елерде, Иекке жаны келгенде, Сэлем айтты уш кайта — KeTTiMдеп chfli кере алмай, Батырды колдан етмзд1м, Сэлемш, MiHe, жетю-адм. Мундагы сэлем айту - дэм-тузы таусылып, жарьщ дуние еткел1 жаткан батырдьщ Абылаймен коштасуы, соцгы сезш науы. Сол аманатты, уш кайтара айткан сэлемд1 Умбетай pay KyHipeHin жетюзш отыр. Сэлем айту улгшершде мун мысалдар жетш-артылады, мен саган оныц бэрш айтып бере алмаймын. Сонымен, амандьщ хабарды жолдайтын жай сэлем, максам тапсырмамаен ж1бершетш арнайы сэлем, коштасу сэлем i, кайь кайыра айтылатын дугай cэлeмдepдiн эркайсысы кад1рлг А мен адамньщ арасына кецш Kenipi болып, рухани байланыс лын салып тур. Эй, карагым, эцпме десе, ем кулагыц ед!ре бар дуниеш умытады екенсщ. MeHiH тамагым кургады, шай к Да? - дегенде:

Бабалар аманаты - Кенирщ1з, спздщ сезщ1зд! беле алмадым, - деп орнымнан жедел кетершд1м. Расында солай, ата эцпме айтканда козгалак- тауга, e3i каламаса, орынсыз созге кыстырылудан аягымды тартып журем. Атага шай экелш кете берешн деп ед1м «отыра тур» дегендей и еп м ен ым какты. Bip кесе ш айды iinin болганш а мен жакка б1рнеше рет кез токтатып карады. Ата тегш нен-тегш булай ка- рамайды. 0з1мнен-ез1м куыстанып, кипактай бастадым. - Сикьщ бар болсын! Неменеге кезщ жыпылыктап, берекец кетт1? - дед!. - Ci3 кай та-кайта караганга «не булд1рд1м» деп сескеш п отырмын, - деп ак сейлед1м. - Эз1рше ештене булд1рген жоксьщ. Bip нэрсе сурайын деп отырмын. Алматыныц базарында кой сата ма? - дегенде тацгал- ганымды айтпацыз. Ата колыма акша устатады, 6ipaK неш кайдан алатынын, кай заттыц кайда болатынын, канша туратынын ешкашан бшген емес, сурап та кормепть Кейде 6ip заттыц канша туратынын айта бастасам «онда менщ шаруам жок, есебщд1 езще езщ бере бер, маган айтпа» деп колын сермеп, тыйып тастайды. Eндi келш ойламаган жерден койдын жайын сурап отыр. - Маган керек болганда Камалга айтамын, сол бэрш реттеп экелin берсдк Мен мал сататын жерге барып KepreiiiM жок, кайда екенш де бшмеймш, - дед1м. - Е-е, Камал куда бшсе бопты. Онда бул бп кен ic деп есептеу- ге болады. Казан-ошакта жумысы жок атацныц кой сурап отырга- нын алжыганга жорымаган шыгарсыц, - деп болар-болмас жыми- ды да, - мальчишник дегеннщ не екенш бшесщ бе? - деп сурады. - Балаларга арналган б1рдеце болар, - дед1м ойланбастан. - Мен уш-терт сакалды «мальчиктердЬ> шакырайын деп ед1м. Казак «кысылганда еске шакырады, киналганда icKe шакырады, сыйлаганда аска шакырады» дейдь Кептен 6epi кормей журген юсшерге дэм таткызып, еткен-кеткенд1 еске алып, эцпме-дукен кургым келш отыр. Жагдайыц, шамац келе ме? 118

сез а н а с ы - с е л Е - Эрине, келед1. Тек кушн алдын ала айтсацыз болды, - дед1]у ата сезш К¥п алып. - Ертен ж ок, 6ypciryH re ш акы ры п койды м , - дед1 ата ж а й баракат унмен. - Жарайды, мен бугш нен бастап, дайы нды кка KipiceMiH, - дед1м. Ш ындыгында, iuiKi кобалжуымды атага бшд1рмешн дегей эшейш желеу сез. Егвд кайгйм ? Алдын ала неге ескертпед1? Ул| герем1н бе? К у д п т ойлар жудырыктай басымды кернеп жлбсрд^ Рас, б1здщ уйге ойламаган жерден, аяк асты нан алыс-жакын нан Kicinep келш жатады. Улкен уй - атаныц шацырагы болган дыктан камсыз журмеймш. Жаксы дэмдерш конагына сактайты казак эйелдершщ эдетш, кудайга uiyKip, мен де бшемш. Алайд бул жолы ата арнап конак шакырып отыр гой. Болжаусыз келгег конактан муныц жеHi белек... ...«Кез - коркак, кол - батыр» дегендей, эйтеучр борше улгергег секшд1мш. Конактардыц и м екенш уйге келгенде 6ip-aK бшд1м Кдзактыц б е л г т жазушысы Сапаргали ата Бегалин, академш Акай ата Нусшбеков, полковник Мейман ага Екешевтер келд! Митя агай - Снегин ауырып, келе алмады. Аталар ете кецшд1 отырды, жиi-жиi «охо-холаган», каркыл даган кулк1лер1 е с т ш п жатты. Мен кажет кезде гана керек дэм fli алып Kipin-ш ы кканы м болмаса, ол жерде оты рганы м жок Бакытжан 6ipa3 отырып, руксат сурап, шыгып кетть 0здер1 ем in еркш эцпмелессш д ед к. Тусте келген конактар кешке 6ipaK кайт ты. Аталар маган бaтa-тiлeк, paKMeTTepiH айтып, ризашыльщта рын бщщрдь Конактар кеткен сон жацалап шай жасап, енд1 ез1м1з дастар кан басына отырдьщ. Байкаймын атаныц кабагы салыцкы, yHci TeMeKi inerin отыр. Bip кезде: - Дастарканыц толымды, астарыц домд) болды. Bcipccc «умы тылfan тамак кой мыналар» деп эсш пен сут куйган екпе оларг ете унады. BipaK соныц бэрш сен ж1берген терт кателш жуы 1

Бабалар аманаты Kerri. Конактар оны байкады-байкамады дей алмаймын. Ал мен анык керд1м, - дегенде дымым iniiMe Tycin, kosi м карауытып Kerri. Бурюкешм соншальщ, курттай TeciKKe сыйып-ак кетер ед1м. - Ол не, папа? - деп Бэкец экесше карады. BipaK ата маган карап, маган арнап сей ледi: - Б1ршнйден, eci дурыс казактьщ эйел1 конакка бас KOTepin юрмейдь Жаман-жакеы болсын басиец аман. Екшпй кателищ - басты шуйде жагымен экелгенщ. Кой шуйдес1 емес, тумсыгын алга 6epin журед1. YruiHHii кателшщ - койдыц TiciH какпай экелгенщ. Бул - ец алдымен, тазалык. Кой тклнщ тубшде не жатканын кайдан бшесщ? Шоп жейтш, жем жейтш мал гой. Содан кешн муныц екшпи магынасы бар. Ka3ip умытылган, конекездер болмаса, кепш ш к бше бермейтш жагын да айтайын. Казактар талай нэрсеш ым, туспал, ншара аркылы бивдрген тек г хальщ. Соныц 6ipeyi - осы кагылмаган TicKe байланысты. Сыйласып журген eKi адамныц 6ipeyi элденеге ренжш, 6ipaK соны «соз кебейер» деп айта алмай журсе, 03i ренжш журген адамы ушне келгенде етпен 6ipre алдына Tici кагылмаган басты кояды. Сонда бас устаган адам «э-э, мынанын ш ш д е маган деген 6ip кыжылы бар екен, TiciH басып ж урш ть ау» деп уга кояды. Ары карай решштщ туш нш nieniin, TyciHicyre бет тузейдк Ал тертшип кателп’щ - басты каскаламай экелгенщ. Талайлар муныц мэнш укпайды. Ол - «терт кубылац тец болсын, мацдайыц ашык болсын» деген i3ri тшек. Мен сенщ кателжтерщд1 бетще басып, кематеш н дегешм жок. Ден койып, кекейге тушп алсын деп айтып жатырмын. Сен болсац, унжыргац Tycin, тауыц шагылып, аласарып отырсыц. Жен сезге жасымагын, уктьщ ба? - деп ата орнынан турды. - ¥ктым. - Дауысым жер астынан естшгендей зорга шьщты. - Ой, папа, керемет нэрселсрд1 айттыц! BipaK мына Зейнеп енд1 басты маган кетертетш болды гой, - деп Бэкец экесше шесе кетть Мен оры нды кка жел1мденш калгандай козгалмай 6ipa3 отырдым. EKi куннен 6epi тыпырлаган кайран ецбепм-ай! ImiM удай ашыды. BipaK катеш мойындау керек. Э йелдердщ бас ке- 120

