З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты алгыс айтып жатыр. «Берсец балага бер » деген - осы, болар- болмаска сонша риза болды. Дима бар-жогы екшпп класта окиды, ержеткенше суйеу болар эке иыгыньщ жоктыгын талай кередьау деп журепм шымырлап KeTTi. Ол кеткен сон «ж ет1мнщ басынан сипаганньщ жет1 кунэа жещлдейдЬ> деген соз ойыма сап ете TycTi. Кунэм жещлдей ме, жок па - тек баланьщ кещлш кетерпм келш едг.. Анам маркум: «Сауапты, кайырымды таза журекпен, адал ниетпен жасау керек. Карымтасы кайтар деп мешр1мд1 K opiH y ушш icTeceH , ол жаксылык емес, шолак ойдан туган in iK i есеп болады. Кунэннщ уст1не кунэ косасьщ», - дейтш. Пошта жэппгшен газеттерд1 алып жатканымда кундеп Kopin-ак журетш «Ж етюу» газет1 кез1ме жарк eTin, езгеше кершгендей болды. Баска газеттермен 6ipre колтыгыма кысып, лифт кутпм. Пэтер1м1з жетшпп кабатта. «Жетюу, Ж етюу» деп iniiMHeH кайталап турып, езендерд1 санай бастадым: 1ле, Аксу, Каратал, Jlenci, Кексу, Тентек, Шу. Осы кезде лифт те кедщ. Ещп ойыма 6ip шумак елен оралды. Жетюу басталады езен Шудан, LLIe6i шуйгш, суы мол, eni думан. Жердщ жузш жет1 рет шарласац да, Асатын жер табылмас Жепсудан, - деп жер жаннаты Жетюуды осылай жырлапты. Бул елен акын Балтагул Бигелд!улы нш . Егер ест1гешмд1 умытпасам, Кенен, Умбетэл1 акындардыц тустасы, солармен катар eMip сурген адам. Айтса да, анам «Ж епсудыц жет1 салы» деген акындарды айтып отырушы ед1 гой. Калай едг.. «Зырк» eTin лифт токтаганда ойым шашырап кетть Лифттен шыкканымда карсы алдымнан Алматы калалык Партия комитетшде ютейтш, амандассан, ернш epiHin козгайтын б1здщ пэтермен кабыргалас туратын корпи келшшек ушырасты. Мыкты жерде кызмет1 болган сон ба, мен сиякты уй шаруасындагы адамды менсше бермейд1 Мейл1 гой, эрк1м езш щ дeнгeйiнe 298

ЖЕТ1Л1К ¥1 карай ойлайды. А л ещц бар гой, муныц кшм K n ici керемет, а, кызыгарлык. Тур-тур1мен бойына конымды да жарасымды е киетш койлектерше сай журю1 де сэндь «Жетшкен жет1 niai киедВ> - бар болса, табылып турса, неге кимеске, «адам кор] шуберек» демей ме. Уйге келген соц колым кимылдап, езшщ мшдетш, уйренш: ■прл1гш аткарып жатыр, ал миымда эл1 сол «жетЬ> жур. Ж; лифт токтаганда бытырап кеткен «Жетюудын жеп салын» жи] бастадым. Сауытбек, Дэурен сал, Элдибай, Жндебай, Кайрак£ Балкыбек, Беккулы. Бул кюшер Ж епсу ощршщ 6ip замандардг таныган атакты акындары болган екен. Анам маркум муцды ynii Сауытбектщ «А кбепе» атты энш салганда журекп шымырлатат Шешем энд1 Ke6iHece ic T irin отырганда айтатын. «Кайракбай; эш » деп желд1ртш кететш: Мен ез1м Кеюректе* Кайракбаймын, Он саусак он пернеде ойнактайын. EniMHiH еркелеткен аркасында, TiniMfli неге бугш сайратпаймын?.. Ар жагын канша ойлансам да, eciMe Tycipe алмадым. Жарай, «жетщен» ауыткымайын. «Жет1 адам естке, жеп галамга кетедЬ> дейдь Эрине, кет( ез inline сактай алмаган сырьщды 6ipeyre айтсац болды дей бер. купил болудан калады. Желдей ecin аралап журе бередк Тагы едЕ. Э-э-э, «Ж ет1 олшеп, 6ip рет кес». Асыгыстык жасама, алдьп ойлан, жан-жагын сарала. Кабырганмен кенес, сабырмен орын uieuiiM кабылда. Атага елжтеп талдап ед1м, тэп-тэу1р шыкты. Ei ic ЖYзiндe осылай icTeyre T03iMiM жетпей калатынын жасыр кайтешн, мумкш ем1рдщ 03i калка-калтарыстарын корсете жу уйретер. * KeKipeK- ру аты.

Бабалар аманаты Жадыца тамгадай басылып калган, уакыт етсе де кемесю- ленбейтш, умытылмайтын KepiHicTep болады. Талгат дейтш ортаншы агайым изесше отыргызып алып сан уйретедг «E ipey, екеу, ушеу, тортеу, бесеу, алтау, жетеу. Канша рет « е у » дедщ, канша рет «а у » дедщ, айта койшы», - дейдг Мен оны табу упин кайта санай бастаймын. Балаларга санап уйретудщ бул да 6ip sflici екен гой. Кызьщ! Неге жетщен кешн «с е п зеу », «тогы зау» демеген, неге жстпе Kejiin токтаган? «B ip жетщен аспайтын куа- ныш». Бул - алыпсатар саудагерлердщ куанышы. Осы аптада пайда тауып куанады, келес1 жетще зиянга батуы да онай екен. Жет1ге байланысты тагы не бар ед1? Е-е, «жет1 гашык» бар екен гой. «Л эй льМ эж н ун », «Зылиха-Ж усш», «Фархад-Ш ырын», «БаЬрам-Кулэнда», «С ейш л Мэлш-Жамал», «Козы Керпеш-Баян сулу», «Арзу-Камбар». Кейде «Арзу-Камбардьщ» орнына «ТаЬир- ЗуЬра» косылып та айтылады. Булар - турю халыктарынын эдеби мурасында эртурл1 нускада, аздаган езгерютермен айтылса да, барлыгында бар белгш 1 жыр-дастандар. ¥рпактан-урпакка y n ri болып, шынайы да таза махаббаттыц символына айналган гашьщтар. Шешемнщ жннаган жырлары болгандьщтан, муньщ 6opi - маган ертеден таныс хикаялар. «Толе би бабадан калган сез» деп, «жет1 жокты» да анамнан уйренш ед1м. Жерде елшеу1ш жок, аспанда Tipeyini жок, таста тамыр жок, тасбакада талак (кек бауыр) жок, Аллада бауыр жок, куста сут жок, жылкыда ет жок. Бала кезден есте калган, 6ipaK Ka3ip тугел естшмейтш «ж е и куннщ » атауы: 6yriH, ертец, бур- ciryHi, аргы кун, ауыр кун, соцгы кун, азына. Экем дэр1гер бол- гандьщтан ауруга байланысты да 6ip-eKi «жетшЬ> бшетшмш, бшгенде - экемнен ест1гендер1м. Казак емшшершщ тшшде «ж е л кан» деген сез бар екен. Ол - кан бузылуынан туындайтын жеп турл1 ауру. Кан тасу, котыр, талма, алапес, кез ауруы, Tic ауруы, умытшактьщ. Экем: «Адамныц мшезшде, дагдысында ауруга шал- дыктыратын жеп турл1 эдет бар. Кез келген сэтс1здж жагдайга камыгып, кайгырып, унем1 уЫлеп курсшу екпеш закымдайды. А л 300

ЖЕТ1Л1К YF .IV шектен тыс eci шыга куану журек кабын кецейтш, ауыр наука* кй душар болады. Ашуланшак, долы, езш устай алмайтын ызакорл ли бауырды ауру етедь 1штарльщ, кызганшактьщ, б1реуде барды коре алмаушылык бауыр ет1 мен буйрекке зор зардап экелегп Жылацкылык, куйгелектенш кез жасын кеп тегетшдер жур ем кабынын кабыну дертше шалдыгады. Коркактык, уркектж, ьи гц шошып журу ет жолын ауырлатады, еттщ журу1 киындащ ы 0 з басын ешкашан ойламай, тек басканьщ гана кушн куйтт< in баскалар унин шыбын жаны шыжгырылып журетш адамдар i эк) бауыр сыркатына урынады. Аурудьщ кебш адамдар ез кольт ен жасайды да, себепт1 сырттан iздeйдi. Денсаулыгын ойлайтын жач алдымен мшез-кулкын тузеп, iu iK i ой-сананы ecipyi керек» дейтш... «Жетшердщ» eciMe тускенш тугендеп, iurrefi ез ойыммен е: iM сейлесш турганда касыма Бэкен келш б1рдеце дедь Ой екпшй д| токтата алмадым ба, тура бетше карап: - «Болар бала жеп жаста бас болар, болмас бала кырьщ жа< та| жас болар», - деп койып калыппын. - Ecin дурыс па? - деген Бэкеннщ кез1 кылиланып кетп.| «Ж ерге» енд1 туст1м. - Keniip, экеа, Keniip! Саган арнаган жокпын. Ертел1 6epi тур и-| турл1 «ж етш ер д т eciM e T ycip in жургем. Ойым узшмеген к\\ш аузымнан шыгып Kerri, - деп елпендеп, бэйек болып жатырмь н. Шыным сол, жок жерде онымен текет1ресер ниетте емес ед: м. «¥ялган тек турмас» дегендей: - Бэке, жана не дедщ, 6ip нэр cej кажет пе? - деп Tin ri жж-жагтар болдым. - Мен KiTan дукенше барып келешн, - дед1 Бэкен. Соцгы операциядан кешн 6ip аягы женд1 ишмейд1, аяккшл Ш Knri3in, «жольщ болсын» деп шыгарып салдым. Бес минут етп гй жатып eciKTiH конырауы сылдырлады. Бэкен элденесш ум ьш ш Kepi кайткан болар деген оймен келш eciK ашсам, келген бат] лр агалар - Касым Кайсенов пен Рахымжан Кошкарбаев екен. Ии in 10]

Бабалар аманаты сэлем салдым. Касым ага: «Н ур жаусын! Бакытты бол!», Рахымжан ага: «Коп жаса!» - деп тшектерш айтты. Касым ага: - Айналайын-ай, элп Бакытжанньщ жап-жас болып, таякка суйенш турганын Kepin, журепм езшш кетт1, - дедг Согыстын He6ip сурапыл белестершен eTin, талай ел1мдй He6ip сумдык жагдайды Kepin « n ic in » кеткен KiciHiH жаны касанданып, катыгезденбей, эрдайым бойынан мешр1м-шуактын, адамгершшк пен ерге тэн мэрттштщ, жанашырльщтын тeгiлiп туратынына басыцды neciH, суйсшесщ Капсагай ipi денел1 Касым аганьщ жанында орта бойлы Рахымжан ага Kiiuipemn кершетш. Бул уйге келгенде унем1 Касым аганы алга ж1берш, e3i сонынан ала кipeдi. «Дэуден окыс мшез шыга калса, маган Караганда кальщдау Касекене THciH», - деп кудщрш ед1 ед1 6ip жолы. Батыр агалар атаны сыртынан «Д э у » деп атайды. Елдщ бэрше елп eTin б1рден ьщгай бере коймайтын атаньщ да осы iHm epi келгенде ыкыласы ерекше. Арка-жарка ашылып, кещлденш кетедк MiHe, 6yriH де: - Оу, узынды-кыскалы болып кайдан журсщдер? - деп куле карсы алды. Арага 6ipa3 уакыт салып, шайга шакыруга барып, б1рден Kipe коймай, сэл ашык турган еск алдында бегелд1м. Ата сейлеп жатыр. - «Туйе болайын-болайын деп бола алмай капты дэ-э» деген екен ботаны керген 6ip сарт. Жанагы айтканьщ тура сондай болды гой, - дегенде агалар ду кулю тг Осы арада мен де бас сугып, дастарканга шакырдым. Агалар келш дастаркан басына жайгасып, 6ip-6ip кесе шай куйылган соц ата: - Шаруанды ктей 6epriH, шайды Рахымжан куяды, - дедг Унс1з шыгып кегпм. Ата да кызык, Рейхстагка Жещс туын т1ккен кас батырга шай куйгызбакшы. К¥Йгызбакшы деймш-ау, Рахымжан ага шай куяды, оган сене бер1щз. Мен бул эдетке де уйренгенмш. Келшнщ кулагына THMeyi керек сездер айта ма, бшмеймш, агалар келгенде 302

ЖЕТ1Л1К YF меш сыпайылап шыгарып яабередь « 1Шркш-ай, эцпм еле тындар ма едь..» деп тамсанып журемш. Агалардьщ eKeyi де Ti шешен, сезге жуйрж. Ам ал канша, атага карсы келш, меш п сокты дсйаз бе! Тек айтканын орындап, ойынан шыга алсам, е ушш ерлштщ кекеа - сол. •к * Je .„Казак ел1 Улы Отан согысы 6iTKeH соц он уш жылдан ке гана Рахымжан Кошкарбаевтьщ юм eKeHiH алгаш бшген. Ол Kici ерекше ерлплнщ кепке танылуына, кешнп OMipiHiH баска арн TycyiHe б1рден-б1р себепкер адам - ата. Муны 6ipey бшсе, 6i бшмейдь Кенелердщ катары азайып, K03i кеткен сайын, acip к1тап окымай, галамторга емшш Kipin кеткен жастар бул жагдай бейхабар. Рахымжан ага Кошкарбаевты ата 6ipiHini рет 1958 жылд алгашкы кундершщ б1ршде езше сэлем бере келгенде керш Майдангерлер тез-ак тш табысып, узак энпмелеседь Атан айтуынша, алгашында сезш суыртпактап бастап, 6ipTe-6i бегет1 агытылган судай актарылып жан дуниесшде туйдек-туй болып тушлш жаткан сырын да, ащы шынын да жайып салып Рахымжан ага кете салып, ата Кэшмжан Казыбаевка телеф согып: «Тез жеткш!» - дейд1 катан турде. Агасыньщ буйрыгын етпейтш эдет1мен ол Kici лезде жетедк Ага келген заматта ата: - Журналисшн дейсщ! Дипломым бар деп мактанась Журналиске, ец алдымен, сезпр журек, кереген кез керек. Сог б1ткел1 6epi он уш жыл OTTi, Рахымжандай тарихи адамды к буг1нге дешн кермей журген негылган журналиссщдер? А д ерлж жасауды жоспарламайды. Ерлшт1 тугызатын сэт болад Адамньщ жаксы касиет1 де, жасьщ касиет1 де согыста, т сондай сэтте кершедт Мундай сэт адамньщ гумырына, кер десец урпактан-урпакка кететш ем1рбаян, есиет болып калад Рахымжан - сондай киын-кыстау сэтте асыл кырынан K ep iH r азамат. Ол кыры - жасаган е р л т . Тагдыр онын ем1рбаянын с

