З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты яабек орамал жабады. Содан кешн гана ж т т к е калыцдьщ колын устауга руксат етедг Ж ш т кыздьщ колын устатканы унпн жецге- лерше сый усынады. А л бойжеткен болса, жарыньщ колын ал- гаш рет устап, оныц алакан жылуын сезгенде ж уреп лYпiлдeп, бейкунэ жуз1 алаулап, кайталанбайтын, умытылмайтьщ кезецд1 басынан кешедь Содан былайгы жерде ол кыз бетен ж т т к е колын устатпайды. Жаннан таралатын алакан жылуын болашак жары- на арнайды, сейтш , уятын сактайды. Ж т т алдагы кунде езше OMipcepiK болатын калыцдыгы eKeyiHiH журек flip m m e дэнекер болган ж 1бек орамалды ж эд1гер етш алады. К уйеу ж т т урын келген соц кайын ата ауылына тойга дешн келш-кетш журуше болады, - дейдд шешем асьщпай c in ip in сейлейтш эдет1мен. - Апа-ау, оныц 6api ескипк, жабайылык кой, - деп бшгпнсшемш жайыма карап отырмай. - Тэйт ары! Ата-бабацныц салган жолына тш типзш , кушрлж жасама! Халык салт-дэстур1мен, эдет-гурпымен гумырлы. вткен- д1 бш у - парыз. 0ткенд1 бшгендер - есед1, еткенш умыткандар - еш едг 0 3 iHiKiH багаламаганныц акыр Ty6i езегш е курт тусед1, бармагы шайнаулы кетедь Салттын бэрше акикез болып жиренсе, дэстурдш бэрше топырак шашса, елдишен айырылады. Дэстурден айырылган халык шоре-шоре, тоз-тозы шыгып кетпей ме? Х а­ лык деген - шжу-маржаны кеп дария, кудай сол казынасынан айырмасын. Ал, сен кыз, ез ултьщныц барын ардактамай, салт- дэстурд! тэрк етсец, ата-бабацныц KHeci урады... - Ой, ой, апа, мен эншешн заман баска дегешм гой, - деймш. Кудайга кунэЬар, аруакка шет болгандай, денем турнигш , кэд1м- гщей коркып каламын. - Е-е-е, замандарыц баска екен! рас. Мына жалган дуннеде етпейтш не бар дейсщ? Кене шептщ орнын кек басады, кэршщ орнын жас басады. BipiHci3-6ipi болмайды, кене шеп - кек шепке, K3pi жаска нэр бередг Сейтш , ripuimiK жалгаса беред1, алдыцгыны кеш нп кайталайды. ©Mip озады, заман езгередг Заманды жасай- тын да, 03repTeTiH де - адамзат. Алланыц жаратканыныц бэр! каз- 48

С03 АНАСЫ- се калпында. А й мен Кун орнында, аспан мен жер орнында. Кек келедй жаз шыгады, куз болады, кыс туседг Багыт-багдары таймай, рет-рет1мен ез мш деттерш аткарып жатыр. 0зге мьщ кубылып, китуркыланып туратын, болган сайын тоба умытатын пенделердщ ннет-пигылы, содан туындайтын эрекетк.. - деп кулаш ты кенге сермеп, сез сш емш узакка эк барады. Мен эдеш бастапкы эцпмеге кайтармалап: - Апа, эл п «колустатар» 6iTin калды ма? - деймш. - Е-е, сендер не десецдер де, калай сынасандар да, 6i3 б мыздан етюзген «колустатар» талгамы 6epiK, тш еп тунык, тэр ci мол эдем1 гуры п ед1-ау, пиркш! Кыз деген эр еркекке ко устата берсе, алаканныц кытыгы кетед1. К ытыгы деген - у ¥ят кетсе, кыз касиетш сактау ce3iMi суйылады. К°лын ж ш тт кымсынбай жш устатуга дэшккен бойжеткенде кызга тэн нэзг пэкт1к, сыпайылык жутайды. Кыльщтары даракыланып, ж у нен жацылады. Оньщ журклн 6ip кун ши жасырар, 6ip кун т лык жасырар. BipaK «кеп журген жылан да аягын керсетш ала дегендей, ойнактап журш от басып, еюшшке урынады. К¥Да сондайдан сактасын де! Аякты шалые бассац касыц тугин, до да табалайды. Пенделер кашан да жамандыкка онай табыла ке - деп сезш 6ip кайырып, «осы б1рдеце угы п отыр ма» деген маган барлай карайды. Ек1 кулагы м калкнып, ынтамен ты отырганымды керген соц, эцпмесш ары карай тагы ерлетш эке - Кыз бала эдептш ж тщ ауылынан аттамай, «ар», «нам дейтш улы угымдарды ж урег1мен туеш ш , уятына кылау Tycip барган жершде басы сыйлы, жуз1 жаркын, мацдайы ашык бол Б1ле б1лсец, кыздыц намысы - елд1ц намысы. Улттьщ нам Кыздарына улг!-онеге керсете алмаган елд1н ipreciHeH ырыс к fli, толысы тег1л1п, туны гы лайланады, урпагы жид1п-жунж Бурындары 6ip кыздын намысы уш ш 6ip рулы ел атка конга б1рл1 кезецдер еткен. Кыздыц намысын ер-азаматтьщ коргауы - парыз. 0 з1н1ц сын - ана, езш щ карындасын карындас Kepin, басканыц ана

Бабалар аманаты апа-карындасын эншешн ургашы санайтын санасыз берштшер бар. Ананы ардактаган, кызды кад1рлеген еркек заты гана азамат аты- на лайык. Эйтпесе шалбарды юм кимейд1 дейсщ. Жылан да, ара да гулдщ нэрш сорады. BipaK 6ipeyi - бал, 6ipeyi у жасайды. Еркек атын иемденш журген бэтуасыз бен ер-азамат осыган уксас, - деп сэл тыныстады да, сез уршыгын кайтадан шрш экетп. - К^азак казак болгалы кыз сыйлаган, кызын алкалаган те к и хальщ едь Сандыгында кш п жок жомарт казак сол жомарттыгын алдымен кызына жасаган. «¥л - тутш , кыз - куп м » деп кызга жаксыны KHri3in, дэм д1ш ж еп зш , жорганы м ш пзген. У й дщ оц жак терше отыргызган. Турмыска шыкпаган кызды «оц жактагы кыз» дей иш сондыктан. «¥рыс-керю есп ген кыздыц мшезшщ мэш болмайды» деп кыз кезшше ерескел, бейпш сез сойлемеген, анайы кыльщ керсетпеген. «Бакыты байланады, жолы кесшед1» деп кызга кол кетермеген. Оны айтасыц, отырган кыздыц аягынан аттамаган. М уны Kecip деп тусш д!рген. О йткеш еркектщ де, эйелдщ де тарайтын Ty6i - кыз. Адамзаттыц улы анасы, ортак анасы - Х ауа ана да кыз болган. Б угш п кыз - ертец 6ip эулеттщ оц жагын кызартып отау TireTiH к елш г Ж елеп желб1реген сол келш eMipre урпак экелш, ак жаулыкты ана атанады. А л аналар - елдщ тэрбиенис1, улттьщ беломырткасы, берекенщ 6eciri. 1ргетасы мьщты согылган уйдщ узакка шыдайтыны секщщ, жак­ сы тэрбиенщ каймагын калкып iniKeH кыздан кергенд1 келш , бш ш п ана шыгады. Ойел-аналар енегел1 болса, елдщ Kecereci Kerepin, Kepereci кец жайылады. Терт канаты тугел, отыныц басы буи н болады. Парасатты ананын пккен шыбыгынан бэйтерек ecin, аргы урпагына саясын туиредь Осыныц бэрш терен ойлап, алыстан зерделеген бабаларымыз «кызга кырьщ уйден тыю, кала берд1 кара куцнен тыю» деген екен. С ей тш , кыздыц тэл1м-тэр- биесше ерекше мэн 6epin, салмакты мш дет жуктеген. Кызды тыйып устау - т1рсектен кагып, ецсесш езу емес, кырьщ уйден, TinTi кара куннен де 6ip абзал енеге уйреш п, улагатты сез естш , оцды талгам KepciH дегеш . Кыз баланыц акылды да инабатты, 50

сез а н а с ы - се онерл1 де енегел1 болып толысуына ата-анамен 6ipre агайын-ту ауыл-аймагы да жауапты екенш айтады. Кызды тектеп уста мецзейдь Тыю деген, Mine, осылардан куралады. Он жактагы де жуз ж ш ттщ арманы болса да, кызга 6ip азаматтьщ адал жары болу - парыз. Кай ата-ана осыны каламайды дейсщ? Сс тер T o rin ж урм 1з гой, - деп маган тж теле карап кояды да ж сейлейдь - Атам казак «астьщ дэмш Kipri3ep туздан айналаг елдщ дэмш Kipri3ep кыздан айналайын» депп. Сейтш , айнал толганып аспандатканда «ескшш», «жабайыльщ», «зама баска» деп ата-баба жолынан ауыткысын, баска ниетке ауыс деген жок сендердй Б ш пш сш ш , жанашыл болып жарбац, мурыньщды шушргенше, шгерще еткен аналарымыздан м болып калган жен-жоба, улп-енегенщ сурлеуш жогалтпай, ко ге конактатпайсьщ ба? Сол бурынгы аналардыц саркытын i мына бпдщ бшгешм1зд1 санаца ащ реец, басын ес1кте калмас, - анам сез1н туйшдейд1. «Ойды ой оятады, созден соз шыгады» деген - осы. Ата кыз бен ж и й т щ сэлем жосыгы туралы айтканы анам Мэлнк маган шертетш сан алуан эцпмелерш щ 6 ip гана узн ш eciMe ( лай T ycipin ед1. ...Ka3ip ойлап отырсам, анам маркум уакыттан озып сойл екен-ay! Текшздшке, ултсыздыкка урынбасын деп, ар-уят, на дейтш касиетт1 угымдарды хальщтьщ тш м ен, улттык накып кулагыма куя 6epinTi, куя 6epinTi. K e3eri келгенде езшен ке гшерге жетатзеш, уктырып сактандырсын деген ocneTi ме < жарыктыктын... BipaK баскага акыл-онеге айтатындай кайб1р тулга ед!м. А жалда бшгешмд1 айта калсам... «О здщ заман еткен, бул - > гасыр» десе, не уэж айтпакпын? Сонау 6ip кезде 6i3 де «заман ба деген жокпыз ба? Иэ, заман езгерген. X X I гасырга Kipin оты мына fl3yipfli менщ тулымш агым желб1реп анамньщ энпм тьщдайтын жеткшшек шагыммен де, атанын тэл1мд1 сезш ес келшшек кез1ммен де салыстыруга келмейдь Ояу отырып туе

Бабалар аманаты гендей есецпрететш ушан-тещз езгерктердщ толкынында кал- дьщ. «Саптаякка ас куйы п, сабына карауыл койган» ш ектеул1, тежеул! бодандык дэyip келмеске кеткен. Азат елде erviip cypin жат- канымызга Аллага мыц мэртебе шуюрннлж етем!з. EceciHe, бостандык, ерюндж ернеушен асып-тегшш, оны ка­ лай мецгерш, калай жумсауды бшмей, жаЬандану деп жанушы- рып жаткан заман. Бай мен кедейдщ арасы аз уакыттьщ шпнде-ак алшактап, карапайым хальщ езшше жанбагыстьщ жарапазаны- на Tycin кеткен заман. Куш тш щ аты дшрмен тартып, жалгыз- жарымныц шаны да шьщпай калган. Осылай 6ipeynepi баюды, 6ipeynepi карын тоя тамак жеудд максат етш калган кым-куыт ке- зенде кыз бен ж ш ттщ калай сэлемдесу! туралы «болымсызды» соз етудщ ©3i к у л к ш кер1нер. Кыздар мен ж ш ттер бул жагын 6i3ci3- ак катырып койган. Олар кез келген ортада колдаспак т у г т к¥шаК- тасып та, cyfiicin те амандаса бередг ЖаЬанданып жаткан жас- тарымыз жана мэдениетке кез1м1зд1уйреттг Ешк1м тацгалмайтын, еш м м сокет керм ейтш дагдылы KopiHicKe айналган. Неменеге болсын кез уйренбесш, кез уйренген сон ерен етпей, етщ елш, суйегщ с cinin кетедг А л суйекке сщген д е р га кепру онай емес. Рас, кейде улкен киллер: «Апыр-ай, мына жастар не болып ба­ рады? ¥лда - уят, кызда эдеп жок. Ж урттан HMeiiin, кымсынуды бш мейдг Улттьщ касиеттен журдай болып айырылган», - деп бастарын шайкап, налып жатады. Кезге тжендей кадалган тал- гамсыздьщты керген сон, кынжылмай кайтедг Алайда себебш сараламай, салдарына ренжш ж урм 1з бе деймш. Сол жастар ас- паннан тускен жок, баска когамнан келген жок, казактьщ жершде, казак отбасында туып-ескендер. Оларды cerin, айыптаудан бу­ рын аяуымыз керек шыгар. 0йткеш жастарды былай койганда, солардыц елуд1 ецсерш, алпысты алкымдаган эке-шешелер1 мен ж етш стщ желкесше, сексеннщ cenripiHe шьщкан ата-эжелер1 Keuieri жалпыга ортак кецестж идеологиямен тэрбиеленгендер гой. Улттык салт-дэстур, эдет-гурып, улттьщ таным-наным, улт­ тык уждан дегендерден epiKTi-epiKci3 турде аулактап калгандар. 52

сез АНАСЫ - с Т о й л ар д а «бата б ер щ 1з» десе, «мен райкомда ю тегенде...» бата мен тосты ажырата алмай мэцпрейтш дер, «той баста десе, «Подмосковные вечера» деп ацырайтындар, «немерем н агылшын» деп мактанатындар бул кунде жетерлш. Осыныц б Keuieri откен когамдьщ курылыстыц, сыцаржак саясатыньщ бу жемкл. Кецес оюметш щ улкен 6ip кателгп - эр алуан улттардьщ тэн тш ш , дш ш , улттьщ купдыльщтарын жойып, барлыгы капка салып, 6ip колга устатуга куш салганы едк Айдап орг nipin жусату максаты тупкш нги болмаганымен б е л г т дэре icKe асты да. Кецес еклметшщ курамындагы эр улт эр децгейде бабасыныц салып кеткен онеге жолынан жацылды. Озше гана улттык касиеттер1элйредь Соныц нэтижесшде урпак T3p6necii дэстур жалгастыгы бузылды. ¥л мен кыздыц арасындагы к жараткан табиги ерекшелжтерше карай, ем1р-тфшш1ктеп мiн парызына карай тэл!м-тэрбиенщ езгешслжтер! мен эдю-тэсш ескерус1з, TinTi эдеш сырылып тасталды. Жайшылыкта елеуйз KopiHeTiH 6ip гана мысалга зер салы шы. Юшкентай булд1рпин аягын басып, касьщ устауга жар соц, балабакшага барады. Бакшада улы кайсы, кызы кайсы. болмеде уйьщтайды, 6ipre оредь Bip жерде шеппнедй 6ip ж кшнедь Еш нэрсе жасырын емес. Куш бойы 6ipre ойнайды, устасып та, кушактасып та 6ipre ЖYpeдi. Баланыц аты - бала| мен кыз элденеге келюпей, 6ip-6ipine тш типзш , урысып та кал; Одан да арырак KCTin, жудырьщтасып, тебелссетш де кездер1 Аражш жок. ¥лга - кыз, кызга ул жагаласып, карымтасын тарып жатады. 0 Jiri улкендер айтатын «именудщ» балапан ка кайырылып, «тецдектщ» дэмш ерте татып оседь Енд! осы же улттьщ тэрбиенщ кандай ул п сш K e p i n турсыз? H ici де жок. А «улдар неге орескел, кыздар неге эдепйз» деп репжим13. Тары бидай оргымыз келедь «Ер мен эйелдщ айырмашылыгы жок : Де дуниенщ шыркы бузылады» деген екен кытайдыц улы ой гуламасы Сыма Сян.