сез а н а с ы - се т е р м е й т ш ш , TiciH кагу керек екенш бш етш секшд1 ед1м. Не басканы н кайдам, тусйвдрш айта да, актала да алмаймын. «Жа келсе, быламыкка тю сынар» деген осы екен-ау! Сол 6ip ж1берген кателштер1м маган ем1рлш сабак бол кай ты п ешкашан умытпадым. Казаки тэрбие мен 1зет-курм бйВДретш атаньщ бас тещ регш деп эцпм есш оз1мнен кешнгш ге улп ретш де айтудан жальщпай келемш. Эйткеш бул да - балардан калган 6ip жаксы нуска opi аманат. ...Арада жылдар еткенде койдыц басына байланысты ыцг сыз жагдайга урынып, екш ген жер1м бар. Bip конактыкта тау болмаса да, тобедей кы зм еп бар KiciHiH алдына бас койды. ' кын отыргандьщтан ба, эл п кклнщ колына кез1м Tycin кегп. колында - пыигак, 6ip колында - шанышкы, басты кесе баста Терец eHin, шанышкы бататындай куйка калыц емес кой, су уст1нен mi не коймай, 6ipece - шанышкысы, 6ipece пышагы тык тьщыр eTin, тайып кетш жатыр. Астыц 6spi ri шанышкымен же мэдениет деп тусш етш дердщ тауыкты, бальщты шанышк пышакпен кнкалайтындарын Kepin журм1з. Ал казактьщ i д1рлейтш м уш есш ш аныш кымен жеген «этнкеттЬ> к1м корг Казак «бас - атацньщ сыбагасы, жамбас - казак жолы» деп бас сыйлы, курметт1 конакка усынады. 9зге улт немесе казакшылык мулде макурым калган мэнгурт болса, 6ip capi. Баганадан б ecin сейлеп, EpTic болып агып отырган. Соган Караганда кэд1 казак ауылынан шыккан-ак адам сыцайлы. 0зге - озге, ал казакт дэстур-салты коз алдымда кисайса, жанды жер1ме кандауыр далып жаткандай ceзiлeтiн т ез1 м азд т м бар. - Шанышкы ci3re ыцгайсыз Tnin жатыр, колыцызбен уст берщ1з5_ дед1м ез1мше сыпайылап. - Онда ci3 устаныз! - деп бас салынган ыдысты менщ алды итерш ж1бердг б зш ш н гана макул керетш, басынан сез асыргысы келмейт кеп бастьщтардыц эден емес пе, мынанын да жалы куддрейт шы келд!.

Бабалар аманаты - Кенирщ1з! Bacneci бар казак sMeni бас устамайды. Содан кешн казактар басты колымен устайды. К е ц т щ зг е алмацыз, бул мен шыгарган кагнда емес, - деп табакты Kepi ысырдым. Кудай ондаганда, осы кезде «жиналыстан зорга босадым» деп самбыр- лай сейлеп, кенпккен конак келш калды. Соныц абыр-сабыры- мен элгш деп кещ лнз KopiHic серпшгендей болды. BipaK сол кезде декейдщ де, мен in де шпм1зде казан кайнап жатты-ау деймш. KipicnefiTiH жерге Kipicin нем бар ед1, жайыма карап отыр- май, 6ipeyzuH дастарканыньщ шыркын буза жаздадым. Тэщр жарылкагыр, ана 6ip ацкылдак конак кел in калмаганда не боларын KiM бш ш п. Bip кораз «кун менщ дауысымды есту уш ш шыгады» деп езш сещцрш алган екен. Сол сиякты, мен болмасам казак салты каусап калатындай неменеге бшпшсшд1м екен. BipaK езше де обал жок, жастарга акыл айтар жастан элдекашан асса да, хальщтьщ дэстурш 03i бузып отыр. Оны керген жеткшшек «е-е, бул осылай екен гой...» деп сол куш кабылдайды да, ары карай жалгаса бередк Конактан кайтып, уйге келе жатканда «Бэкец багана былк ет- пей отырып сд1, спд1 оцашада маган дайындаган сыбагасы бар бо­ лар...» деп inrrefi сескещцм. Былайынша балпиып, жайлы кершге- шмен буныц да 6ip сыгып алары бар api онысы оцай тимейдй Каз ip мемлекеттж тшмен де, ултаральщ тшмен де сыбап, сазайым- ды берер деп кэд1мгщей коркып ед1м, 6ip кезде: - Eciцдe ме, Леонид Бакаев Американьщ Казакстандагы эскери атташес1 Дэниел Перридщ етш1цимен, оны б1здщ уйге конакка экелш ед1 гой. Сонда Дэниел Перри басты колымен устап, салтымызды сыйлады, э! - дед1 Бэкец. «УЬ!» - деп 6ip KypciHin, к е ц т м орнына TycTi. ...Казактыц дэстурше т и е с т болгандьщтан маган да катысы бар деп, бас туралы тагы 6ip ерекше жагдайды айта кетугц де жен керд1м. Казак халкыныц армандаган бостандыгыныц ец алгашкы кaдipлi нышандарыныц 6ipi - Алматы каласындагы Тэуелс1здш монумент! екеш баршага аян. Алматыга алыс-жакын шетелдерден келепн конактар мен Казакстанныц эр аймагынан катынап жата- 122

тын адамдардыц бул жерге сокпай етеп ш кемде-кем десем, асыры айткан ы м емес. Каланьщ ортальщ аланына орналаскандьщта Kici аягы у зш м ей тш кеп ш ш ж орын. М ерекелш шерулер ме п ар ад тар , спорт мерекелер1 мен даталы кундерге арналган ко церттер етюзшед1, шанырак KOTepin жаткан жас жубайлар да yuerv келш жатады. Бул сэулет ансамбл1 зэушм тас колоннадан жэне оны айн ла коршаган каптал тастардан турады. Сол каптал тастарда ха кымыздыц сонау коне Сак дэу1ршен бастап, ел1м1з тэуелс1зд! алганга деш нп тарихы кыскаша бейнеленген. Ал бшк стелланы ушар басында канатты барыс мшген, EciK корганынан табылга Алтын ж ауынгердщ («Алтын адам») аскак MyciHi орналаска «Бэрекелд1!» - деп к о ц т щ з г е мактаныш ce3iMi уялайды. Сон койдыц басына муньщ не катысы бар дераз? Айтайын. Ш етелдштерге 6sp6ip, сырт KopiHiciH тамаш алап, баска ж гына мэн бермей, кете беред1. Алайда ез1м1здщ казактар ултты угымга, ултты к дэстурге коцсы кона алм айты н KepiHicTi ба камауы мумкш емес. Алтын жауынгердщ сол жагында орналаск каптал тастардьщ уш ш нйсш де басына мурак киген айбарл адам отыр. Шамасы, Абылай хан бабамыз болуы керек. Он ж гындагы жас эйел табакка салган кошкардыц басын усынып ж тыр. Кошкар болганда да мушз1 ширатыла оралган, ягнн муш кагылмаган басты шуйдесш карата алдына койыпты. «Эттеге ай! Казактьщ салт-дэстурш бшмейтш, нкл мурнына бармайты казак емес, езге улттьщ о к т жасаган болар» деп катты екшд1 Сейтсем, «жат корльщтан ез корлык жаман» дегендей, муны ж саган авторлардьщ арасында 6ipfle-6ip баска улт жок, 6spi ез| м1здщ казактар екен. Ci3 бен 6i3 секшд! карапайым кара каз емес, атактылар мен мьщтылар. Сонда бул не? Бшместш пе, эл эиелдщ хан алдына кошкардын басын мушз1мен тартуын ерек курмет санаган мусшшшердщ далбаса княлы ма? Атакты болсы баска болсын, гасырлардьщ ар жагынан келген дэстур-салтты беттершше жамбаска басып буза берсе, казактьщ улттык калпын не калады? Айта-айта ауыз талды, хальщтын улт болып сакталь

Бабалар аманаты калуы, ец алдымен - ткпне, содан кешн езше тэн улттык салт- дэстур, эдет-гурпыньщ жойылмауына байланысты. Ka3ip онсыз да агылшын, американ, араб боламыз деп казактьщ калт-култ етщ турган кад1р-касиетш каскыр талагандай жулмалап кансыратып жаткандар каптап жур. Bip жолы алты жасар немерем Мадиярды кыдыртып сол жер- ге апардым. 0з1мше тастагы бейнелерд1 TyciHflipin жатырмын. Сонда Мадияр: «Эже, ci3 конакка неге мушз1 жок бас берес1з?» - демес1 бар ма! Тебемнен суьщ су куйы п ж1бергендей эсерде болдым. Ойткеш бала тастагыны дурыс Kopin тур. Оньщ кателш екенш кайдан бшсш. Менщ немерем кергенд1 баска бала да керед1 гой, осер урпакка уктырган улттык улплш дш 6ip Typi осы болганы ма сонда. «А йтпаса, сездщ атасы еледЬ> деп Тэуелс!здш монументш жасап, сый-курметтщ астында калгандардыц 6ipeym e ж1берген агаттьщтарын букпешз айтып салдым. «Ж апалак ypKiTyre жа- райтын каукары бар мына бейшара юмге сын айтып тур» дегендей, бет1ме карап, кекесшмен жымиды да: «Ci3 мундай курдел1 ком- познциялы к куры лы м ны ц езш д ш е р е к ш е л т н , сэулет OHepiH тусшбеу1щз мумкш. Бул - улкен шыгармашыльщ ойдан туган образдар мен аллегорнялык шшш дерден туратын мусшдер. Ол казактьщ салтын керсетуге арналган жок, тарихи манызы бар кезецдерд1 камтыган дуние. Сондыктан майда-шуйде салт- малтты айтып кайтес1з?» - деп ез1мд1 6ipa3 «окытып», кез1мд1 ашып тастады. «Сузеген снырга кудай мушз бермешл» демекип, еркек болсам, турган жершде ушырып Tycipep ем, жаулык салган эйел болган сон, 6epiKTire калай кол котересщ. Казактьщ салтын корлаган тубшде ©3i сорлайды, дэстурд) жасаган ата-бабаньщ KHeci бар екенш умытпаганымыз да жен болар... •к -к * ...«Эр нэрсе сынарында езшен мьщтыга жолыгады», кешеп «сынганым» канша ойламайын десем де, келбендеп кецинме 124