Бабалар аманаты сэтте жазды. Оньщ ем1рбаяны - отпен жазылган ем1рбаян. Мен де терт жыл согыстын H e 6 ip кияметш керген жанмын. B ipaK фашизмнщ сонгы 6eKiHiciHe айналган Берлинд1 алгандагы согыс, Рейхстагка ту йгердеп сурапыл согыс - ол нагыз жойкын кыргын! Рахымжан - Жeнic жалауын желб1ретш Рейхстагка TiKKeH батыр. Осыдан артык сендерге - журналистерге атанныц басы керек пе? - деп тагысын-тагы «тузды » ceздepдi айтып, «кара баласын» кара терге Tycipin, сшюген екен. Бул эцпмеш 6i3re Жан-ага 63i айтып 6epin едг Содан Кэюмжан ага архивтерд1 актарып, Ракымжан аганьщ ез1мен энпмелесш, 1958 жылы 21 акпанда «Лениншш жас» газетшде «Рейхстагка ту тшкен казак» деген очерк1 шыгады. Бул - казак баспасезшде Рахымжан Кошкарбаев туралы жазылган ен алгашкы макала екен. Осы макала журт назарын б1рден аударады. Рейхстагка ту T i r y миллиондаган адамньщ eMipiH экеткен канды кыргынныц соцгы нуктесш коюмен тен болган. Екшнн Дуниежузшк согыстын адамзат тарихындагы согыстардьщ ешкайсысына уксамайтын сурапыл согыс болганын элем бшедг Жацбырша жауган октьщ астында 360 метр жерге, уй ш п жаткан ел1ктерд1н арасымен ceri3 сагат жылжып, фашизм- н1н 6ip кездеп пац да тэкаппар ордасыньщ керегесше Женю туын желб1рету - бул актык арпалыс болган. Сол туды 6ipiHUii болып 21 жастагы лейтенант Рахымжан Кошкарбаев пен 18 жастагы катардагы жауынгер Григорий Булатов тккен. Тендес1 жок бул ерл1кт1н шындыгы казак ел1 гана емес, одактас республикаларга да таралган. Эрине, бул жацалык Кремльге унамайды. 0йткен1 ресми турде ту т1ккендер - Кенес Одагынын Батырлары, Сталин ултыньщ екии грузин Мелитон Кантария мен орыс Михаил Егоров болып саналатын. Кэюмжан ага 6ip макаламен шектелмей, ары карай деректерд1 1здей беред1, зерттей бередь Соньщ нэтижес1нде «Найзагайдай жаркылдап...», «Кернеген кек» атты шынайы да сирек кужаттар мен кызьщты окигаларга толы дерект1 повестер жазды. Ата ез тарапынан Мэскеу архивтер1нен накты деректерд! тауып, оларды 304

ЖЕТ1Л1К Yfbl жуйелеп, РДошкарбасв пен Г.Булатовтьщ тарихи ерлдонщ елеуа калып бара жатканын, эдш етт1 орнату парыз екенш айты Мэсекуге ек1 рет, Д.АДонаевка ею рет хат жазган екен. Мен ат жазган 6ip хаттын уйдеп кепирмесш атамен 6ipre кагаздары реттегенде езшщ руксатымен окыдым. Ата эдетте хат жазганда е дана етш жазатын, 6ipeyiH арнаган адамына ж1берш, eKiHuiiciH а\" кунш, жылын жазып, колын койып, уйде калдыратын. Мен керге хатта былай жазылган: «Уважаемый Динмухаммед Ахметович! По состоянию здоровья я, к сожалению, не смог воспользоват ся Вашей любезностью принять меня. У меня никаких личны просьб и других дел к Вам нет. Я хотел Вам доложить об одно обстоятельстве. «С ТЕ Х ПОР ПРОШ ЛО 25 ЛЕ Т», т.е. о подвиг Рахимжана Кошкарбаева и Григория Булатова, которые первым подняли красный флаг над Рейхстагом. В результате долгих поисков в архивных материалах я написа справку для Вас. Надеюсь Вы найдете время прочесть ее. «Ерл1 елеус1з калмасын» - это мой афоризм. Кошкарбаев и Булато живы. Их героическому подвигу исполнилось четверть века. Я, к~ гражданин и как воин обращаюсь к Вам с просьбою объективн разобраться в этом вопросе. Мне 60 лет, у меня есть воинск самолюбие. Очень надеюсь, что Вы меня правильно поймете. Гвардии полковник, писатель Баурджан Момыш-ул 13.П-70г. Алма-Ат деп кол койган. Оз басы ушш 6ip бастьщка хат жазып, 6ip есш кагып кермеген ата батыр шгсшщ жогын жоктап, эдшеттшш yuii кабыргасы кайыскан. Амал канша, Д.АДонаев тарапынан жогар жакка усыныс болганымен Мэскеу бул юке жол бермей, жауып т стай берген. Ойтпей кайтсш, онда «сценарий» бойынша ту тжкенд эшкерелен1п калар ед1. 3

Бабалар аманаты «Эдшеттйик кашанда женед1, 6ipaK K e in irin журедЬ> деп ата айткандай, кап тубше канша жасыргысы келгешмен, шындыктьщ алтын кездш жарк eT in , жарып шыкты. Т э у е л а з д т щ панасында 1999 жылы 7 мамыр куш Казакстан Республикасы Президент! Н.Э.Назарбаевтьщ жарлыгымен Рахымжан Кошкарбаевка «Хальщ КаЬарманы» атагы бершдг А л Жещстщ 65 жылдыгында орыстар амалсыздан шындыкка и л т п , Р.Копщарбаев пен Г.Булатовтьщ Рейхстагка 6 ip iH in i болып ту тшкендерш мойындауга мэжбур болды. Рахымжан аганьщ ерлш согыс б1ткен сон коп жылдан кешн белгш 1 болса, Касым аганы «батыр партизан» ретшде журт ертеден-ак танып-бшген. Алайда батыр атагын ресми алуга лайьщ ерлжтерш щ талайы буркеул1 калган. Мысалы, 700-ден аса туткын камалган жау лагерше Kipin, оларды аман-есен тугел куткарып, фашист офицерлер1 мен солдаттарын туткындауынын 03i неге турады. 120 партизанды бастап, Кызыл Армияньщ 6ip курамасын Днепрдщ он жагалауына етюзгенш, сол жолы б!рнеше селоны жаудан азат еткенш айтсак... Днепрден T ip i откен 2438 адамга Кенес Одагынын Батыры атагы берыгенде Кайсеновтщ ерл1п еленбей, атактьщ баскага буйырганы секшд1 киянаттар да болган екен. Алайда Касым Кайсеновке жасалган тещлзджтерд! украиндьщтардын ездер1 ашып, газеттерге жазып, жинак кп-ап- тарда атап, TinTi маршал А.А.Гречконьщ «Карпаттан асканда» дейтш ютабында К-Кайсеновтщ е р л т баяндалатын тустары бар. Касым аганы украиндьщтар «б1здщ Вася» деп курметтеп, жылда конакка шакырып ардактайтын. Ол KiciHiH де батыр атагын ресми алуына Кремль кедерп болыпты. Ел1м1з Тэуелшздж алган сон, 1995 жылы 24 сэу1рде Касым агага «Х алы к КаЬарманы» атагы бершдь Сонда ага телеарнадан сейлегенде: «Жарты гасыр етсе де, буркеуде, таптауда жаткан эдш етаздктщ тем1р бугауын бу- зып, Елбасымыз менщ кеудеме Алтын жулдыз такты. Оган пар- тизандьщ ак алгысымды айттым. BipaK еркш мемлекеттщ осы жо- гары наградасын мен емес, Бэукен - Бауыржан Момышулы алуы 306

ЖЕТ1Л1К керек едЬ>, - деп кезшен жас тарам-тарам соргалап Kerri, тацгаларлык KepiHic spi салмагы ауыр сез едь Шынайы баты кезде де батыр болып калады екен. «Марапатталдым» деп б жерге шп, е п т м н щ колынан сушп темендемедь Ол Kici ат сыйга лайьщ болган соц бершдь Касым ага ез кад1рш де, езг кaдipiн де бшетш терен ойлы жан болатын. Бул Касым аганы yuiiH 6i3 керген упинип рет жылауы ед1. BipiHiui рет 1989 жылдьщ аягына таман Бакытжан еке Кулэш Байсештова атындагы кешемен кетершш, Жамбыл к сшщ килысына жеткенде жещл машина алдымыздан кесе денен токтап, in im e H К асым ага тусти Сэлем 6 e p in , бэйек б жатырмыз. Байкаймын, элденеге абыржулы секшдь Эдеттег акжаркын кершбедь Бакытжанга карап, куйзеле сейлеп кетть - Украинаныц орманын кезген канды айкас согыс жы рымнан ары ауыр куй кешш, каныма карайып келе жатыр едг жутым таза ауадай алдымнан сендер шьщтьщдар, - дед1 ага. - Ага, тыныштык па? Неге ренжщвдз? - деп Бэкен сезд1 б - Оздер1н бшесщдер, келер жылы - Бэукенн1ц 80 жылд Каз1р ел 1ш1нде де, зиялы кауым арасында да Бэукецнщ жулд туралы мэселе кеп кетерш ш жатыр. Бул - бурын да т козгалган т1лек. Буг1н сондай 6ip жиналыска катыстым. Эн аркауы Бэукенд1, Рахымжанды, мен1 Жен1ст1н 45 жылдыгына батыр атагына усыну туралы екен. Шынымды айтсам, Бэуке катар атым аталады деп ойлаган жокпын. Бэукец кайда, мен ка Жиналыстьщ каулысына ек1 адам карсы шьщты. «Какие они ге Они же хулиганы!» - деп жуз! ппм1р1кпей айтып салды. ) жудырыгым шыбын тайып жыгылардай жылтыр бет1н булд1р деп: «Колыцда дайын турган жулдызьщ болса, бермей-ак кой, аруактарга тш тиг1збе!» - дед1м де, жиналыстан шыгып кет Ерлер merin, есерлер алга шыккан заман ба, Tepicme сыймай кызганыш па, шокысынын шоктыгы элдекашан кекке т Бэукеме, елш щ мерей1н асырган Рахымжанга неге соктыга «Жат корльщтан ез корлык жаман» - каскыр т!степ, кан шыг

Бабадар аманаты жаман иттер жулып жей беретшш ата сакалдарьг аузына тускенше бшмеген, аларын алып болса да тоймайтын булар юм 03i? Неге б1зд1 корлайды? - деп ipi денеа селкшдеп еплш-ак кеткен!. Бэкен екеумгз не ютер1м1здй кандай созбен жубатарымызды бшмей, катты састык... Ага атаган eKi адам мушздер1 карагайдай белп л1 адамдар едг Оньщ 6ipeyi каз1р арамызда жок, маркум болган. А л eKiHiuici - кудай амандьщ 6epciH ол Kicire, K03i Tipi. Атагы да, 03i де - ipi. ...Сонымен, 1990 жыл да келдг «Кад1рш бшмепшз гой Tipi кезде», Деп жылар талай казак мен елгенде. Сексен мен жуздтмд! урпак атар, Тарихтын тукп1р1нен сез келгенде, - деген атаньщ 6ip шумак влещ нагыз сэуегейлш екен. Ойткеш ата- нын 80 жылдык тойына санаулы кундер калганда букш елд1 дур сшюнд1рш, журектерш куанышка болеген керемет жаналык, сары алтындай саргайып куткен yMiT акталып, шушшш жария болды. Ол - елу жылга жуык Kpeмльдiн курсаулы сандыгынан шьщпай жаткан атаньщ «А лты н жулдызын» Елбасымыз айкаска Tycin жу- pin кол жетюзш, казак халкыньщ кеудесше жаркырата кадады. «Эдшет орнап, батырымыз жулдызын алса екен» деп ун косудан жальщпаган ак тшек х а л ы к т т болса, енбек Елбасы Нурсултан Назарбаевтш болды. KiM калай ойласа, оз1 бшсш, бул - тарихта калатын акикат, дэу!р шындыгы. Ата мен Рахымжан атага ресми батыр атагын беру мэселеа Жещстщ 20,25,30, 35,40 жылдьщтарда сан мэрте кетершш, талай хат-етЫштер жазылганымен унем1 нэтижеаз калып отырган. Жариялылыктьщ жылы леб1 ecin, тон ери бастаган кезде кудай сэтш салып, атаньщ жулдызын жулып экелу курметше Н.Назарбаев ие болды, хальщтьщ алгысын алды. Президент сол куанышты кундерде Момышулы шанырагына ж1берген куттыктау жеделхатында «...Бэукен жулдыз алган кун - 308

ЖЕТ1Л1К Vfb хальщтьщ жулдызы жанган кун» дейтш жолдар бар. Ka3ip кана] ты сезге айналып кеткен сейлемде де улкен мэн жатыр. Б1зд1 тэуелслздткшдщ еалтанат куру бастамасы сол - эдшет орнага куннен жел1 тарткан секщщ. 0йткеш кепке бармай Кенес мемлек Ti ыдырады. А л атаньщ жулдызы Казакстанга ортальщтан келга coHfbi жулдыз болды. Касым аганьщ екшни рет атага бола жылайтыны осы туе ед Атаньщ 80 жылдьщ тойына жайылган дастаркан уетшде агага cd бершгенде: «© M ip iM e ризамын! Бэукеннщ жулдызын керд1м...» деп ары карай сейлей алмай, кезшен жас парлап кетп. Шартарапта келген 300-ден аса конактыц толкымаганы кемде-кем. Талай улка ага-апалар куаныш жасын керсетуден кымсынган жок. Муны 6api - батырын сагынган, ардактаган сез1мдердщ сыртка шыгу ед1, атага деген таза журектердщ лупил болатын! «0 т т щ дуние, еттщ-ай, тецселе басып кеттщ-ай», - деп Ша акын айткандай, бул жалганньщ тубше юм жеткен! 0 лд 1 деут аузьщ бармайтын ер тулгалы кайран сабаз агалар-ай! Олар д етш кетт1 ом1рден. Рахымжан ага 1988 жылы 10 тамызда бакиль болды. Кайтыс боларынан 6ipa3 кун бурын жан досы Кэк1мжа Казыбаевка: «Кэкешм, менде туган ага, ini жок. 0лсем Бэукецн! саясында жатайын, меш касына койьщдар», - деп аманат айтыпть Tijieri кабыл болып, атаньщ касынан топырак буйырды. ...Аспандагы жамыраган жулдыздай касиетт1 казак топыр^ гында туган улылар мен даналар, артына енегел! сез, урпакка ул ic калдырган б1ртуарлар аз емес. ви ш ш ткл, сонында жанашь^ 1здеупи-сураушысы болмагандыктан бул кунге аттары жетпе кемесюленш, жогалып, тарих тукшрше жутылып кеткенде} каншама... Кэимжан ага Рахымжан Кешкарбаевтьщ атына k o ih мектеп беру жайлы талап-тшектердщ уйымдастырушысы больп бул icKe белсене KipicTi. Копщарбаев туралы Кэюмжан агада егжей-тегжейл1 маглуматы барлар кеп емес ед1, аганьщ жига! терген кужаттары мен деректер1 «мен жаксы бшемш» дейтшдерд] езшде жок болатын. Ек1 аганьщ тагдырыньщ косылуына аг 31