Бабалар аманаты Ka3ip, кудайга шук1р, казакша балабакша да, казакша мек- тептер де кун еткен сайын кебешп келедь Алайда, eKiHiiHTici сол, шынайы турдеп улттьщ бакша да, мектеп те жок, ягнн улттык таим-тэрбие, улп-енеге ошагын калыптастыру ani еленбей, хальщ педагогнкасына мэн бершмей, баягы сартап болган кепке ортак ecKi кецестж жолдан тастабандап айырылмай келеъпз. ©ткенге - салауат, «суйек аман болса, ет жетшер» деш к, 61- рак е н д т м 1з не? Бурын орыс бола алмай кара тер болуш ы едш, енд1 агылшын боламыз деп далбацдап жатырмыз. Онын устш е «еуромодель» деген тагы косылды. Сонда казак кайда калды? Онсыз да ат тобелш дей аз хальщпыз гой. Казактьщ болашагы yniiH , ул т ретш де тутастыгымызды сактау yniiH жас урпакка ар- налган салауатты да сауатты улттык багдарламаныц кажеттьшп кун торпбш е койылатын уакыт элдекашан жеткен. Амал канша, кузырлы мекемелер немкурайдылык пен бодандьщ пспхологиядан ажырай алмай отыр. •к Ж $: Ата кещ л1 куш не келш ез калауымен эцпме айтканда ым- д1 болсын б1рден баурап алады. O cipece алдында отырган адам сез ты цдауга ынталы болса, TinTi аркаланып, тау суы ндай та- сынып агыла беред1. Нукте, yTipci3 зырылдатады екен деп ойлап калмацыз. А та ap6ip сезд1 магынасына карай айтылу эуешмен, ыргагымен, бфдс кальщтатып, б1рде аскактатып, б1рде баяулатып, ym pin экетед1. Оган созге карай кубы лган бет-элпеттщ кимыл- козгалысын косыцыз. Ата егер актерлш енерд1 тацдаган болса, сахнаныц кайталанбас хас me6epi болар едк Э йтеуф , шабыттанып сейлегенде тыцдаушысы арбалады да калады. Тещ регш таре умытып, тыцдай бередг Жальщпайды. Б угш и эцпм ес1 де дес- теленш, тегшш басталды. - Казак халкы ацгарлы ойын акаусыз ж етмзетш , аз сезбен жойкын ой айтып, пернелеп те, термелеп те сейлеген тшге шешен халык едг «Туйе мшген казак терт ауыз елец бшедЬ> демекнй, ка­ 54

сез а н а с ы - сел зак сездщ мэнш багалаган, сездщ neciiie емес, жуйесше жыгылг сезге токтаган ел. Ата-бабаларымыз шеннен шешендшт1 жога мэртебелеп, тугы ры н бш к кетерген. «0нер алды - кызыл Ti деп тш ш еб ер л т н онердщ кешбасына койган. Бурынды-соц дэу1рАм1зде He6ip от ауызды, орак тш д 1 кара кылды как жарг шешендер мен шашасына шан жукпаган, кемешнен жел е тургандай ацкылдаган жыраулар откен. Жез тандай, каусырма акындар мен алыска талмай шабатын нагыз талые танау, тас о тулпардай тацды-гацга асырып сез маржанын теккен жыршы еткен. М уныц бэрше тарих куэ. Сол майталман маркаскалар, 6i3re жеткен мура куэ. Алайда олардыц ешкайсысы кауым алдь да сэлемйз сез бастамаган. Алыска бармай-ак карапайым мысал KejrripeftiH. Аман-сау бармысыздар, агаларым, Кайырган ак ж1бекпен жагаларьщ. Слздергс сэлем 6epin, сез бастасам, ТЫмд1 жацылдырмас бабаларым, - деп той-томалактарда ек1-ек!ден жуптасып отырып, кара елевд сайыска тусет1 н айтыстарда алдымен улкендерге, жалпы, Kenniifli амандасып алып, содан кешн гана айтысты желклмен жалгастырат Осы 6ip шумак жай елецн1ц езшде каншама тек тш к , i3er-KypN жатыр. А л егер айтысушы жуптыц 6ip жагы ацгалдыкпен сэлем сез бастаса, карсы жактыц кармагына онай iniHeTiH. 0р1птес, алдыменен аманбысыц? Б1лмеген аман жайын жаманбысыц. Сацлактын топтан озар 6ipi десем, Катарга жете алмайтын шабанбысыц, - деп сезбен шалып, э дегеннен карсыласын сынга алып, ек басып, 6ip шумакпен-ак беллн кайтарып тастаган. Айтыс бает май жатып соккы жеп, арыны кайткан акынды ары карай тыксы Киынга туспейтш.

Бабалар аманаты Кай кезде болсын сездщ басын сэлемнен бастау - адамньщ езш де, езгеш де сыйлаганы. Сэлемдесу адамдарды 6ip-6ipiH e i3eTTi етш, езара жакындастыра туседг Сэлем парызын елемеген есердщ жолы болып, басы сыйлана коюы емталай. Маган ашыган коже экелпп, - дед1 ата. Bip екшн, 6ip мазмунмен айтылып жаткан эц пм ен щ ашы- малга барып ырелгенше озге болмаса, мен тацгалмаймын. Окыс буры лыс, шалт кнмыл, шорт кесу - ата мшезшщ 6ip кыры. «Казактьщ кара елещ ку/иретш, Онда 6ip сумдык сыр бар естшмеген», - деп акньщ акын М укагалн ардактаган кара елецд1 ата да кастерлейтш. Эр кез эцпме айтканда сез арасында утымды келирш, кисынымен косып отырады. 0 3 i де кара елец улпам ен табан астында елец шыгара салады. Шамасы, жас кезшде жуптасып олен айткан айтыстарга тускен болуы керек. Атага коже куйган кесеш усынып турып: - А та, е зщ 1з тойдагы айтыстарда елец айттыцыз ба? - деп койып калдым. Ойымда турган сурак дыбысталып, ауыздан шыгып к ета . «Тым болмаса, сусынын iuiKeH соц сурау керек едьау» деп iurrefi ем щ цм . Тегш де, алдымен булд1рш , содан кешн екш етш женскен эдет емес. - Жок, - дедд ата. - Ондай енер маган жукпады. BipaK жэкем, экемд1 айтам, жас кезшде тойларда суырып салып айтыса беред1 екен. А л Момынкул кекем той-жныннан калмайтын сауьщшыл cepi едг Калпагын кырлап кшп, кыз-келшшектермен кыргын айтысатын кемекеш кесш ген елецнп болатын. Эпкелер1м Убнян мен Элнман кермаралдай кершш, талай тойлардыц сэш болып, айтыста елец айткан. Олар мундага дешн кара елецдд киыстырып ацырата беретш. ¥мытпасам, менщ архив!мде Олнманныц аузы­ нан жазып алган 6ipa3 елецдер болуы керек, - деп кеседеп калган сусынын iniyre KipicTi. Арага кеп уакыт салмай, эцпм е жел1сш тагы улатты. 56

- Кара елецмен айтысу алыстан ат арылтып эдеш пдеп ба 6ipre 6ip сайыска тусетш атакты акындардыц дуб1рл1 айтыстар баскаша. Жеке акындардыц айтыстарын ешюм еншшеп, е меннпктей алмайды. «Б1ржан мен Сараныц айтысы», «Жам мен К¥лмамбетт1ц айтысы» деп авторларыныц аты-женг айтыстыц шыгу тарихымен коса айтылады. Солай сакталады кара елец - нагыз хальщтык онер. Той-думанныц кызыгы у тойдыц салтанатын асыру уш ш , кеншдд KOTepin желпшд1ру \\ айтылатын жалпыга ортак онер. М ундай айтыстарга ше елецшшерд1 былай койганда, тш ш щ e6i бар, елец сайлауга кары ж ететш , б1рсыдыргы дауысы барлар ез катарлары айтыса беретш. Ондайлар казактьщ кез келген ауылында ке кездесетш. Хальщтык дегешмнщ тагы 6ip ce6e6i - айтыста т терец ойлы, ушкыр тшдй кернекп шумактар, етек-жещ ерш сездер алгашында «пэленшенщ айтканы», «тугеншенщ уйк~ деп иесш щ аты коса аталганымен, ауыздан-ауызга кеш1п т ла келе шыгарушыныц аты умытылып, елецн1ц кепке тэн бо калатындыгында. 0лец ereciHin тез умытылатыны неге десен, улкенд1-к1 той-томалактардыц барлыгы айтыс-думансыз етп ей т1н. Э р сайын эрк1м эдем1 уйкас, жаца шумактар шыгарады. Энеге! y n r in i, тэрбиел1к мэн-магыналы, OTKip эз!лге курылган уты сездер гана есте калып, толып жаткан айтуш ылардыц eciM умытылады. Мысалы, «ойланбайтын к!с!де акыл болмас, а сыздыц еш ce3i макул болмас» деген сездщ макалдан кай жер1 о согып тур? Осыны халык жабылып шыгарган жок, 6 ip адам ай гой. BipaK каз1р кара елецнщ neci - хальщ. Хальщтын казынас эдеби мурасына баягыда айналган, - деп ата бегелдг «Б1-ы-ы; деп элдене ойына тускендей сэл унй з отырды да: - Эй, балам, кара елец жайлы эцпме e3meH-e3i козгалып к£ «Осыны айт...» деп 6ipey бeлгi 6epin жаткандай. Мспщше, ай туратын энг1ме бул. Олай болса, мен саган жуптасып айтысу не екенш тусш д1решн. Казактар улкен тойларын жер аягы ке

Бабалар аманаты жадырап жаз шыкканда, ел жайлаута конган кезге ьщгайлайтын. Эсии, казактьщ тойларыныц бар кызыгы - ашык аспан астында ететш. Айтайьщ, кыз узату тойында конактарга табак тартылып, кымыз бен шай iininin, аксакалдар дастарканга бата берген соц тойбастар айтылады. Ж т т т е р калыцдык отырган отаудыц жа- быгын Typin ж1берш, ат устшде ацыратып той бастайды. Эрк1м ез ойынан шыгарып айткандьщтан тойбастар елещнщ улгшер1 кеп. Мысалы: Ж1бек шашбау артына бос тастаган, ¥сынады бойжеткен шай тостаган. Той бастаган жай елец айту емес, Бул да енеге арткыга ой тастаган, - деп ары карай «кызыл ала теселген сырмагыцыз, кутты болсын шымылдьщ курганыцыз...» деген секшд1 куттьщтауын айтып, кызга бакыт тшейдд, жаца OMipiHe сэттш к багыштайды. Кыздар да 6ip-eKi ауыз леб1з бшд1рш, «тогыз» беред1. «Тогыз» деген - орамалга тушлген такия, ж1бек белбеу, кестел1 беторамал, сакина, жузш, бшезж, селкебай секшд1 келем1 шагын буйымдар. Тойбастар айтылып бггкен соц гана кекпар бершедг Бэйге, кыз куу, аударыс- пак, курес, жамбы ату деген сиякты тойдыц нагыз кызык-дума- ны енд1 басталады. Тойдыц осы тектес кущцзп ойын-тамашасы таркаган соц, к е п т г е дешн 6ipa3 дамыл болады. Т1ршЫк-ты- нысы терт тушкпен байланысты казак ел! той кезшде де малыныц камын умытпайды. Койын коралап, биесш агытып, сиырын сау- ып дегендей, шаруаларын жайгастырган соц, кешкл сауыкка тагы жиналады. Каз-катар пзшген кшз уйлердщ ipreci Typiледi. Мундай тойга арнап тжкен уйден кереге йшнен усталатын шид1 алып тастайды. Кереге кездер! ашьщ болуы керек. Уйдщ iini-сыртына алаша, текемет, сырмактар теселедг Кыз-келшшектер уйдщ шпнде оты- рады да, керегенщ ар жагынан олардыц тусына ер-азаматтар жайгасады. Ер мен эйел жуптасып тертеу болып айтысады. Жас 58

сез А Н АС Ы - с ерекш елтне, дауыстарыньщ уйлейм сэйкесттне карай, eKi не eKi келшшск немесе 6ip кыз, 6ip келшшек жуп болады. EKi - езшше 6ip жуп. Жуптьщ 6ipi - жетекпи айтыскер де, eKi сьщары оган ijiecin, суйемелдеп отырады. Айта кететш 6ip ж айтыска тек жастар гана емес, ез тургыластарымен кекселе eMiH-epKiH сез кагыстырып, айтыса 6epeTiH. Булжымайтын тэ бойынша айтысты ерлер жагы бастайды. Олецмен амандас есендесш, айтысуга руксат сурап, епш ш -тш ек айтады. К келшшектер жубы жплттер елец бастаган екен деп, бфден елшл коймайды. Bipa3 бэлсш ш , кад!рш бiлдipiп тэкаппарлана Жшттер сабыр сактап, 4зет-курметпен «теки атаныц баласы е/й деп, «аккудыц кеплд)ршдей керп тсщ » деп кара елецнщ кай гын сыпырып, калай да айтысуга табандыльщ танытады. Ож ланып сез бастаган ж тттермен кыз-келшшектер мулде айтыс коятын да жайы бар. Айтыска Kipicnec бурын катац ескершетш 6ip кагид айтысушы жуптар 6ip-6ipiMeH аталас, суйеп жакын туыст катынастары болмауы керек. Буган ешкашан жол бершмег Казак угымында карындасымен, к е л т м е н немесе ага-тшйм, айтысыпты деген сез жок. Мыц да 6ip бшместшпен абайсыз ондай 6ip жагдай ушыраса калса, ол - ете уят, TinTi суйекке та саналган. Жалпы, жеп атага толмагандарга айтысуга жол жок. Сонымен, айтыс басталды дешк. Тунп тойдыц айты барысында не айтылмайды дейсщ! Амандык-саульщтан бает алып, ары карай эдем1 эзш-оспак та, сынасып кагысу да, Ti ащы эжуага дешн KeTin калуы мумкш. Эрине, айтыстыц де осындай жел сезге, жадагай тужырымдарга курылган екен десе кателесесщ. Кара елецде ем1р-т1ршшштщ мэн-магынасы, эл жаратылысы, адамдьщ мшдет-парыздар, эдет-гурып, салт-дэст табигат тылсымдары, сушспеншшш, кыскасы, козгалмайть такырып жок. Ол енд1 айтушылардыц epeciHe, карым-кабш алымына байланысты болган. Айтыска туспеген былайгы жур scipece улкендер жагы кайсы топтыц айтысы кызыкты, кгмдерд