сез А Н АС Ы - С0ЛЕ1 оралып, кез алдыма табактагы бас елестей берд1 Сондьщтан бо­ лар, бугш ата жакка караудан канщактап, кез1мд1 жасырып, элек ке туспм . Тагы б1рдецеден капы кетпеш н деген секемшшд1пм| шыгар. Bip жаксысы, 6yriH Мекен ага - Мекемтас Мырзахметон келш, ата e3i жаксы керетш сырлас miciMeH уш сагаттай оцаша эцпмелестг Тустен кешн жазушы Туткабай Иманбеков келш,, ол KiciMeH де б1рталай отырды. Агалардьщ келгеш маган улкен жещлднс экелш, ойымды жинап, бойымды тжтсуге медет болды. От басындагы кешк1 т1рлштер1мд1 6ip кайырып, колым боса- ган сон ата жакка барайын ба, бармайын ба деп, ею ойлы болып отырганда e3i шакырды. - Мен саган осынын алдындагы энгiмeлepдe сэлем беру, сэлем айту туралы айтканмын. ByriH сол сэлем беру, сэлем айтумен астарласып, катар epm in, 6ip туб1рден туындаган «сэлемдеме» жайлы баяндайын, - деп меш кез1мен 6ip шолып етт1 де: - Адамньщ кещл1 ете нэзш 6ip дуние гой. Кейде болар-болмаска ортайып, кас-кагымда тасып жатады. Сол оцай езгерер кецшд1 лезде кара тунекке айналдыру немесе аткан тацдай арайлы ету - эркайсысымыздыц ез колымызда. Басканы кайдам, казактьщ ежелп касиетшщ 6ipi - Kici кецшше карагыштыгы. Б1реудщ кещ- лш кетерш, оны риза етсе, бэйгеден аты озып келгендей e3i куанып журедг Типмпдеп «сэлемдеме» дейтш сездщ e3i «сэлеммен кeцiлдi демеу, суйеу» дегеннен шьщса керек. Сэлемдеме - 6ip ю сш щ екш- Ш1 адамга жчберепн сэлем1, кецш бiлдipyi. ¥мытпай ecKepin, eciHe алып журген in бщщретш жоралгысы. Ерте кезде сэлемдеме хат-хабардьщ орнына алыс-жакынды байланыстыратын мшдет аткарган. Сэлемдеме сагынышты, дос- тык кещлд1, махаббат сез1мш, суйек жакын туган-туысканныц ниет-пешлш, куда-жекжаттыц курметш танытатын белпдей болган. Сэлемдеме багасы мен колем1 жагынан жецш-желш болуы мумкщ, 6ipaK жолы улкен. 1лгерще жол катынасыныц киын ке- 31нде сэлемдемелер жолга алып журуге ыцгайлы, кеп орын ал- маитын 3pi апара жаткан адамга ауырльщ TYcipмeйтiндeй ьщшам 125

Бабалар аманаты дуниелер болган. М ысалы, к у м к шакша, Kice, орамал-шаршы, кестел1 беторамал, яабек белбеу, такия, белдш, сакина-жузш, бшезш, моншак сиякты буйымдар. Осы шагын заттар адамдар арасына дэнекерлкке журген. «Орамал тон болмайды, жол болады» дегешм1з осындайдан шыккан. Б1здщ заманымыздагы сэлемдемелердщ аукымы да, сипаты да езгерген. Эуе катынасы, тем1ржол катынасы, баска да м умкш дк- тер аркылы торткул дуниенщ тукш рлерш ен сэлемдемелер тез жетш жатыр. Булар жеке адамдардьщ гана емес, ел мен елдщ, мемлекет пен мемлекеттщ арасына достык-ынтымак байланыс орнатуга жолбасы болуда. Сэлемдемелер эртурл1 максатпен, алуан себеппен ж1бершетшше карамай, адамдардьщ карым-катынасына кызмет етедь KonTi керген эжелер1м1з сэлемдемеш кобш есе узатылган кызбен байланыстыра энпмелеунп едь Казактардыц жаз жай- лауда, куз кузеуде, кыс кыстауда кенпп-конып журетш кезде- рш де узатылган кыздьщ теркш ш жш керуге м у м к ш д т бола бермеген. Ж атжурттык болган кыз теркш ш е сэлемдеме ж1берш, сэлем айткан. Сонымен 6ipre келген жершде жагдайыньщ кай децгейде екенш сэлемдеме аркылы бшд1ршть С акина-ж узк, 6i- л е зк , ж1бек орамал сиякты кезге inirep таза буйымдар барса, со- ган карап теркш жагы кызыныц осындай сэлемдеме жолдауга жарайтын хал-жагдайынын жаксы екенш уккан. Турмыс такаретш тартпай, барган жерш е с1щмд1 eMip кеннп жатканын тусшген. Егер кыз келген елшде тагдырдьщ ащы Heci6eciHe душар болып, кисе - кшмге, imce, тамакка жарымай дегендей, катыгездктщ кыспагынан кещл1 юрленш, ж уреп жырымдалып журсе, елше сэлемдеме ж1беред1. Олар кенетоз орамал немесе 6ip жапырак ecKi шуберек секшд1 нэрсе болады екен. Кыздын торкшдер1 оный киыншылыктагы бейшара халш элпндей мензеулк туспалды сэлемдемеден угады. ¥гады да, жен бшетш, сез тушндей алатын адамды немесе б1рнеше ккпш кудалардьщ ел1не эдеш аттандырады. Олар жанжал шыгаруды максат стпейдь Кыздын турмыс-т1ршшгш 126

С03 АНАСЫ - С0ЛЕМ ез к о зд ер ш сн Kepin-бшш, жагдайын жаксартуга жэрдем ету унпн барады. Дау-дамайсыз, у-шусыз кудалармен TyciHicy унпн баратын болган. Жогарыда айткандай, ез куншен хабар беру екш щ 6ipiHiH ко- лынан келе бермейдк Артында калыц ел1, т1релген бауыр-туысы бар келшшектер болмаса, жалгыз атты кедейдщ кыздары пешснесь не тагдырдыц жазганын Kepin, кен бктш пен yHci3 журе берген. Сондьщтан болуы керек, кыздары сэлемдеме ж1берсш-ж1бермесш, ез мумкшджтерше карай бай да, кедей де кызга сэлемдеме ж1берш отырган. «Ел-журтын сагынып журген шыгар», «артына карайлап, кецш1 алан болмасын», «соцында 1здеугш-сураушысы жок екен демесш» деп алыста жатса да, юшкентай сэлемдеме аркылы рухани куат 6epin отырыпты. Кыз баланыц барган жерше балдай батып, судай cinin кетуiне артынан келер сэлемдеменщ каншальщты мэш зор екенш ез1 келш болып кергендер жаксы тусше/п. Саган да аган Жамалбек, женгец Айша сонау Кегеннен унем1 сэлемдеме жпберш жатады гой. Сонда кезщ нурланып, жайрацдап кетесщ, солай ма? - Эрине, солай. Олар ж1берген нэрселер уйде бар болса да, катты куанамын, - дед!м. Атаныц ага-жецгемд1 есше алганына 6ip ceprriл iп-ак калдым. - Халкымызда «аманат - аманатка кылма киянат» дейтш улагатты сез бар, - деп ата энпмесгн жалгастыра бердь - Bipeyre сэлемдеме 6epin, соны жетмзед! деп сешм арткан адам кайткен- де оны иесше табыс етуге м ш деттг Кейб1р кещл1 сайтандыкка бурылып кететш адамдар сэлемдемеге суьщ колдылык жасаса, кунэ саналады. Ондай жагымсыз кыльщ гстегендердщ ел алдын- да ез1 де, сез1 де кунсызданып, суйю миз жагдайга урынган. Кай Дэу1рде, кай когамда eMip сурсен де, адамнын адамдыгы - адал- Дыгында. «Адамды бш сешмд1 актауынан» демекнп, ceнiмдi актаудыц улкен-Kiniici болмайды. Сэлемдеме деген энш еш н зат емес, затты кез келген дукеннен сатып алуга болады. Ал сэ­ лемдемеге оны ж1берген адамньщ ыстьщ ыкыласы, сагынышы, сезщ 1, курмст1, амандьщ сураган сэлем1 - барлыгы сыйып тура- 127

Бабалар аманаты ды. Сэлемдемеш тек заттай гана емес, жолга бузылмайтын тагам- дардан да ж1беред1. Мундай сэлемдемелер кос кабат кад1рл1 деуге болады. Ce6e6i - api сэлем айту, 9pi дэм таткызу. Сэлемдеменщ жолын ез мэншде ардактай бш етш адам оньщ а з -к е п т т н е ка- рамайды. Амандык сэлем аркалай келген 6ip Tyftpeyinm де, 6ip уые тарыны да багалайды. Сэлемдеме - кощлдщ демеушгсь Сэлемдеме аркылы кымбат кецш сыйлап, KiciHi куанту да - 6ip ганибет. Мен 1943 жылдьщ тамыз айында 504-госпнтальда жатканым- да Казакстаннан акын Гали Орманов бастаган делегация келдь Сонда полктщ атынан Ж амбыл атама сэлемдеме ж1бертш ед1м. Ол накышталган эсем ернекп 9pi кындап жасалган болат кездш болатын. «Самому старейшему мудрейшему Казаху» деген сездер ойылып жазылган едь Полк жауынгерлер1 эртурл1 улттыц е к ш болгандыктан ортак тщце жазылды. Сол сэлемдеме Жамбыл жа- рьщтьщка жетпепть Кешн Галидан сураганымда жогалтып алга- нын айтты. Мен катты ренжщ1м. Кадай болганда да согысып журген, ол1м мен ем1рдщ арасында журген жауынгерлердщ сэ- лемш, аманатын тапсыра алмай, букш полки Жэкецнщ батасы- нан кур калдырганына ренжвдм, - деп сезш узш, темемсше колын созды. - Шайды жацалап экелешн, - деп мен де орнымнан турдым. - Шай 1шпеймш. Суйьщтау етш ашыган кежецнен экелгш. Содан кешн езщ барып демалгын. Ертен сагат онда Энвердщ кабылдауына барамын. Сондьщтан азанда ертерек камданып, такси шакыргын, - дедь Ата Ж азуш ылар одагынын 6ipiHini хатш ысы Э нуар Эл1м- жановты езшше 6ip мэнермен «Энвер» деп атайтын. *** Б1з келгенде Жазушылар одагыныц алдында дабырлап, кешл- д1 сейлесш турган бес-алты адамды кез1м1з шалды. Олар атаны керген бойда когадай жапырылып келin, колын алып сэлемдесш жатты. Сол топтан сэл арыда окшаулау, элдеб1р газетке шукшиып 128