Бабалар аманаты себепкерлк еткен куннен бастап, олар 30 жыл агалы-mi бауырдай api сырлары букпеаз, эзiлдepi жараскан ар аж т ажырамас достар болды. Рахымжан ага сол дос шклнщ кенже улыныц атын койып, перзентханадан кетерш шьщкан. Оны 6api «Рахацньщ баласы» дейтш. Ka3ip жауапты кызмет аткарып журген Батыр Казыбаев eKi экенщ енегел1 тэрбиесш керген б ш к п азамат болды. Кэюмжан ага Бэкец екеум1зд1 туган жер1 Саркандка апарып, ел^мен таныстырып, кайткан соц ею айдан кешн, дэл1рек айтсам, 1989 жылы 16 казанда Ортальщ комитеттщ Кошкарбаев Рахымжан аганьщ атына кеше, мектеп беру туралы усыныстарды бсюткешн айтып, керемет куанып едь Тура бес куннен кешн ага уйкысынан оянбаган куш о дуниелж болды. Бакытжан «аскар тауым к¥ла- гандай болды-ау...» деп Жан-агасынан айырылганына катты кай- гырды. Алланьщ жазуына амал бар ма, жуйрш кещлмен элемд1 шарлайсьщ, 6ipaK баянсыз дуниеш устап туруга пендеде К¥РЫК жок. Кэммжан агага да e3i nip туткан агасы - атаньщ касынан соцгы турак буйырды. Касым аганьщ алып журеп 2006 жылы согуын токтатты. Ол Kici де ем1ршщ соцгы кундерк «Эттен-ай, Бэукецнщ жанынан орын табылар ма екен маган...» - деп айта 6epinTi. К¥Дайдыц К¥Дфет1 шыгар, атаньщ айналасында «en i6 ip бос жер калмады» деп жургенде жыпырлаган беш ттердщ арасынан эдеш кезге туспегендей, бейнеб1р Касым агага сакталгандай атаньщ касынан ол KiciHiH де акымы казылып жерлендк Кездер1 Tipi кезшде кайгыда да, куанышта да касынан табылып, пэруана болган iнiлepi енд1 сол ездер1 сушп аялаган адамныц касында, 6ip тебенщ басында жатыр. Бэкец баласы мен келшш, немерелерш атага апарганда агалардыц басына К¥Ран окиды. «031м1зден кешн де сол асылдарга д¥га багыштап журсш» деген эке enereci бул! Мен агалар туралы жуздщ б1ршдей гана кыска э ц п м е айттым. АдамгершЫк, бауырмалдьщ, достьщ секшд1 рухани i3ri кундыльщтарды тауар ретшде кабылдап, тауар секщщ пайдаланып, ягни сатылатын дуниедей керуге бой урып бара жаткан жаца 310

ЖЕТ1Л1К YFbl гасырда 0 M ip суретш жастардыц 6ipi болмаса, 6ipiHe ой сала деген умггпен жаздым. Хальщ бар жерде тарих бар, сол тарихь эркайсысы ез KipniniiH калап кеткен казактьщ улагатты ул-кыздар умытылмаса екен деймш. •к -к * ...Алла Тагала жарык унин кунд1, тыным yniiH туцщ жаратка дейд1. Keft6ip макульщтар жарьщтан repi карацгыльщты суйед Жарканат унин OMip карацгыльщ тускен соц басталады. Мен i жарканат сиякты тущц унатам. 0йткеш кел1м-кет1м K ic i аяг басылып, уй imiHfleri т1рлштерщд1 6ip кайырып, мойнын 6ocai ды. Ата эцпменщ кебш тунде айтады, тек кецш куш бапты 6 o j сын дещз. Бугш, кудайга шукпр, кеншд1, батана батыр шшер1ме уйд] басына кетере кулш жаткан. ...Айналамды 6ip шолып, шашыранкы жаткан ештеценщ же екенше коз1м жеткен сон, атаньщ белмес1 жакка карай беттедо Келсем, Бэкен атага 6ip кггапты корсетш жатыр екен. - Буг1н сатып алдым дейсщ, мынауыц ecKi, талай колдан отке к1тап кой, - дед1 ата. - Мен оны «Букинист» дукеншен алдым. Кдщмп ютап дуке! дершен мундай дуниеш табу киын. Эткенде Джон Апдайкп «А н г е л на м осту» деген шыгармасына таи болып ед1м, 6y ri Акутагаваныц «В стране водяных» ютабына колым жетт1, - дедь 0 з басым бул жазушылардьщ ешкандай мтабын окып корге емеепш. Мундайларды 1здепш - Бэкец. Кембенщ ycT iH eH T y c ii керемет казына тапкандай экесше керсетш, мактанып оты] «Енд1 эцпме такырыбы баска арнага бурылатын болар, ортада жапондардьщ Акутагавасын KOTepin келе калганын кермейсщ бе деп iu iT eft кынжыла бастадым. - Балам, маган ашыган кежецнен экелпи, - дед1 ата сол арада Мен келгенде Бакытжан: - Неге кызык емес, мен де тыцдаймын. Э рб1рден соц бу эцпмеш мен бастаганмын, - деп жатыр екен.

Бабалар аманаты - Сеш куып жаткан юм бар, тьщдагын. Мен 6ipa3 «жетшердЬ> eciMe Tycipin, кагазга Ti3in койдым. Жол-женекей тагы толыга жатар, - деп ата мен усынган кесеш колына алганда, Ержан кусап «ура-а-а» деуге аз-ак калдым. Ата жарты кесе кежеш ciMipin алып, муртын суртш, асьщпай сезге KipicTi: - «Жет1 казынаныц» дши сешммен араласып кеткен, ертеден ел ш ш де айтылатын жэне 6ip Typi бар. Оган алдымен Кыдырды атайды. Ауызек! тшде Кызыр баба деп те айтыла бсредг «Кыдыр - кудайдьщ ерекше касиет 6epin жараткан суйген кулы » дeлiнeдi. «Алланы ц пайгамбары» деп айтылатын да аныздар бар. «Кыдыр адамга дарыса, ол молшылык, байлыкка кенеледЬ> деген сешм калыптаскан. Сопылар Кызырды жаксылыктьщ жаршысы, адал пенделерд1 коргаушы, тура жолга бастаушы жетекпй устаз санайды екен. Казактардьщ «Кыдыр баба колдасын», «Жорытканда жолдасьщ Кызыр болсын» деп бата беретш1 сондыктан болса ке­ рек. Жылдьщ басы, ¥лыстын улы K yn i - Наурыз келгенде «Кызыр баба уй аралап журедй назары шырак жанып турган уйге туседЬ> деп сенедь Григориан кунпзбеа бойынша еск1ше - 9 март, жана- ша 21 марттан 22-сше караган тунд! «Кыдыр т у ш » деп атайды. вткенде наурызда Зейнеп тун1мен шам жагып, жет1 дэмнен кеже- ciH буктырып отырды гой. Бул - ата-бабадан калган жен-жоба, алдагы кунге ак т1лек тшеу. Кыдыр конбайды, Кыдыр дарпды. Ол тек адамга гана емес, жерге де, жан-жануар, еамдштерге де дариды деп жатады. «Сондыктан Наурыздан сон кыстай катып жатканньщ 6spi ж1бш, жан алып, кек шыгып, мал телдейдг Ол Кыдырдыц дарыганы» дейд1 аныз-энг1мелер. Ек1нш1 - Бак. Бакты эдетте «бакыт» деп атайды. «Бак та - ку- дайдьщ езгеше жараткан KyflipeTTi 6ip куш иесп> дел1нед1. Ол Кы­ дыр сек1лд1 дарымайды, бак адамга конады. «Бак баска конган кус» деп оны канатты куска тецейд1. Бак конган адам атакка, данкка, мансапка, дэулетке ие болады. Б1здщ казактар «бак консын», «багьщ ашылсын», «басыннан багьщ таймасын», «Кыдыр дарып, бак консын» деп тшек айтады. BipaK Кыдыр тандап дариды, бак 312

ЖЕТ1Л1К VF тацдамайды дейд1. Жаратушы ием кез келген пендесше 6ip болса да, басына бак кондырады екен. А з ба, кеп пе, улкен Kiuii ме - калайда бак конады, бул сын екен. Сол басына кон бакты кетере аласьщ ба? Асып-тасып тэубенд! умытып, болганн устше болсын деп ашкезденесщ бе, элде шамалы бактьщ ез' in y K ip in m iK eT in , канагатты боласын ба - оньщ 6 a p i адамн санасына байланысты. Бакты баянды ету ез кольщда. Бактьщ секшд1 ушуы да, конуы да онай. Оттан-судан каймьщпай етк адамньщ бактан сур ш еи ш жш кездеседь «Бак конса, тас алтынга айналады, бак тайса, алтыньщ тас болады» деп халкым тег1н айтпаган. Yin iH in i - Акы л. А к ы л - адамга бершген шекс1з байль Адамньщ жер-дуниеге не болып, кожальщ етш отырганы акылдыц K yu ii. Адам акыл-парасатымен элемд1 таныды. Табиг жаратылыстан басканьщ бэрш акылмен жасады. Акы лм гарышка ушып жатыр. «А к ы л - тозбас тон», «А к ы л - таусылм кен», «А к ы л байлык - азбас байлык», «Акылдан накыл шыгадь «Акы лды дуниеш ойлап табады» деген сиякты дана сездер кеп- Кыдыр дарып, бак конганда акылмен устамасац кету1 эп-сэт «Акымак бактьщ конганын бшмей, ушканын 6ip-aK б!лед1» д бактьщ баяны акыл екенш айтады. Эдетте «акылды адам» деп жаксы адамды айтамыз. BipaK акылдыньщ 6api жаксы емес екен ескермеймгз. Акыл кай багытка бурылады, мэселе - сонда. Шынг хан, Наполеон, Сталин, Гитлер немесе атом бомбасын, баска кырып-жоятын каруларды жасагандар акымак емес. KepiciH олар - ете акылдылар. Акылга журектен таралатын MefiipiM, ынса TipeK болмаса, ол ете KayinTi акыл болганы. Тертшпп - Денсаульщ. «TsHi саудьщ - деш сау», «Денсауль - зор байлык» деп казактар саушылыктьщ кад1р-касиетш кыска нуска уктырган. Демек, денсаулык патшаньщ тагынан, дуниен1 молынан кымбат. BeciHmi - Ана. Анасыз урпак болмайды, адамзат ecin-енбейд Алы п та, акын да, батыр да, данышпан да анадан туады. «Ананы

Бабалар аманаты алдында аскар тау да аласа», «Анацды Меккеге уш кайтара KeTepin апарсац да, ак сутш актай алмайсьщ» дейдг Элем ананы мадактап, ананы жырлап келе жатыр. Жер бетшде адамзат барда бул солай жалгаса бередг Ана жайлы куш-туш сейлеуге болады, сонда да тещзге тамган тамшыдай K ep iH ep едг Оны ездерщ де жаксы бшесщдер. Алтыншы - Туз. Туз Алланыц адамдарга гана емес, барльщ жан-жануар, еамджтерге бершген неабе улес1 делшедй Казактар тузды нанмен катар кояды. Кайтыс болган адамды «дэм-тузы таусылды» десе, элдеб!р кауш-катерден аман калганда «татар дэм- тузы бар екен» деп жатады. Каргыстыц жаманы да - «дэм-тузым атсын» дейтш сез. Опасыздык жасаганды «дэм-тузды аттады» дейдй Жаратылыста туздьщ турлер1 кеп, эркайысысыньщ кажет орны бар. Тузсыз еш нэрсенщ дэм1 де, H9pi де болмайды. Казактар тузды баспайды, тузды тегш-шашпайды, тузга тушрмейдй Бул - катал тыйым. Обал болады, ейткеш туз касиеттг Туз болмаса, табигат та жадап-жутар едг K a3ip ri кезде кешенщ тоцын epiTy упин тонналап туз тегу эдет1 epic алган. Bip KyHi болмаса, 6ip KyHi аякка басып журген туздьщ зауалы тиш, Kneci урып, таршылык пен киындьщка урынбаска KiM кепш болыпты. B ipaK куд^ретке сенбейтш когамда оны KiM ойлапты? Ж eтiнш i - Ит. Кеше айтуды умытыппын, 6ip нэрселер еаме TycTi. Иттщ аспанга карап, сай-суйегщ;п сыркыратып, урей ушре улитыны бар. Адамдар «ой, кара басыца KepiHrip» деп урып, куалап жатады. Эйткеш ит жакын адам кайтыс боларда немесе 6ip катер келерде e3i TyciHeTiH туйсжпен бшедг Ит адамга алдына ала белi i 6epin жатыр ма, элде жаратушыга жалбарынып, neci упин медет сурап жатыр ма - тшш укпаган сон 6i3 оны бшмейм1з. BipaK иттщ жайдан-жай улымайтыны аньщ. Keft6ip иттер езшен-ез1 уйден кашады. Сол кезде ерт, су таскыны, зшзала секшд1 апаттар болады. «Бэсе, уйден безш кетш едЬ> деп жатады ондайда. Иттщ уйден бекер кетпейпш, элденеш сезген соц, соны айналасына бшд1ру ymiH кететш1 каз1р купил емес. Зерттеулер мен бакылаулар соны 314

ЖЕТ1Л1К YFt KepceTin жур. Ит иесше ете адал, онын, ушн, малый, корас! коргайды. Сырттан келген ниет1 бузьщ душпанды, уры-карьп б!рден сезедг Абалап ypin иесше хабар бередг Кайсыб1р адамд KyniiKTi кез1н тырнап ашканнан эдеш урып ызаландырып, кабаг ет1п уйретед!. Ит жаксыльщты да, жамандьщты да умытпайд Жалпы алганда, пенделер алгысты иттен уйрену! керек, - деп а темеккпн тутатты. - Папа, Жуалыда аудандык газетте icTen жургешмде, кош ауылдагы 6ip эцпмешш кариядан «ж ет1 ырыс», «ж ет1 байлы дегендерд1 ecTin ед1м. Акымактык па, ацгалдьщ па - соны дурыст жазып та алмаган екенмш. Кешн Ke6iH eciMe Tycipe алмадым, - де баласы. Ата эцпмесш токтатып кояр ма екен деп ем, жарайсьщ, Бэь Тагы 6ip «жетш щ » сулбасы кершдк Ата темеюсш nierin отырып- сезге KipicTi. - «Жет1 ырыс» пен « ж е л казына» - магыналас, сабакт угымдар. BipiHuii - акыл-сана, eKiHnii - денсаульщ. Булар Typaj элгшде аз да болса айттык. YuiiHuii - Акжаульщ... - О-о, бул такырыпты езщнен артык ешюм айта алмас, - д Бакытжан ортадан к и т Kerri. Экесше типзе запыран дэм1 бар се: айтып салды. «Бэле-ай, булд!репн болды-ау... Ортадан от шьщпа жарар едь..» деп кылпылдай бастадым. - Капталдаспай жайына отыр! - дед1 ата сез мэнш Tyci койып. - Тыцдагыц келмесе, кеткш! - Эр сезш тклнщ арасын сыздьщтата шыгарды. - Ой, папа, кенпр! 0з1мше сез1щц дэмдешн дегешм гой, - д баласы тук болмагандай мулэшмси калды. - Маган шай экелпн, - дед1 ата салкын жузбен. «Жазган кул шаршау жок» - кшэм болмаса да, юнэл1 болып, шай коюга кеттп Ойдан жуйрж не бар екен, лездш арасында басыма сан-сапал ойлар келдь Аузына ие болмай, еткенд1 коцырсытып, экес «т ю те п » тартканы ymiH Бэкецд1 атарга огым жок. Сейте ту «экеаз ескен адамньщ ншнде кандай кыжыл жатканын к1м бш ш

