З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты \"к Жк «Улкеннен - у л п , агадан - енеге, атадан - ак ы л» дейд1 дана халкымыз. Мен1н KyHi б угш ге деш н азды-кепт1 айтып, жазып жургендер1м - жаналык емес, хальщта бар кене сез. Клшкене кез1мнен ак сакалды аталар мен ак шашты эжелерден ест1гендер1м, кезбен Kepin, кекейге туйгендер1м. Калай десек те, Ka3ipri жас- тарга Караганда, б1здщ бал-шырын балальщ шагымыз, тэрбие алып, енеге керген ортамыз баскашалау болды. 0 з басым бетен улт араласпаган таза казак ауылында ест1м. Ол кезде тумысынан ке- KipeK кез1 ашык акылгей аталар мен эдеп-инабаттьщ кеншдей теки эжелер кеп едь Еасырлар койнауында калыптаскан халкымыз- дьщ талай салт-дэстур, эдет-гурып урдютер1 кунделшт1 турмыс- т1ршшкте табиги турде ез жошмен етш жататын. «Булак-бастау болмаса, езен кайдан бас алар» - жасымызда коргешм1з болмаса, не айтар едш? Ак кагаздай аппак, бейкунэ бала санасы балауса шактагысын жаксы кабылдап, умытпайды екен. Бала кездеп кептеген керкем кершютер кез алдьщда, куш кеше болгандай мелд1реп есщде калады. Бул кунде, кудайга myKip, жасым 6ipa3ra келш, пршшш сапарыньщ белестершен еткещцктен бе, ез1мнен кешнп жасы Kinii жас урпакка сез ар- най журемш. Алдымда етш кеткен шеж1ре кариялардьщ у л п - енегесш, eMip тужырымдарын, дуниетанымын, солар жетюзген улттык жэд1герлерд1 бшгешмше есер буынга айтуды ез1ме мшдет санаймын. Ата маркум жш айтатын «дэстур жалгастыгы, бабалар аманаты» узшмесе екен деймш. Соньщ 6ipi, 6ipi емес-ау 6iperefti - Наурыз. 1925 жылы 22 наурызда «Ецбекнп казак» газетш де алты алаштьщ ардактыларыньщ 6ipi - Султанбек Кожановтын «Наурыз туралы » деген макаласы жарияланган екен. Сонда «...Наурыз - казактьщ улы куш! Наурыз - жыл басы! ...Муны кеп бшпштер «дш мейрамы» деп жиренш, лажы болса, «куртып жлберу керек» деп сопышылсынып, «анкау елге арамза молдалык» согатын ка­ зак коммунист жолдастардан бар екен. Наурызга арналган намаз 348

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - НА жок;. Наурызда курбан шалып, Куран окылмайды. Наурыз - сылмандыктан коп бурын шьщкан мейрам... Озат улт санала орыс арасында демалыс кунш жексенбщен баска кунге ауыст алмай жургенде, Исаныц туган куш мен елген кунш мей кылып жургенде дшге байланысы жок, турмыс шарттары туган халыктьщ салтына, ел шаруашылыгыньщ куаныш ку 6uiriinciHin, Tepic караудан улкен надандык болмайды» деп жа екен. Мен макаланын ара-арасынан узшдшер гана келт1р Автордьщ айтып отырган жексенб1 - воскресенье деген! - пайгамбардьщ кайта т1р1л у i - воскресение (орысша). Эс1реккызыл коммунистердщ белсендш1Н «аркасын 1927 жылдан бастап Наурыз мерекесш тойлауга арнайы ты салынады. Содан узак узш к тен кешн 1988 жылы халык мейрам ретшде 6ipiHini рет Алматыда тойланды. Алайда ка казак Наурызын ешкашан умыткан емес, дабырлатып тойла да, атап ететш. Дэстур ырымдарын жасап, 6ipiH-6ipi наурызке шакыратын. ...Ерте кезде казактар жылдын басын кекек айынан баста Кокек кектемнщ алгашкы айы болгандыктан шаруа куйтт кешпенд1 ел бул айды асыга куткен. Кекек келд1, кектем келд1, Кекек келсен, кептен бер, Кептен берсен, кепке бер! - дейтой тшек сол кездерден калган. А л Наурыз - кекек айында сталатын улы мерекенщ аты. Жаксы сезд1 жарым ырыска балай ырымшыл халкымыз кекек дейтш куетын ушкалак api женл TiriH унатпай, айдын атын мейрам атымен атап кеткен. Кай 6ipeyrcep кекек айымен Наурыз мерекес1н жеке-жеке ай атт ретшде айтып, жазып жур. Наурыз - казак тшше Хорезм, Согда кылы ежелг1 парсы тшшен келген сез. Парсы тшшде Нау - «жа руз - «кун», ягни Наурыз - жана ай емес, жана кун.

Бабалар аманаты Астрономиялык есеп бойынша кекек айыньщ 2 1 -шен 22 жулдызына караган туш аспан денелер! езш щ алгашкы айна- л у нуктесше кайта айналып келед1 екен. Сонда кун мен туннщ, сытык пен суьщтын, кыс пен жаздьщ, карацгы мен жарыктьщ тенелетш жаратылыстыц керемет сэтшде ¥лыстьщ улы куш - Наурыз юредь Халкымыздьщ таным-наным болжамы бойынша кун мен тун тепе-тещикке жеткен кезде эуеде гажайып 6ip д1рш мен гуш естшед1, сол унд1 «э з» дейдь Эз откенде букш жан-жануар, кулл1 ес1мдш дуниесшде, жалпы TipuimiK элемшщ бойына кан жупрш, кайта тулеп жанарады, ескшщ ауырлыгы кетедй Оздщ жургеш эдетте байкала бермейд1, оньщ еткен in кой малы алдымен сезед1 екен. Кой аспанга карап жамырай манырап, турып калатын кершедь Соны керген малшы «жаз хабары келдЬ> деп куаныпты. «Э з болмай, мэз болмайды» немесе «эз болмай жаз болмайды» дейтш накыл сез содан шыгыпты. Ka3i койлар да 0 з гушш ести алмайды, ейткеш кекп де, жерд1 де узджс1з гуршдеп жататын техникалык дыбыстар басып кеткен. Наурыз мерекесш, жыл басы салтанатын дуниежузшщ 6ip- катар елдерк Ущцстан, Иран, Ауганстан, Кавказ, Орта Азия ха- лыктары ездершщ тел мерекеа ретшде тойлайды. 0 p6ip халыктьщ езше тэн таным-нанымы, салт-дэстур1 болгандьщтан Наурызды карсы алып тойлаудьщ ез ynrmepi, ез кагидалары калыптаскан. Сол сиякты б1здщ казак халкыньщ да баскага уксамайтын сулу салты, жарасымды жен-жоралгысы бар. Казак секшд1 кешпен- д1 журттын Наурызды кастерлеп-касиеттеп ерекше мереке- леуш щ улкен мэш болган. Тфшйик-тынысы кебшесе мал ша- руашылыгымен тжелей байланысты болгандьщтан, кыс бойы тар кыстауда кысылып, сай-сайдыц сагасын, таудыц ыгын паналап, малый жутатпай, жырткыш ан-кустан аман-сау алып шыгудьщ ез1 каншама куш-кайратты, тез1мдшжт1 кажет етед! десещзпи! Наурыз келгенде кыс курсауы босап, жер аркасы ж!бш, жана TipinuiiK басталып, Табигат-ана тулей бастайды. Жан-жануар, курт- кумырска, еамдж элемше жан юредь Одан ары карай мал телдеп, 350

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - НА елдщ аузы акка тиш, уызга жариды, жыл кустары келш, тын кенищ, кещл1 серпад, Tip жан neci кун шуагынан куш алады. Казак елш щ ардактап та асыга кутетш жыл мерекеа, ш тойы, табигат мейрамы осы - Наурыз. Бул кунге sp6ip от кыстан бастап дайындык жасаган. Кыскы согымньщ , айта шеке, жамбас, жшж, казы дегендей, кад1рл1 муш елерш ен э арнап cypi сактайды. «Н ауры зда аш амын» деп эжелер кары гы майын, жент, курт, ipiMiniK деген секшд1 тагамдарды ал ала унемдеп, камданып журедг Шешелер1\\йз мундай дэмд «узынсарыньщ сыбагасы» деп те атайтын. «¥зынсары кел ш ак» деп казактар кектемнщ кокезек кезш айтады. Кыскы со таусылып, мал эл1 телдемей, айран-сут, уызга жарымайтын дьщ арык уагы. Адамньщ да ещ езгерш, кукылданып, кез1 к гып, жылы жазды сарыла кутетш кезен. Сондыктан анала мыз Наурызга деп жогарыдагы тагамдарды козден таса жерл ыктияттап, тыгып журупп едг Наурызга дайындыктьщ тагы Typi - кол енер1мен байланысты. Колы шебер, icMep апалар жен керсету1мен кыз-келшшектер ою ойып, кесте Tirin, ша тушп, курак курап, тускшз, сырмак, аяккап, тесекжапкыш се д1 уй буйымдарын жасаумен айналыскан. От басына кем де де осындай 6ipep зат косуга тырысады. Кыздар экесше, ага- лерше такия Tirin, беторамал кестелеп, Наурыз KyHi тарту ет дайындайды. ¥ л балалар да карап калмайды. Агаштан ожау, кас тостаган, саптыаяк ceкiлдi 63iHin колынан келгенш жасап, у кажет дуниенщ толы гуы на cenTiriH ти п зедь Кыз-келшшек Наурыз KyHi ез колдарынан шыккан сэнд1 буйымдарын iiniHe жайнатып шш тастайды. Ауы лдагы жасы улкен эже мен апалар оларды Kepin, сараптайды. «П элен ш ен щ туск кез тартарльщ KepiKTi т iг iл iп т i», «ту ге н ш е н щ жукжапкы айшьщты, epHeri канык ш ы гы п ты » деген секшд1 мактаулар багыштап, баскаларга у л п е тед г 1с T iryin m ep ен ер ш щ ж алдында багаланарын бш гендш тен эркайсысы баскага ук майтын ез ернегш, ез накышын табуга куш салады. Сон

Бабалар аманаты нэтижесшде жастардьщ icMepniri, ш е б е р л т шыцдалып, хальщ eHepi турленш дами тускен екен. Наурыз жакындап калганда уйдщ айналасын кул-кокыстан тазартып, текемет-сырмак, алаша-кыемдердщ шац-тозацын кагып, к1рл1 нэрсе калдырмай, acipece орамал, дастарканды жуып, отбасын мерекеге дайындайды. Ерлер жагы шаштарын алып, сакал- мурттарын басып дегендей, эйелдер болса, балаларын жуындырып, тырнак-шаштарын алгызып, бурым, кекш, айдарларын сэндеп, карапайым болса да, балага 6ip жана кшм эз1рлейд1. 0 здер1 де кимешек, орамал-шаршыларын агартып, эйтеу1р 6ip эдем1 абыр- сабыр куанышты карбалас т^рцплжке Kipicin кетедь Жана жылды - касиегп Наурыз кунш тазалыкпен, ак ниет шынайы пешлмен карсы алса, жыл бойы жаксылык болады, ауру-сыркау аулак журед1 дейдь Айтса, айткандай, «тазалык бар жерде, денсаулык бар» деген емес пе халкымыз. KenTi керген жасы улкен эжелер адыраспан немесе аршаны тутшдетш: Уа, пэлекет, пэлекет, Epin аккан сумен кет! Кетершген бумен кет! Кызарып баткан кунмен кет! Карайып баткан тунмен кет! Жакындамай мал-баска, Тау-таста елген анмен кет! - деп уйдщ imi-сыртын, мал кораны тугел1мен аластап шыгады. Алас сездершщ айтушысына карай алуан турлер1 бар. Такпактап та, желд1ртш ыргак-эуенмен тегш айтатыны да бар. Калай болса да, таза ниеттен шыккандыктан кырсык кашып, ырыс KipeTiHiHe ceHin, кещлщ ceprin, бойын жещлдейдк Сонымен 6ipre кетк ыдыс, сынык касьщ секшд1 тозыгы жеткен ускынсыз нэрселерд1 отца жагады. Кун кез1 аз тусш, кыстан уялап калган кеслр-кесапат, жала, ауру- 352

УЛЫСТЫК ¥ЛЫ KYHI - сыркау nici буркыраган адыраспан, арша тут1шмен кетед1, ла залалсызданады. «Улыс кун таза уйге юредь сонда кут- коса енедЬ> деген нускалы сез бар. Бул, 6ip жагынан, н Tipeyi жок сез емес. Адыраспанныц, аршаньщ ерекше eмдiк бар екешн медицина да дэлелдеп отыр. Канша тутшдет кезщд1 ашытпайтын, жас шыгармайтын адыраспан eciM ерекше касиет1 тым ерте кезден-ак белгш1 болыпты. Шыг улы гуламасы Эбу-Эли Ибн-Сина адыраспанньщ талай аур шипа беретшш б ы т , емге пайдаланыпты. Оны галымньщ тершен кере аласыз. MeHiH экем Эскербек дэр1гер болгандыктан емдк шеп хальщ емпйлер1 колданатын турлерш де ете жаксы 6i Адыраспанды безгек, аяк-кол сыркырауы, куяц, кышыма, пе, суык тию сеюлд1 ауруларга эртурл1 эдю-тэсшдермен ланатын. Кыста адамга оцай жугатын тумаудьщ ершитш к адыраспан жагып, ушм1здщ imiH, ауланы жш-жш тутшдетк Б1з - балалары сол тутш д! жутып, шскегенджтен дэр1 i ак, тумаудан аман ететшб1з. Экем маркум Kepiui-колацда осыны ескертетш. Бул дегешщз - залалсыздандыру (дизенф шарасы. Адыраспан жайлы керемет елен жазган акын Токаш Берд едь 1987 жылы шыккан «Ж ебе мен ракета» атты еленде поэмалар жинагын Бэкен екеум1зге арнап, колтанбасымен сы' болатын. Сондагы «Атьщнан айналайын адыраспан» дейт1 щнде: О бастан-ак екеуш тагдыр коскан: Адыр, Аспан! EKi угымнан куралган куд1рет боп, Атьщнан айналайын адыраспан... - деп басталатын елешнде согыста жараланып, кансырап ес- жатканда айналадагы ертенген адыраспанньщ nici eciH жиг