сез а н а с ы - с э л е турган жйтг атаны енд1 байкады бшем, ентелей келш ана кгсшер д!н сонын ала атага кол созды. Ь^олын усынганда: «Сэлеметсг бе?» - дедь Ата оньщ колын алды, 6ipaK «здрэсти» деп iuiKe Kipe- eciKKe бурылып кеттг Мен iniiMHeH мырс етш, ана ж ш т и аядым Атаньщ неге олай гстегенш ол байкус 6iл \\геуi эбден мумкш. Ме бшемш. Мундай «здрэстнлердщ» талайын ест1гем. Ата сэле жолын сыйлагандыктан усынган колын алды. Алайда каза салтымен ер-азаматка лайьщ «ассалаумагалайкум»-д1 айтпагань уцнн ез жауабын бсрдг Энуар ага Э.пмжановтын eKiHnii кабаттагы кабинет!не ата тург Kipin кетт1. Мен кабылдау белмесш щ м реберю ш деп фойеде ка­ тар турган орындьщтардын 6ipiHe барып жайгасып, атаны кутим, Bip шамада баспалдактан кeтepiлiп келе жаткан элп ж ш т п кор- fliM. Байкаймын 6ipeyqi Аздегендей жан-жагына жалтактай карап келедг 03i стжсцдк аксары ощц, отыздар шамасында сскшдг Бер карай журд1, сэл токтады, одан аягын тагы басты. С ойти де нмен- шектей келш, жаныма жалп eTin, отыра кетп. Бос турган соншг орындьщтардан орын таппагандай тура менщ касыма суйкене орныкканы ызамды кeлтipдi. Сол замат ары жылжып отырдым. Ана Kici «кенирвдз» дедг Оган да ш умр, басымды болар-болмас изеген1м болмаса ундемед1м. Енд1 тыныш отыратын шыгар десем, шамалы уакыт откенде: - Орамалды ылги саласыз ба? - дегеш. Мына жазганньщ кай сасканы бул? М енщ орамалымда не шаруасы бар? - Келш болып келгел1 6epi салып журмш, - деп козiне кадала карап жауап берд1м. Менщ тистелш салкындау унмен сейлегешме ренжш калды ма, элде баска 6ip ce6e6i бар ма, орнынан шаян шак- кандай ыршып турып, жылдамдата басып томен Tycin KeTTi. Kcviyi Де, KeTyi де окыс 9pi тусйпксгздеу болды. Осы арада eciMe 6ip нэрсе сап ете калып, epiKci3 жымндым. ...Баягыда кыздарга кыры жок можантопай 6ip ж ш т болыпты. Оган жаны ашыган жeнгeлepi оцаша кездеспрм ек болып, 12S

Бабалар аманаты кызбен алдын ала келюйгп. Ж ттт1 epTin экелш, кыздьщ касына Kipri3in ж1беред1 К^ыз 6ip уйде 6ip e3i, кол дшрменмен ун тартып отырыпты. Ж1пт келуш келгешмен сезд1 неден бастарын, кызга калай жугысарын бшмей ары отырып, 6epi отырып, акырында: «Эй, кыз, уныцды шашып ж1берешн бе?» - деген екен. Э лп шсщщ менщ орамалымды сураганы мен ун шашкысы келген ж т т т щ сездер1 уксап кеткенше кулген ед1м. Менщше, бул KiciHin кездегеш менщ орамалым емес. Атамен 6ipre келгешмд1 керд1, атага 6ip жакындыгым бар екенш укты. Мумк1н элп нде сыртымнан мэл1мет те алган шыгар. Ол ата туралы 6ip нэрсе 6mrici, сурагысы келген болуы керек, 6ipaK соган батылы жетпей, ce3i кобырап к ета. 03i арамдыгы жок, ацгалдыгы жетш- артылатын адамдай кершдь Э с ш , мундай кор1н1стерге онша кещл беле бермеймш, атамен 6ipre жургенде талай «кызьщты» коруге уйренш калгам. Ата бастыктыц касында 6ip сагаттай отырып енд1 шьщты. Энуар ага ез1 шесе журш, атаны 6ipiHini кабаттагы сырткы eciKKe дешн шыгарып салды да: - Бэуке, с1зд1 уйге жетюзш салатын келж берешн, - деп ед1, оган ата: - Ракмет! Кажеп жок, - дедь Крштасып, кешеге шьщтьщ. «Неге келштен бас тартты, бэрь 6ip Kasip такси устауга тура келед1 гой...». Мен in осы ойымды ата окып-бшгендей: - Жаяу журем1з, - дед!. - Уйге дешн бакандай сепз кеше бар, аягьщыз ауырады, калай жаяу журемп? - деп карсылыгымды бщц1рд1м. - Калай журупп едш, кудай берген ею аякпен журем!3. Содан кешн, ауырса, менщ аягым ауырады, сенщ нен кетед1, - дегенде шыны ма, шыргасы ма деп жузше таныркай карадым. Ата сезше Kepi келуге болмайтынын бшсем де, кажет кезде, айтылуы керек жерде yHci3 калмай, «туяк cepnin» калатыным бар. BipaK ата ез шенпмш оцай озгерте салатын адам емес. Сондьщтан жагдайды ушыктырмай мойынсал болудан езге лаж жок- 130

сез а н а с ы - - Балам, б1раздан 6epi далага шыкпай, салтесек болып канымды бшесщ. Ершкеннен жаяу журемш деп турганым Аягыма кан журсш, буындарым козгалсын деп жатырмы jxi тусш дщ бе? - дед!. «Тусшд1м» деп айтканыммен осыны б1рДен айта салм ай, меш 6ip ы ргап, кез!мд1 бакы райтк тусшбед1м. Карашаныц бел ортасынан асса да, кар жаумаган, жер кар Салкындау болган ымен кун ашык, жаяу журуге 6ip шама ж сиякты. Комсомол кешесшщ бойымен аяцдап келе жатты кезде ата токтады. Токтады да: - Мыналарды кердщ бе? - дедь Атаньщ керсетш тур бастарын Ten-Teric етш кыркып тастаган, бойлары жарты ме сэл асатын 6ip-6ipiMeH жш орналаскан буталар едд. - Бэр1 б1ркелк1, кезге эдем! кершсд!, - дед1'м. - Жылтыраганды парьщтамай, алтынга балайтын эдет гой. Иэ, кезге эдем! коршедг Буталардын 6ipeyi басын кылт езшше есуге талпынса, дереу кыркып, баскалармен тецес кояды. Сэнд1 бузбауы керек. Енд1 осылардыц тубш е кар жецд1бшектей жуп-жуан, - дед1 де, кайтадан ж урш кетт1. inecin келемгн. - Жанагы кортык агаштардыц эркайсысы жеке-дара ecin ган болса, бутактары сала-сала жайылып, жапырактары жай едг Басына кус конып, уя салып, балапандарын караканат жетшд1рер едг Айналасына келенке Tycipin, аптапта сая б едг Адамдар тыныстайтын ауаны тазартып елшеуслз кызмет едг Ал ана epiKci3 ергежейл1 болган буталардын сырткы эде болмаса, баска каснеттен журдай. Кус екеш кус та конактама Агаштар да - Жер-ананьщ 6ip перзентг Табигат аясында ан ньщ тесшен нэр алып, 6ipi аласа, 6ipi бшк болса да, эркайсысь езшше бас кетерш, ecin-енуге какысы бар. BipaK пенделер кн жасаудан жалыкпай келед1, - дед1 ата. Кызьщ! Агаштардыц «кукы» деген де бола ма екен? Эй, ата жайдан-жай, ойсыз, астарсыз сезд1 айта салмайды гой. Ш летш туш щ баска болар. Ондай буталар каланыц эр жер