Бабалар аманаты деп жубайымды актап аламын. Калай болганда да, мен буларга Tepeuii емесшн. BipeyiHe - келшмш, 6ipeyiHe - жар, баласыньщ анасымын. Мен осы мшдет-парызыма адал болсам болды, сонда бул шанырактьщ дэм-тузын актаганым. Мен шай жабдыгын экелгешмде, ой, куД1рет-ай, Момышулдары элденеге кулш жатыр екен. Tycim n кор буларды! Шек1сулер1 де, бекюулер1 де езгеден белек. Ортада шыбын болып мыжылар ма екенмш деп коркып ед1м, кудайга myKip, аман eTin кеткен секйвдмш. - Yuimnii - Акжаулык, - дед1 ата 6ip пияла шайдан сон, - «Туздщ тынысы - еркекке, уйдщ ырысы - эйелге» дейд1 халкымыз. Эйел-аналар - от басынын куты, ынтымак-б1рлжтщ уйыткысы. Эйелс1з уйде береке болмайды. Акжаульщтьщ кад1р-касиетш, ем1рдеп ешюм толтыра алмас орнын жогары багалагандьщтан казак атац эйел-ананы «ж ет1 казынага», «ж ет1 ырыска», «ж ет1 байлыкка» коскан. Ана тийм1з, ата дэстур1м1з жогалып кетпей, бул кунге жеткен болса, ол - ен алдымен, ак жаулыкты аналардьщ eH6eri. ©кшнпке карай, каз1р талбескке суйенш, «BeciK жырын» айтатын келшдер, нсмересше epTeri айтатын эжелер азайды, мен осыдан коркамын, - деп ата ундемей калып, TeMeKiciH тутшдетш кеттй.. - Жарайды, бул - белек улкен энпме, - дед1 ата сэлден сон, - «жет1 ырысты» ары карай тугендешк. Тертшпп - Бала. Бала - sp6ip адамньщ ем1ршщ жалгасы, келешек-болашагы. Уйщнщ босагасы - алтыннан, табалдырыгы кумютен болса да, перзент суймей, адамньщ Meftipi канбайды. «Адамньщ 6ip кызыгы бала деген» деп улы Абай айткандай, шанырактьщ бар кызык-куанышы да, базары да, той-думан мерекес1 де - бала. Казак - ете балажан халык, баласы канша болса да, кеп кермейдй rinTi ырым етш бала санын бадырайтып айтпайды. ¥рпак жалгастыгына зор мэн береди Казактагы ен ауыр сез - «кубас» деген атау. Сол ушш кез келген ата-ана артында урпак калып, ошагынын отын жагып, тутшш тузу шыгарганын тшейдй Сол жолда атар тан, батар кун демей, 316

ЖЕТ1Л1К V т1ршЫктщ такпезер Ti3eci батса да, тезедь Баласыньщ тен тусы кем болмай, адал азамат болганын армандамайтын адам шыгар. «А га ш жапырагымен KepiKTi, адам урпагымен KepiK дейдь Казактар 6ip-6ipiHe: «Бала-шаганньщ кызыгын кер!» - тшек айтады. Атадан ул туса ип, Ата жолын куса ип. Баланды журт мактаса, Бэршен де сол ип, - деп баланын жаксы ержетш, эке атына атак косканын ул мактаныш кередь Бул да - узакка кететш энпме, такырып ауыткымайын. Бесшпн - кецш. Кещл - тек адамзатка бершген ерекше се Адам кещлмен ceMipin, кеншмен арыктайды. К ещ л мен пе - епз угымдар. «Кещл1 TycTi», «neftmi тустЬ> деген 6ip магы ны бшд1редь Сол кещ л мен пешл кен болса, ынтымак-б1р орнап, ырыс куйылады. Казактар - «кещ лге карау», «кещ л к дырмау», «к е щ л б о лу», «к е щ лш кетеру» деп кещ лге кеп к беретш, кещл сыйлагыш кенпешл халык. Кещ лдщ тубшде ь тымак жатыр, ал ынтымаксыз елден береке кетеди «Тертеу ту болса, тебедеп келед1, алтау ала болса, ауыздагы кетедЬ> де халык даналыгын адамньщ кещл-пешлше орай туган есиет де болады. Алтыншы - Жер. Бул жерде «жет1 ырыска» косып отырганым - Туган жер. «Ж ераз ел - жет1м», «Туган жердей жер болмас, ту елдей ел болмас», «Е р - елдщ баласы, жер - елдщ анасы» кшдш каны тамган, ата-бабасыньщ суйеп жаткан жерш казак ерекше ардактап, касиеттейдк Жетпшп - Ит. Енд1 «жет1 казына», «жет1 ырыспен» астарласып, мэн-магына араласып, уксап жататын «жет1 байлык» деген Т1ркес бар. Ел inii айтылатын 6ip Typi мынандай болып келедк

Бабалар аманаты Э уелп байлык - денсаулык, Екшпи байльщ - ермндок, YiniHiiii байльщ —тш байлык. Тертшии байлык - куш-кайрат, Бесшпй байлык - акжаульщ, Алтыншы байлык - балацыз, Жетшип байлык - жуз саульщ. Денсаулык - байльщтын басы. Деш сау адам ©3i ынталанса, енбектенсе, колынан кеп нэрсе келедг Еркшдж, тэуелс1здж - жеке адамдардын да, букш хальщтын да байлыгы. Е р к ш д т бар хальщтын болашагы, 1ргел1 ел болу келешеп бар. Еркшджс1з бакытка кол жетпейд1, еркшдшс1з куаныш жок. EpiKci3 адам кулмен тен, epiKci3 ел - бодан ел. 6 з колы оз аузына жетпеген ел. Bi3 каз1р алып мемлекеттщ курамындамыз. Сырттай 6api керемет кершер, 6ipaK 6i3 - epiKci3 елм1з. - Ата осыны айтканда кез1м бакырайып, Бэкене карадым. Ол «тыныш отыр» дегендей кабагын тушп, белп бердй «М ына созд1 6ipey ecTin, 6ip жерлерге жетюзсе, сотталып кетем1з гой» деп iniiMe flipiл юрдь - Тш - байлык, - деп ата эцпмесш соза бердй - ap6ip халык тьщ оз ана Tmi - озше байльщ-казына. Тшден айырылган халык жеке-дара халык болудан айырылып, курып-жойылады. Тшс1з улттьщ касиет сакталмайды. Казак тш 1 оз тугырына кона ал­ май, мемлекеттш дэрежеге жете алмай келедг Мен бул мэселеш сокырга таяк устаткандай жжтеп турып, сонау 1944 жылы оюмет басшыларына жазганмын. Амал канша! - деп ата ек1 колын eKi жакка жайып, басын шайкады да: - 0 p 6 ip казактьщ ана тшш бш п, оны ардактауы, урпагына y fip e T y i - халыкка, ултка свдрген енбектщ, кызметтщ ен зоры. взш щ кеудес1 орден-медальдарга толып, атактьщ тур-турш алып, бала-шагасы ана тшнен макурым болса, менщ ойымша, бул - ултка жасалган киянат. Ата-баба аруагы алдында кеппршмес кунэ дер ед1м. А л куш-кайрат, байлык деген - хальщтын б1рл1п, тутастыгы. Ел куатты болса, 318

ЖЕТ1Л1К V ел imibweri тыныштьщ теракты болады. «Bipniri кунгп ел оз б1рл iri жок ел тозады», «Б 1рыс алды - ынтымак» деп бабалары есиет еткен екен. Акжаульщ пен бала туралы шамалы болса айттым. Жуз саулык деген бул жерде сандык угым емес. Кундел TipinmiKTe тарыкпайтын, жоктыктан 6ipeyre жалтактамай турмысты айтканы. «Ж уз саулык» езшен-ез1 келмейд1, адам оны енбепмен, мандай TepiMeH табады. «Енбек етсен, емерс «Енбек Ty6i - береке», «Бейнетщ катты болса, татканын т болар» деп ата-бабаларымыз тзршшк тужырымдарын айткан. Б осы тойгандарьщмен барьщдар. «Жалмауызга да жан керек». демаламын, - деп ата орнынан турды. Мен белмеш желорай жа тосек-орнын сшкш салып, 6epi карай келд1м. Япырым-ай, мектепте - он жыл, университетте бес окысам да, 6ipfle-6ip окулыкта «ж етш к угымдар» неге кездеспе Газет-журналдарда анда-мунда козге шалынып калады. Bi соган адам мэн беретшдей, кецш токтатып карайтындай е жазылмайды. Тек санын Ti3in шыгады, онда да узш-жулып к Ата 6i3re окушыга сабак откендей етш талдады. Эрине, 6i3 де бшмейтш топас емесшз. Bip Караганда быетш-ак сияктымыз ата карапайым тшмен сол бшгенщд1 кайталай бастаганда ба кырынан T y c i H i n , тандай кагасьщ. Осындай энпмелерд1 мек окулыктарына енпзсе, казак балаларыньщ коз1 кеп нэрсеге ашы едг BipaK ондай дуниелерд1 жогаргы жак ж1бермейд1 гой. Bi3 ата нешетурл1 энпме тьщдап журм1з, мундай сездерд1 баласына нем немересше айтатын ата, экелер кеп пе, жок па - ол маган беймэ BipaK мен уакыты келгенде Ержанньщ кулагына атасынан е ecTireHHiH бэрш жетюземш. Эйткеш бул да - бабалар аманаты. *** Бала кез1мде меш «ки яли», «э у е ш » дейд1 екен. Ce6e6i к быларым «уйнпк-уйппк», куыршак, «б ес тас» ойнап жатка менщ курт-кумырскамен, кустармен, гулмен, шеппен «сейлес1 ез1ммен-ез1м мэцпрш журетш эдепм болыпты. Экем: «Тимен

Бабалар аманаты урысып шошытпацдар, менщ балам жаратылысты танып-бшпс1 келедЬ>, - дейд1 екен. Жаратылысты каншальщты таныганымды айта алмаспын, 6ipaK сонау алы ста калган балалы к шактагы эсерппл, киялш ы лды ктан эл! б1ржола арылмаганым ез1ме аян. У й д е п ез1м ecipreH гулдермен «сей лесем ш », далада гу л керсем бегелш , турып каламын, караган сайын карагым келш турады. Бшмеймш, кай кезден кулагы м а сщ ген ш , «к ек inenTi, гулд1 ж улуга болмайды, олардыц жаны бар» деген сез миыма эбден шегеленген. Мен yniiH узшген е а м д к - ел1 оам дж . Ес бшгеннен бутак сындырып, гулд1 немесе uienTi жулган емесшн. Сенсещз де, сенбесещз, б ул - шыным. Мейрамдар мен туган кундерде гул кетерш келетшдерге сыпайылык жасап, ракмет айтамын. Кдзактын турмысына cinin кеткен дэстурге карсы шыкпай, амалсыздан аламын. «У зш ген г у л - ел1 г у л » деп турасынан ойымды калай айтамын, «менсшбедЬ> деп ренжщц гой. Атамен 6ipre тургалы 6epi ондай сыйлардьщ кеп келетш ш е куэ болып журмш. Сол гулдерд1 суга салып коясыц, б1рнеше куннен кешн солып, Ty6i, ягни суда турган сабагы шстене бастайды. А м а л жок, кокыска лактырасьщ... Сонда оньщ Heci сый? Алайда эрюмнщ жаратылыс угы м -TyciHiri эртурл^ « м е н т гана дуры с» деп езгеге езеуреп, ойьщды тыкпаштау есерлж болады. Казактьщ аргы-берп жыр-дастан, елен, энпме-аныздарында «г у л сыйлады» дегендй ез басым, еш жерден кездесирген емесшн. Ka3ip карап турсаныз, тойга да гул апарады, бештке де гул кояды. Тусшбеймш. MeHiH эдет1мд1 бшетш жакындарымньщ ешкайсысы маган гул сыйламайды. Рас, кейде м ш дегп турде апару керек жерде, сирек болса да, гул кетерш баруга тура келеди Айналаньщ осылай epiKci3 ез дегенше кенд1рш, mecTipin экететш де бар гой... Бугш атаньщ энпмеп жаныма жакын сездерден басталды. - Казакта ертеде «ж епге тшспе» дейтш тыйым бар едь Кешн ол бутш куш айтылмай, шашырап, жеке-жеке айтылатын болды. BipaK магынасын жоймай, тыйым куш калды. Сол тыйымдар гасырлардан жалгасып, дэстурге айналып, каншама урпакты 320

ЖЕТ1Л1К Y тэрбнеледь О л тыйымдар мыналар: 6ipiHuii тыйым - жазгы рым жацадан кектеп келе жаткан еслмджке тшспе, ягни ке жулма, агаштарды текке сындырма. Кек шеп - жердщ эсем ке болуы м ен 6ipre кептеген жан-жануарлардьщ ж ердеп ризы корек-азыгы. Кудай 6ipi уш ш 6ipiH жараткан. Tipinm iK к кеб1несе терт тулж малмен байланысты кешпендшер ушш eciM элем ш щ манызы зор болган. Кундел1кп турмыс тэж1рибес1 корытындылары осындай тыйымды шыгарган. Кек аспан аст дагы кара жердщ кутын сактаудьщ б у л да - 6ip жолы. EKi тыйым - кектемде келген жыл кустарына тшспе. Кус та - кудайд жараткан 6ip жан Heci. Bi3re уксамаса да, ездерш е тэн е бар. O cin -ен у упин уя салады, балапандарын канаттандыра К ус жаратылыстьщ эрш -сэнш к1рг1зед1, тещ р ек п энге б е л е ” Кектемде келген 6ip кустын ез1 - кузде канатты керуен, жы жакка кетерде терт-бес болып косылады. Кектемде жазыксыз кусты елтарсец - одан ербитш терт-бес кусты да елпргенщ. Сей оньщ тукымы азаяды, сейте-сейте табигат жутайды. YuiiH тыйым - кектемде жерде кыбырлаган-жоргалаганга THicne! Бу элем деп т1ршшж Жараткан ием1здщ аманаты екен. Жаратыл та олардыц аткаратын ез мшдет1 бар, тегшнен-тегш жаралмаг Сондыктан адамдардыц оны «курт-кумы рска» деп боска мыж елт1ру! кунэ саналады. TepTiHuii тыйым - алгашкы телге катыс Казактар «м а л басы кемид1, Kecip б о л а д ы » деп 6ipiHini ту г козы-лак, бузау-ботаны акжолтай санап, кут1мге алады. Kic сыйламайды, соймайды, айырбастамайды, сатпайды. Ойткеш ырымга жаман. М алдьщ жайын дэл казактай бшетш халык кем кем десем, артьщ айткандык емес. С ол казак 6ip нэрсеш тусш туйсш ген сон, осындай ырымды катан устаган. Бесшпп тый - консыга, ягни керпиге THicne. «K e p n ii акысы - тэщ р акыс дейтш казак - кашанда керш ici мен сыйласканды калайтын халь Жаксы керпп туысьщнан жакын. Кершщмен урыспай-кагысп Tin табысып, ынтымакта болсан, жанашырьщ, колганатыц бейедь Ко неымен алакез болу берекеш KeTipefli, Kipep-шыгар eci

Бабалар аманаты кемидй сыйласар адамьщ азаяды, - деп маган карап: - Эй, балам, неге курсшдщ? - дегеш... 0з1м де байкамай калдым. Осы кабатта гуратын бес пэтердщ адамдары кез алдыма келген. Bipeyi - еврей, eKeyi - орыс, касы- мыздагы кабыргалас казактар алдьщ гы ларга 6eprici3. KyHiM тускендштен емес, 6ip кабатта турып, к1рер-шыгар eciriMi3 ортак болган сон сыйласып, араласкым-ак келедь BipaK олар суык. Сондыктан мен де щкэр болмаймын. Кейде ездер1 дан-дун болып мушздесш жатады. ¥рыс-керютен аулак журген жаксы гой. - Жарайды, айтпасан, айтпай-ак кой, онсыз да TyciHiKTi, деп ез сурагына 03i жауап бергендей болды да, ары карай энпме желюш жалгастырды. - Алтыншы тыйым - конакка тшспе! «К о- накты куганыц - кудайды да куганын» деген, казактар конак кутуге келгенде алдына жан салмайды. Шацырагына сэлем 6epin, табалдырыгын аттаган адам кеткенше конагы Tyrmi ат-келшше дешн куткен, ягни казак кай ауылга конса, G3i де, аты да сол ауылга - аманат. А л аманатка киянат жасау - кунэ. Баскасын айтпаганда, конактьщ камшысыньщ жогалуы - улкен сын, уят жагдай саналган. Жетшпп тыйым - ел m ire тиюпе! «Елдест1рмек - елпиден» деп ел мен елдщ арасына дэнекерлшке, бтм герш ш кке журетш арнайы адамга кастандык жасаудьщ арты апатты кактыгыска экеледь Жеке билеушшердщ ожар ойынан шыккан орашолак шепимшщ Kecipi мен кател1г 1нен бейкунэ хальщтыц каны суша аккан окигалар болган. Соныц ен 6ip ауыр да сойканды T y p i - тарихтагы «Отырар апаты» деп аталатын жойкын согыс. 1218 жылы Шьщгыс хан Орта Азияны билеп турган Хорезм шаЬы Мухамедке арнайы елш1 ж1бер1пт1. Ол ек1 ел арасына Kayinci3 сауда-саттык катынас жасау жен1нде мэселе кояды. Мухамед ризашылык 6inflipin, кел1с1мге келедг Коп узамай Шьщгыс хан Отырарга бес жуздей туйел1 керуен мен терт жузден аса адам ж1бередь Отырардын ханы Кайыр хан оларды «тыншылыкка келген» деп кумэнданып, адамдарын олт1р1п, керуенд1 тугел талап алады. Муны ест1ген Шьщгыс хан Хорезм шаИы Мухамедке eKim ni рет ел mi ж1бер1п: «E k i ел арасында 322