Бабалар аманаты бойына жн ер-кайрат 6epreHiH соншама 6ip теб1решспен суреттейдк Мен муны адыраспан тутшдетущ жокка сенушипк керетшдерге ой салу yniiH айтып отырмын... Ертец Наурыз деген тунде тазартылган уйдщ терше шырак жагылады. Е, кудайым ондасын! Кызыр келш, колдасын! Бас аман, мал тугел боп, Береке-б1рлш орнасын! - деген сиякты эрюмнщ журегшен шынайы актарылатын тшек ri- лейдь Б1рде «Кызыр баба», кейде «Кыдыр баба» деп атайтын же- беупп кие тунш кутедг «Кызыр туш » оты маздап, казаны кайнап, жарыгы жанып турган уйге Кыдыр бабаньщ M eftipiM i тусед1, кез кырын салады, сол уйге кут Kipefli деп ceHiM бшд1рген. Саналы адам жыл бойы icTereH ютерше, етюзген Tipinm iK кундерше ез арыньщ алдында есеп 6epin, бшш жасаган, бшмей жасаган кателк- кунэларына Жараткан иемнен K eu iip iM сурап, тэубеге келедь Алдагы eMipiHe медет сурайды. CeHiM - гажап куш, ол адамга рухани кажыр-кайрат бередт Табыну, сыйыну пенденщ imKi жан дуние болмысыныц тазаруына жол ашады, адамгершшш, мешр1м сез1мш оятады. Кызыр тун1н кузеткенде уйьщтайтындар кемде-кем болган. Улкен кгсшер еткен-кеткен замандардан хикая козгап, эцпме шертетш. Ж ыл 1шшде ем!рден озган адамдардьщ и п icTepiH ecTepiHe алады. «Б1рде шат кел болып, б1рде капа шел болып жу- pin, кeцiлдiн кашан тынарын к1м бшшп, ол 6ip кудайдын колында. Э л 1 де дэм-тузымыз бар екен, осы куш м1зге жеткешм1зге шу- Kip! Наурыз куткен тунде тшеген тшек келед! деуый ед1, кушм1з улысты болгай, жер1\\ш ырысты болгай! Жасаган ием жаска ерте ол1м бермесш, картка бейнет бермесш!» - деп тшеукор ак ниетпен саликалы сездер айтатын. Кыз-келшшектер сол карияларга «бел- 354

УЛЫСТЫН ¥ЛЫ KYHI - Н кетерер» деген тагамды арнайы дайындап экелетш. Майл зы, сары май, сек, ак ipiMmiK, бал, мешз, аздаган сут косы л1ге салып жанши отырып, жаксылап туйедь Сонда т1ске жу тыге т эта spi ете нэрл1 дэм болып шыгады. Бул карттарга сетшетш ерекше сый-курмет едь Жас келш-кыздардьщ м‘ камкорлыгына дэн риза болган аталар мен эжелер алгыс-ба рын 6epin, тамакка емес, кецшге тойып, маркайып калаты апалар болса, ертенп наурызкеженщ бидайын буктырып, кур дегендей, мереке дайындьщтарын жасап жатады. Кызыр тунш куткенде жаксылыкка жаны кумар халкы дьщ тагы 6ip мэнд1 ырымы болган. Ж сп ыдыска сут, айран, булак суын куйып, бидай, тары, сулы, арпа, Kypiiii, буршак се дэндерден салады. Бул - «коктен жаудырсын, жерден ещцрЫ мол болсын, астык коп болсын, ipreMi3re ырыс уяласын» деге кецш, шын журектщ Tmeyi. Казактьщ той-томалагыньщ Ko6i жадыраган жазда е Сондыктан кыста бастары жш косыла бермейтш жастар На танын салтанатпен етюзедь Оттан кейлек кигендей лапыл жастык жалынньщ жеш белек кой. ¥лы мерекеш карсы а кыз-ж1пттер карап калсын ба, он ею перне, ею imeKTi домбы кумб1рлетш куй Terin , аскактата эн шыркап, эзш-калжыц кызьщты ойындардьщ казанын кайнатып, думанды кыздырь тастайды. EciK алды кара су бойлаганым, Жалганньщ кызыгына тоймаганым. Кайда журсем кетпейд1 кекешмнен, Калкамен ¥лыс кутш тойлаганым, - Дейтш кара олец шумактарыньщ сондай сауык-сайранда шык KepiHin тур. Жшттер жагы унаткан кыздарына «селтетюзер» сыйын нады. Ол Kim iripiM зат туршде, айтайык, ж1бек орамал, сак

Бабалар аманаты жузж, моншак, 3Tip, 6ip шок yici, айна-тарак секшд1 6ip кара- ганда карапайым болып KepiHyi мумкш, алайда бул заттардын максаты мен жолы улкен. Бул сыйлыктар щкэр журектщ тшмен жетк1зе алмай журген сез1мше дэнекерлж мшдет аткарады. «Еашыктьщ тип - тшс1з тш, кезбен кор де, iu in eH бш » деп дана Абай айткандай, сез1мд1 жаланаштап жарияламай, аялап уктыру да - казактьщ T e r r i дэстурш щ 6ipi. Кыздар болса, «M eHi селт етюздщ, 6ipaK озщ уйыктап калма, Наурызды 6ipre кутешк» деп ыкылас бйццрш, ж1птке «уйкыашар» дэмш бередь Бул тагамньщ белгш 1 6ip «д эл мынандай болуы керек» деген калып-олшем1 жок. Ен бастысы, курамында ак болуы керек. Балкаймак, сутке 6eKTipin май коскан тары, майдалап ет турап еалган айран, егер мал телдеген кез болса, ен керемет1 - уыз, суткеже секшд1 та- мактардьщ 6ipiH жепзедь Бул дэстурлерд1 6ip-6ipme ыстьщ-суыгы басылмаган ерл1-зайыпты жастар да жасап, кещл 6epiKTiriH бш- д1редь Осы жерде айтуды кажет етш, peTi келш турган 6ip эцпме бар. ЖаЬандану деген жандалбаса езгерютерге алдымен кулай- тындар да, сулайтындар да - жастар. Олар улттык намыс, улттык дэстур, улттык касиеттерге мэн бермей, шекарадан ©Tin келген- HiH бэрш «жаналык», «мэдениет» санайды. Ойланбай, талгамай суша ciM ipin, бойларына cinipin жатыр. Соньщ 6ip соракы Typi - «Валентин KyHi» деп аталатын шдет. Бул студент, окушылар Tyrm i, маскара болганда, балабакшага дешн Kipin KeTirni. «Вален­ тин кун1» жакындаганда мерз1мд1 баспасездерде жарнамалар кап- тайды. O cip ece телеарналар «Валентин к уш » болмаса, адамдар 6ip-6ipiHeH безш кететшдей, журектерд1 жалгастыратын тек осы кундей узивдрш сарнайды-ай келш... Букш дукен-дунпршектер, базарлар, Tinri жол ш етш деп жайма саудаларга дешн журек туршдеп алуан турл1 заттар, сушсш турган бейнелер сатылады. Алуш ылар коп. Баскаларды айтып кайтешк, осы дурмектщ ец белсендшер! - казактьщ кыз-жтттерь TyHri клубтардагы «тама- шаларды» айтып 6 e r r i кызартпай-ак кояльщ, саябакта, кешеде, 356

УЛЫСТЫН УДЫ KYHI терек тубшде журттан айылын жимай жабысып суйюет - ез1м1здщ жастар. Кейде шыдай алмай, «карагым, мшк сактасаидаршы» десен, именудщ орнына бетще бед1рей сасык кузенше шанкылдап бередк Жеке басыньщ ici сукканьщ» y u iiH e 3 iH fli айыптайды. Намыс, ар-ужданн болса, негыл дейаз. «б з г е елде бар, б п д е неге жок» дед1 ме, элде жаттьщ эспеттеущ артык санады ма, «Еашыктар кунш белгшешк сулу кунш атайьщ» деп акылгейсш жургендер кебейд т1рлштщ бэрш тындырып, калганы «Гашыктар куш » сек ны кэд1мпдей кебктенд1рш сез етш, телеарналар аркы кыга салып, элекке тусетшдерш кайтерсщ! Ойбай-ау, га сез1м кун белгшеумен келупп ме efli? Ол да кудайдьщ п сыйлаган ерекше 6ip ардак-касиет1 емес пе! Шынайы ма ел1м секщщ, адамга 6ip-aK рет бершед1, калганы - кызыг сыйласу. Олай болса, адам тапсырыспен гашык болмай белгшеу деген де - далбаса. Эрине, бул - менщ ойым. Е кеюргенше, алдымен езшде барды уксатып алмайсьщ ба? < кан тоты боламын деп журюшен жацылыпты» деген - осы маркум «сейлеп калган ауыз жыбырлаганын коймайды» де мен де Heri3ri такырыптан ауыткып сейлеп кетпм бшем, с Наурызга кайта келешк... Наурыз Ka3ipri 613ДЩ сагат уакытымен межелегенде ту ушке келед1 екен. Наурыздьщ тан шапагын, кекжиектен кет куннщ кызылын керущ эке-шешелер!м1з 6ip ганибет сану «Наурызда куннш алгашкы сэулесше мандай тосып, шугь беленсе, адамньщ бойына нурлы куш-куат тарайды» делш ¥лыстьщ улы кун1 адамдар эдем1 кшмдерш киш, мэ куанып: ¥лыс кун1 кэрьжас, Кушактасып корюкен. Жана агыткан козыдай, Жамырасып ер1скен, -

Бабалар аманаты дегендей, улкен-юнп, ер-эйел демей, кушак айкастырып, 6ip- 6ipiH жаца жылмен куттыктайды. Наурыздыц амандасу салты эдеттеп кулак уйренген есен-саулыктардан белек болып келедь «¥лыс оц болсын! К,айда барсан жол болсын! ¥лыс береке экелсш! Наурыз кутты болсын! Кызыр дарысын! Жасыц кутты болсын!» - деген сиякты тагы баска да журекжарды тшектерд! айтып сэлемдеседь «Бул кунге жеткен де бар, жетпеген де бар, айдан аман, жылдан тугел етешк» деп т1ршииктерше, сау-сэлемет керюкенде- piHe шуюршпйк етедь Наурыз мерекесше ap6ip уй кезекпен наурызкеже жасайды. Наурызкежеге су мен туздан баска же'1'i турл! дэм салады (казак- та тогыз саны да касиетт1 саналады). Бул жерде «тек мынандай гана дэм салу керек» деп Kecin айтып, шектеуге болмайды. Эрк1м колында бар азык-туигше карайды. Тек м ш детп турде дэм саны жетеу болуы керек. Кеже кыстан сакталган сурдщ сорпасынан жасалады. Оган бидай, арпа, тары, Kypiui, буршак, жасымык, жугер1, атбуршак, нокат жэне баска дэндер, сут, айран, катык, езген курт секшд1 актардан косады. Сейтш, Наурыз куш казандар кежеге толып, елдщ келуше дайын турады. Ауыл аксакалдары бастаган Kicmep кеже салган уйлерге кезекпен Kipin, конак бола- ды. Эдетте эйелдер мен балалар ыдыс ала журед1, ейткеш уй Heci келмей калгандарга сыбагасын 6epin ж1беретш болган. Осылай- ша эр уйден куйып экелген кежеш ез уш нщ казанында калган кежеге косады. Бул «дэм-тузымыз араласып кежедей дэмд1 каты- наста болайык, 6ipiMi3fliH ырысымыз 6ipiMi3re жугысты болсын» деген улкен угымды бшд1редь Ертеде халык каз1рг1дей тыгыз коныстанбай, ауыл-ауыл болып шагын кыстауларда шашырап отыргандьщтан, эр ауыл наурызкежеш эр куш 6epin, 6ipiH-6ipi кезекпен шакырыскан. Кектемнщ нагыз кешшек шагында, «жуынньщ жщпнкерш, жвдшкенщ узшер» урымтал мезгшшде жудеп-жадап cinipi со- зылмай, кунде 6ip уйден нэрл1 кеже iuiin, мал телдеуге жетш, уыз iniefli. Айта кететш 6ip нэрсе, кежеш ыдыска толтырып куяды, бул 358

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - - жаца келген жылдан Heci6e ортаймасын деген!. Сол куй кежеш таусып iniy керек, эйтпесе ырыздыгы кем болады дей Наурызда кариялар ездер! руксат етш , жиналган арнап ездер1 белмесе, ез бетшше ешюм бура тартып, боле сыбага жеп, коже ш п ей дь «Бул ынтымак-б1рлшт1 бузад ырымдайды. ¥лыс куш ж тт-ж елец, жасесшр!м балалар кюшермен 6ipre журш, карттарга кызмет етедг Колга су к сулп 6epin, eciK ашып, табак тартып, коже усынып, Ke6ic к дегендей, калайда аталар мен эжелердщ кезше тусш, ьщыл ш ш уге тырысады. Жастар ушш Наурыз куш карияларда алу улкен мэртебе саналган. Оц т1зеш б у п п , eKi колды ж KOTepin алакан жая бата сураган яагггтер мен балаларга аксак Сурасан, мше, бата, Дарысын Кызыр ата. Кызырьщ кияласын, Бак-дэулет уяласын, Ел корганы - батыр бол! Ел жырауы - акын бол! Тебендс кек шатыр болсын! Тшепщп тэщр1м кабыл етш, Журтка iciH макул болсын, эумин! - деп кун нурындай сэулел1, жанынды жадырататын мэн магыналы баталарды бередь Коже жасап казан-ошак басында ж келшдерд1 де шакырып, бата арнайды. Коже icTereH келшдер, Кепке жаккан елшш бол! Бозторгайдай тел пил бол! Ор кояндай K63fli бол! Шешен тшд1 сезд1 бол! 9ркенд1 бол, ойлы бол! 0 з курбьщныц алды бол! -

Бабалар аманаты деп даркан кещлмен, ризашыльщпен бата бередк Эрине, Наурыз- да айтылатын ак алгысты мазмунды бата турлер1 кеп-ак, тек улп ретшде б1рльжарымын айтып отырмын. Наурыз тамашасы кыдырып, кеже iuiyMeH ш ектелмейдь Палуан к ур еа, аркан тарту секшд1 сайыстар отюзшш, эннп-куй- шшер, акындар енерш ортага салады, коптщ кецшш кетерш, мерекен! кыздырады. Кыстьщ кыспагынан енд! босай бастаган шакта кулашты кенге салып, кекпар, бэйге, кыз куу сиякты той ойындарын отк1зудщ мумкшджтер1 бола бермейдк Наурызнама думаны кобш есе уйде етед1. Э йтсе де, Наурызнама етю зупй эр ауыл думанды оздерш щ кал-кад1ршше салтанатты a p i енегел1 етк1зуге куш салады. Муньщ уйыткысы да, бастаушысы да - жастар. E ip ауылдыц жастары K e p m i ауылдын жастарын Нау- рызнамага шакырып, курмет керсетш , кецш сыйлайды. Нау- рызнаманын ойын-сауыгы эдетте «Калтырауьщ камыр кемшр» жэне «Ак боран» деп аталатын дэстурл1 ойыннан басталады. Бул ойын eKi топтьщ бэсек еа, тартысы аркылы кыстьщ бой жаздыр- мас каталдыгыньщ жещлдегешн бейнелещц. Мерекеге катысушы eKi ауылдын адамдары к e л ic iп , eKi топка белш едь B ip топтын аты «Ак боран» да, екшппсшщ аты «Калтырауьщ камыр кемшр» деп аталады. Эр топ алдын ала оздерш щ сайыска тусетш акын, палуан, мерген, энпп, куйпи сек1лд1 онерпаздарын ip iK T e n алады. Ен алдымен, бул ею жактьщ акындар айтысымен басталады. Айтыстын T y p - T y p i айтылады. Наурыз-жыр, наурыз-айтыс, наурыз-жумбак, тагы баска да суырыпсалма олендер, эзш-калжын, арнау, мадак 0лeндepi болып, жалгаса беред1. Эзге - озге, елецге келгенде казак дес бере ме, онайльщпен ешк1м жешле коймай- ды. Сойтш, мереке жогарыдагы айтылган енердщ барлык туршен кызу тартыстар отед1 де, жецген жак сараланады. Баса айтатын 6ip нэрсе, айтыстардыц барлыгы табигатпен, жаратылыспен байланысты болып келедк Эйткеш Наурыз - табигаттьщ тел мейрамы api ете ертеден калыптасып канына сщген ата-бабаларымыздын дуниетанымы. Бабаларымыз ас- 360