Бабалар аманаты айтысы шебер деп, аралап тыцдайды. Эр жуптыц ез тыцдаушысы, колпаштап отыратын ез жанкуйерлер1 болады. Тунп той тац агарып атканша узшмейдг Адам тугип кой мацырамай, жылкы юсшемей енер сикырына енш кеткендей, жаздыц туньщ аспанын эн кернеп жатады, - деп ата сезш догарып, темемсше кол созды. Баганадан 6epi эцпме кызыгына тусш, шылымы шектелш отыр ед1... - Кешн заман езгерд1, - дед1 ата б1раздан соц. - Когамдьщ курылыстыц агымы жаца арнага бет алды. Жацаныц бэрш жаксы деп угу - Ty6ipiMeH кате тусшж. Кез келген жаца куры- лым ез1н турактандырып, у с т е м д т н орнату ушш байыргыны талдап-талгамай, байыбына бармай, кирата келедг Егер сол ки- раулар 6ip халыктьщ ата-бабасынан 6epi келе жаткан улттык мураларына багытталса, киянаттыц ец зоры да, сумдыгы да сол болганы. Тенкер1стен соц казактьщ да еж елп TipnimiK салттары, удь picTepi epiKci3 бузылды, езгерюке тустг Оньщ жаксы тусы да, керегар жагы да жетерлж едг Соган орай адамньщ cana-ce3iMi, угым-TyciHiri баска калыпка бей iMделе бастады. Бурын болмаган кезкарастар бой кетсрдк ¥лттьщ болмыс, улттьщ каддр-касиет езге багытка бурылды. Эрине, муныц 6opi лезде б!рден болган жок. «Тасын ала берсец, тау да таусылады» дегендей, шетшен мужше бердг Эйтсе де, тамыры теренде жаткан халыктыц зердесш б!ржо- ла курдымга Ж1берс алмады. Кудайга niyKip, He6ip KacipeTTi басы­ нан етю зш , ciHipi созылса да, тамыры узшмей, шама-шаркынша казак eni ecin-OHin таршшш етш жатыр. Сол хальщтыц жадында кара елец у л п с1 эл! сакталып келедь Рас, кара елецнщ мэн- магынасы езгерш, кешн косылгандары толып жатыр. Мысалы, «колхозымда мш бар ма, коллективсгз кун бар ма...» немесе «гру­ зинский шайыц курсын, араккумар байьщ курсын» деп эндететш болды, - деп ата ез сезш e3i мазактагандай кекесшмен мырс етп. Шынымды айтсам, элп кызьщ шумактарга кулуге шак калып ед1м, атаныц райын байкай койып, ез1мд1 тежед1м. 60

сез А Н АС Ы - се, - Жуалы ещ р ш д еп к еш н п елецш ш ердщ 6iperem ме£ досым Еркшбек ед1. Куш бупнге дешн «Еркшбектщ салган э деп кенекездер есше алады. Еркшбек Сауранбеков, Сагынд Курманбеков ушеум1здщ достыгымыз туралы саган бурын талай энпме айткаимын. Ерекец маркум суцгак бойлы, ак; куба] келбет1 кел1скен ж ш ттщ терей ед1-ау! Жас кезшде елец айткан, ой бозым-ай, туйдек-туйдепмен тегетш. 0м1ршщ соцына де! туган жер1 Жуалыда партия, совет жумыстарын аткарды. 0 з ( з1мен айтсам, «ауылдьщ аткамшерЬ> кызметш абыроймен icTi арына келецке туслрмей ем1рден eTTi. Мына Тельман экесше кат уксайды, м1нез1 де аумайды. Ерекец сиякты сырбаз да кербез бол ecTi. ©лецшшдплн бшмеймш, 6ipaK бул да эке жолымен парт кызметшде жур. Онын жасында Казакстан астанасы - Алма каласыныц идеологиясын баскару оцай шаруа емес, - деп сезш кайырды да, ун-тунйз 6ipa3 отырды. - Кара елецге байланысты езепмд1 ертейтш 6ip екшш халкымыздыц осы 6ip гажайып мурасыныц жиналмай, жуйеле зерттелмей, шашыранды куш калып бара жатканы. Карт ем1рден еткен сайын, алдьщгы буынныц катары сиреген сай кара елец улплер1 де селд1реп кетер ме екен деп кауштепсм. 0 шшке карай, жастар бул енерден куралакан калган. ©йткеш т< жиында дайын музыкага билеп, композиторлардын дайын э айтуга уйренген, - деп ата эцпмесш токтатты. ...Арада жылдар OTTi. Ата ем1рден еткен сон ез1ме аманат е калдыргаи жазбаларын караганымда баягы ез1 айткан ©лил* апаныц елецдерш кездест1рд1м. «Бепмшенщ айткандары» i 0лиман апаныц улкен кызынан жазып алган елецдер де 6ipina екен. Баска да жеке-жеке кара елец шумактары эртурл1 дэпт беттершен жш ушырасты. Кешн 1989 жылы «Жазушы» баспасынан «Кара елен» де1 комакты к1тап жарьщ кердг Ауыз эдебистшщ телбасы, хальщ] 6ipre замандардан етш келе жаткан рухани байлыгымыз к елец улгшершщ топтамасы екен. Кара елецдерд1 ел шпнен

Бабалар аманаты нап, саралап, эдем1 тусшштеме жазган казактьщ белпл1 акыны Оразакын Аскар едк Оттец-ай! Атам бул ютапты керсе, келер ур­ пак; yniiH бага жетпес ic тындырган акынга алгысын айтып, бата- сын берер едг.. KiM бшсш, 6ip еюшпинщ орыны толганын рухы бш п, акынды желеп-жебеп жур ме екен... •к к к Ата эцпмесш тетесшен Kipicneci3 бастап жюсрдг - Кандай халык болсын оныц жер жагдайы мен турмыс- Tipnimiri сол халыктыц болмысына, мшез-кулык жаратылысына оз тацбасын салып, санасына сщ еп ш белгЫ . Алла Тагала ка­ зак халкын 6ipiH-6ipi сагынысып журсш, 6ipim n кад1рше 6ipi жетсш деп эдеш улан-байтак жер 6epin, сол кершш жаткан кец жерге ала булттан тамган тамшыдай казактарды сирек шашып ж1берген секшдь Бэлюм, содан да болар, ата-бабаларымыз Kici керсе, куаныпты. Танысын-танымасын ушыраскан адамга сэлем 6epin, жен сурасып, эп-сэтте кедерпсп шушркелесш, уршьщтай ушршш кетед1 екен. Эрине, токтаусыз алга жылжитын OMip ез- repicci3 болмайды. Хальщтыц эдет-гурыптары, Yдipic-дaFдылapы заман 63repiciHe бешмделш отырады. BipaK ежелден келе жаткан улттьщ касиеттер, улттык белгшер жогалса, онда жеке атауга ие болатын хальщ ретшде кун! 6iTep сдг Ол - KacipeT. Ол - соры кайнап, сормацдай болган хальщ. Е н т м н щ басына ондай кунд1 тугызбасын. Казак халкы - езш щ кат-кабат тарихында He6ip нэубеты асулардан асып, басынан талай зобалацды кеппрген, муцы кор- даланган niepni хальщ. Сонда да езше тэн улттьщ калпын шамасы жеткенше сактап келедь Соныц 6ipi - адамга ушрсектш. KyHi бу- riHre дешн ауылды жерлерде бейтаныс адамдардыц ез1 6ip-6ipiMeH амандасып, «жол болсын» айтып жатады. Ал кужынаган халкы бар калалы жерде кездескеннщ бэрше сэлем беру мумюн емес, - деп ата ундемей калды да, тсмею шеге бастады. ...Кейде калада журш-ак козше K03in тура тускен адамга ун­ демей ете шьщсац езщнен-езщ бipтYpлi кысылып, ыцгайсызданып 62

сез а н а с ы - сел калатын кезш болады. Егер танымасан да, жанарьщ тже ушыра кан Kicire сэлемдессец, элдекалай кещлщ ceprin, 6ip жаксыл жасагандай жагымды сслмде боласыц. взгелерд! бшмеймш, езй солай кершедг Менщше, сол сез1м ертеде еткен бабалардан ка ган канымызда бар касиет болса керек. Bip жагынан, бала кезщ, кулакка куйылып, кекейге тушлген тэрбиенщ де эсер) улкен ( деймш. Анам Мухаммед пайгамбарымыздьщ хадистсршдеп солс жайлы айтылган есиеты кайталаудан жалыкпайтын. Хадис' «Сэлем - Алланыц жердеп ес1мдершщ 6ipi. BipinMeH-6ipiH с лемдесш журщдер. Мусылмандар 6ipiHiH касынан 6ipi eTin ба] жатып та сэлемдескендер1 жен. Сэлем 6epymi сэлем алушынь eciHe сэлемд1 салганы yniiH 6ip дэреже артык сауапка ие болад] Байкаусызда 6ipey солемщд1 алмай калса, 6apoip сенщ сэлемщ одан repi жаксырак псршггслср алады» делшген екен... - Эй, балам, калгып отырсыц ба? - Атаныц дауысы шыккан; елец eTin, басымды кетерд1м. - Жога-а-а, эцпменщ жалгасын кутш, жай темен карап оты мын, - дед1м. - Онда ары карай тыцдагын. Казак - тым туысканшы бауырмал халык. Жеы атага дешн бауыр-туыс, агайын, одан э жекжат-журагат болып, жалгаса бередя Иен далада кездескен е казак амандасып-есендесш, ата-тек сураса келе м ш детп тур 6ip кшдш араласын тауып алады. «Оу, баягыда бэленбай дег атамыз йздщ елден суйек тютеген, сол эжем1здщ торкшдер1 екен гой, ойбай-ау, нагашы екешлз гой», - деп айдаладан жиен табы кетедй Казак - мияныц тамырындай m iri кабат-кабат хальщ. О «еурай келе катыны карын беле шыгыпты» дейтш1 сондьщт гой. Кейде эзш-шынын араластырып «eKi казак кездесе калса, асым амандасады» дейтш сездщ астарында жайьщ кецш, жа Кын Mines халкымыздыц даркан ниет! кершедя Казактьщ ултт: бтм-болмысыныц 6ip ynrici сол егжей-тегжейл1 сэлемдесш, ж еурасып, туысканы мен жекжатын тауып алатын бауырмашы журагатшыл, к еп и й л д тн д е жаткан жок па! - деп жан-жагы

Бабалар аманаты желпше карады. Элденеге кещл1 толганда осылай айдынданып калатын эдетг Ата кеп кутюзбей эцпме сарайынын eciriH тагы ашты. - Алысты жакындатып, жатты туыс етш, жагасы —жайлау, Te6eci кыстау болып журетш кецколтык казекемнщ аяк астынан тарылатын да кез1 бар. « К е ц т 6ip атым насыбайдан калатын» ак пешл ата-бабаларымыз дурыстап сэлем бермегенде, берген сэлемд1 елеп алмаганда кещ лш е дык Tycin, кейде оньщ аягы кышкыл екпеге, TinTi ешггендипкке айналган жагдайлар да болган екен. Б1здщ Эулнеата жакта ел т ш д е п кэрщулак эцпмеш ш карнялардын айтуынша, Сыпатай батыр мен алты алашка аты эйгШ Кенесары султаннын арасындагы салкындык сэлем алмау- дан ушыккан деседг Сыпатай батыр Кенесарыга колын усынып, сэлем бергенде айбыны аспандап турган султан камшысынын ушын немкурайды устата салган кержедк Эрине, ешкайсысымыз бул жагдайдын басы-касында болгамыз жок. Ацыздыц аты - аныз, мумкш султан мен батырдьщ арасындагы кикiлжiннiн баска себептер1де болуы мумкш. Эйтсе де, казак халкынын сэлемдесуге ерекше мэн 6epin, оньщ астарына салмак сала караганы даусыз. «Kiniinefim болганнан Kiiuipemn кетпейсщ, еркемрек болганнан улыльщка жетпейсщ» дeйдi екен даналар ce3i. Ещц мен саган сэлемнщ ен жолы улкенш айтып берешн. Ол - шацырак сэлемi. Kici ушне келген адам уйде 6ipey болсын- болмасын амандасып мредг Уй иелер1мен сыртта ушырасып, eciK алдында есен-саульщ сурасып алса да, табалдырыкты аттай бере сол уйдщ шацырагына, отыныц басына сэлем бередь Казак халкы шацыракты, табалдырыкты жэне 6eciKTi касие™ санайды. Уй табалдырьщтан басталады, шаныракпен ецсе кетеред1, бесшпен урпагы еседь Эрммнщ от жаккан, урпак ecipreH уш - езше кутхана. Сондьщтан келген адамньщ Kici уши сыйлауы шацыракка сэлем беруден басталады. Алда-жалда сэлем бермей Kipin келуд1 казактар текс1здш кередь Kaftcbi6ip аргы жагын апырып, 6epri жагын жапырып журетш эцгудш, Kicmiri аз пенде болмаса, бы- 64

сез а н а с ы - селш лайгы казак журты дэстурден аттамаган. Рас, пнгылы арам жау немесе эдеш бэле 1здеген буйеш кисык, бас араздыгы барлар сэлемс1з Kipyi мумкш. Ерте кезде болжаусыз келin калган кудайы конак Kici ушне баса-кектеп юрмейтш. Ат уетшде турып «KiM бар-ау» деп, «тшдес», «сейлес» деп уй сыртынан дыбыс 6epin, eciK алдында адам турганын бшд1рген. «Сыйласан сыйысымды боларсьщ» демекпп, бул да - езгенщ ушн кад1рлеу1, шацырагын курметтеу1. Уй nenepi аса 6ip п ей ш тар, куырылган ку nieMini саран болмаса, сырттан ун естшген сон, кеппкпей далага шыгады. Осыган орай Айдабол шешеннщ: Сырттан келген мейманды, Сэлем 6epin, кол алсац, Bipmiiii еткен курмсп н. «Туещз», —деп туе 6epin, Шылбырына оралсац, Екшнп еткен курметщ. EciK ашып енпзш, Корне твееп, к¥п алсац, YiniHini еткен кызметщ, - деп айтканы бар. Казак эдептен аспай, Kici шацырагын сый- лай бшетш адамнан сэлем!н де, ьщылас-пейшш де аямаган. Бул - гасырдан гасыр асып келе жаткан дала этнкасы. Осы конакка байланысты ырымдарды бшесщ бе? - деп оз багытын езгерте салды. Сштщей тынып, каннен-каперйз бейкам отырганда тебем- нен тускендей койылган суракка сасып калдым. Жылдам жауап кайтаруга жадыма жарытымды ештеце тусе коймай, богеле берд1м. Тыцдаушыдан лезде жауап берупйге ауыса салу оцай дей- ci3 бе? - Конакка «конаккэде» айткызады, - дед1м. Аузыма алгаш тускеш осы болды. - Ол ырым емес. «Конаккэде» - дэстур, - дсд1 ата сезш шегелеп. 65

Бабалар аманаты Мен ойша «ырым, ырым» деп Ki6ipTiKTen барып, сез1мд1 эрец бастадым. - Конакка ас экелгенде уй neci тамактыц дэмш алдымен 63i татады. Ас дэмд1 spi адал дегенд1 бидаргеш. К°накка кетж не- месе сызат тускен акауы бар ыдыспен ас бермсйд1. Ол - жактыр- магандык, жартыкеш кецш белу болып саналады, - дед1м. Осымен кутылып кетем бе десем, ата менен кезш алмай, «бар бшгенщ осы ма» дегендей сураулы жузбен т т р е ш п карап отыр. - Конак; б1рдене жеп аузы шайнацдап уйге юрмейдг Ол баска жактан тойып келд1м дегендей, келген уш н менсшбегендей кершедг KepiciHnie, конактьщ кайтар кезде 6ip тушр ipiMniiK пе, Курт па, мешз бе, жеп, аузы кимылдап шьщканы жен дейдг Дэм тартып, тагы жуздесуге жазсын дегеш екен opi уйден курауыз шьщпау KepeKTiriH мецзегеш, - дед1м. Атада ун жок. Туткнылдан тосын сауал койып, ес жигызбай есецпретш тастайды да, осылай yHci3 бакылайды. Онсыз да б1рдецеш кисайтып алам ба деп журетш жазган басым атаньщ от- ты жанарынан жасканып, елерменджпен тагы сейлед1м. - Келген конакты сырттан карсы алып, уй neci eciKTi 03i ашады. Конакты алдымен Kipri3in, сонынан уй ereci Kipefli. Ал конак кетершде eciKTi конакка ашкызады. Уй neci eciK ашеа, конагын кугандай, конагынан кутылуга асыккандай кершед1 дейдк.. Мипаздап, сузгщен етюзш, майдалап сейлеуге шама кайда, алажаулы епндей селд1р-селд1р болса да, ойыма тускенд1 эуш- р1мдеп айтып шыкканыма да niyKip! - Ы-ы-ым, - деген ун шьщты ата жактан. Коштаганы ма, жаратпаганы ма - ажырату кнын. «Енд! не болар екен»-д1 ойлап улгергешмше сезд1 63i демдеп экеттг MeHi жайыма калдырганына куанып, эцпмеге кулак турд1м. - Конактьщ да тур-тур! болады. Казактьщ конагын Теле би бабамыз тертке белштг Арнайы конак, кудайы конак, кыдырма конак, кылгыма конак. Арнайы конак - ат арылтып шалгайдан арнайы келетш бауыр-туыс, нагашы-жиен, куда-жекжат, кимас 66