ЖЕТ1Л1К ерк1н сауда жасаймыз» деп бейб1т кел1сшге келш едж, Оты саудагерлер1мд1 тугел кырып, керуешмд1 тонапты. Егер бул эм1рщмен болса, онда менен согысты кутш ал. А л олай бол кылмыскерд1 колыма сал, сазайын 03iM беремш», - дейдь X шаЬы Шьщгыс ханньщ эскери куш-куатынан маглуматы ша болса керек, елнпш елт1ртш тастайды. 1219 жылы кузде Шы хан бастаган жуз елу мыц кол Орта Азияга лап кояды. балалары Шагатай мен Угедей, атакты колбасшылар Субедей, бастаган каракурым эскер Отырарды коршайды. Кайыр ха ланы бес ай коргап, согысады. Коршауда калган халык аша лыкка ушырайды. Сондай кундерде Каржа Хажып оз эс алып, кала корганыньщ «Софы хан» какпасынан шыгып, жау етедк Сол ашылган какпадан юрген душпанмен Кайыр хан таг айдай согысып, акыры колга T y c in , азапталып елт1ршедь Эл аты aftrmi гулденш турган кала тугел кирайды, халык тутас к лады. Дуниежузшде eKiHuii орын алатын Отырар ютапха ертенш, кул болып келмеске кетед1. С ей тт, ек1 адамньщ ел жасаган киянатынан басталган сумдык алапат 1224 жылга созылган. Сол апатты заманда Баласагун, Тараз, Сауран, Сыганак тагы баска калалар да жермен-жексен болган. Эрине зерттеупи галым емесп1н, тарихшылардьщ нанына ортакта улес1не кол сугудан аулакпын. «Елш1ге T H ic n e » деген тый мысал рет1нде айтып отырмын, - деп баганадан 6epi ше отырган темеюсш колына алып, тутата бастады. Ата 6ipa3 сойлед1, шелдеген болар деген оймен асуйге бетт Асуйде жургенде Шырак туралы ацыз-эпг1ме eciMe тусе к Б1зд1н заманымызга дей1нг1 518 жылы Парсы патшасы Дар льщ колмен сак-масагеттерд1 жаулап алу ушш кайыскан к колмен жорьщ жасайды. Сонда Шырак деген сак ж ш т е денес1н 03i пышактап, кан-жоса болып, парсылар жагына ка барады. Сак басшыларынан корлык-зорлык K op in азапталга енд1 олардан кек алгысы келетшш айтады. Парсы эскер1не керсет1п, сактардьщ тура уст1нен тус1рет1н1не сенд1ред1. Bip

Бабалар аманаты жауды адастырып, сусыз шелге апарады да: «Мен сендерд1 эдеш адастырып алдадым. Ел1мдьжер1мд1 аман алып калып, максатыма жетим. Енд1 маган не ютесендер де 6 a p i6 ip », - дейдй 0 3 i курбан болады, есесше, Парсы колы к¥мнан шыга алмай адасып, шелден кырылады. Санаулы адам гана аман калган екен. Шырактьщ е р л т мен ic -a p e K e T i солар аркылы кепке жайылган. Рим тарихшысы Полиен алгаш рет Шырактьщ елш-жерш суйгещцктен жасаган ерлпш жазып калдырыпты. Бакытжан «Раскаленные камни» атты екшпи ютабында осы деректщ непзшде «Ш ы рак» деген аныз- энпме жазып едь Ойда-жокта Шырак неге eciMe туст1? Атаньщ элгшдеп эцпмеа туртк1 болганы анык. Енд1 Шыракты койып, Кайыр ханды ойлап кетт1м. Бэленщ 6api содан басталган, терт жузден аса адамды ойланбастан елпрш , хан басымен керуен тонады. Адамдарды кырып, кездщ курты - дуниеш талаганда хальщпен акылдаскан жок, 03i билеп, ез1 ш еп т. Жау жагадан алганда хальщтьщ купимен, халыктьщ табандылыгыныц аркасында алты ай согысты. Б1зге тарихты окытканда Кайыр ханды «батыр», «каЬарман», «касык каны калганша жаумен арпалыскан адам» деп сипаттады. Расында солай. А л осыган баска кырынан карасан, алдьщгы ойьщ бузылады. Шьщгыс хан адамдары мерт болып, керуеш таланганда кешпейтш кек, кайырылмас каталдыкпен б1рден бассалган жок, Отырар хандыгы карайтын Хорезм шаЬы Мухамедке eKiHnii рет елып ж1берш: «Кшэл1ш колыма сал, сазайын ез1м беремш», - депт1. Букш халыктьщ алдагы т1рл1п y n iiH 6ip адамньщ e M ip i соншама nieuiyuii рел аткармайтын да шыгар, алайда «карга карганьщ кезш шукымайды». Мухамед Кайыр ханды устап бермед1, елппш елт1рш, оспадарлык жасады. Айбыны тасып турган Шынгыс хан енд1 оган тезбедЕ кезше кан толып каЬарланды. Bip ж1берген елипсш кел1амгс кенген болып, алдап кайтарса, eKiHuiiciH елт!рген. Кайыр хан елш-жерш керемет суйген адам болса: «Еркек токты - курбандык» деген, мен айыпкермш, халкымньщ жазыгы жок», - деп ел-журтын, оныц букш рухани байлыгын, сэулетп каласын, 324

ЖЕТ1Л1 ырысты жерш неге сацтап калмады? Ата айткан 6ip се «Кайырымды жан кашанда ержурек, ал ержурек адам мей бола бермейдЬ). Менщше, Кайыр хан билж тен айыры келмед^ мандайынан тайып бара жаткан бакты калай да калу yniiH халкын ажалга киды... «Ой-бой, ce3iHe болайын, лагып барасын? Токта, токта!» - дейд1 iniKi 6ip ун меш са шакырып. Акикатына жугшсем мундай шым-шытырык т окигаларга бага беретшдей бш м-бш прлж менде кайдан б Бул жасы отызга да жетпеген адамньщ сез1мге epiK берг пайымы гой. Сондыктан iniKi унге кулак турш, карадура жок уст1рт оймен миымды шатастырмай-ак кояйын. Одан да а шайын баптап 6epin, эцпме тьщдаганым элдекайда пайдалы М омышулдарына шай куйып 6epin, ез1мнщ уйрен орныма отырдым. Ата шай iniin жатып маган сузше карад замат дегб!р1м кетш кейлепмд1 темен тарткылай берд1м. Ос 6ip караганда-ак сусы басып кетедг - Эй, карагым, байкус кейлекте ала алмай журген бардай, сонша негып жулмалап кеттщ? Б1зд1 сейлетш койь бшмегенсш, жумыртка да, куймак та жегin келедг «Ж е'п » т езщ не бшесщ, кэне айткын! - дед1 ектемдеу унмен. - Мен бе, ме-е-ен... - Кудайым-ай, кайтадан быд бастадым. «Эншешнде ауыз жаппас, той дегенде елен та - атаньщ дауысы буйрыкты шыкса болды, тутыгып калат жаман-ак... - Иэ, сен! Сез бшмейтш адамдай неменеге eTipiK анк отырсын? - дед1 ата. Тагы юшкене бегелсем баска да сипат шгермш деп: - Бшем гой, 6ipaK ci3 секшд1 жштеп-талдай алмаймын... - Мен саган жжтеп-талда дегешм жок, бшгешщц бэлс айткын дед1м. - Дурыс айтасьщ, папа, бул тук бшмегенсш калады, 6ipa 6ip саусагы бугул1 журед!, - деп мына жактан Бокеннщ жань калды.

Бабадар аманаты - Эй, какпайламашы! - деп баласына колын сермеп, маган карап «сей ле» дегендей иегш кетердг Шепнер eui6ip жол калмады. - Апам намаз окитын. Сол Kici юшкентай кез1м1зден пайгамбар сездерш жш айтатын едг Мухаммед пайгамбардын хадистершде «пендеш улкен апатка соктыратын жет1 кунэдан сактаньщдар» делшштЕ Олар: Аллан ьщ бар екенше куд1к-кумэнмен карау, сикыршылыкпен айналысу, адамды накак еллру, жепмнщ акысын жеу, еЫмкорльщпен шугылдану, Отан коргау жолындагы согыстан кашу, жубайы бар таза эйелд1 есектеу. - Буган ешкандай талдаудьщ Keperi жок. Пайгамбар есиетш тек орындау керек. Ары карай... - деп ата менен тагы сез талап етть - «Жет1 ж епм» дегенд1 де сол кудагиыныз айтып отыратын. Баскарусыз ел - жет1м, Ел конбаган жер - жетчм. 1здеуипаз ер - жет1м, Катары кеткен карт - жет1м. Тындаушысыз сез - жет1м, К¥сы кеткен кел - жет1м, Ата-анасыз бала - жет1м... Тагы 6ip «ж е тЬ кемешме келш-ак калды. BipaK оны атаньщ алдында айту мен упин эбестеу болар едг Акын Кудер1 кожа адамньщ дене мушелершщ жет1 турл1 ойнауын былайша тарка- тыпты: «К ез кулкпп ойнайды, к¥дак сыбырласып ойнайды, мурын шскелесш ойнайды, тш сейлесш ойнайды, кол кысысып ойнайды, аяк айкасып ойнайды, epiH сушсш ойнайды». Сондыктан анамнан уйренген «ж ети е» ойыстым. - Апам «Сакк¥лак биден калган накыл» деп «Жет1 жетекпп» дегенд1 айтатын. Адамньщ басшысы - акыл, жетекппа - талап, жолаушысы - ой, жолдасы - кэсш, корганы - сабыр, коргаушысы - М1нез, сыншысы халык дейд1 екен. Содан кешн бурынгы замандарда тЫм!зде жш айтылган, кешн ¥мытылган «жет1 машык» деген сез 326

ЖЕТ1Л1К бар. Олар: шабыспак, тартыспак, атыспак, шанышпак, саль тастамак, алыспак. - «М аш ык» деген не? - дед1 Бэкен осы арада. - Машык деген - 6ip нэрсеге адамньщ жаттыгуы, уй эдетше айналдыруы. Мысалы, сен агаштан эртурл1 нэрсе жасаганды жаксы KopeciH гой, сол да - машык, - деп ата кен кулш ж1бердь Неге кулгенш тусшбедш те, Бэкен екеум1 6 ip iM i3 re карадык. - Ана кун1, - деп ата кулккпн б1рден тыйып, сейлеп к Ержанга элп мультфильмдеп кулагы калкиган не адам емес, емес Чебурашка деген кешпкерд1 жасап бершсщ. Эдем1 жас Алайда кез!ме б1ртурлi кершдь Олай караймын, булай кара барлыгы орнында. Сонда да 6 ip тосын K e p iH ic бар. Сей езбектщ осма жаккан эйелдершш кастары кусатып, ортасын турып кас жасап койыпсьщ. А л Чебурашкаларьщда кас мул емес пе?! - Ата осыны айтканда Бэкен к ули ге басты. Оны байкамаган екен. Кулю, ппркш, жаксы гой, кецш1м1з ceprin - А л жарайды, - дед1 ата энНме т1згшш кайтадан а жанагы Зейнеп еске T y cip re H «Жет1 машыкты» баягы за казактьщ кез келген ер-азаматы менгерген екен. Кешпе балаларын к1шкентайынан онын тулгасы - 6epiK, дене - шымыр, кимыл-козгалысы ширак болып e cyi ушш шыныктырудьщ алуан турл1 эдштерш калыптастырган. туршдеп тес кагыстыру, иык кагыстыру, мандай сузют1ру, HTepicy, кол куш сынасу, т1зе такастыру, жаяу жарыс, жаяу секшд1 9pi жарыс ойын, opi жаттыгумен балаларды тэрбие Бул сатылардан еткен жасесшр1мдерге ары карай «жет1 маш уйреткен. Оньщ 6api - майданда колданатын урыс тэсшдер казак бул эд1с-тэсшдерд1 бшмеген болса, басынан еткен жаугершшштерде жещске жетпеген болар едь Мен 1943 жылы Казакстан Халык Комиссарлары кен терагасы Нуртас Ондасыновка арнап хат жаздым. Сонда n im iK , жасырынбак, жарыс, курес, аксуйек ойнау жас

Бабалар аманаты ептипкке, мергенджке, ширактык пен табандылыкка уйрететшш айттым. Сонымен 6ipre кекпар, бэйге, аударыспак, тартыспак, алыспак сек1л д 1 ойындар батылдыкка, кайсарлыкка баулып, булшык еттер1н шыньщтырып, тарамыстарын мыгым жетшд1ред1 дед1м. Булардын барлыгын ата-бабадан калган дэстурл1 улттьщ спорт турлер1 ретшде колдану кажегппн талдап-тарамдап турып айтканмын. Сол сез1мнен эл1 кайтпай келемш. Тек керетш кез, еститш кулак табылмай жатыр, - деп темеюсш тутатып, сезш уздг Студент кез1мде сурет кермесшен Канапия Телжановтыц казактьщ мандайындагы тел eHepi - кекпар ойыны бейнеленген туындысын K e p in ед1м. Картинаныц аты да «К е к п а р » деп аталады. ¥лттьщ болмысты бояумен соншама шебер, шынайы сейлеткенш е тангалганмын. Ж елмен жарыскандай арындай шапкан сэйгулштердщ кимыл-козгалысы, екшш, шымырканган кекпаршынын ж1герл1 бейнес!, кекорай жазьщ даланьщ кещцп мен даркандыгы - осыньщ 6ap i бутш 6ip KepiHic ретшде кез алдьщыздан eTin жаткандай. Алгашкы эсердщ куш тЫ п ме, элде бала шактагы агаларымыздьщ кекпардагы алаулаган жуздерш умы тпагандт ме - кекпар сезш естюем Телжановтын сол cypeTi кез алдыма келе калады. - Отан согысы кез1нде, - деп ата эцпмесш кайта жалгастырды, - ауылдан келген ж1пттердщ 1шшде мергендер кеп болды. вйткеш ауылдагы казак баласы асык ойнап еседг Асык ойыны баланы дэлджке, кырагылыкка, eKi араны кезбен мелшерлеуге, онтайлыкка, жещл де жылдам козгалуга уйретедь Кездщ еты р л т н , керу кабшетш арттырады. Э лп «асык ойнаган азар, доп ойнаган тозар, бэршен де кой багып, куйрьщ жеген озар» дегенд1 бас пайдасын ойлаган 6ip тогышар кудьщ шыгарган пэлсапасы деп ойлаймын. Магынасына ущлмей, такпактаган сездщ бэрш макал ретшде кабылдау да зиян. Бул женiнде Абайдьщ «Кара сездершде» тамаша айтылган. Иэ, екшшже карай, улттьщ спорт турлерш куш еткен ecKi дуниедей кешн ысырып тастаганына жаным куйедк Ka3ipri заманда 328