УЛЫСТЫК УДЫ KYHI - пан элемш, Кек денелершщ козгалысын, 03repicTepiH жгг лап, оны TypMbic-TipinmiriHe пайдалана бш ген. в з ш ко жаратылыс дуниес1 жэне онын алуан турл1 кубылыстары де ой туш ндеген. Сонын 6ipi ¥лыс куш айтылатын Н жумбакта ерекше квршю тапкан. Айтыста аспан мен жер, ж дар, Ай мен Кун, каращы мен жарьщ, ыстык пен еуык, ау кыс пен жаз, мушел, жалпы жаратылыека байланысть турл1 кызыкты spi адамньщ ой-epiciH кенейтетш тэл1мд1 ойлармен бершген. Мысалы: Улкен уйдш бар eri3 ул мен кызы, Ол екеуш бшед! дуниежузк ¥лы тунде уйьщтайды, кызы - кунд1з, Бшнбейд1 жургенде баскан i3i. Жауабы: Айтып тур деп бегелмен кай баланы, Жумбагьща жумбагым сай болады. Айткан улкен ушщз - букш элем, ¥льщыз - Кун, кызьщыз Ай болады. Ата-бабаларымыздан мура болып калган халкымызды эдебиетшде мундай айтыстардьщ тарам-тарам тамаша у жетерлк. ...Наурыз кун1 кар жауса немесе жанбыр жауса, « к уд нуры жауды, кут-берекел1 жыл болады» деп ел куанады рызда жауган карды «акша кар», «наурызша» деп атайды. N кыстагы жауган кардан е з г е ш е л т ак укш щ ж унш дей е улш лдек болады. Эппак эдем1 кыздарды «наурыздыц карындай екен» деп тенейтш свз де бар. Наурызда ауа рай езгерю терш е карап тэж1рибел1 кариялар, ecennii жулдыз болжам жасайды жэне олардьщ сол айткандары келедь Н айыньщ бас жагында кун жылынып, кар босап, торгай ту

Бабалар аманаты малынатындай epice, онда жаз ерте шыгады деп есептейдь Ал кун кабагын тушп тунерш, сурланып турып алса, ауа райы озгерш, жауынды-шашынды, мал-жанга мазасыз болады екен. Эйтсе де, канша кубылганымен Наурыз келген соц-ак кыстьщ каЬары калмайды. Наурыз келш, кар KeTTi, Ак кар, кек муз жутаткан. Шаруа елшен зар Kerri, Наурыз келш, жаз юрдь Жаз хабаршы Эз юрд1, Кунге тосып аркасын, Жан б^кенге наз кiрлi, - деп Наурыз жырында айтылгандай, ещ цп жерде куннщ жазга карай ауысары анык. Наурызда караторгай бастап жыл кустары келе бастаган кезде казактар «mrepi салым кундерге жетпк» деп куанады. Кек- тем кустарыныц ш ш д е елдщ ерекше кутш ж уретш кусы бар. Бул - «наурызкек» деп аталатын аспан тустес кеплд1р, кездер! каракаттай кап-кара, кш-юшкентай момакан кус. Бала кез1мде анам: «Наурызкект1 кергенде, шошытып кумавдар, ол - nepiuiTe кус. Наурызкепм, келдщ бе, аман-есен керд1м бе деп, шакырып жем шаш», - деупй едь Наурызкектщ келу1мен карайлас наурыз- шешек шыгады. Наурызшешек - ете 6ip эсем, кепжылдык гулд1 шеп. Наурызшешек - сирек кездесетш емдш касиет1 бар ерекше еамдж. Менщ эл1 кунге деш н ес1мде, кiшкeнe кез1м1зде эр Наурыз сайын карт аталарымыз ауылдагы ойын балаларын T eric жинай- тын. Оларды топ-топка бел in, эр топка жнтг-желендерд) бас етш, булактардын K03iH аш уга ж1берупи ед1. Сонда ата-эжелер1м1з: «Булактьщ кезш ашу Меккеге сапар шеккендей касиетт1 ic, сауабы зор. Су бар жерде TipiumiK бар, булактьщ K93i ашылса, су мол 362

УЛЫСТЫН ¥ЛЫ KYHI - Н болады. Су мол болса, шоп те, гул де жайкалып есед1, егш шыгады. Адамдар мен жан-жануарлар ток; болады, олар то са, 6ip-6ipiHe кастьщ жасамай, бейбгг журедь Бастау-була дын коз1н ашкандарьщ - OMip-TipuimKTiH де кезш ашканда - деунл едт Осыны ест1генде т1ршЫктщ Tiperi 6i3re карап т дай канаттанып, б1рде-б!р1м1з калмай, булактар мен тунбал кезш ашып, су агатын жылгалардьщ жолын тазалаушы ед1 деген 6i3 yniiH езш ш е 6ip гажайып серуен болатын. Таби аялаудьщ, коргаудьщ талгамы мол тамаша ynrici, халык о едь Кешн «табигатты коргау керек, коргау керек» деген у- сездерд1 мьщ кайтара еспген шыгармын. BipaK б1здщ бала к аталар акылымен барып, кезш ашкан 6ip булактыц кас жогарыдагы сез адамды кещрдектен тойгызатын бос даурык кершед1 де ту рады. ¥лыстьщ улы кун1 куанбайтын, сершлмейтш, мешрле т1н адам сирек болган. Неге десещ з, бул к аси ета кунд1 - жылдьщ келуш sp6ip пенде жан-тэшмен берше кутетш. 0тк ececiH, кеткеннщ берекесш алдагы KyHflepi тшеген журек умп- оты болады. Наурыз куш ешюм ренж1меу1, езгеш ренж1 керек е к е н д т де жаксыльщты куткен сешм кушшен туган. кун1 бей-берекет бейпш сез сейлеу, келещлз ic icTey, 6ipeyre т ri3in немесе кол жумсау секшд1 жагымсыз кыльщтар бурын арасында кездеспептг Сирек те болса, ондай эрекеттер ушы калса, акымактан шьщса да, ел алдында суйк1мс1зденш, ку атаныпты. Агайын-туыс, куда-жекжат, керни-колан, абысын- арасында 6ip жылдан 6epi созылып келе жаткан, кецшде сакт Калган решш, екпе-араздьщ, туе шайысып калган сэттер б Наурыз кун1 сезге келмей, татуласады. Б1реудщ арага дэ болуын кутпей-ак, кушак айкастырып, еткен-кеткен KipiH ездер1 жуып-шайып жiбepeдi. Оны айтасыз, ру мен р арасындагы шиелешскен дау-дамайды ел агалары: «¥лыс алдьща келсе, атанныц да кунын кеш», «Татулык - тапты

Бабадар аманаты бакыт», «Ырыс алды - ынтымак», - деген сиякты дара да дана угымдарлы алга тоса отырып, бутш дж ке-елдш ке шакырады. Bip-6ipmeH ipreciH аулак салып, аттарын белек байлап журген eKi жактьщ ренжкжен адамдарын акылгей аталарымыз 6ip дастар- кан басынан дэм таткызып, татуластырып, ел 6ipniriH ныгайтуга куш салыпты. Аса 6ip парыксыз, еркеуде, басы - елге, аягы жерге сыймай журген есерсок 6ipey болмаса, Наурыз куш б т м г е кел- мейтш адам кемде-кем болыпты. Казак халкы ежелден жет1мш T e H T ip e T in , жес1рш жылатпа- ган, кедешн кеудеден итермеген екен. «Жет1м мен жес1рге булак бол, ж ок -ж тк к е шырак бол» деп ¥лыс куш жет1м мен жеЫрге, жарлы-жудеулерге ел болып кайырым-комек K o p c e T in , колтыгы- нан суйеп ж1бередь Бул да - казактьщ заманнан заман оздырган ата дэстурь Наурыз кун1 туган сэбилерд1 «¥лыстьщ улы KyHi дуниеге келд1, кудайдын, ондап, Кызырдьщ колдаганы» деп айрьщша ардактай- ды. Бала турмак Наурызда туган телд1 - бота, бузау, кулын, козы- лакты «Наурыз телЬ> деп кут1мге алып, жаксылап багады. Оны сатуга болмайды, сыйга бермейдь Наурыз мейрамында мал соймайды, жалпы, кан шыгармайды. «0сер телге, кебейер тулкке Kecipi тиед1, мал басы кемидЬ> деген тыйым бар. Сонымен 6ipre ¥лыс кун1 шаш-тарнак алмайды, ейткеш адамньщ кара тырнагы- нан бастап, opoip тал тугше дешн жацарып тулейдц жацадан жан юред1. Наурыздыц 6ipiHuii KyHi Kip жумайды, жолга шьщпайды, курылыс бастамайды, ic тшпейдь Ацга шыгып, мылтык атпайды, саятшылык жасап, кус салмайды, какпан-тузак курмайды. Ойткеш бул кун - TipinmiK элемшщ тойы. Токсан кайырым сездщ тобыктай туйппнс жугшсем, Наурыз - жыл басы, ¥лыстьщ улы куш. Кун мен туннщ, ыстык пен суьщтыц, карангы мен жарыктьщ, кыс пен жаздьщ тецелш, жер аркасы ке- Hin, жан-жануар, еслмдж дуниесц кулл1 TipinmiK элем1 жан алып, кайта тулейтш Табигат мерекесь Наурыз - адамдардын кыс кыс- пагынан, жут апатынан аман калып, малы телдеп, аузы акка 364

УЛЫСТЫНУЛЫ KYHI - н жаритын Шаруа Mepeiceci. Наурыз - ap6ip шацыракта ш жагылып, «Кызыр тунш » кутш, Жараткан иемнен жаксы кут-береке тшеп, ертенп кунге зор умп-пен карайтын Сенг peKeci. Наурыз - жетт дэмнен наурызкеже жасап, адамда 6ip-6ipiH e дэм таткызып, дастаркан басына басын 6ipiKT 6ipre отыргызатын Ынтымак-б1рлж мерекеск Наурыз - жыл еткен-кеткен р е ш и т кедергкпз кенпрш, эн-куймен, ойын-сауы жанды жадыратып, сананы серпштетш Кещл Mepeiceci. А зды -кегт улкендерден алган улгьенеге, тэл1м-тэрбие, ке кергендер1мнщ басын 6ipa3 шалгандай болдым. Кайталап а\" тыцнан жол салган жокпын, хальщта бурыннан барды ал Алайда хальщ - жаткан 6ip галамат казына, хальщта бардьщ бш уге, Tepin айтуга адамньщ гумыры ж етпейдг «Канша бшсец де, кептен артьщ бшмейсщ» дейд1 даналар ce3i. Мен тек анамнан, ескен ортамнан кергешмд1, уйренгешмд1, ата-эжеле ecтiп-бiлгeнiмдi ортага салдым. Кен-байтак жер1м1здщ эр елке туратын журтымыздыц Наурызды етюзу салтында езгешел1 болуы эбден мумюн. Сондьщтан менщ айтканым ереже емес, ескен жердщ ¥лыс кушне арналган дэстур-урдютерт BipaK б казактш. Ал мына XXI гасырга Kipin отырган кездеп Наурыз калай eTin жатканына сэлден кешн токталмакпын. *** Казак халкы ете ерте замандардан табигат кубылыст ныц, атап айтсак, кун мен тунщ алмасуын, Айдын жаналан жыл мeзгiлдepiнiн кайталанып отыруын, аспан элемш бакылай журш, ушан-тещз маглумат алган. ¥рпактан-урп жалгаса жинакталган тэж!рибесш корытып, жулдызды а туралы астрономиялык угы м-тусш жтер мен бiлiм жина Соньщ нэтижесшде кош пенд1 халыктыц турмыс-прш ш гш е, суру салтына орасан зор пайдасы бар байыргы казак кунт1з (календары) калыптаскан. Кун, ай, жыл санау ece6i мен жулды козгалысын бш у аркылы жайлауга кешу, куздеу мен кыст

Бабалар аманаты уакытында келу, кой кырку, куйек алу, мал толдету, шоп шабу, тагы баска шаруашылык мезплдерш белгшеп отырган. Сол секивд улан-байтак кец далада, таулы аймактарда кешш-кону, мал багу, жолаушы журу, жок карау, карацгы тундерде жулды зга карап, багыт-багдар белгшеп, еткел, суат, коныс, кудыктарды дэл табуды казактар жете бшген. Мысалы, Тем1рказык жулдызы казактардьщ «компасы» болса, Жетжаракшы казак ушш сагат icneTTec, ал Уркер жулдызы аркылы ауа райын болжаган. Казактын, коне к уь тзбесш щ 6ipereft KopiHici - мушел ece6i. Халкымыз мушел есебш мушел жылы бойынша ж урпзген. Op6ip жылды хайуан атымен атайтынын кез келген казак бшедь Осы жерде орайы келш турганда атаньщ HeMepeci Ержанга жыл атауларын калай уйреткенш айта кетешн. «Тышкан жылы - тыныштык, Сиыр жылы - сыйльщ, Барыс жылы - б1рл1к, Коян жылы - камбалы, ¥л у жылы - улгип, Жылан жылы - жайлы, Жыл- кы жылы - жутсыз, Кой жылы - кутты, Мепин жылы - мерейл1, Тауык жылы - табысты, Ит жылы - игипк, Доцыз жылы - дуниел1» деп эркайсысыныц магынасын жчктеп тус1нд1рд1. Тула-бойы кут- береке молшылыкка, бейб1т тыныштыкка багышталган мундай жыл сипаттамасын бала туг1л1 оньщ эке-шешеа - 6i3 де ест1меген ед1к. Жылдьщ жаманы жок, оны кутты ететш де, булд1рет1н де адамдардьщ ниет-пигылы мен ic-apeKeTi екен. Ата ары карай не- мерес1не туйенщ бойына ceHin турганда тышкан оньщ басына шыгып, алтын нур - жылды 6ipiHini Kepin, жыл басы дэрежесше ие болганы жайлы жалпы казак б1лет1н ацызды айтып бердь Сонда Ержан: «Туйе мактаншак! Туйе мактаншак!» - деп балалыгына басып ж1берд1. Атасы оган карап, басын шайкады да: - Олай деме, туйе - касиетт1 жануар! Туйе жылдьщ басы болмаганымен он eKi жылды бойына сыйгызып тур. Ойткеш туйе- де он eKi жылдьщ нускасы бар. Кулагы - Тышкан, бакайы - Сиыр, Tipceri - Барыс, ep m i - Коян, T o6eci - Жылкы, Tici - Кой, жуш - MemiH, мойыны - Тауык, шоккеш - ¥лу, кабагы - Жылан, табаны - Ит, куйрыгы - Доцыз, - дегенде туйенщ сырткы жаратылыс- 366