сез А Н А С Ы - дос, сырлас жолдас секщщ кецш жакындар мен елге кад!рл1 жырау, куйнп-жыршылар. Мхне, булар - сыйлы конактар. К конак - жолаушылап журш, кездейсок ат басын TipereH к у й Heci оны бурын кермеген. Танымайды. B ip a K «кырьщтьн - кыдыр» деп eciriHe келген сон, курмет керсетедг Бул - ( болатын конак. Кыдырма конак - ауыл-ауылды аралап, ек Konipin, 6ip жердщ соз1н екшпп жерге жетюзш, ет жеп, ki iniy yuiiH сабылып журетш сандалбай, далбаса конак. Кыл конак - кайсы уйдщ тут1ш шыкса, сол жерден табыла ке адам. Колына ш нгенш жещн, аузына тускенш кылгиды, калг жымкырады. Уй-уйден тамак андып, толымды дастаркан гзд суганак конак. Мше, касиетщнен айналайын Толе би жары казактьщ конактарын осылай жшктепт1, - деп муштегш TeMCKire кол созды. ...Б1здщ уйге де конак коп келедк Барлыгы атаны 1здеп, ар келедг Келетш жендер1 бар гой. Ата - Ай мен Кун секшд1 ортак жан. Ай мен Куннщ мешр1м-шапагаты, арай-шуагы б жанга ортак болганымен жердеп пенделер сан алуан. Эрк OMip дейтш улы кошке Lnecyi эртурлг Т1ршшктеп басып о сурлеу-сокпагы да эркалай. Bipey тойып журед^ 6ipey т журедй енд1 6ipey - озып, 6ipey азып журед1 дегендей, ось 6ip-6ipiHe уксамайтын адамдар атага келin жатады. Kejiyjiepi б болганымен, Ke ryjiepi белек. Bo36ipeynepi кандай камалга Tipe бшмей келin, шыгар eciKTi таба алмай калатын да кездер! бо Осыдан б1рнеше кун бурын ymMi3re cipiHKe кара сыйднга ж т т келдк Алдынан eciK ашып eHri3in, амандасып карсы а Есендштен сон ол езш б1здщ елге, ягнн атаньщ руына жн барын б1рдеи ескертш улгерд! 03i козыдайтын койдай мею сейлейд1 екен. «Жиенмш» деп еркшси ме, элде мшез1 сол - кимыл-козгалысында 6ip кepдeцдiк бар. Басын шалкак у' кеудесш кецге салып, айналасына тэкаппарлана карайды. адамньщ пиренгеш кызьщ кершед1 екен. Содан атага бары Ж1Г1ттщ ез1н 1здеп келш турганын хабарладым. Ата «ке

Бабалар аманаты дегендей басын изеп, жен ыцгай танытты. Конакты атанын, бел- мес1не оздырып ж1берд1м де, 6epi келш, шай койдым. Эдетте, атадан айбынбайтын адам кемде-кем. Атаныц алдына соткар - монтиып, мьщты именш, койдан коцыр, козыдан жуас болып келуип едг Мына ж т т т щ екшш болекше, арындап тур. Мумкш батылдьщ упин ептеп б1рдеце урттап алды ма екен? Тш м жазыкты, ондайлар да ушырасады. Б1раздан соц уйд1 KOTepin экетердей атаныц каЬарлы дауы- сы естшдь Не болып калды деп аягым-аягыма жукпай, атаныц белместе таяганымда: - 0секп осекшшер жетюзед1! Eci дурыс еркек осек тасымайды! Пошел вон, дурак! - деген зшд1 сездерд1естдам. Казулы турган орга ездншен кулагысы келген адам болмаса, мундайда кезге туспей, аулак кеткен жен. Kepi бурылып, куйын куган кацбактай асуйден 6ip-aK шьщтым. 1ле-шала элгш деп тэ- каппарлыгынан журдай болып, салы суга кеткендей ш ш Tycin, «жиен» ж т т 6epi келд1. Не булд1ргенш кайдам, аспан мен жер кезше кершбей, 39peci кеткенi анык. Тшелей сез ecTircH бул байкус Tyrini мен1ц де журепм атша тулап, пзем д1ршдеп тур. Озш аяп кетт1м бе: «Шай шпщз», - дед1м. «Мынаныц eci дурыс па» дегендей аларып 6ip карады да, сырткы есжке беттеп ед1... Кешлслздеу K e p iH icT i шарлап кеткен ойым атаныц дауысынан c e p n m i n шыга келдг - «К^онак атацнан улкен» дейд1 б1здщ казак. Кудайга inyKip, бул уйден де Kici аягы Yзiлмeйдi. Кайр осы уйдщ майльщ-сулыгы езщсщ. Момышулын 1здеп келген адамнан «юмсщ» деп сурамагын. EciK кезшде KiciHi тургызып коймай, «уйге юрвдз» де. Уйге K ip re H соц, «торге шыгыцыз» де. Kici ушне келген адам канша асыгыс болса да, ызе 6yryi керек. Казак салты солай. Асып-текпе ас бер- месец де, куыс уйден кур шыгармагын. Тым болмаса, нан ауыз типз. Менщ кiмдi калай шыгарып салатыныма кецш бeлмeгiн. Хальщтыц ежелп салтынан аттамай, келшдш жолыцды жасай бергш, - дедг 68

сез АНАСЫ - с Тацгалмай кервдз! 03i куып шыгады, маган «курметте» «Молданын icTereHiH ктеме, айткан ын icTe» деген секшд1 с бул? Bip жагынан, кец ш м конылтаксып, жасып калдым. дейтш1м, ак пен караны туе токтатып туешгеннен 6epi жа ата айткан казак жолы кезге канык, бойга эбден сщген шар> гой. Оны эл1мше орындап та жургендеймш . Сонда дей ay, ютегешмнщ 6spi елекке куйган судай, баянсыз болгань MyMKiH 6ip шалагайлык ж!берген шыгармын, kim бшеш, ацд калып, жен-жобаны белден басып Kerri м бе екен. - Эй, балам, мен сеш жен бымейд] деп отыргам жок кой, ата. Апыр-ау, ойымдагы ещме жазылып кала ма, 6ip емес емес, ылги осылай сырым эшкереленедь Атаныц кермес pin, бшмеси бшш коятыны, кекейщде турган келденец жобаламай, тебесшен деп басатын байкагыштыгы маган куп сол cecкeндipeдi. - Жалпы, келш болу киын, - деп тагы 6ip туткныл сезд1 меледь - Оныц ш ш де казакка келin болу оцай емес. Ал каза ш ш де мен секшд1 атак-шатагы кеп кыцыр адамга келш бо лу... - деп кезш аударып-тецкерш, eKi колын eKi жакка жайд - понятно тебе? - деп дауысы кетершш кетть - Понятно мне, - дегеннщ менщ аузымнан калай шьщк байкамай калдым. Ата каркылдап кулш ж1бердь Мен эдетте уйде ешкашан ша сейлемеймш, былайынша да агып турганым шамалы. «Ку] атын малта койгандай» орысша жауап катканым атага к еетшее керек. - Kipyre бола ма? Оздерщ кещлдклцдер гой, - деп осы г Бэкец белмеге бас сукты. Жуз1 ете жайдары кершдь - KipriH, - дед; ата. - Бупн сен де жас когадай майысып, к сызылып, сыпайы болып турсыц гой. - Аударманы бшрд!м, - дедд баласы кещлд1 унмен.

Бабалар аманаты - Кутты болсын! Кердщ бе, енбектщ касиетш! Ракатта- нып жаныц жай тауып тур. Ертец автор естшенде сенен бетер куанады, разы болып, алгысын айтады, - деп ата баласын кол- паштап жатыр. - «Bip серкешке ею ер талтацдайды» деген секшд1, - деп Бэкец жымиды. ~ Не? Кайталап айтшы! - дсд1 ата жулып алгандай. Алматыныц как ортасында туьш-ocin, орысша окыган бала- сыныц аузынан кунде айтыла бермсйпн таза казакы соз TipKeciH ест1ген1не тацгалгандай. Орысша сойлегенде, орысша жазганда суда жузген бальщтай i3 туирмей кететш Бэкецнщ казакшага келгенде суршетш тустары бар едг ~ «Bip серкешке ею ер талтацдайды», - деп Бэкец кайталады да, - мен бул созд1 апамнан - Зейнептщ мамасынан ест1генм1н. Оныц M9HiciH апам маган топтпнтеп тусшд!ргеи болатын. Ертеде 6ip жолаушы туманды куш адасып, аты да, ©3i де эбден калжырап келе жатып, шагын ауылга кезшедг Уй тацдайтындай шамасы жок, ауылдыц ш етш деН жупыны уйге ат басын п р ей д ь Уй nenepi калжырап турган жолаушыны кабылдайды. Отагасыныц мацырамадан жeтi-ceгiз emKici бар екен. Bip серкеini не конакка бата жасатып, конагасы 6epin, кондырып аттандырады. Конак кеткен соц уй neci аспанга карап, колын жайып: - О, хак тагала! Шацырагыма мейман ж1берген1це тэубе! Bip азаматтыц алдында жерге карамай, марка болмаса да, серкеш сойып, буйырган Heci6eciH алдына тартканыма шуюр, in y K ip ! - деп Жаратушыга да, езше де разы болып, кецш келдей шалкыпты. «Tonip жарылкасынды» кайта-кайта айтып, коштасып аттанган жолаушы ауылына аман-есен жет1пт1. Келген соц ауылдастарына: «Жол азабын Kepin, тарыгып келе жатканымда кудайым мен1 Kici Кад1рш б1лег1н уйге кез кeлтipдi. Суйепме дей1н су eTin, малмандай болган MeHi ат уст1нен кайтармай, ушне Tycipfli. Серкеш сойып KyTin, eciM/ii жигызды. Жасаган жаксыльщ 6epciH сол шацыракка!» - деп кец1л1 кек аспанга шыга мактаныпты. Сейт]п, 6ip серкеш eKi 70

сез а н а с ы - сел ерД1 талтацдатыпты, - деп Бэкец жатка бшетш эцпмесш айть шыкты. Ата пешлдешп ракаттана кулдк Осылай мешрленш кулген кезге кершбейтш сикырлы сэулелер уйге толып кеткендей, айг ла керштенш сала бередь Алды катты, ещ сусты KepineriiT ат жарк eTin жадырап кулгенде калткысы жок жас баладан аум калады. - Тек казактьщ жаратылысына жарасып турган касиет к бул! - деп ата ушатын кырандай комданып, eKi иыгы кетери! KeTTi. - Кудайдьщ KyflipeTi, элпнде 6i3 конак туралы сейл отырганбыз. Сен1ц серкешщ соныц жалгасындай уласа кет Жокка жуйpi к жетпещц, бар болса, берген жаксы. «Жасырган жогалар, бергенщ оралар», - деп отырушы ед1 эжем маркум. Kici: «Берген уйде береке бар. «Берекем» деген - перпптенщ ат Бермейтш уйде 6iTe бар, «6iTe» деген - шайтанныц аты. Пнгы тузу адал адамньщ бергсшнщ есесш Алла 03i толтырады. Kipr нщ берекес1н перштелер коргап турады. Пешлден ортаймацд муктажга кол созудан танбацдар», - деп отырушы ед1 рахметл Айналып келгенде мунын 69pi - халкымыздыц даралыгы м даркандыгы. Солай ма, Баха? Ата кецш тускенде баласын осылай еркелете атап, жарылк коятын. - Солайы солай гой, папа. BipaK «торге шыгыцыз, торге ш гыцыз» деп ж-ypin, конагы кожайын болып, ©3i табалдырьщтан а' сыргып калган да сол казак емес пе? «Мына сездА, шынымен, осы айтып отыр ма» дегендей ата ласына кадала карады. Жаца гана жазыла сейлеп, жадырап оть ган атаныц жуз1 KypeHiriiT, мацдайындагы эж1мдер бурынгыд да терецдеп кеткендей кершдь Сыздап турган 6iTey жаран аузын тырналагандай кек]рсг1н каре айыра терен 6ip Kypcin.ii д - «Кезек - eKi, Тэщр - 6ip, есец 6yriH кетсе, ертец кайтад Деген бабаларым. Канша кожайын болып кокацдаганымен шь Дьщ кезге 6ip шукиды. Жерд1ц - ез Heci, елдщ ез KHeci бар. «К

Бабалар аманаты асканга - 6ip апат, кешрлше - кесапат», астамшыльщ аспаннан кулатпай коймайды. Жамбасы жерге согылганда мрме екеш eciHe 6ip тусер. Дуние - денгелек, езгеге ютегенщ алдыцнан еселенш шыгады. Ол - жаратылыс-тipшiлiKTiн кагидасы. Тек казакка кудай ынтымак-б1рлж, намыс 6epciH де! Доклад окончен! Мен демалам. Кетщдер! - деп ата б1зден тез1рек кутылгысы келгендей колын сермеп, e ciK T i нускады. Атанын, коцш куш неге курт бузылды, эцпме неге жылдам узшд1, ол жагын саралап жатпай, бугш п естшешмд1 кунделжке тус1рд1м. Ол 1973 жылы карашаныц он тогызы, дуйсенбшщ туш болатын. ...Осы эцпмеден 6epi талай тан атып, талай кун батыпты, талай су жерге сщштг Ойыц T y rm i тусще юрмеген галамат ©3repicTep OMipre келшт1. Ата-бабаларымыз армандаган, армандап кана коймай, найзаньщ ушымен, кылыштьщ жуз!мен, бшектщ купи- мен коргаган тэуелс1здшке, еркшджке колымыз жеты. Лайым узагынан болып, тубшщ кайырын бергей! Менщ бугшде кайран калатыным - атаньщ co3i. Конак пен уй neci туралы карапайым эцпмеден ерби келш, астарланып, куламастай кершген алып мемлекеттщ, курыштай берш деген когамдык курылыстын, су аягы курдымга кетерш сол кезде ка­ лай болжаган? Козге шукымай коймайтын шындьщтыц 6ip келерш кандай куд1рет аузына салган? Буйрек тубшде бугып жаткан ол сыр атамен 6ipre Kerri . к 'к ^: Ата жайдан-жай эцпме бастамайды. Ал бастаган екен, ол такырыпты Mopecine жетюзш, тиянактамай коймайды. Телефонный бейсауат сылдыры себеп болган сэлем жайлы эцпменщ шетше эл1 шьщпаганы анык. Оныц ары карай жалгасарына KyM9Hci36iH. Тек сары ала тацнан басталатын, б1тпейтш, козге коршбейтш куйбецнен жайбаракат отырып, эцпме тыцдауга мурша кайда. Кел1мд1-кет1мд1 Kici бар, дайындайтын ас-суыц бар, арасында 72