Бабалар аманаты молынан кездессд!. Касынан сан мэрте етсем де, зер салган емсстпн. Кез уйренген кеп кершютщ 6ipi гана мен yniiH. - Дуниенщ тунгиыгына батып келесщ бе? - Атаньщ уш селт етюзд1. - Эшейы-ш... Ойланып... Жацагы агаштарды Kepin журсем де, ci3 айткан жагы басыма келм сгт, - дед1м. - Адам керген нэрсесше уш турл1 кезкараспен карайды, ягнн уш турл1 керу бар. Bipey журдАм-бардым кез жупрте салады, 6ipey сэл назар салып карайды, ещц 6ipey ущ лш карайды. Yнiлiп караган ой елегшен етю зш , сананьщ сарабына салып, екшеп карайды. Керу мен коцшге тую - eKeyi eKi баска. «¥йьщтап жаткан журекп оятуга болады, елген журекп прш ту киын» депп сопылар астарлап. Сенщ ЖYpeгiн - «уйьщтап» жаткан журек. Кауашагьщда ойлантар 6ip шайнам мньщ болса, 6i3 eMip cypin жаткан когам б1рьщгай бастары тепстелген буталар секш д1 екенш сезер едщ. М емлекетке илеудеп кумырскадай 6ip-6ipiHeH аумай калган адамдар керек. Сонда оларды баскару онай болады. Айтканга кенед1, айдаган жакка журедь Егер 6ipey баскаша ойлап, езшше бура тартса, анау буталар кусатып, басын кыркып тастайды... - Ойбуй, ата! Bipey естш кояды! Естш кояды! - деп сезш белш, шыр-пырым шыга шошып кетим. Мен сиякты октябрят, пионер, комсомолдыц тэрбиесш ен ©Tin, «элемде 6i3re жетер мемлекет жок» деп кудайдай сенетш адамга атанын мына сездер1 дар алдына суйрейтшдей урейлендфдь Ата ез1н1ц ер тулгасымен жан-жагына карап: - Е н тм д 1 Kepin турганым жок. MeHiH сез1мд1 сен гана ecTin келсс1н. «Ундеместерге» сыбыршы болып 03iH бармасан... - дегенде аузым ашылганмен ткйм байланып калды. Кешеде келе жатканы- ма карамай eKi кезден жас парлап коя берд1 Будан еткен корлау болмае! Ес бшш, eMip тани бастагалы 6epi мундай жщцген co3fli ecrin кермепп1н. - Перестань! Кешеде жылаганы Heci, уят болады, - дедь Ата мен1 жылай салады деп кутпесе керек, 6ip турл1 екшгендей басын шайкады. 132

сез А Н АС Ы - - 0 зщ 1з гой, меш есекпиге тецеп турган, - деп реш жасырмай, кабагым ьаржидг Дегенмен жол устшде сомад кез жасыма epiK бергешм эбестеу болды-ау деймш. BipaK к да, кешлге де муздай суык тиер ауыр сезге шыдау киын еке - Мен сеш балапаннан баршынга дурыс келе жаты жуРсем> осал екенсщ, дед!. Бул тагы не дегеш? Ата бугш меш сынап келе ме, кыс алып кинап келе ме? TyciHiKci3 княмпурыс сездерд1 неге кеп жатыр? Кай жерде агат басып, артьщ сейлед1м, бшмеймш. - «Балапаннан - баршынга» деген сездщ магынасын б бе? - деп сауал койды. - Бшмеймш. Куска байланысты б1рдеце сиякты, - дед1 сез ноктасын колына алып, e3i сейлеп KeTTi. - Буркптщ ен алгашкы туганын «балапан» дейдг Ею жа - «кантуби», уш жасарын - «прнек», торт жасарын - «тает бес жасарын - «музбалак», алты жасарын - «кектубгг», же сарын - «кана», сепз жасарын - «жана», тогыз жасарын - тубт>, он жасарын - «баркыт», он 6ip жасарын «баршын атайды. Тщ1м1здеп «балапаннан баршынга жеттщ» деп жа сез - адамньщ есш -жетш ш , кемелденуш образды турде ос тенеп айтканы, - дедй - Ол тецеу эйелдерге уйлеспейд! гой. Бурют болган со азаматтарга арналган образ емес пе? - деддм бшпшеппп. - Буркптей бшкке талпынбай, эншешн салпыетек б калам десец, epiK езщде! - Осыны айтып «саган неменеге с шыгындап турмын» дегендей салкын жузбен шаншыла к колын 6ip сермедг ByriH мен эбден кегцеленш, сез угудан калды м. К° агаштар, когамдьщ курылыс, уйыктап жаткан журек, бал баршын, енд1 KCJiin салпыетек - бэр! кежедей араласып, койы болып, басымды кшз гып ж1берд1 Атаныц кыртысты ой и ipi мен сез агымдарына онша мацайлай алмадым. Менщ шам санам да тыгырьщка прелш , жан дунием дагдарыска туске

Бабалар аманаты ойсырап тур. Сондьщтан дэл каз1р каганагым каре айырылса да, ещц дыбыс шыгармай тезуден баска абзал жол жок. Э сЫ , эрк1м 03iHiH шамасына шак болганы жен екен. ...Желге MiHin кусан да ж еты збейтш еткен eMip алга оза бе- pinTi. Курюреп куз, жаркырап жаз кезепм ен алмасып, кырьщ жылдай уакыт зымырап ете шыгыпты. Сонау 6ip кезде менщ зэ- ремд1 ушырып когам, мемлекет туралы атаньщ айтканы 6yriHri адамдарга карапайым эцпм едей KepiHyi MyMKiH. б й тк еш олар кол-аягы жшс1з курмелген бодандьщтын курсауында емес, тэуел- ci3 елде eMip cypin жатыр. Ka3ip керкайкан сьщ арезу «батыр- лар» кебейген заман. Демократия мен лагып сейлеудщ ара-ж тн ажыратпай, «бостандьщ», «азаттьщ» деген касиеги де кымбат угымдарды мэнс1зденд1рш жургендер де сол каптаган «батырлар». Кецес заманыныц кыл шылбыры мойнында турса, элп аузында какпагы жоктардыц калай сейлегенш керер ед(м. Дегенмен кецес дэу1ршде де сырты жылтырап турганы мен inii uiipiK когамдьщ ж уйеш Kepin, ш ындьщты айтудан тайсалмаган наркескендер болган. Соньщ 6ipi де, 6iperem де ата едь Ата Отанымыздьщ тэуелс1зд]1гш кермей кетть BipaK букш ж араты лыс-болмы сы , ой-санасы, ic-apeKeTi 6api тэуелс1з болды. «СССР» дейтш азуын айга бшеген алып мемлекеттщ алыстан тор, жакыннан какпан куратын жымыекы саясатын, улт муддесше керегар когамдьщ курылысын 6ip ©3i езгерте алмасын б1лсе де, агыска карсы жуздг «Заманын кандай болса, берющц солай ки» деген макал атага мулде жугыспады, беркш ез калауынша кидй «Аты-жонщд! неге белекше жазасьщ» деп те жазгырды. Поймите, мои хорошие, «Улы» - это не форма, Не редкость, Не реклама торгаша... «Улы» - не «-ев» и не «-ов», Приспешников ваших, «Улы» - это символ непримиромости, - 134

сез АНАСЫ - деп куштеп тацгысы келген отаршылдыктьщ камытын к кенбедг Казактьщ белгпп жазушысы Тахауи ага Ахтано сез1мен айтсам, «етандартты когамда стандартсыз eMip сурд1 Ата казак дейтш e3i суш п, ©3i ардактаган халы кты ц сейлед i, улттык ар-намыеты ту етш кетердк «Намысыцды сатпа», «0з ултын сыйламау, оны мактаныш етпеу - саткынды белпсЪ> дед!. He6ip ш ендьш екпендш ер, атагынан ат ур мыктылар, бнлш пен мансаптьщ туткасын устап, халык т< рына ткелей жауапты адамдар «улт» деген сезден айналып бугып жургенде атанын мына ею ауыз ecneTi - баска айтканд былай койганда, тэуелстз рухтыц r<yoci. ¥ л т камын ойлаган нын ем1рде устаган курес жолы емес пе бул деген! Ата езш щ найзагай мшез1мен баяны жок пэнпде кайшы тарга толы гумыр к е и т . Кигаш келсе - ныгынан, тура к кеудесшен каккан тагдыр тэлкегш щ кедергшер1 TipHimiriHi] цына дешн жалгасты. «¥лтшыл», «басбузар», «тентек», «кога тыс жаралган» деген атак-айдарлар толассыз айтылып ж Алайда соган карамай кальщ казак атаны ардак тутты, кур белеп, тебелерше котердк НЕГЕ? Эйткеш ата кашанда халы 6ipre болды, олардьщ тип ш ц уш ында турган сезд1 каймы жариялаудан жалтармады. Елш-жерш суюдщ, отаншылды озьщ улпсш KepceTin, халыктыц рухын кетердг TinTi согыс ер ортасында жан алып, жан 6epicin жаткан кан майданда жур: улт тагдырын 6ip сэт есшен шыгармаган. 1943 жылы науры 8-шде Казакстан Халык Комиссарлар кецесшщ терагасы тас Оцдасыновка ресмн хат жолдайды. Сонда жастарды ул улп-енегемен, и п дэстурмен, хальщ даналыгымен тэрбиел баса назар аудару KepeKTiriH, бул нагыз мемлекеттш уста болуы к а ж е т т т н айтады. Ал 1944 жылы акпанныц 25 жу зында Казакстан Орталык Комнтетшщ хатшысы Мухамет Эбд1халыковка казак тш ш щ шубарланып, болашагыныц ко шенщ бара жатканын мысал-деректермен ашьщ айтып, т келецс!зд1кт1н бетш ашып бердг Ана типм1зд1 есжтен сыгалат