ЖЕТ1Л1К спорттьщ турлер1 кеп, 6api - керек, 6api - кызык. BipaK улт рух, улттык мшез, улттык намысты калыптастыруда халык дэстурл1 ойындарыньщ типзер scepi езгеше. Муны тусшу ке - деп ата томсарып отырып калды. Бэкен экесшщ кшт езге кецшн байкады ма, сурак койды: - «Ж у т жет1 агайынды» деген TipKecTi аударма жасага кездеспрш каламын. Оны орыстардыц ездершде бар калыпта угымы - «семь бед» дегешмен айдай беремш. BipaK казак тшш «ж ет1 агайынды жутты», шынымды айтсам, дурыстап бшм екенмш, - дедг Ата б1рден селт eTin ыкыластана жауап бердк - Казак - «жамандык 6ipiH-6ipi шакырады» деп жа сезд1, бата-тшект1 кеп айтатын халык. Эжем маркум: «Абай сейлецдер, кеар-кесапатты сезден аулак больщдар! Сездщ ж бар, жангырыгы езще тиед1, езщнен етсе, урпагьща кайтады, «а астан арам ой жаман», - деп жамандыктан сактандырушы Эйтсе де, апат айтып келе ме, табигаттьщ ез зандылыктары Еарыштык елшем адамга багынбайды, кутпеген жерден куйре кете бередь А л зауал адамньщ ниет-пигылыныц бузылуы туындайды. Иман жутап эларегенде Houci кушейедь Бшик, байл тойымсыздык деген снякты кесапаттар согыска экеп прейдь Ка халкыньщ басынан He6ip керзамандар еткенше тарих куэ. Еасыр бойы керген-бшгенш, ем1р тужырымдарын ой елегшен еткг акыл таразысына салып, «ж ут жет1 агайынды» деп корытын тушн жасаган. Олар мыналар: оба шдет1, согыс, зызала - я сшкшу, су таскыны, ерт апаты, кургакшылык, аштьщ, мал кыры ягни жут. Ел ш ш де «ж ут - жетеу, салакпен - ceri3, олакпе тогыз» деп косып та жатады... - Осы кезде телефон сылдырла Бара жатып дэл1здепшул1 турган сагатка карасам, тогыздан ас екен. KiM болды екен кештетш конырау шалып жаткан... - Мама, кеш жарык! - Хабарласып турган балам екен. - Кеш жарьщ! Неге уйыктамай журан? - Ka3ip апама берем телефонды, - дед1 ол. Апам мэн-жай уктырды. Ержан ойнап журш c y p iH in кулап, шекесш кегер

Бабалар аманаты адыпты. Енд1 сол жазылганша бармаймын, эйтпесе «тентек болдыц» деп ата ^рсады деп, мунда келуге кенбей жаткан кершедг Эткенде уйдщ ш ш де катты жупрш онбай жыгылып, бакырып жылаганда ата аяудын орнына Ержанды 6ipa3 с1лкш, «e e r ie » жариялап едг Соны умытпаса керек. Мен келгенде экельбалалы eKeyi сураулы жузбен карады. Жагдайды баяндадым. Атаньщ ещ жылып сала бердь - Бала деген жыгылады, суршед!, жердщ каттылыгын бшед1 кауш-катер бар екенш угады. Ыстык пен суыкты сезшед1, ащы мен тэтпш ажыратады, сейтш журш айналасын таниды. «Бала жетше келгенше жерден таяк жейдЬ> деп казак соны айтады. Эр нэрсе ез заманына жарасып, ез заманына келгседь Бурынгы кезде казактын жетше келген баласы ата-анасыныц колганаты, KeMeKuiici болган. Уш нщ козы-лагын багып, мал кайырып, кой саугызып, отын-суга кемектесш, енбекке ерте араласкан. Жет1ге толган балага эрк1м шамасына карай ауылга той жасап, бэаре тай атаган. «М ш е, жетше толдьщ, ат жалын тартып мшер жшт болдьщ» деп баланы онды есуге талпындырып, жауапкершшш жуктеген. Эзшщ жекеменппк тайы болуы - казак баласы ушш зор куаныш. Ендш жерде ол бэаресш уакытымен жусатып, мезпл1мен сугарып, жал- куйрыгын тарап дегендей, кут1мш ез1 жасайды. Сейтш, казак баласы юшкентайынан мал танып есед1, ерте есейедг Кунделшп ем1р-т1рппл1ктен керетш талгамы кебейген сон, акылы толысады, ой-санасы жетыедг Эйткеш енбек жагдайы адамды езгертедг Эсии, ауыр болсын, жещл болсын, енбектенсе, ершбесе, ею кол бтрмейтш жумыс жок. Бурынгы замандагы казак балаларыньщ 6ip ерекш елт - жансыз ойыншьщпен ойнамагандыгында. Ойыншык болмаган. Олардьщ ойындары, жогарыда мен айтып еткендей, тжелей адамньщ есш-жетшу1мен, калыптасуымен байланысты болган. Ертеде 6ip уйде канша бала болса, соньщ бэрше жумыс табылатын. Кешн багыты жогалып, бурынгы т1рлжтщ астан- кестещ шыгып, халык менппктен айырылды. Bip казанга карап, ортак жуйе калыптасты. Сол кезде жас балаларды жумсайтын 330

ЖЕТ1Л1К V жер калмады. Аксаусак, масыл, колынан кэсш келмейтш, кецседе отыргысы келетшдер всш-жетшд!, кебейдь Бул - кезде кол енбекпен айналыспагандыктан, соган YЙpeнбeгeндi болган кубылыс. B cipece калалы жерде 6api дайын, су тасыма отын камдап Keperi жок. Аула сыпырмайды, кар куремещц. ютейтш адам бар. Бул заманда балалык шак узарып кеткен, от келгенше 6ip шеге кагып кормегендер, ата-ананын мойны отыргандар жеткшкть Бул жагынан алганда, ауыл балалары OMip салты эл! де баскаша. Ауылда кора-копсыга, 6ipfli-eKm i б да малга, ericTiKKe, кырманга карап, тагы баска толып жат жумыстарды аткарады. Сол ушш ауыл баласы кала балалар Караганда элдекайда ширак, денел!, колды-аякты пысык кел Keft6ip бш пш тер «бала енбепн пайдаланды» деп байба салады. Кетпен шауып, курек устауды корлыктай коретш кайдан шыкканын ойламайды. Бала енбепне тоскауыл кой керек. Эрине, шамасына, жасына карай болсын. Бул сол бала e3i yuiiH, ертенг1 куш ушш керек. Б1зде 6ip жакты кету басым, «оку керек» дейм1з. Дурыс, окысын, бш м алсын. BipaK карапа тipшiлiктiн окуынан сырт калып, мацдайы терлемеген бала е' наннын кад1рш бшмейтш болады. Бул - созсан созыла бер такырып, осымен токтайьщ. Балам, азанда сагат тогызга та шакыргын. Ертен екеум1здщ баратын жер1м1з бар, - деп ата с бпттге Tipefli. *** «А -а-а» деген дауыстан шошып ояндым. Окыс уннщ кай шыкканын б1рден ажыратпадым, кошеден бе, уйден бе? С ур’ кабына халатымды журе киш, eciKTi ашканымда: «К ур м Курмаш!» - деген атаньщ жанайкайын ecTin, солай карай енте бастым. Мына жактан урпшп Бэкен де кершдь Екеум1з умар-жу иык TipKece атаньщ белмесше Kipin, устщп шамды жагып ж1бер Ата тесегшщ устшде ею шншен ент1ге демалып отыр. 0 щ боз болып, куарып KeTinTi. Жузш жас шайган, кез1 эл! жасау

Бабалар аманаты тур. Катты терлесе керек, тунде киетш кейлеп денесше жабысып калыпты. - Папа, не болды, не болды? - деп Бэкен экесше жакындады. Ата оган жауап катпай маган карап: - Телефонды экел! - дедь Кезкарасы б1ртурл1 туманданып, дауысы жердщ астынан шыккандай кунпрлеп естшед1. Аяк-колым д1ршдеп, журепмнщ атша тулаганына карамай, телефонга жупрд1м. Не болганын каз1р угу мумюн емес. Адам жаман ойга кандай жуйрж, кецшме квмесю урей Kipin, жел1 тартып келе жатыр. «Жараткан нем, сактай гор!» - деп ш тей кайталай берд1м. Apbi-6epi тасуга ыцгайлы болсын деп узын бау отюзшген телефонды сымын суйретш, алып келд!м. Ата сол отырган калпы, кезш 6ip нуктеден алмай, беймэл1м дуниеге Kipin кеткендей, айналасын елер емес. - Папа, айтсаншы, не болды? - дед1 тагаты таусылган баласы. - бцмецдемей тура туршы! Bepi экел телефонды! - дед1 ата ектем унмен. Элденеш есше Tyciprici келгендей мандайын укала- ды, содан кешн барып телефон сандарын тере бастады. Ар жа­ гынан жуык арада жауап бола коймады. Кайдан болсын, тацгы сагат торт, елдщ нагыз тэтт1 уйкыда жататын кезь Ата кайтадан звондады, тосып турды, содан кешн гана: - А лло! Кара катын, уйлерщ ертенешн деп жатканда негып уйкынды ашпайсьщ? Бар! Кара! - деп телефон туткасын таре eTKi3in тастай салды да, «мынаны алып кет» дегендей маган ишара жасады. Бэкен екеум1з 6ip -6ipiMi3re шошына карадык. Былайгы журттьщ Ke6i уга бермейтш атаньщ эртурл1 тосын мшездерше сыралгы болып калдым деп iuiTeft токмеш леш жYpгeнiммeн мынадан соц зэрем зэр тубше кетть - Йемене, MeHi eci ауысты деп турсындар ма? - деп маган бурылып карады да: - Негып кусеттенш д1рыдеп турсыц? Кургак жейде экелгш, - дед1 ала кез!мен бас-аягымды 6ip шолып. 332

ЖЕТ1Л1К V О, тоба! Есецпретш тастап «неге д1рщцейсщ» деп кшэлаг Heci, кез келген естияр адамньщ акылына сыймайтын сезд айткан e3i гой... «Адам корыкканда ес калмайды» деген рас, ата су болып денесше жабысып турган кейлепн керсем де, с ауыстыру ойыма келмептг Ескертус1з гстейтш нэрсеш сужуре умыттырыпты. Ата мен экелген жейдеш алып ванна жакка кетть Е байкадым, T eceri де дымкыл екен. Жастыккап, ак жайма, сей - бэрш ауыстырдым. K e 3i улкен адам урейленгенде одан бакырайып кете ме, Бэкеннщ кез1 эл1 шарасынан шыга жаз тур. Маган карап иыгын козгай беред1, «ештене укпадым» де болса керек. BipaK екеум1з де 6 ip нэрсеш анык бшем1з, ата «к катын» деп Сара апаны айтады. Сара апа - атаньщ бала кез 6 e p ri досы Курманбек ата Сагындыковтьщ жубайы. Аккуб к е л к т эйелд1 солай атайтынын алгаш еспгешмде кайран ка ед1м. BipHeuie жылдан 6 epi ею дос ceйлecпeйдi екен. Аралары екеушщ де шакпак сек1лд1 шарт-шурт мшездершщ уксастыгы туындаган 6 ip жагдай бар кершедг Ата оны ез аузымен айт емес, келш басыммен казбалап мен де сураган емесп1н. Аракаты барыс-келю узшгешмен eKeyi де сырттай езгелер аркылы 6 ipi жагдайынан 6 ipi хабардар болып журедь А л балалары экелер1 кьщырайган мшездерше мэн бермей, eui6 ip 03re p ic c i3 ездер1 а ласып жатады. Енд1, мше, кермей журген досыньщ атын айкай айтып оянды. Мига конбайтын сез айтып, телефон шалды. Шамалы уакыттан сон ата юшкене ceprireH сьщаймен белм Kipfli, жузшде эл1 де куандык бар. - Суйыктау eTin кеже экелгш, - дедг Ашыган кежеHi суйык inieTiHiH бурыннан-ак бшемш, сонда да аныктап тапсырды. бугш пдей тез козгалмаспын, аягыма жел байлагандай асу зырылдап келш, кежеHi алып лезде кайта оралдым. Бэкен как казыктай 6 ip орнында эл1 тур, аягы да ауырган болар. Ата ж ланып TeceriHe жатыпты. Кежеш 6 ip деммен ciMipfli, муртын о малмен сурттг Содан кешн 6i3re карап:

Бабалар аманаты - Туамде Курмаш кайтыс болыпты, соган дауыс салып жылап жатып, оянып кетпм, - дедь Курманбек атаны «Курмаш » дейтш, ол K ici атаны «Бэукеш» дейдь - Тусшйсп, - дед1 Бэкец, - 6ipaK неге осындай уакытта Сара мамага звондап, «бipдeцe кушп жатыр» дедщ? - Онда шаруац болмасын! Бар! Жогалыцдар! - деп морт кетть Элгш де асыга-уске ентелеп юрген есштен енд1 суйретшш шьщтьщ. Екеулш езара лэм деспедш. Сойлессек те, жауабы жок эцпме болар едй Бэкец ундеместен томага-туйык куйде белме- ciHe беттедь Ол кайтып уйыктады ма, жок на - бшмеймш. А л 03iMHiH уйкым шайдай ашылган. TeceriMe жатуын жатсам да, уйкы мацайламады. KipniriMe Tipey койгандай айкасар емес. Же'п тунде атаныц Сара апага телефоннан айтканы сау адамньщ се- 3iHe келмейтшдей KopiHin, миыма инедей шаншыла бердь Ата жайдан-жай ештеце айтпайды, муныц 6ip ce6e6i болуы керек. Ол не? Канша ойлансам да, тыгырыкка т1реле берд1м. TinTi кай- кайдагы кнюы келмейтш кисынсыз, opici жок кияли нэрселер санамды тумшалап барады. Сурещлз суркай ойлардан кутылу yuiiH ез1м осы эулетке келгел1 6epi ecTin журген уш адамньщ достьщ баянын eciMe алдым. Жамбыл облысыныц Жуалы жершде туып-оскен ер1мдей жас уш ж1пт - уш дос болыпты. Олар ездер1 оцашада сырласып, болашактарына болжам жасап, кекейлершдеп арман-максаттарын айтады екен. Сонда б1здщ экем1з: «Т убш д е мен эскери маман боламын», - десе, Курманбек ата: «М ен щ келешепм каламга прелетш шыгар, жазу жагына кетермш», - дейдь Булардан 6ip- eKi жас у л к е н д т бар Еркшбек ата Сауранбеков: «Армандарыца жетщдер! Мен ауылда каламын, бул жерге де адам керек. Ауылдыц аткам1нер1-ак болайын. Кешн сендер елге келгенде ат басын ripen, аяктарыцды кесшш жатып, аунап-кунап кететш уй керек кой», - дейд! екен. 0M ip ез ыргагымен ете келе ушеушщ де ниеттер1 кабыл болыпты. Момышулы аты ацызга айналган батыр, эскери маман болды. Курманбек ата Сагындыков казак баспасезшде ез 334