дукенге жупресщ, ата мен Бэкецнщ редакцияларга, Жазушы одагына апарып беретш , алып келетш жумыстары да ме менпнпмде дегендей, эйтеу1р, кунд1з тыным жок* Дамыл бо тын, тыныштьщ кушагына оранган шапагатты тунд1 кутет1 сондьщтан болар. KeniKi астан соц казан-ошак басындагы шаруаларымды рет 6epi шьщканда Бэкецнщ атанын белмей жакка бара жаткан K03iM шалып калды. Улеймнен кур калардай артынан укщ уштым. BipaK eciK алдына ентелеп жеткешммен кшт токтады Токтаган себеб1м, кейде атага Kipin барсац, «мен сеш шакырг жок» деп кайтарып ж1бередь Мен кез келгенге буртнятын с шальщты екпелепш емеспш, 6ipaK та атаныц элгшдей кабь дауынан кешн унжыргам Tycin, белб1реп-селб1реп калатын I MicTiriM бар. Ka3ip де жубайымныц артынан ербшп эншешн б салуга именшектед1м. вткенде Бэкецнщ соцынан шесе Kiprern баласына карап «некерщд1 ертш негып журсщ» дегенде болме ыткып шьщканымды калай умытайын. Бэкен секшд1 куйк калын емес, сыртка бшд1рмеймш дегенмен эсернилдтм оп-о элс1здшке ауыса салады. Бул - мен in осал жер1м. Соцынан оп жеп, ок1нет1н тусым да - осы. «Корьщпас келш кой басынан коркады» дегендей, кебш атадан коркуга ез1мд1 алдын ала дайындайтын сняктымын. естнт1н1ме, 6ip нэрсеш кнсайтатыныма сенш алацдап журем атаныц дауысы каттырак шьщса, карадай зэрем ушып, жан жаЬаннамга 6ip барып кайтады. Эйтеуф, жаным шуберекке ту журед1. Аса сез1мтал, ерекше туййкп ата менщ болымсызга б бырап, ж1б1м босап шыга келетш кем1сттмд1 ацгаргандьщ эдеш тарпан мшезш жш корсете ме деп те калам. Пышак та дпшен жузделмейдй оны бабына келпрш етмрлейтш асыл к рак кой. Мынау кызыл-жасыл кез тартып кубылган жалга адамдар арасында эдшеттен княнаты басым, мешр1мнен г Катыгездш K o o ip e K екенш жете бшгещцктен, ез басынан оны етюзгещцктен меш жасьщ болмасын дейтш шыгар. Тарпылма

Бабалар аманаты кшздей бос болмасын, жаксыныц да, жаманныц да аягыныц астында басылып жататын тесешштей KOHTepi кенбк болмасын деп сэт сайын кайрап, жанып шыцдайтын секшд1. Окта-текте шелдетш барып, кай нардып молдф суын бергендей кетермелеп те ж1беред1. Кеше «осы уйдщ майльщ-сулыгысыц» деп атак-дэреже берш, компит1п тастаганда эуеленш-ак калганмын. Жш суыргандай ойымды суыртпактай келе экельбалалы eKeyiHiH касына каймыкпай баратын сылтау тапкандаймын. Кеш- Ki ас пшлгел! 6epi едэу1р уакыт OTTi. Ата шайды тамактын соцы­ нан кем дегенде жарты не 6ip сагат уакыт салып барып ппедь Сол мерз1м таяды, ата шелдейтщдей уакыт болды. Шай жабдыгын тездетш жасап алып бара кояйын деп, ез1мше iu iK i есеб1мд1 ту- гендеп, юке K ip ic in кетпм. Мен шай экелгенде: - Кдйырымды TipniK жасаган екенсщ, - деп жатыр екен ба­ ласына. Бэкецнщ Kenieri аяктаган аудармасын айтканы шыгар деп болжамдап ед1м, соз теркйп мулде баска болып шьщты. - Пенде нпркш асыгын кунде алшы Tycipce де, басы ауырып, балтыры сыздамай турмайды. Ауырмайтын адам жок. «Аурудыц eMi - саудыц сэлемЬ> дейдг Ец 6ip сауабы улкен сэлем - сыркат адамныц колын алып сэлемдесш, кещлш сурау. Жаны мен тэш б1рдей киналып, «элдекалай болам» деп кецип кугпт, журеп каяу тартып жаткан Kicire жылы-жылы сез айтып, рухын кетеру ауру адамныц кеципне - медет, бойына куат бередг «Жаксы соз - жарым ырыс» деп тегш айтылмаган. Сол ауру адам Алла емш салып жа- зылып кетсе, сенен жэрдем кергендей кездескен жерде ьщыласы ерекше болады да журедг Неге десец, жайшылыктагы сэлемнен наукас кездеп сэлем Hiн орыны езгеше, жеш белек сезшедь Жаман айтпай жаксы жок, бул дуниедеп татар дэм1 таусылып, казаны тецкершсе, Tipi кезшде сэлем 6epin, кещлш сурап турганыц yuiiH, и р л т н щ соцгы кундершде тшдесш калганыц упин езще риза боласыц. «Эттеген-ай, сонда неге бармадым» деп екпиштщ уыты журегщд1 езбейд1, - дед1 ата. 74

сез АНАСЫ - с Енд1 тусшд1м, багана Бэкен ауырып калган жолдасы кецш н сурап келген едк - Ну-у, папа, тенд1рш ж1бердщ гой. Оньщ наукасы катты е жай ауру. Сыркаттанганньщ 6api еле берсе, Жер шарында < калмас ед! гой, - дед1 баласы. - Оцпменщ 03eriH куаламай отырсьщ, - де;п ата. - Eipmnr нак сенin жолдасыц туралы айтып отырганым жок. Ауырып! зылган жан - олжа, аман-есен аягынан турып кетсш! Екшш адам ауыр наукастан кете ме, жецш-желш сыркаттан кете ме, кынк етпей кнсая сала ма - 6opi 6ip кудайдьщ колында. Сош «адам - api жол, api жолаушы» дейдх Кез келген адамньщ жет api кателiктсрiмеп esi басып етер eMip жолы бар. Ол - соныц ж ягни адамныц e3i - жол. Сонымен 6ipre отырсац да, турса уйыктап жатсац да, сен бул пэниге уакытша келген жолаушы Бэр1м1здщ баратын, токтайтын межемлз - 6ip. Сондьщтан ел елмейтш кезш пенде бшмейдь Бул 6ip Аллага аян. Ал, ушшш 6i3fliH эцпмем1здщ Heri3ri аркауы «сэлем берген - саульщ бсг деген мэселе болатын. - Уш куннен 6epi сэлемдерщ эл1 бп:кен жок па? - дед1 Б; 03iHiH кияцкы сейлейтш эдетше басып. - TipniuiiK бар кезде сэлем де 6iTnefifli, - дед1 ата кесе тастап. Сэл кщгрштен кешн тагы 6ip эцпмеге ойысты. - Сэлемдесу - apoip саналы адамга парыз. Эйтсе де сэлем пейтш, сэлемдеспегеннщ MiH болмайтын, кайта жен бола Ke3i бар. 0 м1рден сыбагасын ойып алып, терт жагы тугел ку£ болып журсе де, езект! жанга - 6ip ел 1м. Eipeyre ерте, 6ipeyre ] эйтеу1р, кайтпас жолга 6ip кетем1з. 0л1м айналасына каше ауыр тиедк Асарын асап, жасарын жасап, эбден картайып кай болса да, артында калгандарды 6ip сшкштш кетедь 0p6ip ад жакынынан айырылу - мына жалган дуниенщ елшем1мен ал Да, кайгылы жагдай. Сондай адамы кайткан каралы уйге келг

Бабалар аманаты сэлемдеспейдг Сэлемдесу - амандьщ сурау. Ал адамы ел ген уйде кайдагы амандьщ. 0л1мге келгенде, казак дэстур1 бойынша, дауыс шыгарып жылап Kipefli. Кощл айтады, токтау, басу айтып, уй иелершщ кещлш демейдг Бурынгы кезде адам кайтыс болганда жакындары, кевдл жетер сыйластары алыстан «ой, бауырымдап» ауылга карай ат койып, шауып келетш. Элп, жайшыльщта атпен ауылга шауып юруд1 жаман ырымга жорып, тыйым салатыны сондьщтан. Peri келш турганда айта кетейш, жаксылык хабарды, журекжарды куанышты жетюзгенде де атпен шауып келедг BipaK м ш дегп турде: «Сушнпи! Сушнпп!» - деп орамал булгап, жар салатын болган. Иэ, сонымен, уш каралы, журеп жаралы болып отырган адам- дардыц кезшше баска кюшердщ 6ip-6ipiMeH жалпылдап сэлем- десш жатуы да - улкен эбестпс. Олар амандьщта емес, ол1м уетшде бас косып тур. Сол уйге алыс-жакыннан агайын-туыс, жекжат- журагат та жиналады. Олармен жэне кептен кездеспей журген таныстарды кергенде, ен, алдымен, конin айтысып, каза артыньщ кайырлы болуына ниет бшд1ру керек. Содан кешн жылап отыр­ ган азалы жандардыц касында дабырласпай, былайырак кагабе- pic онашаракта сыпайылап амандаскан peTTi болады. Казгр талай жерде Kepin журм!з, ол1мге келген кейб1реулер тук болмагандай, 6ip-6ipiMeH самбырласып есендесш, TinTi жанальщтарын айтып жатады. Оны айтасьщ, эл1 суйек шьщпай жатып, ыржьщдасып туратын келенелздж те кездеседг Каралы уйге кещл айта келген екеистн, казаны кайгырып кад1рлеу керек. Bipeyflin Kicici елее, каралы ол, Каза керген ж уреп жаралы ол, - деп улы Абай айткандай, езеп ертенш отырган уй иелершщ кайгысына ортактаса бш. Кыска ма, узак па, жолдьщ т yriini не кел- мейтш пенде жок, ез отьщньщ басына да келерш умытпа, - деп ата кабагы туйше алдындагы кесеге карады. «Б1стьщ шай экелешн» деп аккуманды кетерш болмеден шыга жонелд1м. 76

Мен шайды жаналып экелгешмде Бэкец элденеге мэз бол кулш жатыр екен. - Ей, неге кулесщ? Ол кулетш нэрсе емес, - дед1ата. - Мон ныц шпнде лыпасыз турган адамдар 6ip-6ipiMeH эдеттеп сэлемдеспейд1. «Бу жещл болсын», «су жугымды болсын» кана амандасуы керек. Казакта кун баткан соц келген адам «к жарык», «кайырлы кеш» немесе «тушщз жарьщ болсын» деп Kip Бул - K9fliMri амандасудыц орнына журетш сэлем сездердщ т Сол сиякты ас шилш жаткан дастаркан устнгс келin калган к «Ас дэмд1 болсын!» - дейдь Дастаркан басындагылар «айткан келсш» деп жауап кайырып, келген KiciHi дэмге шакырады. ' макка тойып келсец де, дэм татудан бас тарту - казак угымы кэшрдщ кылыгы. Ал ас imin отыргандар келген адаммен алысып амандасуга турмайды. Казак дастарканнан, дэм-туз ешк)мд1 улкен санамаган. «Bip кун дэм таткан жерге кырьщ сэлем» дейпш сондыктан. Халкымыздыц 03iHe гана тэн бул 6ip - ерекше таным-нанымы. Кдз1р орныцнан турмасац, даст' каннан кетершмесец «сыйламады» дейдп Салт-сана, улттык угь туйшктщ езгергеш бул, - деп ата шай iniyre ден койды. Бэ атаныц узш сш пайдалана кететш эдепмсн сезш шш экетть - Б1здщ казактар конакка барганда мш деты турде кепп журедь «Точность - вежливость королей» деген казакка келме\" Keniiry салтка айналып кеткен. Ел дастарканга отырып, та жеп жатканда келетшдер бар. Мумкш езш KyTKi3in, дэреже асыргысы келетш шыгар. Олай дейтгшм, сол Kemirin келетшдер KemipiM сурайтындары сирек. Ocipece кызмет1 ipmey Kici бол дастаркан басында отыргандардыц сакалдысы да, сакалсызы жаппай ере турегелш, жапырлап кол алысып, терден орын сайл 36ireprc туседп Ал ол болса, тамак imin отыргандардыц усын Колын алып болган сон «колымды жуып келейш» деп мшдетей Ата кулш Ж1бердп - ¥лттык психологияныц езгерген1 дегешм сол гой. Эйтп Казак дастаркан басына кол жумай отырмайды. Содан кешн

Бабалар аманаты болсан; ол бол дастаркан басынын, астын берекесш алмай, бэрше арнап, жалпы сэлем 6epyi керек. Казак салтында келген адам отырган кепш ткке сэлемдессдг Эрине, конак шакырып отырган уй иесшщ жен! белек, конагын турып карсы алып, кошеметтей 6epciH. Арнап шакырган соц конактан конактыц артыкшылыгы жок. Ертеде жасына карай отырып, жагына карай сейлеупи едг Улттык сананыц босауы бурауы кемдерд1 жетшд1рш, кебейтш жатыр, - дед1 ата. - Содан кешн «мен барганда орындарынан турмады» деп eKneci кара казандай болады гой, - дед1 Бакытжан. - Иэ, озш зор санайтындар кещлше алады немесе казак салтын бшмейтшдер ренжид^ Калай болганда да муныц ар жагында еркеюректш кылтиып тур. «Теректщ басын кетергеш - жемюшщ жоктыгы, пенденщ кеуде кетергеш - жетесшщ жоктыгы». Шамалыга ппренш, кеудесш кеп кетеретшдер кшэмшш, кекшш келедь Баскалармен жш-жш сэлем1 жараспай, кеюрешп журедг Kiнэмшiлдiк, кекшшдш - адамды акыр T y 6 i кор ететш, жалгыз калдыратын кесел, - деп ата токтап калды. Bip жак касын Kepin уншз отырды. Бул - eciHe 6ip нэрсе тускенде KepiHeTiH белп. - Тшм1зде «сэлемi жараспай жур», «сэлем1 тузу емес» дeйтiн т1ркестер бар. Бурын аралас-куралас журген адамдардыц ара- сына белгш1 6ip себептермен салкындьщ Kipin, амандаспайтын кездер1 болады. Бул ек1 жакка да оцай емес. Тусшген адамга шаншудай кадалатын жагдай. Сэлемш узгеннен ешюм жещлдш таппайды. Кещлшде - сыз, иыгында зш салмак журедг Эрине, ем1рде не болмайды, кунделжп прлжте кем-кет1кт1 басынан ет- юзбейтш адам жок. Алайда т е з1 м д т к пен сабыр сактау, Keini- р1мдшш касиеттер1 эр адамда эртурл1 децгейде. Б1реудщ екпе- pemini ж1бек орамал кургаганша тарап, екпелескен адамымен сэлем iH тез тузеп алады. Енд1 б1реудщ eKneci сараурудай созылып, узакка KCTin калады. 78