Бабалар аманаты езш щ тордеп менгшьсп орны - мемлекеттш дэрежесш берущ oipiHim болып кетерш, катан талап кояды api соны калай жузеге асыруга болатынын накты айтып, сокырга таяк устаткандай жоба усынады. Амал бар ма, заман солай болган шыгар, атаныц улт муддесше, казак т ш тагдырына жаны кушп жазган хаттары жауапсыз калыпты. Бул - тарихи шындьщ. Мурагатта барлыгы сактаулы тур. Тэуелаздштщ алгапщы жылдарынан 6epi атаныц сол гажайып хаттары талай рет баспасездерде жарияланып, жинактарына енпзщ щ . Bip тацгаларлыгы, атаныц сол жобалары дэл бугш п ушыгып турган тш мэселесше сайма-сай деп келш тур. bsa3ipri мынау эры м ез мэстегш бэйгеге косып, онсыз да аз казакты беле-жарып, алалап жургенде кен-байтак жер1м1здщ тукшр-тукшршдсп карапайым казак: «Б1здщ Бэукец!» - деп атамен мактанды. Ата езш щ букш саналы ом1ршде казакты болмед1, казак атаны белмедь Ата казакпен Mepeftni болды, казактьщ атамен мереш тасыды. Бул сю угым элдекашан 6ipirin, тутасып кеткен. «Мен елген соц да, ыршердщ арасында журемш» деп айтканы e3iH казак халкы нан белуге болм айты ны н айкы ндайты ндай. Расында да солай, кун i бугшге дешн атаньщ аты, бшк рухы халык журегшде сакталып, умытылмай кследк Жер бетшде казак дейтш халык аман турганда ата да сол хальщпен 6ipre жасай бермек. Осындай ерен тулганыц шайын кайнатып жургеш мде aci- ресекемшшдш пен коркактьщтан майга етпес жаман пышактай жасык болганыма еюнемш. Сурап калатын, бшш алатын талай нэрседен шеткакпай калганыма еюнемш. Солай десем де, мен мац- дайлы жанмын. Ата менщ «уйьщтап жаткан» журепмд! оятуга каншама ецбек с1щрген десещзнп! М1рдщ огындай OTKip ойлар мен удай ащы сездерд1 жш айтып, кеб!рек жылатып, азырак кул- д1рш шьщдаганын, шнратканын кешн тусйадм гой. Ал ол кезде... •к -к -к Кешел1 6epi ойым алай-дулей уйткып, кец Ы м н щ калауы не екенш деп баса алмай, ы рш ш ш м нщ ажары айнып, базары 136

сез АНАСЫ - харкагандай жермен-жексен inerin журмш. 1нпмде запыра 1ште калган запыраннан жаман нэрсе жок;. Кайта-кайта локс] аузына заЬар келш, мазанды алады. Озшщ iniTe кш кш ж а г eciHe сала бередг Мен in iuiTeri запыраным - атаньщ «сыбы «салпыетек» деген сездерг 0зге емес, «Алатаудай аскак, - дуалы» деп журген кайын атацнан мундай сурьщсыз создерд1 есту де-ге-е-ен!!! Мшез1м тастай ауыр болмаган ерн1м суйрецдеп осек айтып, жел сезге желше ерм ей пш м лем. Бшгендштен кепе-корнеу жала жабылгандай, ж уреп бынып, кеудеме сыймай барады. Оньщ устше «казан-оша айналасынан басканьщ nici мурныма келмейтш салпыетек б1 кершед1 екенмш-ау» деп, бул да косамжарлап ашыган жер. ceyin тур. Анам маркум: «Жагымсыз ойлар басьща Kipin, жан жудеткенде одан кутылу унпн елец айт. 0 н салсац кещлд кетедг 0 н айтып турган адам жаман ой ойлай алмайды. Жет] кудай жараткан, сондыктан жаксы энде адамга куат беретш к бар», - дейтш. Анамныц акыл-еснет сездер1 талай жерде болып, колтыгымнан суйеп ед1, мына кара шыбындай ызь миымды шаккан сурецс1з ойлардан арылу yniiH эн салгым Мен 9HHii емесп1н, 6ipaK анау айткандай дауысым болмаса да, жастан эн айтуды унатамын. Алайда атаныц колына кеппп к~ 6epi дауыстап елец айтудан сап тыйылган болатынмын. Рас, текте эншешн ыцылдайтыным бар, ол эн айту емес кой. шаркыцша кетерш салмаган эн - эн бе, тэй!р1! Сонымен, тэ; Деп e ji\\i жаксы керет{н «Актолгайды» баяу гана бастадым. К - icTe, аузым - энде... 0тт1-кетт1 6ip дэурен кешншектеп, Кыдыруга 6i3 калдык ершшек боп. Ерке сд!к, с.'пктей керкем едш, Bip-6ip уйге кеткенше келшшек боп...

Бабалар аманаты - Ойхой! Сайрап жаткан кай булбул десем, Ержанньщ мамасы екен гой, - деп ата асуйге Kipin келгенде, эшм пышак кескендей узшд1. Абайламай дауысым шамалы кетерш ш кетш ы. Атаньщ белмесшщ eciri ашьщ калып, содан естшсе керек. ¥рлыгымныц уст1нен тускендей кымсынып калдым. 0 p i кекеп тур ма деп сипалактанып: - KeniipiHi3! - деппш . Неге екеш уш м калты рай шьщты. Журепм эбден шайлыгып калган секшдь - Неге KeniipiM сурайсьщ? Мен бшмейтш 6ip кайырар енерщ бар екен гой. К ысылмагын, эш щ ц ж алгасты ра бер, - деп Kepi бурылып, шыгып кетт1. Енд! байкадым, аягын кэд1мгщей сылтып басып барады. Кеше «жаяу журемш» деген е р л т н щ салдары бул. BipaK оны солай деп айтып немесе ек1шш бшд1руге эсте болмайды. А гаттык ж асаганда KemipiM сураудан арланбайтын, кайта оны езш е м ш дет санайтын ата 03iH MycipKen, аяушылык жасаганга жаны тезбейдь Сонымен, узш ген энд1 ары карай айтпады м, б у гш п «эри- эйдай» тамам болды. «Эш болганымен KOKeKTi мактамайды, дэш болганымен мияны мактамайды» дейтш соз бар ед1, рас па, элде «кещл1 калмасын» деп айта салды ма, эйтеу1р, ата жылы сез айтып, кабагымды ашып кеты. К¥Дайдьщ Kyfliperi, эн саламын деп, шынымен, кецЫ м жадырап, бойым ceprin, жещлдеп калдым. Табаныньщ 6ypi жок тиянаксыз кещл деген пиркшд1 койсацыз- шы, 6ip демде - кол, 6ip демде шел болып, ауытки салады. Осыдан жарты-ак сагат бурын санамды сансыратып, жанымды мужыган нэрселерге енд1 баска кырынан карап, озгеше бага бере бастадым. Ата мен1 тжелей сез тасушыга тенемеген. Керюшше, сактандырган. «Есыгенд1, керген-бшгенд1 эр жерде, эрюмге талгамай сейлеме, аузьща сак бол, Kecipi ез басына тимесш» дегенд1 уктырмак бол­ ган. Сол секшд1, уйдщ кут-берекесш сактап, отбасыньщ ыгы- жыгын бшу эйел-анага тжелей байланысты болуымен 6ipre, «тек казаннын К¥лагъгаа карап калмай, терснджке, кенджке, бшктжке талпынып, рухани ерещц ocip дегеш емес пе» деп ой корыттым. 138

сез АНАСЫ - с Сол-ак екен кекжиепм KeHin сала бердь Дурыс туй in туйгешм 03iMe-03iM риза болып калдым. Б угш п кун ыц-шыцсыз тыныш OTTi. KeuiKi ас inimreH Бакытжан экесше карап: - Папа, Ka3ip он бес минуттан сон концерт болады, тыцда\" ба? - деп атакты опера энппсшщ атын айтты. Ата «ы-ы-ым» барып: - Мен оныц мьщты энтш екенш мойындаймын. Сейте жаратпаймын. Бурыннан калыптаскан, ата-бабам салган энд орындаганда эщ ц емес, озш щ дауысына 03i суй сш ш айт Хальщтык сазынан айырылган, жылуы жок гурш деген „ кайтешн... - Папа, тым артык кеттщ. Ол жай энпп емес, Халык артис’ ген улкен атагы бар гой, - деп Бэкец дауласа кета. - Эй, сен езщ таяз ойлайды екенсщ. Ол указ-жарльщпен < льщ артис1» атагын алды. BipaK хальщ оны калай кабы лда”' дауыс ыргагы, айту мэпер1 халыктыц кулагына жага ма? «Се ез аттарыцды бересщдер ме» деп хальщтан оны к1м сурапты?! дыбысты есеппен, epiHiH калай созып, аузын калай ашып-я керект1г1н ж т мецгергегппде елддн шаруасы жок. Казактыц тынысты шыркап салатын немесе шымырлатып бой балкыта эндер1н ол айтканда сэн1 мен мон1нен айырылып не журекке кулакка эсер бермей ш ыга келед1. Х алык 03i суйген бурын журекке жакын, кулакка cinicTi болган эннщ «мэдениеттен тулк1 тымакка фрак кигенш каламайды. Хальщ 03i кабылдам 031 кетер1п экетпесе, ондай онер иесш щ Heci халы кты к? А Нургиса тентекп халыкгтк! емес деп Kepnii, кез келген казак т сыгыцды бузады. б й т к е т оныц ©HepiHiH тамыры хальщта жат Таусылмайтын казына, саркылмайтын булак хальщ творчес- сы екенш оган тус1нд1руд1ц Keperi жок. Барльщ болмысы, ем ЭН1 мен куш хальщпен 6ipre. Халкыныц касиет1н журепмен т нш, асылын ардактай бшген, соны кайтадан ел Hi ijiir iне бере бш сацлактар гана хальщтьщ болып калады.