УЛЫСТЫН ¥ЛЫ KYHI - Н пошымын кез алдымызга келт1рш, кайран калдьщ. Ата не ciHe угымды болу уппн туйенщ суретш салып, кайтадан т д1рш едь.. Казактын байыргы кунт1збесшдеп ерте заманнан келе кан мушел жыл ece6i кошпендшер ом1ршде зор мэш бар болтан. Мушелмен жас санау, жыл кайыру халык дан гынан шьщкан утымды да ыцгайлы э д к болганын каз1р м галымдар бултартсыз мойындап отыр. Менщ бала кез1мде эжелер жаеын мушелмен айтатын. «Бес мушелден уш жас ас немесе «жет1 мушелге жеттш кой» деп отырушы едь М жылы ¥лыстьщ улы кун1 - Наурызда ауысады, ягни жыл ка есебш деп жылдарды айырып, ажырату Наурызбен межеле Наурыздан бурын немесе кешн туганына карай жаца туган ньщ жылын белгшеп отырады. ¥лыс KyHi улкен-кшпнщ «ж ныз кутты болсын», «керген жасымыздан кормеген жасымыз болсын» деп тшек айтысып, куттьщтап жататыны - Наурыз басы болгандьщтан, ягни адамга 6ip жас косылады деп сана Казак 6ipiHmi мушелд1 13 деп алады. Мысалы, Тышкан ж туылган баланьщ жасы кайта айналып Тышканга келг 13 болады екен. Жас кез1мде анамнан «неге 6ipiHnii муш 13, калгандары - 12» деп сураганымда: «Баланыц iniTe жа Mep3iMiHiH ece6i. Ойткеш ана курсагында шарана OMip cypin тшш, жарьщ дуниеге келедЬ>, - деген! еам де калыпты. 13-тщ TeriHin eKeyi де менщ кекешме конады. Алгашкы мушел - адам ем1ршщ улкен 6ip белес1, жет шектщ балальщпен коштасып, бойы гана емес, сана-се акыл-ойы да езгер1п, ересек ем1р-т1ршш1кке кадам басуы баспалдагы. «Он уш те отау иесЬ> дегенд! халкымыз мушел байланыстырып айткан. Кариялар балага: «Карагым, муш толдьщ, он-сольщды танитын санатка инктщ. Сешмен санаса ой белгсетш кезен келдь Енд1 ат жалын тартып мшш, Ti3riH тайтын азаматтыгьщ мен езщ нен кеш нпш жетелеп, деме агальщ жольщ басталды», - деп он уш теп бозбалага мшдет-п

Бабалар аманаты жуктеп, сеш м артады екен. Бул - мэн-магынасы терец аталы сез, улкен тэрбие сабагы. Эдетте дэр1герлер мен психолог ма- мандардын «етпел1 кезец» (переходной возраст), «KayinTi жас» (опасный возраст) дейтшдер1 жасесшр1мдердщ он eKire толып - мушелге KipeTiH, он ушке толып - муш елден шыгатын Mep3i- м1не тура келедь Бул жастагылардыц кепш ш ш е зш ж ш макул керет1н - оз1мипл, эр нэрсеге елштепш, жаксы мен жаманньщ, адал мен арамныц аражшш ажыратпай, тен тек ттн - ерлжке, ecepлiгiн ежеттжке балап, олай да, булай да шайкалатын олара тусы екенш ем1рдщ e3i KopceTin жур. K|a3ipri ер1мдей балалардыц ecipTKire эуестену1, урлыкка бешмделу1, кацгыбастыкка салынуы секщщ турпайы ерескел эдеттердщ кебешп кеткеш жасырын емес. Эрине, кез келген ата-ана баласыньщ кисык жолга тускенш каламайды. Клм баласын жаман болсын дейд1, бала турмак, «итщ жаман» десе, ауыр тиедь Эйтсе де, ата-бабалар - «мушелжас», мамандар «отпел1 кезец», «KayinTi жас» деп атаган кезецде ата-ананьщ балага ете сактыкпен кадагалайтын кырагылыгы, акылмен тэрбие cinipeTiH парасаты, MempiM мен ceHiMre курылган карым-катынасы болса, талай кателштерден аман OTepi анык. Казак угымында кез келген мушелжас кaтepлi саналады. Бул Heri3ci3 жай сез емес. Ka3ip галымдар 9p6ip он eKi жылда адам агзасында елеул1 езгерктердщ болатынын дэлелдедь Еылым енд1 ашкан жацальщты бэленбай гасырлар бурын бабаларымыз калай бшген, кандай зерде-туйсш пен сезш ген деп тацгаласыз. Мушелжастьщ 6i3 сырын эл1 жете бшмейтш купиясы бар. Пен- деш ш жпен байкамаймыз, ойланбаймыз тылсымга сенбейм1з. вйткеш жетшс жылга жуык кудайсыз когамды бастан етшздш, соныц суйекке сщген салдары эл! суйретшш жур. Байыптап, барлап карасацыз, мушелжаста ел1м -ж тм , кырсык-кедерп кесапаттар жай кездегщен жш ушырасады. Сол ушш мушелжаста бурынгы- лар кудайы 6epin, дастаркан жайган. Обалды тусш ш , сауапты icTep жасаган. Kici акысын жемей, арамга куньщпай, ет1рж-есек- тен аулак болуга тырыскан. «Кудайы» дегенд1 талай адамдар тек 368

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - НАУ кой сойып, Куран окытып, бет сипаумен байланыстырады. Ш дап келгенде, бул - ap6ip адамньщ, ец алдымен, ез ар-уяты ды нда айнага карагандай тура карап, кисык-кьщыр, олпы-сол жерш тузеуь ¥лы куштен кунэлары ушш KeniipiM OTiHin, азга кепке д е канагаттылыкпен шуюр eTyi деп тусшген жен муны. Енд1 6ipeynep «мушелДе ки*м беру керек екен» деп кшс шыгарып тастаган кереказдерш 6epin жатады. Мен керген ул ю сш ер езш щ ен жаксы керетш кшмш eKiHiuici3 ризашылык 6epyuii едь Сондай кенекездерден улгьенеге керген 6ip адамн эрекетш айта кетсем, артык болмас... 1996 жылы карашаньщ бас кезшде Алматыдагы консерва рияныц концерт залында Сыр елш щ эйгип эншкп, белгш1 с гер Элмы рза Ногайбаевтыц 6ip тамаша эн Kenii етть Конце белортадан аскан шамада Элмырза кепшшкке карап: - Ардакты агайын! Бугш - менщ туган кушм! Бул - катарда жай туган кун емес, 49 - мушелжасым. Терт мушелге толды Халкымыздьщ бурыннан келе жаткан дэстур1 бойынша мушел адам кимас кшмш шын журектен баскага сыйлауы керек. Ме кшмдер1мнщ ш ш д е п ез1м ymiH ец кымбаты, багалысы бат Бэукец атамыздьщ кара шацырагынан киген зерл1 шапаным е Кад1рлеп-кастерлеп улкен сахналардан енер керсеткенде, Наур мерекесш де гана киюьш ед1м. Осы кунге аман-сау жетш, ба шагам ecin-eH in, алдарынызда эн шыркап турганыма Алла ш ую рш ш ж етемш. Осындай атаулы куш мде мен де бабал дэстурш орындайын, - деп 6ip кезде езш иыгына жапкан шапан ш ш к 1зетпен залда отырган сыйлы 6ip агасына кипзд1. Керерм тш есш ен-тк турып кол согып, кошемет жасады. Кэрьжас деме жылда жыртьщдап улап-шулап туган кун етюзш, «денсаулыкк арнап арак ш кеннен repi осы 6ip шагын кершютщ улттык ул eHereci есте калатыны даусыз дер ед1м. Кайсыб1реу «кайыр-садака берсем, мушелден кедерпс етем ш » деп есеп жасап, уст1рт ойлайды. Егер адамньщ im жан ж ун и еа тазармаса, кунш ш дж , м енм ендж , аш кездж , ма 3

Бабалар аманаты таншактык, жалкаулык секшд1 эдеттерден арылуга, кутылуга кулшынбаса, басынан кесек алтын айналдырып, садака берсе де, KeKiperi кер куш кала бередь Жогарыда айтканымдай, алгашкы мушел - 13, соган 12-ден косып отырганда муш елжас шыга бередь Ka3ip журналистер телеарна мен раиодан 50, 60, 70 жаска куттьщтау айтканда, «мерейл1 мушел жасымен куттьщтаймыз» немесе «25 мушелге толуымен куттьщтаймыз» деп сога беретш болыпты. Олардьщ атап тургандары мушел емес, «децгелек» жастар. Ал 20 мушелге толса, 300 жыл шыгатыны каперлерше юрмейдь Керетш кез, бшуге ынта болса, жылда шыгатын казакша кунт1збелерде, бас- пасез беттерш де Ka3ipri жыл санау мен жыл кайырудьщ KecTeci берш п жур. Осы кесте аркылы эршм казакша туган жылын, неше мушелге толганын аньщтай алады. Ал ондай дайын кесте бол- май, жыльщыздьщ не екенш бш пщ з келсе, туган жыльщызды он eKire белвдз. Егер калдьщсыз бел1нсе, жыльщыз Мешш болганы, 6ip калдык калса - Тауьщ, ем калдык - Ит, уш калдык - Доцыз, терт калдык - Тышкан, бес калдык - Сиыр жылы деп ары карай кете бередь Ал жылдардыц ретш жадыцызга устай алмасацыз, мына 6ip шумак елецд1 жаттап алыцыз. Мен муны казакша 6ip кунт1збеден окып ед1м. Туйе сенш, бойына, Калган умыт жылдардан. Жатпа карап, мойыма, Тайма именш, дшмардан. Осы ш умакта 12 сез бар. Op6ip с е зд щ бас apinTepi жыл атауларыныц peTiHe сай келедь Мысалы, туйе - т - Тышкан, с е н т - с - Сиыр, бойына - б - Барыс, калган - к - Коян, умыт - у - ¥лу, жылдардан - ж - Жылан, жатпа - ж - Жылкы, карап - к - Кой, мойыма - м - Мешш, тайма - т - Тауык, именш - и - Ит, дшмар- дан - д - Доцыз... Калай уйренсек те, казакпыз гой, казакша жылы- мызды, мушел1м!зд1 бшгеннщ пайдасынан баска артыктыгы жок. 370

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - НА •к -к -к ¥зак жылдар бойы айдынынан айырылган аккудай ада калган мерекемп - Наурыздыц жалпыхальщтык децгейде то на бастаганына отыз жылга жуыктап калды. ¥лтымыздьщ хани к ещ сп п н де атам заманда калыптасып, эр гасыр белеет нен ©Tin келген мерекеш Кенес ек1мет1 халык зердесшен onii кумга ещген еудай жок етпекпп болып едк Тамыры тым тер жатыр екен, ата дэетур1м1з елмен кайта кауышты. Халык ку жая кареы алды. Солай болуы керек ед1, ейткеш жоктан жасамадьщ, жогалтканымызды тауып, узшгешлшд! жалга Алгашкы жылдары тэуелс1здш пен сешм бостандыгын ce3i басымызга бакыт кусы уя салгандай куанып, Наурызды ду peTin тойладык. ¥лттьщ салт-санадан кенже калган урпак санасында айтарльщтай cepnijiic болды. ¥лттык даму жолынд осындай онды бетбурыетар мен кубыласы дурыеталып, арнага баетаган icTep ары карай тыныс-т1рш тпм1зге Ж1кс1з жымда кету1 керек ед1. Алайда кез келген нэрсеш урандатып icTe~ бурынгы эдеттщ 6epiKTiri ме, табиги турде icKe асуы кажет ай дэстурдщ езш эшешн науканга айналдырып алдьщ. Нау мерекес1н1н Heri3ri мэн-магынасы ауыткып, у-шумен кеш шыгып кетт1. Жоепармен, нускаумен icTeyre, жаеанды KepiHic д1 кызьщтауга дагдыланып бара жатырмыз. Бэсеке жарыска < рек» адамдарды, бастьщтарды кутш ж1беруге, кез1не T yein кал арнайы ки1з уйлер т1г1л1п, шашылып-тег!л1п жатады. Ол уйле былайгы карапайым журттыц бас суга алмайтынын кез1м1з к жур. Наурызда кой сойып, бас тартып, Kypiui кежен1 наурызк атымен беру де эдетке айналды. Ен 6ip соракылык, Наурызда а ш етш дер жетерл1к. «Мейрамда кен1л кетерей1к» деп желеу а ды. Отыныц басында Наурызга катысты еш дайындык жаса ез уй1нде шеп басын сындырмай-ак, наурызкеже дэм1н 6ip ада татырмай-ак, кешеде кыдырып Kenin, «Наурыз етю здш » дей дер толып жатыр. Жана кунд1, жылдыц басын, эрб1рден сон

Бабадар аманаты зак халкыныц мандайындагы жалгыз улттык дэстурл1 мерекесш ардактап, урпагымыздьщ бойына cinipy - алдымен ата-ананыц парызы. Ол уиин тутш тутетш отырган ap6ip шацырак ак ниет, таза журекпен, мешр1м-тазалыкпен, шынайы сешммен ¥лыс кунш ез отыныц басында карсы алып, «ата дэстур1м, бабаларым- нан калган аманат» дегенд1 терец ce3m yi кажет емес пе! бзгенщ жылтырагын оп-оцай кабылдаймыз да, ез1м1здщ дайын турган асылымызды багаламай, енжарлык танытамыз. Наурыз мерекес1н тойлаудьщ алгашкы жылдардагы каркы- ны бул кунде бэсецдеген. Мэн-магынасын байытып, 6yriHri жана заманга уштастыра жалгастырудьщ орнына 1 кацтарды ерекше- леп тойлауды кайтадан алга шыгардьщ. ¥лттык мереке кешн шегшш, келедкеге кете бастаганы жасырын емес. Эрине, мулде аталмаганнан repi 6ip-eKi кун «Наурыз» деп калатынымызга да Hiyicip! BipaK санамыздын, тоцы 3Jii epireH жок, дэл 1 кацтардагыдай жыртылып-айырылмаймыз. «Осы 6ip мереке калай, кайдан шыккан» деген зацды сурак туады. Бул мейрам, жалпы, славян хальщтары, оный iniiHfle орыстарда I Петр патшанын тшелей жарлыгымен жарыкка келген. Ж айдан-жай, максатсыз емес, христиан дш1 бойынша желтоксанныц аяк жагында эр жылы ауысып, эр кунге келетш (24, 25, 26 желтоксан) Иса пайгамбардыц туган кун1 деп есептеледь Христиан дш ш дегш ер Христос-Иса пайгамбарды «кудайдьщ баласы» деп таниды, «кудай оны жерге ж1бергенде шыршаньщ басына TycipreH» деп сенед1. Сол ушш шыршаны эсемдеп, адамдар кол устасып айнала журш , кудайга кулшыльщ eTin, Иса пайгамбарды жерге ж1бергеш ушш ризашы- лык алгыстарын дш и олецдер аркылы айтып, соган сэйкес табы- ну бшн билеп, Христостьщ туган кунш тойлаган. Эгп де тойлап келе жатыр. Сол кущц жылдьщ басына жакындатып, сэйкестендь ру уш ш 1700 жылы 1 кацтарда I Петр патша жарлык шыгарган. Тарихшылардьщ айтуынша, осы кунд1 Кызыл алацда патшаньщ o3i бастап, улкен мереке етк1зген екен. Mi не, б1здщ Кецес ок1мет1 билш курган 70 жылда, одан кешн де куш бугшге дешн тойлап, 372