сез а н а с ы - сел - Сонда калай, папа, 6ipey сенщ кецшще карамай ренжгг ундемеу керек пе? Ет пен суйектен жаралган адамньщ оган шама жете бере ме? - дед] Бэкен. - Эрине, калдырса, кешл неге налымасын. BipaK KeiuipiMfli деген кеменгер бар емес пе. KeniipiMfli болу осалдык емес, езге алдында жецшу де емес. Ол - улы касиет. Кепир1мдш1ктщ т казыгы - TyciHicy. Эр нэрсенщ паркын уккан гана Keniipi болады. Ал туйш судщ тубшде мешр1м, ракым жатыр. Ме р1мдшш, кенир1мдЫк адам жанын сулулайды. KeniipiMfli ада Алланыц кевдпипп мол дейдь Алла да тэубеге келген пенделер1 KeuiipiMMeH карайды екен. Ал 6i3 жаратушы кудай емесшз гой деп ата 6i3i e одырая 6ip карап койды да, - бастапкы айтып отырг сез1мнен жацылып калдым. Балам, кай жерде узшш ед1? - д тшелей менен сурады. - «Б1реудщ ашуы ж!бек орамал кургаганша...». - деп esivt «куймакулак» тьщдагыш eкeнiмдi бшд1рмекип болып пысыкс нып келе жатыр ед1м, ар жагын ата 03i ijiiri экетть - Е-е, иэ, сондай тш табыса алмай кырги-кабак болып кыц райып журген юсшердщ балалары да тоцмшездш таныть бурынгыдай араласпай, 6ipiHiH ата-анасына 6ipi сэлем берм журет1ш кездеседь Бул - тым жагымсыз кыльщ. Бойы ocin, _ ганасы жетшмей жатып кецшше епгпк уялату баланыц кат гез, тоцмойын болып ocyiHe себепкер болады. Ересектер 03i ре ж1ген адамына баласыныц да сэлем бермеуш каласа - онда с> адамныц ез перзентшщ болашагына мэн бермеген таяздыгы, ба тэрбиесшщ кырларын елемеген э л й з д т . Осы жерде Мукацн «Абай жолы» романынан 6ip нэрсе ейме Tycin отыр. Кунанб ага султан мен Жтптек руыньщ басты адамы Бежей арасын дау туындап, аягы улкен жанжалга согатын жер1 бар. EKeyi 6i 6ipiHe ата жаудай атырылып жургенде Абай Бежейге кол кус рып, сэлем бередь Бежей алгашында тацыркап калганым жас Абайдыц сэлемш ыкыласпен кабылдайды. Кабылдап ка Коймай, шын пейш1мен батасын бередь Экесш щ жауы бол

Бабалар аманаты журген адамга бала Абайды не итермелед1, акыл айтып, жен кер- сеткен KiM дерсщдер. Ол - Абайдьщ анасы ¥лж ан жарьщ тьщ . ¥лжан анамыз Абайга: «¥лкендер б1рде тату, б1рде араз бола бередг Бежекещп керген жерде сэлемщд1 тузу бер. Bip кезде жак­ сы керген жакыньщ едг KiM тентек, KiM макул, кайдан бшдщ? Эке душпан десе, сен эдш бол! Жамандыкка KiM табылмайды, жанашырдан айырылма», - дейдг Ананьщ парасаты, анальщ асыл касиет деген, баласына керсетер улп-есиет деген осындай- ак болар! - деп уйде б1зден баска да адам толып отыргандай ата жан-жагына масаттана карады. Ата езгенщ нускалы iciHe риза болганда тау копаргандай аркаланып кететш. Бул да улыльщ шыгар... - Амал канша, - дед! ата, - топырактан жаралган, кам сут емген пендем1з. Эркайсысымыздыц акыл-сана, TyciHiriMi3 эркалай. Кейде 6ipre ecin, 6ipre ойнап, тай-кулындай тел журген балалардын, ренжгсш калатыны бар. Кейб1р ата-аналар жендьженс1з к и л т п , орынсыз байбалам салып, балалардын арасына туседг ¥лкендер балалары унпн кышкыл сезге келш, аягы дурдараздыкка уласып, сэлемдеспейтш тустары кездесед]. Тебелеспейтш бала болмайды, таласпайтын ит болмайды. Екеушщ де кактыгыс-жанжалдары узакка бармайды. Кун кез1шьщса, буга айналып ушып кететл н шоп устшдеп шьщ секшд1, 6ip айналмай балалардын да, иттердщ де шекюулер1 беккуге уласып журе бсредг Осындай 6ip сэттж етпел1 екпелерге бола ересектердщ езара амандаспай, сэлем парызын мойынына жуктеп журу1 юсшкке жатпайды. Баланьщ аты - бала, ici кашан да шала. Сол балага жол керсетер басалкылык улкен- дер тарапынан болмаса, ездер1 уятка калады. IpireH айранньщ кайта уйымайтыны секшд1, бурынгы татульщтан айырылып ка- луы эбден мумкш. «Татульщ - табылмас бакыт» дейд1 халкымыз. Сол татульщ тузу сэлемнен басталып, сэлеммен жалгасады, - деп ата энпмесш тужырымдады. Ек1 ел1 ажырамайтын узын муштегше темею кипзш жатып баласына карады да: 80

сез а н а с ы - се - Эй, Черновик, баганадан 6epi козгалмай отырсьщ, аягы ауыртып алмагын, - дедк Ата сиякты басы шлмеген, Ti3eci бугшмеген кайсар ер мшезд! катал адамныц баласына елж1рей сейлеу1 элем бар мешр1мш уйе салгандай эсер ети . Иэ, ата - катал а 6ipaK катыгез емес. Каталдык пен катыгездпспц айырмашыл улкен... - Бал тэтт1 болмаса, шыбын уймелей ме, - деп жымиды Бэ1 - Эцпменщ кызыгына Tycin, аякты умытыппын. Ka3ip балко шыгып, кшжене т1земд1 жазып келейш. Сендер тагы эцпме ai сыцдар ма? - деп 6i3re карады. Елгезектенш «иэ» дей жаздап, дер кезшде ершмд1 жымк) койдым. Эцпмеш мен емес, ата айтып отыр гой, ол Kici ушш жа 6epin, жазьщты болудан кудай сактасын дещз. - Сеш бшмеймш, 6i3 упин эл1 ерте, солай ма? - дед! ата м карап. - Эрине, ерте, - деп куанып кетпм. Ыстьщ табы суып гермеген эцпмеге куштарльщ ед1 M e n i куанткан. - Эй, элп Ержан купик 61зд1умытты гой. - Атаныц уш жумсак естшди - Азанда апам хабарласкан. Олар бупн Шамалганга ко ка кетт1. Амандьщ болса, екьуш кунде кайтады, - деп неме жайлы соцгы жацальщты айтып берд1м. - Жолаушылап жур екен гой, жаксы болыпты. Жолдары а болсын! - деп ата баласымен 6ipre белмеден шыкты. Мен терезе желдетюштерш ашып, шай ыдыстарын жи 6epi келгешмде сагат ruii он б1рден жаца кулаган екен. Шыньи бул - 6i3 ушш эл1 ерте мезпл. Ата тун бойына берекел1 уйык алмайды. ¥йкы кашса, ой басатыны белгijii, атаныц жанын жеп жеп уйьщтатпайтын ecKi жаракаттарыныц орыны ма, элде журе] муз болып каткан эдш етйздш тщ азабы ма, оны кабыргас! баткан адам гана укса керек-Ti. Ата кебшесе тан алдында 6i байсал тауып, кез! Ынедь Сонда да ерте оянады. Кунд1з туею ас

Бабалар аманаты кешн шамалы мызгитыны бар. Bipre турып жаткан кезден 6epi атанын осындай эдсттерш бакылап-байкап журемш. Кез келген уакытта 6ip нэрсеге кажет болуым мумюн. Сондьщтан сергекткке мен де уйренд1м. Кусуйкыльщ эдет ата колына коппп келмей турып-ак бойга сщген. Жубайымньщ жш-жш тесекке танылып жатып калатын сыркатына бола койшылар секщщ отырып калгуга дагдылангам. Ауру кузеткен адамга жумсак тесек пен мамьщ жастьщтьщ кажетi жок, агаш орындьщтын устшде отырып та коз шырымын алуга болады. ...Атаньщ касына кайтадан жиналганымызда Бэкец экесше карап: - Папа, жаца «немерец жолаушылап жур» дегеннен 6ip нэрсе eciMe Tycin KeTTi. Б1лги сураймын деп, 6ipaK peTi келмей жур едг.. - Сурагын, - дед! ата. - «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстагы шал келш сэлем бередЬ> дейтш создщ магынасын онша укпаймын. Сонда калай, алты жасар бокмурынга алпыстагы карт барып сэлем 6epyi керек пе? Мен бала кез!мде ауылга барарда: «Ошакбай, Таубай, Сулеймен, Айсадьщ, Нэмет аталарыца алдымен барып сэлем бер», - деп тапсырушы едщ гой. Мен ауылга бара салып, сол аталарга сэлем 6epin шыгатынмын. BipaK Алматыдан келген маган б1рде- 6ip алпыстагы адам келш сэлемдескен емес. Олай болса, ж а ц агы айтканымызбен кабыспай турган жок па, - дед1 Бэкец. - Бул мэтелдщ Heri3ri магынасы тарам-тарам тамырланып, теренде жатыр. Тлкелей созбе-соз алпыстагыныц алтыдагыга барып сэлем беруш айтып турган жок. Казак халкында сэлем берудщ ерекше елеул1 екенш, оган мэн бершетшш, ец бастысы, жолаушы жолыныц курметт! де улкен екенш айтып тур. вйткеш ертеде каз!рпдей хат-хабар, барыс-кел1ст1ц оцай орындалмайтын кез1нде ел-журттыц, жер-судыц амандыгын жолаушылар аркылы 6inin, жолаушылар аркылы хабар тарап отырган. Ауыл мен ауылды, ру мен улысты жалгастырып байланыстыратын дэнекер - сол жолаушылар болган. 82

С03 АНАСЫ - с е Казакта «адам уйден кырьщ кадам аттап шыккан сон - сэшр» дейтш коне сез бар. К,анша дегенмен кюшщ ез оты басынан, уйреннпкп ортасынан суырыла шыгып, сапар ineryi турл1 кнындьщтары болады. Б1реудщ салкын кабагына кезп эдшетс1з сез ecTyi мумкш, 6ip жерде шелдейд1, мандайынан : ететш кез1 болады. Тунеген жер1 жайсыз болар, жалгыздык рер, уй шин сагынып, кещл1 кулазыр. Айта берсе, жумырба! пендеге жол жургенде не кездеспейдд дейсщ? Уакытша болса сапардагы адамнын торыгатын csrrepi болмай коймайды. Соньи 6ipre жолаушы ел кередк жер коред1, эр елдщ езше тэн ерекшел угады, бейтаныс адамдармен танысып-бппсш, epici кен Эйресе бурын ауылынан шалгай шыкпаган жас ушш Tipur талгамы, eMip тэрбней жол уетшде айкындау кершедк Адам же себепйз шьщпайды. К^андай да 6ip оймен, бeлгiлi 6ip максат сапар шегед1. Bipeyi - бш м , 6ipeyi - бауыр-туысын 1здеп, 6i жиендеп не кайындап, енд1 6ipey базаршылап дегендей, эйтеу! кещлде 6ip ниет болады. Адамньщ сол ниет етш шыккан му' максаттарынын icKe асуына тшеупидей болып, алдында ка жол кесшш жатады. Жас адамды сынагысы келгендей, шыц, шираткысы келгендей ер мен ылдиын, бурылыс-бураланын а тосады. Жол бойында нелер жок дейсщ?! Тфшшнстщ сан ал кам-карекетш жасап т1ршер журед1, пэнн ем1рдщ кыскалы уктырып унйз мулпген мазар-корымдар жатады. 0ткенд1 ум пау керек екенш есще салады... - деп ата окыс ундемей кал Алые кнырларга ойы озып Kerri ме, кезш 6ip нуктеден алмай, сше карап отырды. Элдекайдан ойы кайта оралды бшем, селт е сезш тагы жуйелеп экетть - Казак атам кашанда кара жолды кад1рлеп, жолаушы Курметтеген. Жол мен жолаушыга байланысты ырым-жор гыларды, дэстурлерд! калыптастырган. Сол ырым-тыйымдард жоралгы-дэстурлердщ эркайсысыньщ i3ri Tmeyi, ак ниеп бар. «' лы болсын», «сапары еэгп болсын», «алды ашык болсын» деп а жолга журетш адамга «жолашар», «жолаяк» деп аталатын дэег

Бабалар аманаты жасап, шыгарып салады. Адамы жолаушы журетш отбасы 6ip малый сойып, ауылдагы улкен-ьйпиге дастаркан жаяды. Кдриялар жолаушыга арнап, бата бередк Бата деген адамга рухани куш-куат беред1, кещлге медеу, журекке сешм себедк Ал сешм - улы куш. Ак журек болып жолдасыц, Адалдьщ ceHi колдасын! Алымды болсын шабысыц, Найзадай болсын намысьщ! Ер жштке бэр! - сын, Киындык кореец, мукалма! Ауырльщ керсец, жукарма! Дак TycneciH ар мен багыца, Аман барып, есен кайт, Максат еткен жолыца! - деп алгаш рет сапарга шыгатын жаска бата бередг Эрине, айту- шысына карай ак бата турлершщ He6ip шурайлысы бар гой. Жас адам озшщ кара шацырагына, улкен уйлерше Kipin тазе бугш, дэм ауыз rain шыгатын салт жэне бар. Жолаушыныц анасы не апа-карындасы 6ip жапырак нанньщ шетшен TicTeTin алып кояды. Бул «дэм тартып, отбасына есен-сау оралсын» деген ниеттен шыккан. Кешн жолаушы келгенде сол нанды катып калса да жейдг «Тгстелген нан иесш кутш, тшеулес болып турады» дейтш наным болган. Бул - Ka3ip мулде умытылган ырым. Сонымен, «журген жерщ MefiipiMfli, кайырымды болсын, басар жер, асар тауыц жецш болсын» деп жолаушыны бук1л ауыл аттандырып салады. Сапар барысында жолаушыныц кощл1 б!рде ceMipin, б1рде арьщтап, жолдыц кездейсок бейнет1 мен жетютштерш кез1мен Kepin, межелеген жер!не жету1, одан ойга алган iciH орындап, сау- сэлемет yftipiHe косылуы - езше де, айналасына да зор куаныш. Сол мерейл1 кунге умггпен караган отбасы «ай журсе де, аман оралсын, ел-журтына кайта кауышуга жазсын деп «токымкагар» дэстур!н жасайды. «Токымкагарды» жолаушыныц келер мезг1л1 84