Бабалар аманаты - Букш хальщтьщ атынан неге сонша батыл сейлейсщ? - деп баласы тагы да сезд1 болдк Мен экельбалалы eKeyiHe кезек карап, «эцпмелер1 кай жерге дешн барып, немен тынар екен» деп козгалмай отыра берд1м. - Мен ешкашан ез1мд1 хальщтан жогары койып, кушрлшке барган емесп1н. Хальщтан аскан улыльщ адамзат жаралгалы 6epi болмаган. Болмайды да. Ал сен жаксы керетш эшш шыккан TeriH менсш бейдь Озш кепке енер таратушы, казакта жок жа- нальщты экелунн озьщ жан ретшде кередь Сыйлы болгьщ келсе, журтьщмен сыйлас. Сыйласпак Tyrmi казакша сейлей алмайды. Нагыз хальщ aHinici елен айтканда адамды баурап экетед1, ел- жipeтeдi, елшт1ред1, ш аттандырады, жылатады, 6ip сезбен айт­ канда, эн к¥ДФет1н беред1, соны ж е т т з е д ь Ал сен!ц эншщ эн айтудьщ техникасымен елд! тацгалды рмак болады. «Сендер не тусшесщдер, менщ эндер!м тацдаулыларга арналган» дегендей карапайым халыкка мурын шушред1. Сонда халыкка рухани бе- pepi жок техникасы сайтаныма керек пе? - дегенде Бэкен сакылдап турып кулдь - Эй, неге кулесщ? - Кулмей кайтешн, б1реудщ бэленбай жыл окып-менгерген техникасы мен теориясына пыскырмай турсан... - Казактьщ халык композиторлары мен эншшер1 - Бipжaн сал, Акан cepi, Мэди, Мухит, Естайлар нота дегеннщ не екенш бшмеген. Ешкандай теория мен эн техникасын окымаган. Сонда да урпакка ешпес, елмес асыл мура калдырган. Олар кудайдьщ бер- ген талантыньщ аркасында журектен таралатын упщыр сез1мнен эн шыгарып, шалкыган шабытпен сол ондерд1 орындаган. Журек­ тен шыккан эн халык журегше жетш, куш бугшге дешн шыр- калып келедь Ал техникасы мен теориясы куштшер оны ездершше бузып айтып, ерекше болгысы келедй - Папа, ол - опера эншкм. Операньщ ариясын айту кез келген эншшщ колынан келмейд1, - дсд1 Бэкен. 140

С03 АНАСЫ - - Айта берсш ариясын. Мен оны «таланты томен, да жок» деген жокпын. Арияларды жаксы орындайды, acipece и типндеп арияларды. Менщ айтпак болганым - казагымнь лык энш арияньщ етегше жармастырып, соны жетютш кор Халык казынасы - халык эншщ туп-тамырына кол салып, урпакка княнат жасауга болмайды. Саф алтын куш жету1 Ал операга келеек, ол - курдел1 де улкен онер. Италия опер атам заманда калыптасып, баягыда-ак элемдш денгейдщ сапына шыгып кеткен. Олар езге елдердщ опера OHepi сал дамытуда улгш1 мектеп мш детш аткарып келедг Италияд келген карапайым кара шаруа операны туешедь бйткеш сол топыракта туып, есш -жетш ген. Казакстан да, кудайг Kip, операсыз емес. Б1зге кенже келген онер болганымен ^ Ж1бек», «Б1ржан-Сара» секшд1 классикага айналган койылы бар. А лайда опера казактьщ тел OHepi емес. Сондьщтан с жалпыхальщтьщ бола алмай келедг Ойткеш казак топыраг тамыры жок. Заман ете келе, мумкш ауыл-аймактарга операны етене кабылдайтын межеге жету1 гажап емес, - де сезш аяктады. •к -к -к ...Уакыттьщ жылдам агысына тетеп 6epin, оны токтата тын euroip куш жок. Ол - мэнгъгпк козгалыс. Элем жаратыл ньщ булжымайтын заны. Уакыт озып, заман езгередг Кога курылыспен 6ipre адамньщ TypMbic-Tipinmiri, OMip суру ка калыбы езгеред1. Дуние жаралгалы 6epi кешегшщ орнына бу келш, токтаусыз журш жаткан адамзаттьщ басып етер ж соган орай сэйкестенетш сан алуан кубылыстары, ягни Т1л 1м 1 карапайым кыска тужырыммен айтсак, «заманына карай - з орманына карай - ацы». Ka3ip 6i3 де улан-асы р eзгepicтepдi басы м ы здан ке жатырмыз. Бул заман - Te-e-eri кызьщ заман. Кызьщ болга тамашалап айызьщ кана куанатын кызьщ емес, баскашалау. 0 “

Бабалар аманаты Hi 6ip нэрсеш «бул калай» деп укканьщ ш а, eKiHniici, yiniHinici, тагысын тагылар 6ipiHiH устше 6ipi бастырмалаганда байыптап, кецш кез1псн етк!збек т у г ш атусп карауга мурша да жок, дэрмен де жок. Сондьщтан болар, эйтеу1р кезге кызарып керш генге жармаса кетекш, кайсысы - жаксы, кайсысы жасык екенш ойлаудан калганбыз. Б1з yniiH сырттан, acipece Батыстан келгеннщ 6spi - шамшырактай улп, енеге. Солардыц кигенш KHin, ш к ен ш iiuin, ен акыры аягы кимыл-козгалыс, журю-турысына дешн кайтала- сак болды, жана заманга лайьщ мэдениета адам боламыз. Мун­ дай мэдениетке колы жеткендер «мен неге тер1мнен шыга жаздап оларга уксауга тыраштанып журмш, неге олар менщ жаксыма ел1ктемейдЬ> деген сауалдарды езш е колденец коймайды. б й тш езшен жауап алуга epeci жетпейтш секшдь Бул - ата маркум унем1 айтып ескерткен, сактандырган улттык сана мен улттьщ намы стыц элш реуь ¥ л ттьщ рухты н тэуелш здш ке жетпей, эл1 уйьщтап жатканы. Сонау 6ip жылы ата мандайалды опера энпйсшщ талантын багалай отырып, оньщ хальщ эндерш щ накышын бузганы yniiH ауыр сын айтып едь Бул кунде эн айту - «заманга сай айту», «эстрадага ыцгайлау», «заманауи улгЪ>, «жана стиль» деген же- леулермен «улттьщ» деген ардак-атауга коцсы кона алмайтын жакка бет алган. Жауыннан кеш нп саныраукулактай жыпырла- ган «жулдыз» эншшердщ халыктьщ журегшен элдекашан ез орнын алган халык эндерш, хальщ композиторларыньщ энде- piH, TinTi куш кеше ем1рден озган маркаска сазгер агалардьщ эндерш ез калауларынша езгертш , тупнусканьщ быт-шытын шыгарулары эбден белен алды. Не хальщтан именбейд1, не аруактан корьщпайды. Егер ата осыларды Kopin, олардьщ елецд1 калай айтатынын ecTice не дер ед) деп ойга калам. Баягыда 03i сынаган энппге келin «карагым-ай, сенщ «муртыца» екпелеп ед1м, сейтсем «сапсиган сакал» кеудеге TycinTi гой» деп жылап керюетшдей болады да турады. Т ш м жазыкты болса, кудай ез1 кепире керсш, салыстырмалы турде шарасыздан айтып жатырмын. 142

сез а н а с ы - сэл е Мен енерпаз кауммныц борще кию коюдан аулакпын, онда” астам ш ы льщ ты ц 6eTiH ары кылсын. Ж аксы энге суйсш ем ш . Талантты эннпш кад1рлеп, курметтеймш. Сонымен 6ipre есекке ук' таккандай epci кершетшдерге, энд1 жагымсыз, огаш айтатындар га керермен, т ы ц д а р м а н репнде ез n k ip iM fli бшд1руге кукым бар деп ойлаймын. K|a3ip энд1 ш ыгаратын сазгер де, елещ н ж азаты н акын да, орындайтын эннп де тек 6ip 03i болып келетш «эмбебап» сал- сер1лер кебейдь Тьщдаушыньщ кулак курышын кандырып, «бэрекелдЬ> депзетш , журттьщ ьщыласына кенелген эн болса, куанасьщ гой. К азактьщ эн енерш е тагы 6ip жаца туынды косылып жатса, неге риза болмайсыц. бкш ш ж е карай, кур ыргак пен дурсш деген екпш ге курылып, не сазы жок, не эдем! nipiMi жок эуезслз эндердщ Henip болып журген! жасырын емес. Сондай эндерд1 канша тыцдасан да есщде ештеце калмайды, ecTireii замат умытасьщ. М ундай эндер дискотекада ойсыз, камсыз ceKipin, селкшдейтш желекпелерге унайтын шыгар, алайда энсуйер кауым кабылдамайды. Эн деп айтуга турмайтын дацгаза, кулд1бадам шыгарма жазатын сазгерлер мен талгамсыз, арзанкол шуылы кеп орын- даушыларды кергенде эннщ де, елецнщ де, эншйпк енердщ де багасын кулдыратып, кад1рш кепргенге кынжыламын. ¥мытпа- сам, 6ip кезде Керкемдж кецес деген болушы едь Жаца жазыл- ган эн алдымен кецестщ алдында сарапка тусетш, мамандардыц талкысынан ететш. 0бден сузпден сузшген татымдысын гана кепинлшке усынатын. Талгам таразысынан еткен ондай эндерд] хальщ та унатып iлiп экетунп едг 0нерге epic беретш камкорльщ болмаган соц талай таланттар тасада танылмай, жаца эн жарьщ- ка шьщпай жаткан да жайы бар. Неге десещз, Teri жок, туысы мен досы жок, ар-уяты, mci жок, кез келген жерде журш, кез келгенге жумсалатын «акша» дейтш адам ез колымен жасаган бедерл1 кагаздыц жоктыгынан. EceciHe, калтасы кальщ, ece6i тугел ептшердщ кулдькемепй мен жылбыскысы алга шыккан. 143