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - НА' шырша сэндеп, кызыл мурын Аяз атаны курметтеп журген - Typi езгерген, 6ipaK бастапкы Heri3i - Иса пайгамбардьщ а] гына арналган мереке. Куран Кэр1мде аты аталатын жиы бес пайгамбардьщ 6ipi - Xa3ipeTi Иса пайгамбар. BipaK орыс айткандай, ол кудайдыц баласы емес. Алла ж ердеп пендел< тура жолды керсету ушш касиетт1 кггаптары мен аяттарын ту д1рш, уктыру yuiiH, жаксыльщты жамандьщтан айыра бш у у пайгамбарларын Ж1бертен. Менщ бул жерде айтпак болтаным - жайлы емес, 1 кантардыц калай шыкканы туралы жас урпак бше бермейтш жагынан кыскаша тана маглумат беру. Еылымдардьщ ец KOHeci - астрономияныц еж елп Шыгыс бастау алатынын ескерсек, мусылман, кытай, казак кунпзбе. жердщ айналысына тура дэл келетш гылыми кунизбелер е: Кешпендшердщ жаца жылды Наурыздан бастауы табигат зан лыктарына, ягни Айдьщ, Жердщ козгалысы, Куннщ ез ociH ai луы жулдыздардын багыт-багдарына сэйкес келетппн гальш накты дэлелдеп отыр. Еылыми жагына бармай-ак ойла! корешкпй, кантар - кыстыц какаган аяз, жердщ кар жамылып, тесен1п жататын мерз1м1. Букш оам дш дуниес1 т1рш тктен б бермей катып-сем1п, жан-жануар, жэнджтердщ Ke6i кыскы уй да болатын кезк Олай болса, мундай мешреу ттриплжте кала] жаца жыл болмакшы, жацадан тулеп, жанданып жаткан еип жок кой. 1 кантар жыл санау ушш калыптаскан кун болганьи Жыл басы - жаца кун бола алмайтыны айдан-анык. BipaK на жыл басы - Наурызга Караганда оньщ сэн-салтанатын асы] думандатамыз. BipHeuie ай бурын букш баспасез, телеарна жарнамаларды каптатады, дукендер мен базарлардагы мер< лш заттардан коз сурш едь Наурыз жакындаганда дэл сон алашапкын каркынды дайындьщтар мардымсыз. Басканы ь дам, маган улттьщ мерекем!зге астыртын 6ip куштер iniTap. жасайтындай коршедь Дей турганмен озгеге итере салу - oi агаттыктьщ Ke6i оз1м1зде жатканы акикаттан аулак емес. К* халкына дербестк Ti3riHi колына тигел1 6epi жиырма бес жыл,

Бабалар аманаты жу'-ii болса да, улттьщ рух сшкше алмай келедь Ойлаудыц орнына орындап кана уйренген эдет1м1з калмады. Адамда рухани азат- тык болмаса, уланган улттык сана кулдыктан кутылмаса, патша болсац да - бейшарасьщ! Осы жерде Алаштьщ акиык арыс азаматы Мтржакып Дулатовтьщ 1917 жылы «Казак» газетш де ел-журтты Наурызбен куттыкгаган «Жан,а тшек» деген олещнщ 6ip шумагы epiKci3 ойга оралады. 0 з камьщды ойлап, езщ ел болсац, Ел боламын, тен боламын дер болсан. Кектен тецдж келмес езщ кем болсан, Мец-зец болмай, талпын, оян, Алашым! Айтып-айтпай не керек, бул жолдар осы дэу1р1м1зге де сай келш тур. Казактьщ ат тебелш дей аткамшер б е л т ел болуды, тец болуды, улттык муддеш зэул1м сарайлармен, атшаптырым гольф алацдарымен олшеп, «гулденш жатырмыз» деп жар салудан жальщпайды. Басы бастыкка бас ию уиин жаралгандай жагымпаздыкка келгенде алдарына жан салмайтындар да - осылар! Кальщ букара жан багудьщ куйк1 т1рл1г1нен аса алмай, «ояна» алмай, «мец-зен» болып жур. Меш саясатка K e r in калды демегцз- дер, бул да улттьщ тутастыкты, улттык дэстурд1 калыптастыруда Наурыз мерекес1н1ц улкен орны бар екенд1г1нен туындап кеткен энпме гой. ...Ka3ip мектептер, жогары оку орындары, кайсыб1р фирма, мекемелер Наурыз келмей жатып, уш-терт кун бурын Жыл басын атайтын болды. Жылдан-жылга бул эдет кебей1п барады. Б1рде - ерте, б1рде - кеш, мерз1мшен ауыткып журе беретш Жыл басы когамдык кол1к емес. Наурызды ай бойы атап етш , тойлай бе- руге болады, 6ipaK кун мен TyHHin тецелет1н табигаттьщ гажайып кез1, тылсым шагы - табиги, шынайы кубылыс. Сондыктан эрюм оз1нше ереже шыгармай, Наурыз кун1н ез уакытында карсы алганы жен. Кайталап айтайын, кун мен тун тенелген 22 наурызда Жыл юредь 374

УЛЫСТЫН ¥ЛЫ KYHI - НА' 0 з басым туы п-ескен, тэрбие алган отбасы мнан уйр< санага сщ ген дэстур бойынша Наурыздьщ алдында ушм тазалык шараларын жасаймыз. EcKi-кускыны ертейм1з. Б шагамызбен Кызыр туши кутш, шырак жагамыз. Жараткан пел жер1м1зге - тыныштьщ, ел1м1зге - амандык, ушм1зге кут-бер денсаульщ тшейм1з. ¥лы с куш атаньщ кара шанырагына щ кеже салып, 6ip-6ipiMi3re сыйльщ усынып, куттьщтаймыз. Bi уйдщ сыйлыктары дукеннщ дайын заты емес, колдан icTej шагын буйымдар болып келедк Содан кешн гана наурызке) туган-туыс, жекжат-журагат, дос-жаран, керпп-колацдарды aj шакырамыз. Кайсыбф тентустарым: «Сонша эуреге Tycin, 6i ше кайтара кеже салып, конак куткенше, мейрамхана, кафел шакыра салмайсын ба?» - деп жатады. Келген адамдарды: ниет1, ашык кещл, жаркын кулкшер1 керегелер1ме сщетшш айт талайы оган куледк М ейрамхана-кафелер атаньщ шацыр емес, ¥лыстыц улы куш ушм1зде eTyi керек. Бала-шага, нем лер1ме осыны кайт-кайта айтып, саналарына cinipin журмш. - мактаныш емес, бул - дэстур! М13. Наурызда жер элем, жалпак жаЪан, Табигат-ана кудай KyziipeTTi мейр1м1мен жацарып жатканда букпес1з тшеген т кабыл болады. Барына да, жогына да тэубе деген ынсапты бырлы, канагатты адамньщ жолы ашылады. ¥лкенге - кур Kiruire i3eT керсеткен ерел1 жанньщ Kecereci кегередг ¥лыс : калткысыз жасаган кайырымньщ сауабы зор, шарапаты мол лады екен. Бул менщ шыгарганым емес, тарих койнауынан суз хальщпен 6ipre жасап келе жаткан, бабалардан калган мура сез Ал мурага ие болу, адал болу - урпак мшдетк

Бабалар аманаты Б1Р Y3IK СЫРЛАР «Егер ата Кецес ем м етш щ асты-устше тенкерген заманы- нан бурын eMip сурген болса, кершкел, эулие болар ма едЬ> деп ойлаймын. Ce6e6i бетще карап сенш сол сэттеп iuiKi сез1мдерщд1, не ойлап отырганьщды деп басатын. Б1зге б ел п а з, б1здш санамыз жете бермейтш, тек езше тэн купия туйсшпен алдагыны болжап, айткандары айна-катеаз келдь ...1974 жылы мамыр айынын 17 жулды зы, ж ума куш ата Бакытжан екеум1зд1 касына шакырып алды да, cypeT i бар 6ip кагазды керсетть Сурет б1зге угымсыздау болгандьщтан, олай- булай айналдырып, кезекпен карап жатырмыз. Ештеце тусше алар емесшз. - Тусшбедщдер ме? Бул - менщ б е й т м н щ жобасы, - дегенде мен орындьщтан кулап кала жаздадым. - О-о-ой, ата! Сейте ме екен? - Баска сез аузыма туспедь Бэкен кез1 бакырайып, узын K ip n iK T e p iH кагып-кагып ж1берд1. - Ей, неменеге сонша урейлерш ушты? Мен кузгын емесп1н гой мьщ жасайтын. Аманатка уакытша бер1лген шыбын жан- нын neci, ажалды пендемш. Дуниен1 ypin imin, шайкап тексец де, алтын тактын уст1нде отырсан, да, агаш табытка 6ip тусерпш умытпауьщ керек. Мен бул cypeTTi катты 6ip ауырган кез1мде салганмын. Бугчн соны эдей1 сендерге керсетш отырганым... Мен елгенде басыма ескертюш коямыз дейс1ндер, сол кезде миларьщ ашымасын деп, басыма койылатын белгшш кандай болатынын ез колыммен сызып койдым. Бей1тт1ц терт кубыласына, ягни терт кулагына терт караагаш тшщдер. Караагашка арнайы кут1мн1ц Keperi жок, тамыр тартып 6ip кектесе болды, есе беред1. 03i - ете саялы агаш. М унда «жонышка» деп шартты турде жазылган, топырактьщ устш е кепжылдык шептес1нд1 ес1мд1ктерд1н 6ipiH erin тастау керек. Шагын кара таска аты-жешм гана жазылсын, - деп маган карады да, - сен кунделк жазгышсыц гой, мен айткан ес1мд1ктерд1н, аттарын умытпай, 6ip жерге турте сал. Жолжелкен 376

Б1Р Y3IK СЫ - подорожник, кшкоты - душица, кара андыз - девясил, шайш бессмертник. Кешн ретше карай 6ipeym тандарсыцдар... - Негып калакайды айтпадыц? Менщше, ен лайыктыс калакай, - деп баласы сезге к и т Kerri. - Перестань шутить! - деп ата зекш ж1бердк - Кайдаты калжыц? 0 зщ гой бпд! акымак етш, кинап отыр - деп Бэкец де дурсе коя бердь Менде жан жок, CKi кошкар арасында шыбын елетшш бше «Тобелест1 кермегел1 коп болды, бастан баска жерд1 урмай депт1 гой 6ip эумесер, сол айткандай, экельбалалы Момышулд бас жакка кетш кала ма деп, иманым каза болса да, ютер амал алмай, жуздерше жалтактап карай берд1м. К¥Дай оцдаганда, созд! ушьщтырмады, 03i ергенш 03i туйдь - Черновик, - дед! баласына карап салмакты унмен, - сен дурыс TyciHriH. Ержкеннен сендерд1 кинау yuiiH айтып отырга жок. Менщ жаным да, тэшм де - жаралы, картайган адамм Жасы келген eci дуры с адам к еш н п сш 6ip сэт ойлап, б шагасына осиет, аманат айтады. Оны айту да - парыз, орын да - парыз. К¥Дай ©Mip суруге мумкшдш берсе, TipuimiKTe ж турганды к1м каламайды дейсщ. EipaK кашан, кайда, калай кет ешюм бшмейдь Мен бшк ескертк1штерд1, бешттщ басына деп сурет салганды унатпайтын адаммын, - деп ундемей ка да, - eciMe 6ip эцпм е Tycin кетть «Алтын Орда мемлекетшщ танасы Саран каласында OMip сурген Сэниф Саран деген г мадан калган сез екен» деп, жас кез1мде экем айтып берген 0 т е дэул ета 6ip байдыц баласы экесшщ Ka6ipiHin басына ке сол мацда жарлыныц баласы да елген экесшщ каб1ршщ бас келш, К¥Ран окып отыр екен. Содан К¥РанДаРын окып бол соц, байдыц баласы ана байк¥сты м¥Катып: «Менщ экемнщ к без1 алуан турл1 накыштармен ернектелш, мэрмэр тастар ершген. Жазуы алтынмен жазылган. Ал сенщ экецнщ бейш неше катар шию KipninmeH калана салган», - деп mipeHinTi. Со кедейдщ баласы: «Сенщ экец ауыр тастар мен эшекей алтын

Бабалар аманаты арасынан козгалганша, менщ экем жаннатка жетш барады», - депть Клмнщ кайда баратынын 6ip Алла бшер. Бешт сэндеу бэсекеге айналмауы керек. Белпс1з темпепик болмай, бала- шагасы келш, Куран окып туратын нышан, белп болса, жетедь Ал мына 03 колыммен сызылган сурет - сендерге менщ аманатым, - дедь - Неге улкен ескерткштерге карсысьщ? - деп Бэкен тотесшен сауал койды. Ата «ы-ы-ым» деп отырды да: - Сен М эскеудеп Ново-Девичье зиратын аралап кврдщ бе? Ол жерде орыс халкыньщ He6ip улы тулгаларынын ескертк1штср1 бар. Eipeyi - «сен KiMciH» дегендей, тебецнен карап, 6ipeyi - айбарланып, 6ipeyi - шаттанып дегендей, неше турл! кешпте каскиып тур. Астында ездер1 баягыда uiipin, суйеп курап калган. Маган осыньщ 6api аяныш сез1мш тугызады. Жарайды, муны сендерге тусшд1ру киын. Мен баска жагынан угындырып ко­ реши. Айтайык, маган улкен енсел1 ескертюш койылды дешк. Кус бшк жерге конганды жаксы керед1, табигаты солай. Менщ к1м екешмде кусты н шаруасы жок, ушып келед! де, тебеме конак- тайды. Аспандагы куска жердеп адамньщ б и л т журмейдь Басыма конган кус 6ip кезде сангытып ж1беред1. Ол томен карай агады. Егер ескертк1ш мыстан жасалган болса, м ш дета турде тотыгып, 6ipTe-6ipTe жап-жасыл болады. Сол кезде оны корген журт «экeлepiцнiп басына 6ipey бояу куйып кетim i, ай карап отырсьщ- дар ма» деп сендерд1 жазгырып, юнэлайды. Ол - 6ip! Екшпйден, 6ipey сол мыска кызыгып, тонаса кайтесщдер? - дед! ата. Бакытжан колын сермеп: - Ондай сумдыкты ест1ген жокпыз, каражурек 6ipey болмаса, бешт бузуга KiMHiH, дэт1 барады? - дедй - Кто знает... Кто знает... - Ата екушты жауап катты да, ажырамас cepiri - темеюсш буркыратып кетп. ...М энплж уакыт ыргагы ез багытынан ауыткымай, ез ереже- с1мен жылды жыл куалап, OTin жатты. 378