ЖЕТ1Л1К ¥ГЫ орнын ойып алган белгии журналист, мьщты аудармашылыг] мен кезге туседг Александр Бектщ Мэскеу тубш деп урыстарл пкелей атаньщ баяндауымен жазган «Волоколамское шоссе» деп атакты кпабын «А р п а лы с» деген атпен тамаша тэрж1малап осы - К¥Рманбек ата. Ka3ip «Казакстан коммунист) журналынь бас редакторы. Бул журнал - Казакстан Орталык Комитетш кузырындагы беделд1 басылым. А л Еркшбек ата Сауранбею енбек жолын устаздыктан бастап, бала тэрбиелепт1, мектепт директоры болып жургенде согыска аттанады. Ауыр жарал болып, катты MepTirin елге кайткан соц да, 6ip сэт босансыма туган жершщ тыныс-пршшшше тер тогедг Ауданда совет, па тия кызметтершщ эртурл1 сатыларынан етш, Аудандьщ атка] комитетш баскарады. Жуалы ощршде озшщ ю к ер лтм ен , ш рапаты мол KicmiriMeH улкен абырой-атакка ие болып, ел аг сы атанып, халык ьщыласына белеш птг Баягыдагы озшщ ай канындай, eKi досы Алматыдан келгенде кошеметпен каре алатын да, курметпен шыгарып салатын да Еркшбек ата еке Букш Жуалы ел1 бул кюшердщ достыгын аныз етш айтыпты. Y достыц жубайлары - Еркшбек атаньщ ушндеп Айбарша анамы Курманбек атаньщ косагы Сара апамыз, «Жамал-Жэмке» атань кеткен менщ туган енем Биб1жамал yineyi араларынан кыл о пестей тату, 6ip уйдщ келшдершдей абысындар екен. Уш д< ендк «Б 1здщ достыгымызды урпагымыз жалгастырса, солард 6ipiKTipin, дос етсек», - дейдг Бул армандары да орындалыпт] Тельман Сауранбеков, Кенес Сагындьщов, Бакытжан Момышул - юшкене кездершен дос болып, 6 ip in iH экесш 6ipi «папа» д< ескендер. Бул кунде 6ipiHe-6ipi «бауырым» деп сойлейдг Осы у ж т т т щ келшшектер1 - Тельманнын жары Мешржан, Кенест cyftiKTici 1зтшеу жэне мен енелер1М13дщ салган 1зг1л 1к сокпагым< абысын болып журм1з. Bip кызыгы, ушеумпдщ тур-турпатымы мшез-кулкымыз, айналага козкарасымыз 6ipirin басы косылать адамдарга уксамайды. Сондай болекттм1зге карамай, ынтыма ты татумыз. вйткеьп 6i3re ортак 6ip касиет - азаматтарымыздь

Бабалар аманаты достыгын жогары багалайтындыгымызда. Мен 6ip жолы ушеум1з бас косканда эзшдеп: - Зина (1зтшеуд1 6api солай атайды), сен орысша окыган, орысша кеп сейлейтш, казактьщ салт-дэстурш жетют1рш бшмей- т1н, кайын атанмен рюмке согыстырып, коньяк irneTiH адамсын. Сен нагыз Европасыц. Мен терен тукш рдеп Азиямын. А л Мешржан ек1 жагына б!рдей «Е вроАзия», - дед1м. Содан 6epi жолдастарымыздьщ арасында бул атаулар б1зге жабысып калды. Оны таратып ж1берген Зина-Европа. Эркайсысы дара бггкен шынардай уш достыц, олардьщ урпагыньщ кыскаша гана тарихы - осы. Алдагыны А лла бшед1, енд1 6i3 де балаларымызды аталар дэстур1мен достастыргымыз келедь ...Сагат ертенп жетшерде еапмд1 дыбыссыз ашуга тырысып, акырын гана шыктым. Атаньщ шамы жанып тур. Шамасы, тундепден кешн кез шмеген секыдь Касына баруга батылым жетпед1, кежегем кешн тарта бердь Тунде жатардьщ алдында «сагат тогызга такси шакыр, 6ip жакка барам» деп ед1, соны сурагым келдь BipaK уакыт эл1 ерте, мумкш кешшрек юрермш. Bip кезде атаньщ 63i асуйге бас сукты. Сэлем i3CTiH жасап, хал-жагдайын сурадым. Кундепдей пешл таныта коймады. Басын болар-болмас изед1 де: - М аш инаныд K eperi жок. Ешкайда бармаймын. M eH i мазаламандар. Керек болса, 63iM шакырамын. ¥ктьщ ба? - деп сездерш кыска кайырып, ньщтай айтып, шыгып кетть Неге укпайын, баска амал бар ма менде. Сагат тура тогыз жарымда телефон сылдырлады. Енд1 гана кофесш iuiin болган Бэкен барып тутканы алды. Мен ыдыс-аяк жуып жатыр ед1м. Не сейлескенш есткем жок. Бул уйге к1м келш, к1м телефон сокпайды дейаз, ерен етпед1м, шаруамды гстей берд1м. Иыгымнан турткенге карасам, Бэкен жагасын устап, колы д1ршдеп тур. «Н е болды ны » сурай алмай, кур иепмд1 кетере 6epinniH. Журепм тундеп окыс окигадан шайлыгып калган. - Айтсам сенбейсщ, айтсам сенбейсщ, - деп басын шайкай берд1 ол. Bipep минут осылай ештене дей коймады. 03i бакырайып, 336

ЖЕТ1Л1К YFblN мен1 бадырайтып койып, шыбындаган аттай тура бере ме шыдамныц да ineri бар емес пе: - Айналайын, «экеЫ елгенд1 де еспртедЬ), онсыз да туннен бер бойымды урей бнлеген, не болганын айтып тыншы, - деп бетш келе сейлед1м. Енд1 кайтешн журепм кысыла-кысыла o p iK T e i болды гой, теп... - Сара мама звондады, - дед1 Бэкен менщ аяк астыная каткылдау сейлегешм eciH жигызгандай. - Ол Kici: «Тунде Бэукеи звондаганда алгаш уйкылы кезбен не айтканын тусш бед1м Ортенген! Heci, кайдагы ерт, эншешн кырсыгы устап, мен мазактап, уйкымнан эдеш оятты деп ойладым. Содан су iniKiiJ кеп асуйге барсам, конырсыган шс мурынымды жарып барады Апыр-ай, бул негылган шс деп, журепм су ете калды. Тещрекк] зер салып карасам, тутш тоназыткыш жактан шыгып жатып Жакын барганымда тоцазыткыштын арты кушп жатканын кор д1м. Жандалбасалап шнурды токтан жулып алдым. Енд1 болмаса моторына от ж ет т, жарылады екен. Бэукештщ алдагы Kayinij булжытпай болжаганыньщ аркасында, кудай сактап, аман калдым Азаннан 6epi соз1м1здщ бэр1 Бэукеш болып жатыр», -дейдг.. Мен мына эцпмеш естггенде: «Астапыралла!» - деп эл1 курь« ran адамдай орындыкка отыра кетпм. Мынадан кешн тылсымг! калай сенбейсщ! - Мен каз1р папага барып, Сара маманын звоногын айтайын, | дед1 Бэкен. - Ойбай, барма! «Мазамды алмандар» деген, кощл куш мэ| емес, отка май куйгандай ушыктырып аласьщ. Озшен 6ip беля келмей килкпепп, эйтпесе атпас тан, шыкпас кунге калармы! каз1рше ундемепй, - деп етшд1м. - Жарайды, жарайды, быжылдамашы, - деп шыгып кетт1 ол Алайда бес минут отпей кайтып келдь - Бшесщ бе, папамны! мундай болжамдары бурын да болган. BipaK мынасы мулд| баскаша. Мен саган айттым ба, айтпадым ба - еамде жок, папа! Жуалыга барып, Эбдш да кекемнщ уш не туседь Сол жерг| з]

Бабалар аманаты улкен эпкес1 Убиян апам келедь Ол Kici туратын Дикан ауылы мен Эбдшда кекем баскаратын Петровка совхозыньщ арасы жап- жакын, 6ip-6ipiHe THin турган жерлер. Эпкешмен катты кал- жыцдасатын экем сол жолы жeндi ашыла коймапты. 1ш сш щ неше турл1 аумалы-текпел1 мшезше каньщ эпкес1 оган мэн бер- мейд!. Конакка шакыра келгенш, ертец ауылдарында кутетшш айтады. Папам ундемей 6ipa3 отырып: «Сен елгенде менщ не деп жылайтынымды ecTiriH, содан кешн мунда бегелмей, уйще кайт», - деп 6ip шумак жоктау айтыпты. Ол жерде сэлем беруге келген 6ipa3 адамдар болган. OnKeci де, баскалар да муны эзшге балап кулюедь Содан танга жуьщ Убиян апамныц улкен улы Сапарбай мотоциклш дырылдатып мунда келгенде папам ояу жатыр екен. Убиян апа кайтыс болып кетшть Экем конакка емес, эпкесш жерлеуге барды. Жакын 6ip inici: «Коке, эпкемнщ ем1рден етерш кайдан бшд1щз, айтып берщ1зпп», - дегенде: «Жап аузьщды!» - деп айтпай койыпты. Бул жагдай елге таралып, Жуалы жак муны тугел бшедь Эртурл1 гып кубылтып айтады. Тунде меш телефонда айткан созшщ магынасын сураганымда айдап шьщты гой. B9pi6ip шынын айтпайды, - дед1 Бэкен. - Мсн1н де eciMe 6ip нэрсе TycTi, - дед1м. - Анам: «А л л а Тагала езш щ суйген кулына ерекше касиет берсе, оньщ купиясын 03i сактайды. Шынымен KHeci бар, тылсым каб1лет1 бар адамдар оны жариялап, тусшдгрш айтпайды, айта алмайды. He6ip кереме п ерд1 жасайтын KopinKen эули елер 03iHiH касиет1н1н аркасында адамдарга комектескенмен, оны калай, кайдан бшетш1 туралы ауыз ашпайды. Эйткеш ол - кудайдьщ оган ерекшелеп берген аманаты. А л «мен аруактармен сойлесем1н, пер1ште кулагыма айтады» деп жар салаты ндардт - oTipiK немесе кулагына жын-шайтан сыбырлагандар», - дейтш. - Менщше, буган илануга болады. Тылсым касиет кез кел- генге бершмейдь Ол - сирек кубылыс. Егер сол касиетт1 макта- нып, оз1н ерекшелеп айта берсе, оны акша табудын коз1не айнал- дырса, касиет1нен айырылады дегенд! мен де естп енмш. Айтса да, 338

ЖЕТ1Л1К Yfl есщде ме, еткенде ауруханадагы жагдайды озщ айтып 6epin е] гой, - деп Бэкен 6ip уакиганыц шетш шыгарды. Эрине, ес1мде. Ондай нэрсе умытыл майды. Кунделшме жа J та койганмын. BipaK онын 6i3 сиякты карапайым пенделер тусше кисыны бар екенш ата маган уктырып едь Кыста ата 6ipa3 кун ауруханада жатты. Бул 03i - кез келген к| алмайтын, мемлекет басшылары, оюмет адамдары, атак-лауазы] барлар, ата секшд1 елге енбеп сщгендер емделетш жер. Онд кюшердщ отбасы мушелер! де осында т1ркеуде турады. А л J б1зд1 03i Т1ркегпрмей койган. Bip жагынан, аташю де жен шын б1здщ кайб1р eH6eriMi3, кызмет1м1з сщген халыкка?! «Экенщ ат пайдаланып мактанбасын, езгеден жаны артьщ емес, ел катар ж урсш » деген болуы керек... Б1рд1 айтып, 6ipre KeTinniH го] Сонымен, колымда атага юретш руксат кагазым болгандьщтан о гетаз барып журд1м. Bip куш ата: - Сыртында «К езд есулер » деген жазуы бар папканы ал келгш, - деп тапсырды. EKi KicmiK палатада атаньщ касында 6ip кария 6ipre жатю Атанын айтканын орындап келсем, кариянын жанында ыл келш журетш ж т т отыр екен. Ата жок- Bepi шыгып жан-я гыма карап турсам, оны медбике колтыктап келе жатыр. Per генге TycipinTi. Ата фойедеп креслога отырып, папканы аш карады да: - Иэ, осы. Уакытьщ болса, ертен кайта алып кеткш, - дедг Сол аральщта палатадан карияньщ касында отырган жц шыгып, атамен сэлемдестг - ByriH папамньщ жагдайы жаксы екен, жанарында ушкын б секшд1, соган куанып бара жатырмын, - дедк - Карагым, атьщ Ед1ге ме ед1, камсыз калма! Ол кклнщ 6yi туннен калуы негайбыл, - деп салды. Ана жптгтщ коз1 шатыш кызарып кетт1. - Ой, езщ1з де 6ip кайдагыны айтатын катыгез адам екенсл Ci3... Ci3... - деп бурылып кетш калды. Алкымына т1релген сезд<

Бабалар аманаты шыгар ауызда кептелш калгандай, булыгып сейлей алмай кетть Кашшер зулым 6ipey болмаса, Kiм экесш ел1мге кияды дсйсгз, кайта устамды ж1пт екен. Эйтпесе, бастан 6ip перетш сезд1 естщь 0з1м катты кысылдым. Шынымды айтсам, iurreft атаньщ каталдыгын жазгырып, ауыр оймен кеттш. Ертесшде папканы алып кетуге палатага KipceM, атаньщ касындагы тесек тугел жиналган, жаланаш, бос тур. Селк етш атама карадым. Ата басын изедг - Тун ортасы ауганда жантэсшм erri. Иманын ушрш, аузына нмансу тамыздым. Ke3iH жаптым, аяк-колын тузулед1м. Дэрперлер азанда 6ip-aK бшд1, - дегенде шошып кетам. - 0 лген адаммен 6ipre корьщпай калай жаттьщыз? Ол KiciHiH кайтыс болатынын кеше кайдан бшш койдьщыз? - Бул сурактарды бастырмалатып атага айткызган кандай куш екенш бшмеймш. «Саскан уйрек артымен сунгидЬ> дегендей б1рдене. - Акымак болма, ойлап сейле. Олген адамнан келер eui6ip Kayin жок, Tipi адамнан корку керек. Жаны ушып кеткен маркум тipiлepдiн камкорлыгына муктаж болып кана жатады. Мен майданда eлiмдi коп керд1м. 0 л 1мнщ бетше тура карап журд1м. Талай боздактар кез алдымда жан уздь Жаралы болып кансырап жатса да, алда eM ipi бар адам мен татар дэм1 таусылган адамньщ козкарастары еш белек болады. Мен соны уккан адаммын. Цазакта «бой жасады» деген сез бар. Кеп адамдар бакига аттанарда 6ip кун бе, 6ip сагат па, 6ip сэт пе - былайгы адамдарга T9yip бола бастагандай кершедь Мен ешкандай сэуегейлк жасаган жокпын, уктыц ба? Енд1 миымды ашытпай, кеткш! - деп папканы 6epin, eciKTi кез1мен нускады. Коштасып, бурылганым сол ед1, кешеп Ед1ге деген жпгг кiрдi. Келе атаньщ аягына жыгылып: - Агатай, Keinipini3! Кепир1щз меш! С1зд1 тыцдаганымда экемнщ сонгы сезш ecTin, актык дем1 бгткенде касында болар ед1м, - деп ецкшдеп жылап ж1бердь Ата ж ш та колтыгынан демеп тургызып: 340