Бабалар аманаты Эн енерш таратудьщ 6i3re кешн жетсе де, сэнге айналган Typi - бейнеклип. Менщ туспшпмде бейнеклип деген эннщ iniKi аста- рын ашып, кергеннщ - кезшде, тыцдаганныц есшде калатындай ажар беретш утымды эд!с болуы керек. Ш ындыгында солай ма? 03iM керген клиптерд1 жеке-жеке атын атап, TyciH тугендемей-ак кояйын. Тек кепшшплне ортак 6ipep жайга токталайын. Бейне- клипте эн айтатын кыздардын басым Keninmiri денесше котыр шыккандай усп-бастарын енпалайды да жатады. ППркшдердщ колдары 6ip тыным таппайды-ау! ¥стам ай ты н жерлер1 жок, денесшдеп бар-жогын тугендеп тургандай. Ол аз десещз, тесекке аунап-кунап, кершп-созылып, кезш ашып-жумып талмаусырайды. Сонда деймш-ау, бул пакырлар эн салып жатыр ма, жок элде «мына жер1ме кара», «мынаны Kepin ал» деп элдеюмдердщ кезш кызьщтырып, езше шакырып тур ма? Клмге тенерщд! бшмей, дал боласыц. Бейнеклиптердщ 6ip парасы ездершше улттык бояу 6eprici келin, казактьщ бурынгы OMipmeH 6ip кершютерд1 коспак болады. Кашан керсен - ауылдьщ уст1н ш андатып, eKi eTeri далактап, шауып журген берштшер. Казак ел1м уетшде не елге жау шапкан жамандьщ хабарды экелгенде ауылга ат койып Kipefli. Жайшы- льщта ол катал тыйым, жаман ырым саналады. Содан кешн Tipjiiri- Hin Ke6i ат уетшде ететш казак белш белдкпен немесе белбеумен буып, eKi етегш кымтап, такымына кыстырып, ат уетшде казьщ- тай болып, жинакы отырган. Ал алды ашьщ, желбегей шапанмен шапкылап журсе, eKi кунге жетпей шапанньщ жeнi - 6ip белек, бойы 6ip белек какырап калмай ма. EKi кунде 6ip шекпен киетшдей ерте заманда казактьщ мата шыгаратын дайын жер] жок болды гой. Бул 93i - кептен 6epi казак киноларына да тэн келеце1здк. Казак- тын шгерще еткен тыныc-тipшiлiгiнeн, салт-дэстур, ырым-тыйым, жен-жобасынан хабары жоктардын тек долбарлап сырткы кершю- Ti кызыктауы. Кергенш 6ipmeH-6ipi Keniipin алып, «казактжЬ> деп кайталап журген бшмеетжтерй 144

сез а н а с ы - сел Тагы 6ip клипте белуардан келетш омбы кардын устше к уй тпллген. Ол уйде нагыз каракат кез куралайдьщ езшдей б жеткен отыр. Оган басында тулю тымак, устше каскыр iuiiK киг ацшы ж т т келш юредг Ойпырым-ай! Кисын кайда? О заман бу заман какаган кыста таудьщ етегше кай казак кшз уй ткке Окшау турган оцаша уйге сулу кызын жападан-жалгыз калд рып, казак кайда жур? Бейнеклиптеп айтылып жаткан эн - жакта, туслршген KepiHic - 6ip жакта, eKeyi ein6ip кабыспай тур. Б жерде эннщ де, эншшщ де тырнактай MiHi жок. Эн керемет, созд тунып турган сулу сурет. Ал эннп - казактыц дэстурл1 эндер укшеп айтатын 6ipTyap талант иесл. Сол упин екш есщ . Tycipy топтын, режиссерлердщ клипке улттык сипат 6eprici келген ни дурыс болганымен, улттьщ этика, улттьщ таным-наным кершюп де, энмен де коса ершмегендштен улттык кад1р-касиетке келен Tycipin, ceHiMci3 етш тур. Онсыз да Ka3ipri жасесшр1мдер «кыста' «коктеу», «жайлау», «куздеу» дегеннщ не екенш бше бермей Ата-бабасы кыста да кшз уйде бейшара куйде eMip cypin, шермен еткен екен деп угады гой. Мумкш 6ipey болмаса, 6ipey «мына Kici неге сонша бшпшсш отыр» деу1 гажап емес. BiniMiM асып-тасыган сон айтып отырг ным жок. 03iM жете бш мейтш нэрсеш айтпаймын. М уны маг ата уйреткен. Казак халкы упйн, улт кундыльщтары унпн он сактау жолында тер тегш курескен сол 6ip ерекше адамньщ тэрби ciH керд1м. «Балам, бабалар аманатына адал бол» деген есиет' маган калдырган аманат 9pi парыз санаймын. Сондыктан ултть мурага катысты юшкентай нэрсенщ кисайганын, керегар ба жатканын кергенде жаным куйзеледь Шама-шаркымша бшгешм кеш нп жастарга айтуды, уктыруды оз!ме мшдет коремш. Ал он кабылдау-кабылдамау - эрюмнщ ез еркг *** - Б1з, - деп бастады ата эцпмесш , - сэлем беру мен оныц ту лерше, сэлем айту, сэлемдемелерге 6ipa3 токталдык. Бугш, жаз

Бабалар аманаты сызу пайда болганнан 6epi адамзат ^ рш ш кш де ерекше орын алатын амандаеу жолынын 6ip мыктысы - сэлем хатка кгшкене ат басын бурайык. Ауылым кешш барады белден асып, Белден аскан бултпенен араласып. Ауыльщ шалгай кеткенде, беу, калкатай, Ак кагазбен туралы к амандасып, - деп хальщ елещнде айткандай, сэлем хаттьщ Heri3ri максаты - езшщ атынан KepiHin тургандай, адамдардьщ oipinin сэлемiH 6ipiHe жет- к1зу, амандасып кал-жагдай сурасып, хабар алысу. Сэлем хаттардьщ Typi кеп. Амандык-есещйкп бш д1рш жылы леб1з жолдайтын кыс- ка да карапайым хаттардан бастап, мемлекеттш ipi мэселелерге прелетш курдел i хаттарга дейш п аралыкта алуан турл1, сан сыр- лы хат улгшер! кеп. Эркайсысыныц сэлеммен 6ipre кетерер ж уп бар. Баскасын былай койганда майдан хаттары езш ш е 6ip тебе. Отанымыздьщ шекарасына жау тигенде байтак ел майдан yniiH тер теки, жауынгерлер кан теки. Миллиондаган халыктыд болашагы таразыга Tycin, ел 1м мен eMip, бостандьщ пен кулдык белдескен тар еткелде майданнан жеткен жауынгер хаттары мен майданга барган ел сэлемш де аталарымыз бен экелер!м!здщ, эжелер1м1з бен аналарымыздыц, iHi-карыидастыц, суйген жардьщ ой-арманы, тагдыр-талайы жатыр. Сагыныш сазын алып ушкан сыршыл хаттар, KYШ-жiгepгe толы сешмд1 хаттар, ананы ацыратып, баланы - жетш, жарды ж еар eTin кеткен каралы хаттар... Иэ, бул - ез алдына улкен эцпменщ аркауы. Сол хаттарды кейшплерге ой тастайтын белп ретшде жинактап, бойтумардай сактап, урпактан-урпакка жетюзсе, сауапты 6ip ic болар едь Сэлем хаттар тарихтьщ талай жана беттерш щ жазылуына елшеус1з улес косты десек, артык айткандык болмас. Сэлем хат аркылы бурын eTin кеткен когамды, сол дэу1рде eMip сурген адамдардьщ турмыс салтынан бугш ге дешн кунды деректер та- былып келедь Qcipece улы адамдардан калган хаттар бага жетпес 146

сез АНАСЫ - о асыл казынадай саналады. Сол сакталган хаттардан олар| таным-талгамы, OMip белестер!, TinTi мш ез-кульщ тарына д | KepiHin, жер бетшде Tipuimiic еткен кундсрппн i3i сайрап жата K icim n OMipi баткан кундей ете ш ыгады, ал кагазга ж азы | танбаланган сез гасырларга кстедг Сэлем хат тарнх пен гылымн эдебиет пен енердщ тарм ак салалары н зерттеуде, данышУ адамдар OMipiHeH тьщ деректерд1 айкындауда улкен рел атка| жатыр. Сэлем хаттыц ерекше 6ip купи бар. Ол алысты жакындат! жатты туыстай етедг Ешкашан жуздесш кездеспеген, ауызба-а| тшдеспеген, 6ipaK хат аркылы сырлас та кнмас дос болып кет! адамдар бурын да болган, каз1р де кездеседь Сэлем хат жазу - байыптыльщты, мэдениетп, тш байлы| кажет ететш езш ш е 6ip онер. Кейде кекейде маржандай т1з| турган сэулел1 ой мен салауатты ш ю рдщ сол калпында к аг| тусе коюы оцай емес. Ак кагаздыц карсылыгы тым к у и т . Айта| деген ойды, жетюзешн деген максатты шашыратпай, етек-жа жинактап, аз сезбен кеп жайды тартымды да татымды жет| оцай шаруа емес. Кейб1р адамдар болады, сейлегенде кесшш шен сейлейд1, ал жазганда ойы селд1реп, кисынсыз кысыр | дерге эуестенш немесе ылги 6ip жылтыраган эшекей сездеп селше Tycin кетедг Кайсыб1р адамдар жайшыльщта нагыз деместщ 03i, 6ipaK жазганда ойыныц орньщтылыгымен, сез с тау мэнер!мен айтатынын дэл ж етм зед г Эрине, ак кагаз бг кетередь Сэлем хат жазудыц калыпка салгандай ynrici болмай Дуниежузшде канша адам болса, сонша турл1 мазмундагы, ту улпдеп хаттар болган. Бпдщ максатымыз - оны жжтеу емес, сэ хаттыц адамдар арасына дэнексрлгк ететш касиетш тшге тиек солай ма? - Иэ, солай. - Сезд! шолак кайырмай, кещлге туйгспщ болса, неге тарам баяндамайсыц? - Не айтам? Бэрш езвдз керемет айтып жатырсыз гой.