Б1Р Y3IK СЫ Адамдыкка сен де жаса, адамдык, Юсйшстщ жолы солай каланбак! Журектт ер ар-намысшыл келед1, Намысты ер тек куресш елед1, — деп Жусш Баласагун айткандай, «ел1м», «жер1м», «тЫ м», «дэ piM» деп казагыньщ ар-намысы упин жанын жалау еткен ат озды ем1рден. Экем1з бакильщ болган сон Казакстанньщ 6ip i басшысы Дшмухамед Ахметулы Конаевтын ткелей нускауы каулы кабылданып, атаньщ K a6ip iH e улкен ескертюш койь гын болды. Ол кезде Казакстан Орталык Комитетшщ идеолс хатшысы кызметш аткарып отырган атаньщ «кара балась Кэюмжан ага Казыбаев болатын. Ескертюштщ барлык ici сол Kic Кузырына берш гендктен, 6i3 Жан-агага барып, баягы атаньп колымен сызып калдырган аманат-кагазын керсеттк. Кэюм ага басын шайкап: - Сендерд1 TyciHin отырмын, «эке аманатын орындау рыз» деп турсьщдар. BipaK Бэукен - 6ip отбасыньщ nieH6epii элдекашан шыгып, элемге аты жайылган казактьщ кайталаг хас батыры. Егер соган лайыкты жаксы ескертюш койылм; халык OKiMeTTi де, сендерд1 де кiнэлaйды. «03i айткан» деп п шыга жетпейтш таска атын жазып, терт агашты терт ж ап Tirin койсак, Бэукенд1 ардактаган ел-журт оны тусш бейдь « гырымызды курметтемед1, багаламады» деп улкен peHini туа Бэукеннщ аскак рухын бейнелейтш келкш ескертк1ш, ец алдыл халык уш ш , келер урпак уш ш керек. Ол - халыктыц ада! Сондыктан сендер ештенеге араласпай, тыныш отырыцдар. ( кезге деш н еш ы мнщ ескертюпине ею м еттен мундай кома] каржы - 5000 сом белш ген емес. Ka3ip белгш1 мусшшшер I кен Ниязбеков пен Павел Шорохов жумыска Kipicin кетть Her засшылык маган тапсырылды. Жумысты кадагалап орынд стерш е Алматы калальщ Аткару комитет! жауап 6ep in , ма эаяндап отырады. Bip сезбен айтканда, бул - жеке шаруа ел

Бабалар аманаты м ем л ек етт к ic -шара. Оз1м хабарласып турамы н, - деп 61зд1 шыгарып салды. К енбеске амальщ кайсы? Ол кезде партия мен ею м еттщ шенпмше карсы келсен, катердщ отына кушп кетер едщ. Ага- ньщ айткандарыныц 6spi кисынды. Bip тойды 1000 соммен децгелетш етю зетш заманда атаньщ ескертюиине белшген акша да зор камкорльщ болатын. Сонда да... Иэ, сонда да, «ата аманатын орындамаганымыз калай болар екен» деп ойламайын десем де, ес1ме тусе беретш. Содан не керек атаньщ басына уакытша койылган бел п ею жылга жуьщ турды. О юметтщ колындагы icTe кагаз коп жазы- лып, кабинеттерд1 аралап, колдан-колга от in журед1 екен. Ескерт­ юш канша мэрте сынактан ©Tin, ецделш, жонделш, тагы б1рдене- лерш щ рет1 келмей, токтап калып, осылай уакыт ©Tin жатты. Кай жерге барсак та, «неге ескертюш жок» деген сурак алдымыздан шыгады. Оны айтасыз, уйге адамдар келш, акша жинап бере- тш дерш де айтты. Bi3 оларга жаксы ескертюштщ жасалып жат- канын, эне-мше койылатынын, бул б1здщ колымыздагы ic емес екенш тусшд1руден жальщпадык. Коптщ аты - коп, елдщ 6spi- не калай уктырасьщ? Сыртымыздан журген-турганымызды калт ж1бермей, сынап карайтын мшпил кездер кобейдь Эртур- л1 ортада курыганда ею-уш адам созбен туйреп тастайды. Сонда бул не дейс1з гой? Бул - казак халкыньщ батырына деген cyfiicneHiiimiri. Оньщ касында б1здщ He6ip тж ен сездерд1 ест1- гешм1з, жуйкем1зд1 жазьщсыз жукартканымыз ештеце де емес. Атак-марапаттьщ ец шынайы да кад1рл1с1 - халыктьщ ьщыла- сы. Ата сол сыйга коз1 т1рюшде ие болып ед1, содан эл1 жалгасып жатыр. Мысалы, 6i3 юмнщ экесшщ Ka6ipi кайда екенш бшмейм1з, ал б1здщ экем1здщ зиратына атаны OMipi кормеген каймана казак та барып, бас иедь Атанын, атымен байланысты кез келген ic онайльщпен 6iT - кен емес, б1рсыдыргы болып жещл отпейд1 де. MiHe, квптен кут- кен ескертюш койылатын кун де туды. Тан куланиектен cipKipen 380

BIP Y3IK CblF кана басталган жауын 6ipTe-6ipTe кушше мшгендей. Аспан ту pin, кабагын каре жауып, сарылдап турып куйды-ай келш... . осы ескертю ш ке риза болмай, карсыласып жаткан ceKij Мынандай толассыз жауында тау жактагы ата жаткан теб м дщ K e i e p i n y i де онай емес. Bi3re Тельман досымыз хабарлас :<Бугш б1зде бюро отырысы, ез1м шыга алмаймын. КазФ 6 ip ж яашинамен барады. Сендерд1 сол апарады», - дедг Кеп уза! ^ембелше келген, эп-эдем1 келбеи бар орысша сейлейтш ж селin, e3iH Тани деп таныстырды. Ол Ka3ipri сенатор, генерал Г К^асымов болатын. Жауынныц сонша жауганына карамай, 6ip кауым ел жин \"ан екен. Улкен басшылар кеше елден белек ездер1 келш, ке сетштт Калалык Аткару комитетшщ орынбасары 6ipa3 нокерл' ^ен келш, сез сейлеп, е с к е р т ю п т ашты. Келген адамдар (. oipiHe кутты болсын айтып, куанып жатыр. Ескертмш мыс жасалган. Сонша кутю зетш дей бар екен, ец бастысы, атаи образын бере бшген. Жауапкершшшпен, укыптылыкпен ж жакты ойластырылган магыналы api кернею болып шыгып А.йналасын тещректеп карай берд1м. Ондагы ойым - тым болм; ата аманат еткен караагаш TireTiH орын табу. Ka6ip тугел мэр] гаспен жабылган, аты-жеш жазылган тастыц касындагы азган жерге шым теселген, шеп ecin тур. Каб1рдщ кунбатыс жагы: 6ip агаш отыргызатындай жер бар екен. «Кайтсем де, осы же караагаш ecipeMm» деп к е ц т м н щ олкы согып турган куыс толтыргандай болдым. «Кудай буйырса», «Алла жазса» дем «кайтсем де осы жерге агаш отыргызамын» деп кушрлш ет1 бе, 6ip KyHi келсем, 6ipey мен кездеген жерге гулшетен (сире отыргызып тастапты. Алгаш ында «бурк» eTin эл п агап алып тастап, караагаш отыргызбакшы болдым. Алайда «бе бузгандай болмайын» деп сабырга келш, тшспед1м. Деген» гулш етен деген атаньщ табигатына келмейтш дей KepiHin, рынырак камданбаганыма катты еюнд1м. Ол агашты атан аманатынан хабарсыз адам - атанын кеш нп эйел1 отыргызгак

Бабалар аманаты соцынан естш м . Сонымен не дейс1з, «ескертюш неге жок», «ка- шан койылады» деген сансыз сауалдардан кулагымыз тыншып, енсем1зд1 т к устай бастадык. Кун артынан кундер, айлар айналып, кысты жаз ауыстырып, уакыт ете бердь Байкаймын, атаньщ мыс ескертмппнщ Tyci б1ртурл1 жасылдау рецге езгере бастагандай коршдь Bip кездер1 Ленинградтагы I Петр патшаньщ «мыс салт атты» атанып кеткен ескертюш ш щ кошкыл жасыл тусш Kepin, алгашында тацгалып ед1м. Сейтсем, сырткы эсерден - су мен ауадан тотыгып, сондай езгеркке ушырайды екен. B ipaK ол тутас мыстан куйылган, ал аташш мыспен капталган болатын. Сейтш ж ургенде 6ip кундер1 «Бэукецнщ басына бояу куйып KeTinTi» деген хабар жетть EKi екпем1зд1 колымызга алып, бейпке жеттк. Атаньщ папахасынан томен карай аккан жасыл бояуды кордк. Арнайы алып келген буктемел1 сатымен кетершш, элп бояуды тазаламакшы едк , сурткенге де, жуганга да кетпейтш 6ip бэле екен. Сонда барып атаньщ баягы кустар туралы айтканы eciMi3re туст1. Бэкен озшщ химик танысына хабарласып, мэн-жайды айтып, акыл сурады. Ол 6i3re 6ip шиша коспа экелш 6epin, сонымен тазартып, атаньщ бетше аккан дактарды KeTipin, кещл1м1з орнына тускендей болды. Тагы 6ipa3 уакыт откенде уйге аты-женш айтпаган бей- таныс эйел телефон шалды да, б1рден шабуыл жасады: «Майысып телевизордан сейлегенде аузыцнан май тамады, кайын атанньщ тобесш ен куйылган бояуды тазаламай, кай бетщ мен жастарга акыл айтпакшысьщ...» - деп 6ipa3 жерге апарып, меш керектен шыгарып тастады. Ата маркум: «Ит уред1 екен» деп айыптай алмайсьщ, кабаган ит жаксыны да, жаманды да тандамай тютей береди Ypy, ырылдау, ш эуы десу, кауып алу - иттщ табигаты», - деп ед1 6ip кезде. Ештененщ байыбына бармай жатып ит мше- з1н керсететш дерге не дерсщ? Жага жыртысып оньщ денгеш не калай тусесщ ? Колымыздан келер1 - кайтадан беш тке барып, ес к е р т ю и т тазалау. Bipa3 тынышталады да, «бояу жыры» жэне котершедь «Ойпырым-ай, Бэукеннщ басына бояу куйып кетштЬ) деп естщ к, кандай оцбагандар екен муны ютеп журген» деп жаны 382

BIP Y3IK СЫР ашитындар жишедь Онсыз да эрюмнен 6ip сез естш, inrreH тын мужыш жургенде одан ары жасытып тастайды. «Бояу емес» } ешк1мд1 сенд1ре алмадык. Кайта-кайта сатымызды кетерш, ка басына барамыз, коспамен cypTin тазалаймыз. Б1раз уакыт кен сон таз калпына кайта келедт 0 зг е конатын жер таппаг дай канатты бэтшагарлар ез Т1рлпш ютей бередк Ата б iздi ке шуку уш ш кустарды эдеш шакыратындай акылга сыймайт киял-гажайыпка сене бастадым. Дэл 6i3 секиш элекке Tycin ж гендерд1 кермед1м де. Зират басшылыгына ракмет, б1здщ ж дайымызды T y c iH in : «Коспаны 6i3re берщдер, 6i3 осындамыз г Арасында кегерген кезде тазалап турайык», - деп кемек колдар созды... Содан 1995 жылы тамыз айыныц 21-i куш ертецп сагат 1 гыздар шамасында Сара апа уйге телефон согып: - Айналайындар-ай, калай айтарымды бшмей турмьи - Дауысы д1ршдеп туншыга шьщты. - Азанда Курекец ы Бэукеш тщ басына Куран окытып келешн деп, молданы ал барсам, Бэукештщ ескертюпп кирап жатыр. Эл1 ешк1м керм* керек, зират мекемесше Kipin, айтып кегпм. Уйге келе сала сенд ге хабарлап турмын, - деп жантурппгерлж жаманатты ест1рткеь не болганымды бшмед1м. EciM ауа ж аздап, керегеге суйе! куламай калдым. Бакытжан кап-кара болып, тецселш кетть Сэл езше-ез1 келген сон Алматыда iniKi icTep баскармасьп ютейтш Нуржанга хабарласты. Ол - атаньщ нагашысы PaxMi хан кекем1здщ улы. Нуржан жол-женекей жумысынан Ержан алып, тез-ак жеттг Ka6ip басына барганда ез!мд1 устай алмадь Ата ем1рден енд1 еткендей дауыс салып жыладым. Бэкен , Нуржан мен Ержан да еплш турды. М ундай каралы кущц, керген KepiHicTi кас душпаныма да тш емеймш . Айналасы tj талкан, ескертюштщ мысын тугел сыпырып экеткен. 1шшд арбиган тем1р сояулары мен сынган цемент канкасы к а л ы т Оныц уст1не кап-кара мата жабылыпты. Зират кызметшш< жапкан болуы керек. Анадайда койын урлатып, корасын кузетк

Бабалар аманаты койшыдай колында таягы бар 6ip милиционер отыр. Енд1 негып журген сакшы екенш ит бшсш бе? Журепм1з тЫ м-тппм кансырап, айналсоктап кете алмай 61- раз турдык. М унда жургенде не 6iTipeMi3, THici i жерлерге мура- гер ретшде хабарлауымыз керек кой, Нуржан ез тарапынан 6ip эрекеттерд1 icTeyre кегп де, Бэкец Алматы калальщ эюмпшпгше хабарласып, сол кездеп эюм Шалбай Кулмахановты таба алмады. Оньщ орынбасарларыньщ 6ipi - Бейб1т Исабаевпен сейлесть Бэкецнщ сондагы c©3i эл1 ес1мнен кетпейдь - Т1рипл1гшде кун керсетпеп ед1, енд1 керде де тыныш жаткызбады. Экеме еюметтен буйырган жалгыз мыс шинель ед1, оны да nieiiiin жалацаштап, бейггп ойрандап кетшт1, - деп кезшщ жасын булыга жутты. Э ю м ш ш к бул окигадан мулде бейхабар екен. Жаманат керпе жауып кемсец де, жасырыла ма, кешюсш тэуелс1з арналар 6ipiHeH сон 6ipi жарыса 6epin жатты. Б1рак мемлекеттш арналар жак ашпады. Хальщтыц ашу-ызасында шек болмады, агыны тасты аударар тасыган езендей толки бастады. Содан сескенд1 ме, кукьщ коргау орындары арнайы хабар бердй «KyaiKTi хулигандарды устадык, тексерш жатырмыз...». Баягы ecKi эуен. Осы «хулигандар» зан кызметкерлерш ылги куткарып ж1бередь Обалы не керек, эю м ш ш к тез icKe Kipicin, комиссия курылды. Мурагер ретш де Бакытжанды катыстыра отырып, еск ер тю п т калпына келт1руге KipicTi. Ескертюш тщ бастапкы авторлары Шэкен Ниязбаев пен Павел Иванович Шороховта алгашкы макет сакталгандыктан, жумыс кайтадан сол юсшерге тапсырылды. Дэл бурынгыдай «6ipre - 6ip, мыстан жасаймыз» дегенге Бэкец карсы болды. - М урагер ретш де менщ сез1м б1рдецеге туратын болса, мыстан жасамацыздар. Тагы да кастандык жасалмасына ешюм кепшдш бере алмайды. Сондыктан табиги материал - гранит тастан жасасацыздар екен, - деп етшйп айтты. Ешюм бура тартпай 384