ЖЕТ1Л1К Y - Карагым, сен де меш кеппрпн! Жайлап тусшд1рмес эскери адамньщ сейлеу мэнерше салыппын. Мипаздап, майда сейлеуге уйренбеген KiciMiH. 0 л iM еклшшслз болмайды. « 0 тк ек1нбе, келмеске кешме» деген бурынгылар. Кариянын им жолдас болсын! Берекесш артына берсш, жаны жаннатта тапсын! « 0 лш щ тагдыры т 1ршердщ колында» дейд1, экен сонын жаксылап кутш, абыроймен шыгарып салуыца тшектес - деп аркасынан какты. Ж1пт кайта-кайта басын шп, алгы айтып KeTTi. Ermin жылап турганымды ещп байкагандай, 6eTi суртюштед1м. Менщ экем 6ip кун тесек тартып жатпай, бас жастык койгызбай, колымыздан сусын inineft, кенеттен кай болган едг Eдiгe экесше жылаганда, мен ез экемд1 еске ал босадым. - Ата, KeniipiHi3 MeHi! - дед!м жалынышпен карап. - Саган не жок? - Кеше мен де ci3 туралы нашар ойда болдым... - Бшемш. Кебщ мен жайлы жаман ой ойлайсьщдар да, соны иттей болып журесщдер. Жарайды, бара гой, - дед1 ещ жыль Элгшдс Бэкеннщ еаме салганы осы жагдай едк Ата б у п н б1збен сейлескк1 келмедг «Тэбет1м ж ок» тамакты да жарытып шшедь Бэкен дастаркан басында Сара апа хабарласканын айтып улгердг Ата ест1мегендей, елен етп Бетш сипап, орнынан турып Kerri. Бара жатып, «мазаламанд дегенд1 тагы ескертть Нелерд1 ойлаганы, imi нде не сыр жатка тунде досыньщ yfti ертене жаздаганын калай бшгеш - му 63pi 6i3 упин ineuiyi жок жумбак куш калды. Кешн осы окиг 6ipiHeH-6ipi ecTin, ел арасына жайылып кеттг 0 р ю м езш ендеп, ез косымшасын косып, турл! ренде айтылатын бол Талайлар эрюмнен ecTireHiH тонын айналдырып жазып та ж Кайсыб1реулер эс!ребояу жагып, мэнш KeTipin, жалганды урынганын байкамайды. Кайсыб1реу ез кулагымен ecTin, со куэ болгандай гып айтады. А л нагыз шындыгы - жогарыд Бэкен екеум!з кез1м1з керген жагдай. К¥Рманбек ата мен С

Бабалар аманаты апаньщ ул-кыздары да оньщ кашан, калай болганын сол калпында айтады. Ойткеш олар - аргы жактагы, б!з 6epri жактагы 6ip туннщ куэгерлер1м!з. Кун артынан кундер eTin жатты. Бастары илжпей журген ею дос кайта табысты. Алгашкы кадамды Куманбек ата ез1 жасады. «Жет1 кундш KiminiriM бар гой, агамньщ тентекпгш ез1м-ак кеппрешн деп келд1м», - деп уйге эзшдей к!рд1. Б1здщ экегшз бен Курманбек ата 1910 жылгы, туган кундершщ арасы жет1 кун болатын. Б1раз уакыттан 6epi сойлеспей журген юсшер ортада ештеце болмагандай, тес кагыстыра кушактасты. EipiH-6ipi кенпрмесе, 6ipiH-6ipi сагынбаса, оньщ Heci дос, eKeyi сол жолы узак отырып эцпмелесш едь ...«0 нес1н, ececiH - ну боласьщ, от болып жанасьщ - кул бола- сьщ. 0M ip деген - осы» депп 6ip гулама. Алланыц пэрмешмен эр адамньщ мандайына басылган тагдыр жазуы бар. Тагдырдьщ жа- зуы ма, элде баска байланыс па - бшмеймш, ата мен Курманбек атаньщ арасында «ж ет1мен» уштасып жаткан 6ip купия бардай кершед1 де турады. Екеушщ туган кундершщ арасы - жет1 кун. Курманбек ата досы кайтыс болган соц, тура жет1 жыл, жет! куннен кешн дуние салды. Топырак буйырган жер1 де 6ip тебенщ басында, арасы жет1 метрдей гана... Дуние - децгелек, айналып кайталана бередь Адамньщ жер бетшдеп TipuiuiiK сапары аякталганымен шекс1з элем козгалысы жалгасуда. Bipi кеткенде 6ipi келш, орнын толтырмаса, ем1р токтап калар ед1 гой. Ата маркум: «Кездейсок еш нэрсе болмайды, белгш 6ip ыргак зацдылыгы бар. Кудай кателеспейдц эдеш солай ютейдЬ, - дегенд1 унем1 айтатын. Ата ем1рден еткеннен кешн ата-баба дэстур1мен кыркын беретш кун1 Тельман немерел1 болды. Уш ж к п т щ iniinqe ерте уй лен ген д к тен , ерте ата атанды. Десе де бул уш экеге тец болып ескен уш достыц алгашкы ортак немерелер1 болатын. Сол кун1 атаны еске алуга казактьщ аузы дуалылары мен бетке устаган беделд1 маркаскалары жиналып едь Егер аттарын 342

ЖЕТ1Л1К YFb атай бастасам, Ti3iM узакка кетедг Сонда Тельман дастарканн сонына таман: - Ардакты агалар, 6i3 - Кенес, Бакытжан, мен ушеу экелер1м1здщ достык шарапатыньщ аркасында юшкене кез1м1зд дос, бауыр болып естж. Б1р1м1здщ экем1зд1 6ipiMi3 «э к е » де анамызды «ана» деп, аражжс1з бул кунге жеттш. Экелер1м1зд осиет дэстурш жалгастырып, балаларымызды достастыр жатырмыз. Бупн мен алгаш рет немерел1 болдым. Бауырж папамньщ туцгыш me6epeci OMipre келдг Сол нэрестенщ ат койып, бата бер1щздер... - деп толкып кезше жас алды. Ол кез Тельман Алматы калалык Партия комитет! идеология бел1м1 хатшысы болатын. Улкендер б1рден дуылдасып K e r r i. Б1ршен кешн 6ipi сейл жатыр, тшектерш айтып жатыр. Сонша журт балага 6ip ауь дан атанын атын лайык кердь «Бэукецнщ арты жалгасып жакс льщ болып, тойга уласыпты, аты Бауыржан бо лсы н !» - д байлам жасап, кел-KOcip бата-тшектерш 6epin, кетерщш кещлм тарады. Кешкюш сэл колым босаганда кундел1пме былай д жазыппын: «1982. VII. 13. Бупн атаньщ кыркын бердж. Ерте сагат 9-да Еркшбек атаньщ uie6epeci, Тельманньщ 6ipiHini немер OMipre келдь Каяу кещлд1 cepriTin, жунм1зге куаныш ушргенд болды. Атанын кыркына жиналган казактьщ Hrici мен жаксы 6 m iK T m e p i мен мьщтылары бул хабарды жаксылыкка жорыд Тельманньщ етшшймен балага ат койды. Барлыгы ею сезге келм атанын атын койып, ак ниеттер1 мен ыстык ыкыластарын арна Б1рдщ тшеп келе ме, мыцнын тшеп келе ме - оны 6ip кудай бше Алайда, бул ата айтатындай, кездейсоктык емес деп ойлаймь Атанын кыркын беретш куш, сонымен 6ipre эркайсысыньщ ор 6 ip тебе аталар мен агалардын бата-тшек айтып, атын койга жай етпесе керек. 0 M ip жасы узак болсын, осы балага болаша калайда 6ip езгеше белп тусетш болар!!! Айтса да, мен Тельман атаныц Tepi сщген мойын жастыгын ырым етш, 6epin ж1берд «Бепенщ басына жастандар» деп тапсырдым». Мше, кунделжт кыскаша дерек - осы.

Бабадар аманаты Мен сол немерелоздщ атын атай алмай, мшкентай кезшде «аташка» деп еркелетш журд1м де, есейгенде Баука деп атап Kerri м. Ол зерек, 1здешмпаз, 6iл iмд1, оз ойын ашык айтатын ата мшездес KepiKTi ж т т болып ecTi. Шацырак KOTepin, отау TiKTi. Немере кел1шм!з Сэуле Мураткызы текп жерден шыккан тэрбиел! бала болып кездестк Атаныц жузжылдык гасыр тойыньщ карсанында «шуйшпплеген» ерекше жанальщ хабар келдь Сэуле кел1шм1з кол- аягы жещл болып, дуниеге ушем - 6ip ул, ею кыз перзент экелш, Баука б1рден уш сэбиге эке атанды. Осы жаксылыкты еспгенде баягы 03iM кунделшке жазган «6 ip белп болар» дегешм eciMe TycTi. K i M не ойлайды, оздер1 бшсш, 6ipaK кездейсок ештене жок. Мен ез1м ceHin, оз1м куткен ерекше белп келдк Баука мен Сэуленщ аргы-берп эулеттершде баска ушем жок екен. Бул кунде копш ш т ом1рден ©Tin кеткен, Казакстан тарихында 9p6ipiHiH езш дж орны, yneci бар ipi тулгалардьщ бата-тшектер1 арналып, атаньщ аты койылып ед1, Жараткан нем сол ниеттерд1 кабыл етш, урпак жалгасып, ecin жатыр. Лайым узагынан сушнд1рсш деп тшеймш! 344

VAblCTblK YAbl KYHI - НА УЛЫСТЫЦ УЛЫ KYHI -НАУРЫЗ Э сш , тэрбие деген тек кана айтудан емес, керсетумен дар нына бул кунде кез1м эбден жеткен. Ен непзп улп-енеге отбась бойга cineTiHi де аньщ. ¥рпак тэрбиеЫ дэл мынандай болуы рек деп, калыпка салгандай елшеп-niuiin койган дайын ереж жок- Балага ата-ананыц отбасындагы карым-катынасы, ем ’ кезкарасы, рухани epeci, кунделк™ ю-эрекет1, ынтымак-б1рлш тулыгы немесе ит пен мысыктай андыскан алауыздыгы деген осыньщ бэр1 тэрбиенщ ipreTacbi екен. Кудайга u iyK ip , ез1м ecin-енген улкен отбасында бойжет YHeMi адам келш-кетш жататын кепшш, туысканшыл шацырак ушм1з. Соньщ 69piHiH уйыткысы, дшрменнщ тасындай денгел козгалыска келт1ретш анам болатын. Казактьщ «курама жиы кылган, курак киып тон кылган» дейтш ce3i жакынга да, жа да камкор болган шуйкедей гана казак эйеп! - анама арналган кершед1 де турады. Кенес еюмет1 кезшде жан-жактан туйьщталган шенбер шпнде гана т1р л к етуге уйренген, партия жасап берген «сара я мен» журуге дагдыланган когамда OMip сурсек те, балалары улттьщ таным-нанымда, улттьщ болмыста тэрбиелегенше ан ньщ ciHipreH ea6eri ушан-тещз екеш даусыз. Ол Kici отбасында баба салтын, эдет-гурып урдютерш е п т м г е жалтактамай-ак та ги турде icKe асыра беретш. «Керген кергенш ктейдЬ>, «уы з жарыган» деген сездерд! кымсынбай-ак ез1ме тели аламын. Е менщ бойымда казаки тэл 1м-тэрбиенщ жугыны болмаса, айткандай «тш бакай шокынды» болсам, ол Kicire тезе коюым киын болар ма ед1, юм бшсш? ...Ертен - Наурыз, ¥лыстьщ улы куш. Ес1мд1 бшгеннен б тап б1здщ шаныракта Наурыз мерекеш - жыл басы ерек аталатын. Ата-анам ем1рден озган сон да ол дэстур бузыл жок. Экемнщ шанырагына ие болып калган ортаншы агатай

Бабалар аманаты Талгат пен «еркем» деп атымды тергейтш женгем Зэбихан дэстурд1 жалгастырып келедь Жылда экем Эскербек пен шешем Мэликеден таралган ур1м-бутак жан-жактан жиналып, жыл басы - Наурызды улкен уйде карсы алады. Женгем Зэбихан он ceri3 жасында келш болып Tycin, анамньщ касында журш тэл1мш эбден кергендж- тен тура eHeci сиякты барлык жен-жоралгы, ырым-кэделерд1 булжытпай ютейдь Сол жецгем осыдан уш кун бурын маган тазаланган бидай экелin берген. вйткеш дукендерде тазаланган бидай атымен жок. «Зоомагазин» дегеннен кустарга арналган бидай дэнш кергешм бар. BipaK одан коже жасай алмайсыз. Бидайды сэл гана дым- кылдап кел1ге тушп, кауызын KeTipin жумсартпаса, оныц n icyi киын, жарылмайды. Шскен куннщ езшде 6iTey куш калып, кеже дэмд1 болмайды. А л жещемде шешемнен калган келькелсап бар. 1959 жылы Нарынколдан Алматыга кешерде анам келькелсабын ыктияттап орап-шымкап жатканда Kepmi апай: - Мэке-ау, сонау Алматыга келькелсап апара жатканыц не? Калага мунын кереп не? Боска жук кылмай тастап кетсенпп, - дегенде анам: - Калага келькелсаптьщ Keperi жок, шанырагыма, е'пме кажет. Бул буйымда казактьщ rnci бар. Талай-талай дэн тушлш, кептеген адамга дэм таткызган ырысымньщ кез1 секшд1 кутты дуниемд1 кешкен журтыма калдыра алмаймын, - деп едь Жастьщ албырттыктьщ 9cepi шыгар, анамньщ сол сездер1 эпендшш секшд1 KepiHin, кулш ед1м. Енд1 карап турсам, кабы кагылмаган экемнщ ш ацы рагы нда сол келькелсап эл1 кунге дешн кажетке асып, 6ire кызмет етш жатыр. Барган сайын, уакыт ет­ кен сайын багасы асып барады. вйткеш анам устаган, анамнан калган жэджер кез1м1зге оттай басылады, ыстык кершедь 0Tin кеткен балалык шагымызды, ата-ананьщ ардак бейнесш, кимас та кайтып оралмас кезецдер1м1зд1 еске Tycipin, журепм1зд1 елжь ретедь 346

УЛЫСТЫН УЛЫ KYHI - Ш У Былтыр 6i3 атанын колына Наурыздан кешн кешш кех г дштен, биыл 6ipiHnii рет бул уйде ¥лыс кунше дайындык ж ) жатырмын. Биылгы - 1973 жылгы Наурыз сэрсенбшщ тун бейсенб1ге караган шакка келш тур. Женгем экелш бе i бидайды буктырып, кыстан арнап сактап койган сурлер1м; cip in жатырмын. Бидайды алдын ала буктырмай турып сор i б1рден n ic ip y r e болмайтыны - бала жастан кезге каньщ : , Женгем «дукеннщ нэраз айранын коспа» деп куртты да э к : берген. Кунд1з куртты кайнатылган, 6ipaK шамалы суыты. суга салып койганмын. Сол куртты езш отырып ойга калд ь «А т а неге уназ? Наурыз туралы лэм демегеш калай? Бш: i мумкш емес. Айды, кунд1 шатастырды деудщ де кисыны : с Кунделжт1 келетш газеттерд1 узбей окып жатады. Алайда урыз жайлы сез козгамаганы калай?... Элде эдеш...». Ойым э жерде узш дг Ата асуйге Kipin келдг Орнымнан ш угыл к< ршд1м. - Кызыр тун1 кабыл болсын! - дед1 ата жайбаракат унмен. - Айтканьщыз келсш! - деп ше жауап каттым. - Мэликедей ананыц улпс1 мен тэрбиеа саган Науры умыттырмайтынын бшгенмш. Сондыктан жайбаракат жатт ,г понятно? - деп калай окыс Kipce, солай жедел шыгып кеттк Кызыр бабаньщ 63i келш тыек айтып, бата бергендей ; с дунием елж1реп, кез1ме жас толды. Мен yn iiH атаньщ осы 6ip а ' ce3i акжарылкап, айым онынан тугандай эсер берген сэт едг ...Кайран шуакты кундер1м-ай! Атаньщ шанырагында ал! а рет Наурыз - ¥лыс кунш карсы алганымда отызга да жетпе ■ жап-жас келшшек ед1м, каз1р ак самайлы эжемш. 0Mip ез к езеп 1 жанылмай айдан ай, жылдан жылдар ауысып, кас пен кез i арасындай кас кагымда т1ршшжтщ талай белес1 eTin те кета г Алдымда улагат керсетш, артына есиет сездерш калдыр асылдардьщ рухына бас и т , ез1мнен кешнпге бшгешмд1 айтаф кунге жеткенiMe Аллага шуюршипк етемш.