сез АНАСЫ - с таяганда не кепйге бастаганда эйелдер жагы дастаркан эз1р ауылдастарын шайга шакырады. «Жолаушыньщ кенпкке куан» деп кшрютш езш жаксылыкка жориды. Уйден токым а шыгып, «жолда узак журш. токымы шан болып калыпты гой»[ кагып-сшкш ырымдайды. «Тшек тшде гана емес, дшден, журе шынайы шымырлап шыгып жатса, Жараткан иемнщ кецш мол, ниет кабыл болады» дейтш халык; угымы бар. Халык; 6i сон айтады. Жолга байланысты ырым-тыйымдары да не курылып калыптаскан. Айтайьщ жолга кул-кокыс текпейд - тыйым. Жолга дэрет сындырмайды, жуынды токпейд1, лар - кунэ. Т1кен, тас секшд1 нэрселерд1 жолдан керген а к1м болсан, ол бол, мшдеты турде алып тастауы керек бол «Шенгслд1 жолда жаткан алып таста, KipMeciH езше де, езгеге деп еленге косып, бала жасынан кулакка йщретш. Сездщ у ыргасы, осылай каддрлегеп жолдыц ыстык-суыгын басынан pin жолаушы сапардан келгенде улкен-юпп алдынан шыгып, устап, сэлемдесу ата-бабамыздан келе жаткан дэстур1м!з едк кеб1несе «келувдзбен» деп жатады. Тужырымды кыска се: бастысы, дэстур жалгасып жатыр. Енд1 осы жолаушыга байланысты б1здщ казактьщ тагь ак журек эдет1 бар. KepiniciHiH уш не алыстан келген конакт басы танымаса да, арнап барып сэлемдесш, ат-колш амандь сурап, штипат бивдредь Калалы жерде бул ете сирек болгань ауылда эл1 кунге деш н Kepini-коланньщ уш не ат басын Tip адамга «ауылымызга кош келшшз» деп амандасып шыг ездерше парыздай санайды api сол керппсшщ конагын ш шакырып, «6ip уйге келш, 6ip уйден кетпесш» деп конакты коршшщ де кещ лш кетерш тастайды. 0Jiri келген KiciHi сен кермеу1н де мумкш. Конак кетедк 6ipaK KopmiH калады гой. « mi акысы - тэщр акысы», конагына i3eT керсету аркылы керпп сыиластыгыц жарасып, татулык коюлана туседь «Тойып я тамак туске жетпейд!, ьщылас-ниет естен кетпейд!» деп осынд

Бабалар аманаты айтса керек. Э сш , керпп жаксы болса, зор ганибет, улкен сэттЫк. Кейде кандас, кшдштестен кершщ жакын. Туысыцдай бауыр басып, кимасьща айналады. Куанышын болсын, капалыгыц бол­ сын, туысыц келш жеткенше кершin касыцнан табылады, - деп ата сезш догарды. - Папа, - дед1 баласы, - жол мен жолаушы туралы танымдьщ мэш мол эцпмеш майын тамызып эдем1 айттыц. Зейнепт1 бш­ меймш, 63iM 6ipa3 нэрсеге K63iM ашылгандай улкен эсер алдым. BipaK сол бшгешщц езщ неге гстемедщ? Жубайымньщ 6eTiHe жалт карадым. Аузыма ащы б1рдене тусш кеткендей, epiKci3 тыжырынып карадым. Ауыздьщсыз ат секшд1 бура тартып не бастагалы келе жатканын к1м бшсш. «Кашаганньщ Kecipi жусаганга тиедо> дегендей, не хал болады деп, ата жактан алакуйын согар ма екен деп, екеуше кезек-кезек жалтактап карай бершпш. Ата темек1с1н асыкпай жайбаракат merin отыр. Эц-тусшде пэлендей езгерю байкалмайды. Баласы болса, кулана жымиып отыр. Эр кещлдщ ашылмаган сыры кеп, кайдан бшешн экель балалы сксушщ кексйлершде не жатканын. - Созщнщ T y 6 ip iH тусшд!ргш, - дсд1ата. EpiHin отырган адам кусап бейжай, немкетт! ун катты. - Жарайды, туспшрешн. Мен мектепте окып жургешмдс 6ipre окыган жолдастарым эр жаз сайын 6ipeyi - Кырымга, 6ipeyi - Кара тещзге, енд! 6ipeynepi - Балтык жагалауына, тагы 6ipeynepi Мэскеу, Ленинград мацындагы демалыс орындарына баратын. Ал меш плацкарт вагонга салып, ауылга - Жуалыга айдап ж1беретш- с1ц. Ек1 буктетшп жылап, imiMHeH де, сыртымнан да сендерд1 сы- бап, амалсыздан кете баратынмын. Ешюм «жолашар», «кшзкагар», то есть «токымкагар» жасамайтын. Ата каркылдап 6ip кулд1 дейсп... Неге сонша актарыла кулгенш бшмесем де, ез1ме келер Kayin жок екенш угып, к е ц т м орнына туст1. Ата беторамалымен козшщ жасагарын суртш, сэл тыныстап алды да, басалкы унмен сез бастады. 86

сез А Н А С Ы - о - Хирургтер адамныц жанына араша тускенде наукастыц де, суйегш де кесед1. Дэршщ K e6 i - ащы, ауыз куырса да, ау ем. Мен ceHi мынау деген демалые орындарына жлберугс п г келетш. Алайда эдеш ауылга куатынмын. Ата-бабаеыньщ Ki каны тамып, суйеп жаткан жердщ ауаеын жутсын, топыраг аунаеын, желше кеудесш тосып, булагынан су irnciH, ана Кулагина сщсш, шыккан тепнен алыстап тасбауыр болма - 6ip сезбен айтканда, тамырьщ узшмесш дегем. Заман агь уакыт талабына багынамыз деп журш, ез ултына - егей, е жат сормацдай болмасын дегенмш. Ал сен болсац К^ара теь туспегенще эл1 екш ш жур екенсщ. Солай ма? - деп балас сураулы жузбен сынай карады. Бэкен тше койылган сурактан жалтаргандай элдеб1р б энпмеш бастап ке гт!. - 9ткен замандардыц б1ршде салт ат мшгсн 6ip Kici келе жа алма агашыныц саясында аузы ацкиып уйыктап жаткан ада кередь Караса, эл п н щ аузына жылан Kipin барады екен. замат жолаушы элп адамды камшымен тартып-тартып ж1бе Ол байгус каргып турып б1рдеце айтып улгергенше аттылы каЬарланып: - Же, мына алмаларды, эйтпесе табанда елпрем . Тез - деп тагы шьщпыртыпты. Ана бейшара корьщканынан ж жаткан алмаларды 6ipiHeH соц, 6ipiH жейдь Салт атты < же» деп з1ркшдеп, niipireH алмаларга дешн жепзед1 де, ал салып, куганнан куып, шалшык суга экелед1. «1ш, мына с эйтпесе елпрем ш !» - дейдь Сейтш , дэм1 жаман сасык журеп айныганша iшкгзед1. Содан кешн куса бастайды, 6ip пшнен жылан туседь Э лп адам сонда гана езш щ не унпн с таяк жеп, азап кергенш тусшед1. Тусшед1 де жолаушыга ку ¥Рып: - Мен йзд1 eci ауыскан не шектен шыккан жауыз адам Десем, ci3 менщ жанымды алып калган куткарушым екепсв.

Бабалар аманаты кайтара ракмет Ызге, Алла жаныцызга жамандык бермесш! BipaK урып-согып кинамай-ак iniiMe жылан K ip in кеткенш неге б1рден айтпадыцыз? - деп сурапты. - Б1рден айтсам, нанбас едщ. Кер-жерд1 сейлеп турып алар едщ немесе шошынганнан eciH ауып, талып калар едщ. Калайда жыланньщ уы тарап, елер едщ, - ден'п жолаушы... Кейде, папа, каталдыктьщ ар жагында MempiM жатканын адам тусше бермейдь Ол адам эл1 миы толыспаган бала болса, мулде кнын. Егер маган Алматыдан Жуалыга айдайтын кездерщде жа- цагы ойлаган жаксыльщтарьщды туспадрмек болсан, оллаИи, укпас ед1м. «Оныц 6spi - сылтау, езшщ каттылыгын актау уппн айтып жатыр, меш жеккеретшш жасыру унпн сылтауратты» дер ед1м. Ka3ip Кара тещзге туспегешме екшбек турмак, кайталап-кайталап алгыс айтар ед1м. Ce6e6i тамырым соншальщ мьщты болмага- нымен, каталдыктьщ аркасында узшмей калганына шуюр! Сол бала кезде талай жерд1 аралап демалатын, келген соц кергенде- piH жыр кылып айтатын кеп жолдас, достарымды осы KyHi мен аяйтын сняктымын. Бурын ездер1 керген кызьщтарды керме- гешм уппн олар мен! аяйтын. Балалык кой, ауылга барганда ойнап журш, козылардын арасында уйьщтап калатынмын. Есекке, бузауга, TinTi копщарга MiHin шапкылап, жерге талай куладым да. Жецешелер1м табага нан шс1ргенде ыстык нанныц бетше са- ры май, сары май болганда кэд1мп карынга салган майды жагып жегеннен дэмд1 тагамды бурын татып кермегендей унатушы ед1м. BipaK ондайларды айтуга намыстанатынмын. «Ол мактануга турмайды, жолдастарым ecTice, келеке кылады, мазактап куледЬ) деп корланатынмын. Озщ бшесщ, менщ 6ipre окыган достарым- ныц басым Keniriiniri казактьщ атакты, белгш адамдарыныц ул- кыздары ед). Сейтш журш ержеттш. Оцкей нысаналы каска мен жайсацныц балалары болгандыктан олардыц 6 o p i Алматыдан алыста жаксы- жаксы орындарда окыды. B in r ip де б тм д 1 маман болды. Мьщты- мыкты кызметтерд1 аткарып жатыр. Уйльжайлы, балалы-шагалы

сез А Н АС Ы - с дегендей, 6 ip адамныц басына керекке кол жетюздь Тур кызмет, мансап жагынан Караганда олар каз1р де бурынг менен артьщ- Дегенмен, озщ айткандай, солардыц Ke6i б сайын казакка егейленш бара жатыр. Tin бшмеген соц ез езше бетендене бастагандай. B a p o ip баска улт бола алмайды. окшауланып, езшше 6 ip ру жетшгендей кершед1маган. Ата-а тш бшмеген соц олардыц балалары да казак тшшен мак калды. Уакыт 6 ip орнында турмайды, жылдар еткенде тш й ананыц макурым баласыныц баласы юм болады? Эке, бала, н - уш урпак ана тшден макурым, макау болып калса, ар жаг коркынышты. Болжау киын, - дед1 Бэкец. Bip сэт кулакка урган танадай мещреу тыныштьщ ор Жым-жырт унс1зд!ктл ата козгалыска келпрдк Кенет мойын тыгын жулып алды. Клшкентай жастьщты ала алмай жу emi бардай ныгыздай жаншып-жаншып ж1берд1 де, ipre » тастай салды. Куйгелектену, шыдамсыздык дегендер атага \\ сыйыспайтын эдеттер екеш анык. Сонда не болды? Бэке! агаттьщ кетпеген секшдь Санасына конактай келе кордал шарасынан асканда актарылган шын сырын айтты. Ойын т жетюзш, казакша эп-эдем1 жатык сейледь Олай болса, ата унамады? Бшмеймш. - MeHi 6ip нэрсеге тацгалдыру киын, - дед1 ата б1разда| басалкы баяу унмен. - Дэл сен секиш «казакшага кыры жок журген адамныц тш тагдыры туралы жердей ауыр сез айт мен1 тацгалдырып 3pi толкытып тастады. Алматыда туып орысша окыган сенщ буркеул1 6ip астардыц бетш езд1п ашып, оны укканыца тэубе деу1м керек. Осы багытыцнан ка Унем1 хальщпен 6ipre бол, халыктыц жолымен жургш. Халы казакпен 6ipre болсац, жалгыздьщ кормейсщ, халыктыц жол журсец, адаспайсыц. Осыны ешкашан умытпагын! Ал енд1 жайыма калдырып, ездерщ кетщдер, - дед!. Атаныц ез1 айткандай, «кектемдей кубылмалы мш бшгещцктен, ею сезге келмей, белмеден шьщтык.

Бабалар аманаты ...Одан 6epi кептеген жыл еттг Бакытжан Момышулы SKeci жайлы сез козгаганда, жазганда, эртурл1 кездесулерде атаньщ халыкпен байланысты езше айтканын кайталаудан жалыкпайды. «Экемнщ есиет1» деп езгелерге улп етедг Баласына, немерелерше эке есиетш аманат етш, саналарына ащрумсн келедк * if 'к TycKi ас кезшде ез1мнен кеш нп тетелес iHiM Камал келш калды. - Оу, Камал паша, мактап журед1 екенсщ, дэмнщ устшен келдщ, - дед1 ата нпмнщ сэлемш алган сон. - С1зд1 мактамай KiMfli мактаймыз. Ci3fli жамандаган адамньщ аузы кисайып кетпей ме? - дед! iHiM дастаркан басына отырып жатып. - Эй, Камал паша-ай! Андысып турган мына дуннеде юмнщ жагасы 6y riн дейсщ. Аты белгш адамдардьщ багы мен соры катар журетшш бьтмеупп ме едщ? Олар кашанда нысанада турады. Сол нысанага катысы барлар да, уш кайнаса сорпасы косылмайтын- дар да тисш-тимесш октарын ызгыта бередг Ол октыц аты - есек. Осектщ аяк-колы жок, 6 ip a K куйд1рмесе де, куйелеп кететш журю сойкан. - «Акка куйе жукпайды», - деп Камал езшше эцпмеш демемек болды. Ата басын шайкады да: - Менщше, бул - нагыз эс1рекызыл сез, осыны ойланбай айта саламыз. Ойтпесе, акка жукпайтын куйе болушы ма ед1?! Жукканда сол жуксын. Кайта карага куйе жукпайды. Жукпайды емес, жукса да, бшшбейдь Ойткеш екеушщ Tyci, табнгаты укеас. EKeyi де - кап-кара. Актьщ соры - кез келген адам калаган туске бояп алатындыгында. Ал, жарайды, бул - бггпейтш энпме. Озщ келмей кеттщ гой? - деп ата сезд1 баска арнага бурып ж1бердг - Ертеде, - деп iHiM 6ip нэрсеш орагытып бастады, - 6ip кыз куйеуге тиген сон, 6ipa3 жылдар бойы теркш жагына ат i3iH салмапты. Содан 6ip кундер1 зорга келшт1дейдк Жецгелср1: «Кыз- 90

сез а н а с ы - селЕ ау, сонша уакыт ел-журтынды кермей калай шыдадьщ, сагынбадь ба?» - деп сураганда: «Эй, жецешелер-ай, неге еагынбайын! Bip: менен несш сурайсьщдар, келген жылы келш болдым. Келер ж лы элди бепел1 болдым, содан Калжан туды, Балжан туды, Айж туды...» - деп шубырткан екен. Мен де сол сиякты сан-сапал 6ipiHiH артынан 6ipi т1збектелген ирлктерм ен журш, терюш жете алмаган келшшектщ куйш кештш... Ата бастап бэр1м1з кулш, дастаркан басы кещлденш KeTTi. - Камал паша, екеумпден улкен 6ip кателп< Kerin жур, - деп а тосын 6ip соз айтканда iHiM де, 6i3 де еюудай тангалыспен ата карадьщ. Ата бар денеймен Камалга бурылып: - Мен куданы керген жокпын. К¥Дагимен де женд1 аралас га дэм жазбады, ол Kici де ерте KeTTi. Ал сен куда мен кудагиды сут тауыскан кенжесющ, кара шацырактьщ HeciciH- Жасыц Kiu болганымен жольщ улкен. Сол yiniH будан былай скеумгз баягыны кудаларынша тес кагыстырып амандасуымыз керек, - дед1 ата. - Уф-ф! - дед1 iHiMаркасы кещгендей, - не кателпс жасадым де калтырай бастап сд1м... Ата жымиып, муртын 6ip сипап койды да: - Б1здщ казакта «кудай коскан кудалар», «тес кагыскан к далар» дейтш сез бар. Оньщ мэшсш бшмейтш казак жок. Кь 6epin, кыз алыскан eKi жак: «К¥Дай коскан куда болдык, К шагымызды К¥Дай жазбаса, адам ажыратпасын. Е н д т жер максат-тшепм1з 6ip арнага сыйып, журепм1з 6ipre соксын. Bi 6ipiMi3fliH тынысымызды тьщдап, татулык-ынтымагымыз ар 6epciH!» - деп i3ri тшек, ак ниетпен кушактасып, тес кагыстырад К¥Да болган сэттен бастап, олар кездескенде К¥шаК айкастырь сэлемдесед!. В¥лай амандасудын сыйластык пен oipjiiкке типз рухани 3cepi мол. Жас отау iprecmiH 6epiK болуыныц 6ip Keni Де осында жатыр. Содан кешн кудаларга байланысты казак «куйрьщ-бауыр жедщ бе, куда болдым дедщ бе» дейтш сез ба ^¥л - кудаласу p9ciMi болганымен ерекше мацызды астарл салт. Кудалык уетшде куйрык пен бауырды арнайы сый табакп