BIP Y3IK СЫРЛА осы токтамга келш, мусшшшер ickc Kipicin к ет а . Абырой бол ганда онша кепке созылмай, 6ipHeuie айда Кордайдыц гранитше] ескертюш кайтадан бой кетердь Зац орнындагылар болса, сол тексергеннен узак тексерн «мынау кшэлЬ> деп 6ip «хулиганды» керсете алмай, шерменд болды. Акыр аягы ол ic жабылып тынды. Акын Мурат Менкеулы айткандай, эттен, 6ip капы дуние-ай! •к к к Менщ баяндайын деп отырган эцпмем - кунделштщ э бетш е эр жылдары жазылган дуниелер. Алгашында 6ip-6ipiMe: байланысы жок белек-белек деректер секшд1 KepiHyi мумкк Асьщпаныз. Элштщ артын багып, зер сала окысаныз, бэршщ 6i жштщ бойында нитей кабысып жатканын кереаз. Сонымен... 1981 жылы казан айыньщ yniiHuii жулдызы, сенб1 куш бола тын. Бакытжан Момышулы кырьщтыц кыркасына шьщты. Эдетт туган кунге арнап конак шакырмаймыз. EciHe алган дос-жара: ездер1 куттьщтап келедт Осы жолы ец жакын деген агайын-туыс сыйлас достарымыздьщ басын косып, шагын той жасадьщ. Ь1рд> дырду отырыстарды каламайтын Бэкен эуелгщ е карсы болыг «Keperi жок, ештене 1стеме» деп, мойынын сырт кайырып туры: алды. - Бэке, - дед1м, - осы жеткен кырьщ жасьщдагы баска ке нщд1 сез етпегш нщ езш де «сокыр1шект1» косканда се п з ре пышакка Tycin, операция жасалды. Сонда дэрперлердщ устелшг устш де ана дуниеге кетin калсан кайтер едщ? Ауыр болса да, Алл саган куш-куат 6epin, бэршен аман-есен еттщ. Майыппын де ешк1мн1ц колына карап жаутацдамай, кудай берген кабшетщнг аркасында калам устап, б1рнеше к1тап жазып, азды-кепт1 елг танылып жатырсьщ. Анау айткандай алып тастаган асуларымы: жеткен жет1ст1ктер1м!з кеп болмаганымен, айналамыз амаг тец1рег1м1з тугел. Осыган ш ую рш ш ж етешк. Той деген кары тойгызып, улап-ш улау уш ш жасалмайды, куанышты бел1с1г 3*

Бабалар аманаты жаксыльщты шашырату ушш жасалады, - деген секшд! пайым- дарды айттым. «Аскар тау алыстан айбарлы, касына барсац котыр тас» д е­ гендей, данкты адамньщ баласы болганымен тагдырдьщ кермек дэмш кеп таткандыктан прш ш ктщ sp6ip кунш багалай бшетш акылды адам гой, Бэкец акыры женге келш, айтканыма шпкп. Той деген - кещлге, пейшге тоятын орта, сол уш 1н де тойлар кецшд1 болады. Кудайга шуюр, байкауымша, б1здщ тойымыз да эдем ьак еткен секш дк Дегенмен 6ipaybiK атамньщ келме- reHi eciMe тусе берд1, кекейде туш ш таркатылмаган 6ip туйткш турды. Алайда назаланып, ренж1ген жокпын. Ce6e6i ата мен жубайы eKeyiH жакын агайын адам кызыныц узату тойына ша- кырган екен. « 9 з балац езекке тепсец де кетпейдЬ), туган KyHHiH юшкентай мерекесшен ropi кауым журт шартараптан жиналып, атаны келед1 деп KyTin отырганда бармаса, кешн агайынныц OKneci арага Kipefli гой. Сол тойда Мекемтас аганыц улы Кайрат туыскандьщ кемек жасап, конактарды суретке Tycipin кызмет еткен екен, атаны езш е байкатпай эр кырынан суретке тарта 6epinTi. BipHenie куннен соц атаныц терт-бес сурет1н б1зге экеп берд1. Бакытжан суреттерд1 Kepin, 6ipeyiHe ерекше назар аударды. - Мына суретте елмен коштасып отырган сек1лд1, - дегенде... - Кайдагыны айтпа! - деп ыршып туст1м. - Той кызыгыныц арасында сенщ кырык жаска толып жатканыцды есше алып отыр, - деп esiMine жаксы жорамал айттым. - Жок, бул жерде мен in туган кушмнщ де, басканыц да папа- ма керек болып отырганы шамалы. Кезш е карашы, TipniiniKTeH эбден шаршап, кез кермес, кайтпас сапарга дайындалып жаткандай эсер етед1. Кальщ кауымныц ш ш де жалгызсырап, жабыгып отыр, - дед1. 0л1мге катысты кез келген эц пм е муздай карып, жанымды т1т1ркенд1ред1. вй тк еш осыдан уш ай бурын экемнщ орнына эке камкорлыгын жасап, суйешш болып журген улкен агайым - Жамалбек 49 жас муш елш де кез жумган болатын. Ara-iHiHi 386

BIP У31КСЫРЛ «бауыр» деп казак тегш атамаган, адамньщ iniKi агзасыньщ 6ip нэзж, онсыз 0Mip суру мумкш емес Mynieci - бауыр. Агамш казасы бауырымды езш-ак Kerri. Кинодагы ел1мге де егшш ж лай салатын эдет пайда болганы да сондыктан. Ал Бакытжанш e3iHe де онай тим еген жанагы ауыр сездер ш ен тш сш ген соншальщ, атаньщ сол cypeTTepiHe кайта карауга ж уреп м да} ламады, корыктым. Осы куннен кешн ата жылга жетпей дуние салды. Атан! кайтканына уш айга жуьщтаганда Кенес мемлекетшщ улк астанасынан М.Горький атындагы академияльщ Мэскеу керк театры - МХАТ Алматыда езш щ гастрольдк сапарын бастад Аты эйгЫ театрдын ©HepiH тамашалау одактас республикалардг кез келгеншщ улесш е тие бермейтш. М ХАТ Александр Бект «Волоколамское шоссе» ютабы бойынша койылган спектаклг алып келдт Бул пьеса Мэскеу тубш деп шайкастьщ 40 жылдыг на арналып, керермендердщ жаксы ьщыласына ие болгань мемлекегпк ортальщ газеттерден окып, радиохабарлардан ecTir болатынбыз. Спектакльдщ б!здщ отбасымыз yniiH тана ем( оз ел1м1з yniiH де манызы зор, улкен абыройы бар ед1. Ойтке МХАТ-тьщ сахна тарихында шымыр шыккан казак образынг сомдалуы 6ipiHUii рет. Крйылымга Казакстанныц 6ipiHuii бг шысы Дшмухамед Кунаев бастаган Ук1мет мушелер1 тугел кех тамашалап 9pi мактанышпен кол согып едй О ю ш ш ке кара атаныц туган елшде эл1 кунге дешн кез куанып, кещл толатынд спектакль республикалык сахнадан керсетш ген емес. Бэй жарияланып, одан жулдел1 орындарды иеленген пьесалар облыст] театрлардьщ кабыргасынан ары шыга алмай, оньщ езш де 6ip-c койылымнан сон i3-Tycci3 жок болып жатады. Сол койылымда дан акырып сейлейтш , тарс-турс журетш , еркемрек, тонмош адамныц бейнесш кереслз. Пьеса жазгандардьщ ешкайсысы атан! шынайы образын бере алмай келедк Мен буларды сез peTi келг сон жолай айтып жатырмын...

Бабалар аманаты Сонымен, б!з МХАТ-тыц артистерш уйге шакырып, конак етш кутпк. Олар б1здщ карапайым турмысымызга тацыркады. Атаньщ ютаптары мен суреттерш кызыга Kepin жатты. Сонда атаньщ былтыргы тойда тус1ршген суретш театрдын режиссер! РСФСР хальщ артис1, белгии киноактер Всеволод Шиловский керген бойда: - Боже мой! Это взгляд обреченного человека, который уже знает до минуты свой срок раставания с людьми, - деп айтканына кайран калдым. Неге десещз, оньщ свздер1 еткен жылгы Бэкеннщ айтканымен у н д есш жатты. Ек1 адамньщ эр кезде 6ip сурет жайлы ойларынын соншама уксастыгына тацгалганым бер жагы екен. Сырын сыртка шаша бермейтш сертке 6epiK атамныц жан толганысы, рухани жалгыздьщ азабы cypeTTeri кезден де ерте басталыпты. Мен оны талай жыл еткеннен кешн гана атамньщ ез колымен жазып калдырган сездерш окыганда бшш, бармагымды т1степ еющцм... «Бул жалганда eni6ip екш ш пм жок» дейтш адамды табу мысыктыц бесш пп аягын 1здегендей т1рлш болар едь Эрю мнщ жан сыздатар, езегш ертер ею ш пй бар. «Эткенге екш бе» депт1 бурынгылар. Акылмен тусш есщ , 6ipaK журек uiipKiH булкынып, толкындай тулап, кеуденд1 кернегенде еюшш тщ уытына батырып ж1беретш кездер1 болады. Меш кептеген адам «бакытты кeлiн» дейдь Алла кеп кермесш, мактанганым емес, бакытты екешм рас. Бэрш айтып сезд1 созбай-ак тек атаньщ туган келш1 болганым yniiH, 6ipa3 жыл алдында журш , шайын куйып бергеш м yuiiH бакыттымын. Алайда ез ойыммен ез1м бетп е-бет калганда «эттеген-ай, неге сейтпед1м, неге буйтпед1м» депзетш ©KiHiniTep жан-жактан андыздап шыга келед1. «Кад1рш бшмепшз гой Tipi кезде», Деп жылар талай казак мен елгенде... Элен шумагындагы осы жолдар тура маган арналгандай KepiHeTiHi бар. Жылдар eTin, жасьща жас косылып, eMip тэж1рибен

Б1Р Y3IK СЬ кебеш п, акылыц толыскан сайын бурын жай болып Kepi кайсыб1р нэрселер енд1 баска кырынан айкындалып, с сырларды уктырады екен. Эдетте, «уакыт умыттырады» д сезд1 жш естимп. Шындыгында, неш болсын умытатын, умы тырысатын - уакыт емес, 03iMi3. Эрине, адамнын басып еткен жолындагыньщ бэрш есте устау мумкш емес. Менщ айтайьи отырганым - пендешиикпен ерен етпей, санамда сакталуга тш жадымнан шыгарып алганым. ...1978 жылы кекек айыньщ 12 жулдызы, сэрсенб1 куш ата телефон сокты. Аяк астынан «кемшр» алып, б1зден белек т^ жатканына eKi жылдан аскан кез болатын. - Балам, маган сыртында «Люди и встречи» деген жазуь папканы тез арада жетюз, - деди У йде Бэкеннщ мектепте он жыл 6ipre окыган сыньп жолдасы отбасымен сонау Киевтен келш, конак болып отыр Конак канша сыйлы болганымен атаньщ буйрыгын орында керек. Конак кетед1, эке калады... - Ka3ip апарамын, ата, - дед1м ем сезге келмей. - Кайда экелетшщд1 бшесщ бе? - дегенде сэл таныркасам - Ушщзге жетюземш, - дед1м. - Жок. Мен Жазушылар одагында отырмын, сонда экелг деп телефон кулагын жауып тастады. Кеш нп кездер1 мен кажет болганда, Ержанды Keprici кел де уш не емес, Жазушылар одагына немесе Рахымжан ага К карбаев баскаратын «Алматы» конакуйшс шакыратын болып : «Неге» деп мен сурамаймын, себебш ол Kici айтпайды Ата б1зден белш ш кетершде маган аманат етш тапсьц архивш ешкашан сураган емес. Мен де езд1пмнен батылым T in руксатсыз актарган жокпын. Маган жуктелген мшдет 6of ша кшттеугп турады. B ip a K кай папканьщ кайда екенш бiлe Bipre турган кез1м1зде ата кагаздарын реттегенде касында мектес1п, «ана тартпага сал», «мына жакка кой» деген секшд1 сырмаларын орындайтынмын. М ше, каз1р ата айткан папк

1111 Бабалар аманаты оп-оцай тауып алып, таксилетш Жазушылар одагына жетт1м. Келуш келгешммен уш кабатты гимараттьщ кайсы кабинетшде отырганын ацгалдьщпен сурамаппын да. Олай-булай караймын, кершбейдь Кай жерден 1здесем екен деп турганымда Жазушылар одагыныц шаруашылык ж ен ш деп хатшысы Калаубек ага Турсынкулов: - Бэукен ана жакта кофе iinin отыр, - деп жен сштеп ж1бердь Э детте «Каламгер» кафес1 араньщ уясындай гулеп жатушы ед1, 6yriH тып-тыныш, 6ip-eKi устелде гана адамдар отыр. Жумыс уакыты болган сон ба, элде 6ip жерде жиналыс болып жатыр ма - ол жагы маган беймэл1м. Эйтсе де, касынан Kici узшмейтш атам- ньщ буры штагы устелде онаша отырганы тосын кершдь Жанына жакын келш, ш лш сэлемдескеш мде ата кэд!м п кол суртетш жумсак кагаз салфеткага буктеуш ашпаган куш б1рдене жазып отыр екен. - Э -э, келдщ бе? Экелдщ бе? Отыр мына жерге, - деп кыска- кыска сейлеп, карсысындагы орындьщты нускады. Колымдагыны 6epin, керсеткен ж ерш е Ti3e букт1м. Ата маган баска еш тене деместен, папкасын актарып, ез1мен-ез1 болып кеттк Баягы уйренген эдюпен ундемей отыра берд1м. Шамамен он бес минуттай уакыт еткенде ата кагаздан басын кетерш, маган карады. - Уакытьщ бар ма? - деп сурады. «Бар» деген сезд1 б1рден айта салмай, бегелщюреп жауап берд1м. - Неменеге кумшжш отырсьщ? - Жа-а-ай, -дед1м. - Бурынгы эдеть Жай емес. Ашык айткын! - дед1 ата. - У йде алыстан келген конактар бар ед1, - деп шынымды айттым. Жауабымньщ атага унамаганын бше койдым. Маган жарат- пагандай 6ip турл1 салкындау карады. Жана мен келгенде жазып отырган салфетка кагаз устелдщ 6ip шетшде тур ед1, соны кипзбел1 кабы бар кызыл дэптердщ шла жагына кыстырып салып, папканы жинастырып, укыптап бауын байлады да: 390

BIP Y3IKCbl - Мен ceHi бегемеймш, - дед1 шаршанкы унмен, - мына каны бурынгы орнына апарып койгын. Содан кешн есще мы: шегеле, ез1м хабарласпай, ез1м суратпай еннамге ештене yci шы болма! Алда-жалда менщ айналамдагылардын 6 ip eyi 1 «архивт1 суратып жатыр» деп барса, «атамнан арабша жазы. хат экел, сонда беремш» де. Сен менщ барлык колтанбалары жаксы бшесщ. Мен жакында «Сарыагашка» (шипажай) емде кетемш. Енд1 бара 6epriH, конактарды кутюзгенщ уят болал дедь Коштасып журе бергешм сол ед1: - Стой! - дед!. Селт етш токтап, кайта бурылдым. - Ержанг нэрсе эпергш, - деп елу сом устатты. Катардагы тойларга kohi ке он сом салатын заман гой, бул деген - мен ушш эжептэу1р акша. Ракмет1мд1 айтып, тагы коштастым. Кетш бара жатып, екенш, мойнымды бурып артыма карасам, ата кезш алмай, м карап отыр екен. Журепм сыздап Kerri... Уйге келе жатканымда ата архив туралы эл п сездерд1 айтты, кумэнд1 6ip жагдай бар ма деп ойладым. Расын айтсам, < ежштеп, терендетш ойлаганым жок. Уйге келген бойда паш орнына койып, мен1 кутш калган меймандардыц ас-суын С дегендей, ку прш ш ктщ есте калмайтын карабайыр камына Ki кетт1м. Bipa3 кундер erri. Мамыр айыньщ 14-i, жексенб1 куш б1зд 6ip ж т т келдг Атаньщ уш не барып журген кез1мде сол же б1рнеше рет коргенмш. К1мге, кай жагынан жакын екеш бш меймш . Э л п ж т т атаньщ архивт1 экелуге жумсага машинамен, кемекппмен арнайы келгенш айтты. Бэкен J сытылып, сезд1 маган калдырып: - Папам архив1н келшше тапсырган, Зейнеппен сейлесй деп белмесше кетш калды. Мен жптгке карап: - Жарайды, береш н. BipaK атамнан арабша жазылган, бер деген хат экелщ1з. Ата маган солай тапсырган, - дед1м. Ж1 кез1 жыпылыктап, 03i кипактап, сонда да 6epmrici келмей:

Бабалар аманаты - Ол Kici «Сарыагаш ка» кетерде «м ен келгенш е экелш койыцдар» деп тапсырып ед1, - дейдк - Keuiipini3! Атадан хат экелмей немесе e3i звондамай, ешюмге еш нэрсе бере алмаймын, - деп Kecin айттым. - Бопты, бопты. Кешн келермш, - деп шыгып кетть Ол кеткен сон Бэкец жаныма келдь - Мен1 тастап, езщ неге жасырынып калдыц? - дед1м оган. - Кайын атацнан кандай буйрык алганьщды езщ айткансыц. Бул - 6ip. Маган ешк1м кагаздарын тапсырган жок- Бул - ек1. Желдщ кай жактан сокканын тусшд1м, аузымнан анау-мынау сез шьщса, «егей бала сейтш айтыпты» деп есектемесш. Бул - уш. Содан кешн сен езще аманат еткенге тас кенеше жабысып, елеен айырылмайсьщ. Бул - терт. Осы себептер аз ба саган? - Бэкец осыларды кулана жымиып айтты. - Ойдейт деген! - деп кулш ж1берд1м. Жацагы ж т т к е кайта айналып сез1мд1 шыгын етпес уиин айта кетеш н. Ол сол жолгы келгенш ен кайтш б1здщ уйге аяк баспады. Мен де сез кумадым. Есесше, менщ сыртымнан «эде- м т е п » сейлейтш ш талай естщ1м.Атаныц 100 жылдыгы кезшде б1рдецелерд1 бытпыратып жазып журдь Мен оньщ аты-женш эдеш айтпадым. Ойткеш бала-шага, немерелер1 бар, соларды аядым. Кунэсш кудай кеппреш. ...Архив сурап келген ж т т , жптг деймш-ау, алайда ол Бэкецнен улкен болатын, сол келш кеткен соц «Каламгердеп» атамен кездесуд1 eciMe жш ала берд1м. Ата сонда e3i гана оцаша болып ед1, касынан калмай журетш «аткосшысы» да жок болатын. Маган 6ip нэрсе айткысы-ак келд1, мен болсам уйде калган конактарды ойлап, 1штей дегб1разденд1м. Ата соны байкады да, ештеце деме- дй Конагы бар болсын, неге бегелмед1м, неге сезге тартпадым? «Неге-негелер» ары карай жалгаса бередь Б1рак уккан, туеш ген куннщ езш де келшнщ колына карап турган, келш nieniyi керек icTin TeTiri де шамалы ед1 деп, ез1мд1 жубаткан боламын. Бул да кисынсыз емес, ата ез дегешмен журетш , епиамге салмагын 392

BIP Y 3IK CblF салып, ьапиреймейтш. 1стеген iciH in бурысын да, дурысын д; мойнымен котеретш. Каншама жыл еткенде барып, 6ip кез; «неге-неге» деген мазасыз ойлар мен iniKi т у й с т м ш н сол уакь бекер болмаганын бвдцм. Атанын «Люди и встерчи» атты папкасын карап отыр кутпеген жерде жазуы бар салфеткага тап болдым. Не жазылга! бшмесем де, кашан, кайда жазылганын Kepin ед1м гой, кала! умыттым? 0 3 i эбден басылып, жаткан жер1 бшшбегендштен рын байкамаппын, эйтпесе ата кайтыс болгалы 6epi бул папкг б1рнеше рет ашкан-ак ед1м. 0 тк ен аптада гана белгш1 ко Кайраткер1, эдебиет пен онердщ шынайы жанашыры бол азамат, атаньщ досы 1лияс Омаровка катысты деректер Бэк кажет болганда актаргам. Жазылгалы 6epi ceri3 жылдан асса козден таса калтарыста калган, орыс тш ш деп жазбаны окыгаш да кандай куй кешкешмд1 айтып жeткiзe алмаспын. О цпме бас жагында «бармак тштед1м» дегешм - осы! MeHi сонша ес ripeTin, жан дуниемд1 алай-дулей еткен жазу, мше, мынау: - Что за крик? Что за шум? - Вы знавали такого? - Кого? - Баурджан Момыш-улы. - Самого того полковника? - Да, писателя... Я немного, но по книгам знал этого казаха. - Простите. Вы знали его как полководца? - Он же не маршал, но легендарный и подлец. - Извольте объяснить, почему он подлец? - Немцы его так называли, да сородичи его не слишком хвал - Он умер. На старости лет был он очень одинок... - Так ему и надо... - Вы правы. Я тоже так думаю... - Где и как он умер? - Говорят очень просто...

Бабалар аманаты - Ха-ха! Рождение человека - очень сложный процесс, а его рост, становление, заблуждения, учеба, женитьба, дети - целое мучение. - Что вы? - Я так утверждаю. - Простите, кто вы? - Я убица! Смотрите, вот стоят его жены, они плачут. Не верьте их слезам... Вот стоит в стороне его сын - он тоже вроде плачет. У него кроме фамилий ничего нет. Он завтра же... - Что вы хотите сказать? - Не спешите! Сами увидите! Его образ - в его одиночестве. Хорошо, что вовремя умер Баурджан Момыш-улы. - По моему, он немного опоздал. Очень жаль. Осыны окыганда менщ неге есецпрегеш мд1 енд1 туеш ген боларсыз. Ата салкынкандылыкпен, жалгандьщка жаны тезбей- тш турашылдыгымен езш щ ел1мш жазган. Бейтаныс адам мен ажал (убица) екеуш щ кыска жауаптасуы аркылы ем1рше шолу жасаган. Эр сездщ астарында туешген Kicire буралац бурылысы коп, кунгешнен келецкеа мол киын тагдыр сокпактары, кател1к- Tepi мен кудш-кумэндары жатыр. Ж агымпаздьщпен, OTipiKneH OMip сургенше елш тынганды артык санайтын адам тангаларлык акикатшыл, адалдыкты булт шалса, жаны куйзелш арланатын, соган тезе алмайтын сез1мтал, сол уш ш де жаралангыш алып ж уреп KepiHin тур. Ол - тагдырына налып, баскаларга шагынып, цад1рш тус1рмеген болаттай 6epiK, емендей ш лмейтш кайсар жаратылысынан айырылмаган таза да шынайы 6epiK рухынан темендемеген адам. Сондьщтан болар, оны кажып-жасыган элс1з бейнеде кезге елестету мумкш емес. Эм1рдеп сэтт1-сэтс1з Кател1ктер1н когамга, еюметке, саясатка, жеке адамдарга жауып, езш соныц курбаны eTin акталатындар жеткшшть Ата кател1г!н мойындаудан жалтарган жан емес. Бул - екшщ б1ршде бола бермейт!н ipmiK. 9з1н1ц 6ip кундел1г1нде: «Адам -пенде. Кем1ст1к эрк1мде де бар. «KeMicTiriM жок» деп ойлайтын адамдар - адам 394

BIP Y3IK СЫ1 емес. Надандьщтьщ улкен дэрежес1 сол ойда жатыр. Мойы ма аламын - менщ жаксы касиет1мнен жаман касиет1м аз ei Кудай маган кемктжтерд1 аямай тегш бердь Кдртайган кез1 ойланып, еткешмд1 еске алып отырсам ем1р1мде коп кат( icTenniH. Оларды тузету киын. 0ткен нэрселерд1 тузету Myiv емес кой. Окшемш. Кайгырамын. Катты екшемш! Картайга кез1мнен жас шыкпай отыр. Мен жылауык шал емеспш. Кездер] ойып алсандар, ездер щ бш . Кез1мнен кан шыгар, 6ipaK шыкпайды...» - деп ж уреп каре айырылып жазады. Жогарыд жазба -осыньщ 6ip Typi. Ол жазудьщ эр сезш жеке-жеке талдг турарльщ, алайда тым узакка кетедь Мен тек баласы жа! айтканына токталсам. «...У него кроме фамилий ничего нет. завтра же...» деп ашьщ айта алмай, езш де, езгеш де еюудай о калдырады. «Соным не болады, фамилиямнан баска не 6epj ертен ол не айтар екен.., не десе де, мен кермеймш, асьщпасав дар с1здер кереаздер» дегенд1 ап-аньщ уктырып тур. Соны 6ipre «его образ - в его одиночестве» деп, акыл айтар алды агасы жок, тыные болар артында inici жок, шагынарга Kynmci жалгыз калып бара жаткан баласына жаны куйзелетш секшдь Бул жазба атаньщ жердеп Tipuimiri бп-ерден терт жыл бу] жазылган. Б1з оны он жылдан кешн кердш . Бакытжан он жазбаньщ бар екенш бшмей турып, экесшщ кезшщ l ipiciнде-ai ойлайтынын ашык айтты. 1980 жылы атаньщ 70 жылдыгына о б|рнеше келемд1 макалалар жазды. Ол макалалар «Огни Алат; «Лениншш жас», «Жетюу», «Вечерняя Алма-Ата» газеттер1 жарияланды. Клмнщ аузына какпак боласыц, сол кезде «Tipi эк не ода жазганы Heci» деп epci кергендер де, «экесш щ алды упай жинау упин жазды» дегендер де табылды. Бэкен оган к< мады. «Неге» деген сауалды мен де койдым. Ол маган: - Экем екеум1здщ аракатынасымыздьщ курдел1 бол бш есщ . Ocipece бала кез1мде мешмен 6ipre ескен, 6ipre окы жолдастарымньщ экелер1 баласыньщ тебесш ен кус ушыр] коргап ecipin жатканда экемнщ касымда болмаганы журег

Бабалар аманаты муз болып тиетш. Осы сез1м меш рухани жудетш , жаным азып журетш. Эрине, мен тастанды болганым жок, кызмет бабыньщ арасында демалыска келетш, жш болмаганымен езш е шакыра- тын. Мен киер кшм, iuiep астан кем болмасын деп унем1 акша салатын. BipaK акыл-ойы толыспаган жас балага мундай кам- корлыктар аз едь Маган иыгымнан суйеп, колымнан мыктап устайтын эке керек болды. Согыс 6iTKeH сон эскери кызметтерд1 аткарды. Содан 1956 жылы елге оралды. Онда да б1збен коп турмады, баска отбасын курды. BipaK улкен уш ретш де анамнан да, менен де кол узген жок. I960 жылы «Казак эдебиетЬ) газетшде экемд1 «эйел алды» деп айтпаганды айтып, айды аепанга шыгар- ган макала жарияланды. Сол-ак екен дурмекке шескен тобырлар- дан «жанашыр шюрлер» каптады. Анам екеум1зден де папмды жамандайтын сез айтуымызды сурап келгенде анам да, мен де буган карсы турдьщ, жагымсыз сез айтпадык. Решштщ бэрш iuiKe жиып курсауланып, аркама баткан ауырльщты зорга Kerepin журсем де, елдщ кезшше, жатка экемд1 гайбаттаган емесшн. EceciHe, ез1мд1 нашар адам, ракмет1 жок бала ретш де керсетюм келдь Муныц 6api экеме деген iuiKi ерегестен туган эрекеттер едь Iuiin журген де кездер1м болды. Эке акылын енд! тындай коймадым, «бурын кайда калдыц» деген карсылыгым гой. Экем екеум1здщ арамыз одан api алшактай туст1. Жыгылдым, суршд1м, онсыз да осал денсаулыгымды киындаттым. Алайда кудайдын кай кун1 басыма сэуле тус1ргешн анык айта алмаймын, бойыма, санама езгеше сез!м Kip/ji. 0м1ршд1 саралап, кагелжтер1мд1 тузеуге тырыстым. Адам ретшде есейе бастадым. Сол кезде екеум1з бас костьщ, 6ip-6ipiMi3fli суйедш. Одан эке атану бакытына ие болдым. «Балам, езщ балалы болганда эке кад1рш бшерсщ», - деупи ед1 анам. Экемд1 тусшуге, терещрек у ц ш п , жанын угынуга, кеипруге, KeniipiM сурауга куш салдым. Бул б1здщ экельбалалы екеум1здш арамыздагы жалганатын жш, жазылатын жара болатын. Эрб1рден сон эке мен баланын арасындагы байланыс пен карым-катынаста елдщ шаруасы канша, менщ бала кезден суйретш 396

журген решипмнен оларга келш-кетер ештеце жок. Мен экем «жаман» десем, одан ол жаман болмайды, 6ipey жаксы экес экелш те бермейдг Ол мумкш емес. Адамда эке - жалгыз. Паш айткандай, «К,ойдьщ бойында аркардьщ каны болмаса, тает* сек1рмес едЪ>, менщ ден ем деп тамырларда таралып жаткан к< экемдш емес пе?! Экемнщ Отан алдындагы кесек-кесек ецбеп, ултыньщ алдында аткарган мшдет-парыздары мен менщ отбаа лык решппмд1 салыстыруга келе ме? «Бауыржанньщ баласымьп деп кун1 бупнге дейш кеуде KOTepin, 6ip eciKTi кагып кергешм жо BipaK калай болганда да экемнщ бел баласымын, олай болса, же] басымнын окпе-наласынан жогары туруым кажет. Экемнщ би тулгасына денгейлесе алмайтынымды жаксы 6ijieMin, 6ipaK сог< 6ip кадам жакындап, онын атына е н д т жерде коленке TycipMt - менщ перзенттш борышым дейтш халге ж егпм. 03i турал жан сырымды, пiкipiмдi„ онын айткандарын калай тусшгешм, K03i т1рюшде бшсш дед1м. «Баламнын ш ш д е жарылмаган шем< бар» деп кумэнданбасын, езш е деген екпелер1мд1 кеппрмед1 деп еюш ш тен арылсын деп ойладым. Коз1 жумылган сон ж уз кш жазсам да экеме не пайда? Кешн мактап, «ШаЬнамадай» улке дастан арнасам да, ем ж узд ш ж секшд1 болар едк Ел не десе, десш, менщ адал кещл1мдь экемнщ кайшылыктарга толы курде, жаратылысын, соккыны кеп жеген киын тагдырын TyciHyi талпынганымды папамньщ езш щ бшгеш ете керек болды. Тала редакторлар таза ниет1мд1 тусш бедь макаламды жен кермед кабылдамады. Мен оларга ренж1меймш, ейткеш олардын газ< шыгару тэж1рибесшде Tipi экесше арнау жазган окига ешкаша болмаган. Сонда да катып калган сол кагиданы бузып, терт газ< мен1н агымнан жарылган шынымды, сырымды жариялады. Олар! мын кайтара ракмет! Оз1н бшесщ, сол газеттердеп макалаларымды алып-ушып ш пама керсетуге апармадым. «Баскалардын жазып жатканы азда] саган не жок, карапайымдылык кайда?» - деп урсып бере \\ Деп, кезше кершбед1м. Э лп газеттерд1 Сейдахмет ага Бердщула 3