Бабалар аманаты экеледь E ki кудага: «Бауырдай жакын, куйрыктай жумсак spi тэт- Ti болыцыздар», - деп асатады. Дастаркан басындагы кудальщтьщ Kysrepi болып, куаныища ортактасып отырган барльщ конактар Teric ауыз тиедг Ал енд! осы салттыц терен мэш бар. Куйрык та, бауыр да eKi белштен 6ipirin, 6ip бутшд1 курайды. «Кыз 6epin, кыз алысып К¥Да болган юсшер енд1 куйрьщ пен бауырдай 6ip 6yTiH болып, 6ip-6ipiMeH мешр1м-татульщта болуы керек» деген магынаны биццрш тур. Бурын куйрык-бауыр жеп куда болу Ka3ipri заманньщ неке куэлпшен де пэрменд! болган, - дед1 ата. - Кай-й-дам! - деп дауысын соза iHiM сезге к и л п т . - Мундай эдем! салт-дэстурлер ертеде болган шыгар. Жалгыз эпкем жат- журттьщ болганда ci3 айткан жылы-жумсак дэмдпп жеп кермеппш. «Кап, булд1рмесе жарар едг..». Атаныц шеке тамыры адырайып шыга келсе, не болары белгказ. Саскандагы эдет!м - мурынымныц ушы терлеп шыга келдг Эйтсе де iHiM шындьщты айтып отыр. Мен келш болып Бэкецнщ нагашы апасы, ягни анасыныц туган 9nKeciHiH колына тускем. Ол кезде атаныц отбасы белек efli. Куда-жекжатка байланысты em6ip ырым-жырымдар жасалмаган болатын. Озш-калжыцга келгенде камшы салгызбайтын бауырым соны ымектеп отыр. - Ой, мына куда сезш щ жуйес1мен MeHi жыгып KeTTi гой! Кап!.. Кап, Алакел асыгымнан келмей, агылып отыр ед1м, адам деген езше келер сезд1 бшмей, омакасады екен-ау!.. - деп касакана саскан болып жатыр ата. - 0 зщ 13 «куда-куда» деп колпаштаганга жeлпiнiп KeTin, юшксне эзшдеп жатканым гой. Ойтпесе, азбен узецп кагыстыру кайда маган! Келецкесл кундж жерге тусетш алып бэйтерек жел сезге жыгылушы ма ед1, жыгылмак тугш , слздщ шайкалганыцызды каламаймыз, - деп iHiM сезш салмактандырып жiбepдi. Акылыцнан айналайын, iiiiM H iц алдыцгы 33iJiiHin TiriciH жат- кызып, жол тауып кеткенше нитей риза болдым. Кан деген касиетй койсацызшы, бауырыма буйреим бурып барады. Мен унпн 6ip ауыз болса да сез айтатын адамныц болганына шук!р! 92

- Карагым Камал, - дед1 ата ш1ме жылы шыраймен, - «куд' курдаеьщдай болсын» демекпн, меш сыйлап, квцЫмд1 кетермел жатканьща ракмет! - деп ш1мтц аркасыпан пакты. •к -к \"к - Бурын казакта каз1рпдей улкен-Kinii, еркек-эйел жапш сушсш амандаспайтын, - дед1 ата мен сусын апарганда. Элгшде Бэкецнщ юшкентайдан 6ipre ескен, 6ipre окыган до келш, екеушщ орысшалап сушсш сэлемдескешн корген болаты Мына айткан сезше сол сушсу туртю болды-ау деймш... - Эйресе батпандай ер-азаматтардыц кездескен жерде сушс амандасуы деген казак кауымында бурын атымен жок ед1. Ос сушсу Хрущевтщ бил1к курган кезшен кен етек алып, жайыл кетт1. Жаксыны да, жаманды да алаламай тез кабылдай коят «талантымыз» бар. Бастьщтьщ эр кимылын калт ж!бермсй, ка талап кэукелектейтш жагымпаз жампацдыгымыз тагы бар. Се Tin, жалпандап журш, жапалак болып кетер ме екенб1з, кудг бшсш... Ер-азаматтар колдасып амандасушы едь Сагыныс керюкенде кушак айкастырып кауышатын. MiHe, осылар «еркекше сэлемдесу» дейдк Ал эйелдер езара кушактасып, сушс амандаса беретш. Кариялар езшщ баласындай, немересшд жастарды жаксы Kepin ем1ренгенде кушагына кысып, аркасын кагатын. Осы жерде 6ip нэрсеге токтала кетешн. Бурын казакт ер баланы еркелеткенде басынан сипамаган. Аркасынан какк «Басынан сипау ул баланы аяп, мус1ркеу сез1мдерш тугызад томен карап журетш жасык болып калады» деп тусшген. А ана, ел-журтына корган болатын, шацыракка ие болатын улд кезш жерден алмайтын жжерслз, ейркеущ тшеп туратын ынж болганын каламаган. Ал аркасынан какканда ер бала батылда Ды, жпсрленсд1, ецсесш тж устап, тура карауга дагдыланады. т ге болса да тайсалмай карайтын кайратты, батыл болып ержет деп улды аркадан кагыпты. Ал кыздарды KepiciHnie басынан с паган. Кыз - жатжурттьщ, кыздьщ багы - уйде емес, тузде. Кыз б

Бабалар аманаты ка босаганы аттап, езге уйдщ отын жагады, урпагын еаредг Кызды «кететш бала гой» деп еркелетедг «Алдында не кутш тур екен, тагдыр-талайы калай болады» деп басынан сипап аялаган. Кыз баланы басынан сипаганда басы epiKci3 еще тартады, кез жанары темен туеш, жасырынады. Kici бетше бажырайып карамайтын эдетке уйренш, кызга лайьщ биязы мшез калыптасады. Аркадан кагу мен бастан сипаудьщ осындай талгамды астары, тэрбиелш мэш бар екен. Ал енд1 эжелер мен апалар жасы Kiiui жакындарын жаксы кергенде ул болсын, кыз болсын, оларды кушактап, мацдайынан не колынан суйсдг Kasip де ел ш ш де жш болмаганымен бул эдет сакталып келедг Жас балалардын мацдайынан шскеп не сушп: «Улкен азамат бол!», «Бакытты бол!», «Эркенщ ecciH!», «0Mip жасыц узак болсын!» - деп тшектерш кос кабат айтып жатады. Тегшде жас баланы казактар, ocipece юшкентай сэбид1 бетшен суймейтш, кызыгып карамайтын, тацданып суктанбайтын. Булар - тыйымдар. Ертеден келе жаткан осы ырым-тыйымдар непзаз емес. Сэбилер куетьщ балапаны сиякты, нэзш 9pi сырткы эсерд1 езше тез кабылдайды. Ересек адамдар баланы мешрленш суйген- де эр адамньщ бойындагы эртурл1 децгейде болатын б и о ер к т сэби кетере алмайды. Сэбиде коргану Kynii эл1 жeтiлмeгeндiктeн наукастанып калады. «Кез тидЬ>, «сук етп», «аш юрд1» деп жатамыз ондайда. Бурын халык eMinmepi сумен ушьщтап, адыраспан, аршамен аластап, тузбен аштап емдеп жататын. Эрине, ешк1м де жас баланы эдеш ауыртайын демейд1 Коп адам езшщ бойында, кезшде кандай дэрежеде epic бар екенш бше бермейд!, ол TinTi ойына да келмейдк Сондыктан сэбиге катысты жерде улкендердщ абайлап, сак болгандары жен. 0те eMipeHin жаксы керу зардапсыз емес, балага Kayin болуы ыктимал, - дед1 ата. Мен осы эцпмеден сон ойланып калдым. Атаныц e3i жас ба- лаларга онша жугыса бермейдг Балага у ш р е е к т т шамалы. Bip Караганда, баланы жаратпайтын секшд1 эсер калдырады. Эзге адамдар сиякты жас баланы кушактап, елж1реп суйгенш ез басым 94

сез а н а с ы - се керген емесшн. Б1реудщ баласына керемет кещл белгенде « сы бала екен гой» немесе «ж ш т екен гой езЬ> деп кана колы устап, аркасынан кагып кояды. Жас балага тура карамай, басы иыгынан асыра назар салады. Атанын тп<е караган отты жанар бала т у г т ересек адамнын тотеп 6epyi еюталай. взгеш былай койганда, елу тогыз жасында алгаш керген MepeciH де кепе-кернеу жаксы кере бермейдт Алгашкы кезде атанын осы салкындыгын тусшбейтшмш api журепме тк ен кадалатын. Б1з атаныц колына Kouiin келin, 6ipre турган соц г сырын ала бастадым. Ата баламен ойнауды бшмейд1, олар улкен адамша сейлеседь Немересшщ толып жаткан бггпей сурауларына жальщпай жауап бередь Бала княлын жетелеп, о эд ет сезге салып, ойлау цабшетш ерктетедк Кате кеткен бур жерш сол замат тузеп, тусш к бередт Керек жершде солдат ку тып какшитып тургызып койып, каталдыгын да корсет!п ж1бер BipaK коркытпайды. Атаныц кеп колданатын эд1й - кайтал Немересше элденеш уйреткенде осы эдкл аркылы нэтиже ш гарады. Ержанга деген аталык пешлш айналып-толганбай- езше тэн ерекше табнгатымен жетюзедт Сырттай KepceTKici к мегешмен 6ip ауыз созшен, 6ip кнмылынан, кезкарасынан булт жарып шыккан кундей жарк ете калатын аталык M e n i p i M i бэр аньщ та айкын байкалатын. \"к Ж Ж Жарма есктщ 6ip жагын болар-болмас ашып сыгалаганы ата 6ip нэрсеш жазып жатыр екен. Бегет болып, ойын белме деп ec iK T i акырын кайта жаптым. Сол кезде: - Бермен келпи, - деп дауыстады ата. Мен KipreH соц «отыр» дегендей ым какты да, мурыны карай сыргып кеткен кезэйнепн тузедь Кеудесш кетерщюре кагаздагы жазуды окн женелдь - Кай улттьщ болсын ана тип, ата дэстур1, салт-санасы - с халыктыц озш дк кад1р-касиепн, жан дуннесш, турмыс-т1ршЬп

Бабалар аманаты керсететш тел белгшерь Олар - букш 6ip хальщтыц eivrip жолында гасырлар бойы мыскалдап жинаган рухани казынасы, урпактан- урпакка калдырган ардак-мурасы. Онсыз кара шацырагы бар 1ргел1 ел болып, бутш улт болып калу мумкш емес. Ана тип, ата дэстур езшен-ез1 жалгаспайды немесе 6ipey сырттан келш сен ушш кесегецд1 кегертш сактап та бермейдь Хальщтыц ез бет- бейнесшен айырылуы не сактап калуы - op6ip урпак екш нщ езшен кеш нп 1збасарларына бабалар аманатын кай сапада жетмзуше байланысты, - деп кезэйнегш алып былай койды. Жацагы окыган кагазды маган усынды. Сынып кетер нэзш затты устагандай кос колымды тец созып, абайлап кагазды алдым. Неге екенш тол- кып кетт1м. Ата муны байкамады дей алмаймын. BipaK ештеце кермегендей, сезбегендей сез бастады. - 0к1шшке карай, аркау жiптi босатып алдьщ. Ескектен айырылган су бетш деп кайыктай тецселш калтылдап журм1з. Бабалар аманатына адал бола алмай, кунэм1з кебейдь К,ашан тэубеге келер1м1зд1 юм бшсш, - дедг Кект1 кымтаган булттай кабагы тунерш, 6ipa3ra дешн туйьщ- талып калды. Атаньщ курт езгерер мшезше теселген жанмын. Сондьщтан ундемей тым-тырыс отырдым. Арасында кез1мнщ астымен урлана карап коямын. Тастан кашалган мусшдей 6ip нуктеге кадалып, м1з бакпай катып калган. Коцыркай OHi карауытып, буырыл мурты айбат шеге ед1решп, онсыз да кисая коймайтын Kipni шаштары атой салган кальщ колдай ере туреге- лш, TiKipemn кетш ть Атаньщ кабыргасын кайыстырып, жа- нын кем1рген куйдщ не екенш ангарып отырмын. 0лгш де ез1 окып берген туйдек-туйдек ойлы сездер1 мына киналысынын жауабы едь «Саналы ерде уйкы жок», ез басыныц муратын куйт- теп, жан тыныштыгын багып жаткан жок. ¥лттьщ кундылык- тардын кнюы KeTin, улттык намыссыздык пен жан мугедекпгше душар болсак, кеш нп урпак к1м болады деп куйзелш отырганы аньщ. - 3epirin отырсьщ ба? - деп ата окыс ун катканда: 96

сез а н а с ы - селЕ - Ойланып отырмын, -дед1м. «YKi батылдыгынан тунд ушпайды», тайганактамай так етюзш жауап бергешм батылдыгы емес, шынымен, ойланып отыргам. - Ойлайтын ми болмаса, тыцдайтын кулак эрюмде бар. И еспгещц саралайтын сана болмаса, айтылган сез тастакка туске дэнмен тен, солай ма? - Солай секщщ... - Секшдьмекшд1 деген дудэмал кемесю сезге кеп эуес бол магын. Айтар ойьщныц Heri3i - 6epiK, iuiKi суйеп тузу болсг солкылдак, буыны бос сезд! коспай, тушп сейлегш! ¥ктьщ ба? - ¥ктым, ата. - MeHiH ыгыма неге жыгыла 6epeciH? Элде «бэлесшен аула] кырсьщ шалдан кутыла салайын» деп, бэрше бас изейсщ бе? Э дегенде ундей алмай калдым. Ата алдында эр сезщд1 ел шеп сейлемесен, элдекалай боларынды болжай алмайсыц. Де генмен «кетерем кетершсе, кештщ алдын бермейдЬ> дегендей элдеб1р куш колтыгымнан демегендей осы жолы мен де кетерип кегпм. - Ата, мен сез TyciHeTiH жаксы тыцдаушымын, - дед1м nii Mipknefi. «Тым аспандап кеттщ» дейд1 iniKi 6ip ун меш уялткыс келin. Дэл каз]р уяла коймадым. Акикатты айттым. - Сез тусшед1 деп сенген сон саган кеп сейлеймш. Б1рнеш куннен 6epi уздж-создьщ айтып жаткан сэлем тещрегшдег эцпмелер1м1з де - бабалар аманаты. Мен бшгешмд1 саган айта сен езщнщ балана айтасьщ, уйретесщ. Кешн балан ез баласын айтса, сейтш, 6ip шацыракта бабалар аманаты жалгасады. Кун! делшп тЫм1зде «елге ецбек cniipin. халыкка кызмет ету» деге сез эр децгейде жш айтылады. Муныц шынайы мэнш Ke6i уг; бермейдь Елге енбек cinipin, халкьща, ултьща кызмет ету деген ец алдымен, ана тшщд1, ата дэстурщд1 отыцныц басында сакта урпагыцныц бойына свдру деген сез. Осыны умытпаган адам е халкыньщ алдында жеген нанын, таткан тузын актайды. Баск унпн жауап бермеймш, эрюмнщ ез ерю езшде. EipaK мына меш