З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты тугел жинап алып, экеме апарып керсетгать Сонда папам: «Буны- сы Heci? Буган не болган?» - деп шошып кетшть Окып шыккан соц кен тыныстап, жайдарланып: «Мумюн жазганы да жен шыгар, жайылар epiciMi3 6ip. О главном думаем одинкого», - депт1 де койыпты. Сейдагацныц айтуынша, толкыганы анык байкалган екен. Экем мен жагынан жагымеыз мшез шьщпайтынын бшд1, к ецш жайланды. 03i ушш емес, мен ушш, менщ майдаланып, Kip-кокысты сез етш , томен сыргымайтыныма сендь Бул маган куш-кайрат ж1гер бердь Моральдык тургыдан кешн экем туралы сез сейлеу1ме, келемд1 шыгарма жазуыма жол ашты. Енд1 тусшдщ бе, неге кез1 т1рюшде экеме арнап макалалар жазганымды? - дед1 Бэкец. Будан артык кандай жауап керек? Алыстан алдагыны ойлаган дэлел-пайымдарына калай бас шулгымайсьщ! Ата мерейтойы ете салып ауруханага тустк Сол кезде Ком­ мунисток партияньщ бастаушы бас газеп - «Правда» да Бэкецнщ экес1 жайлы тагы 6ip макаласы жарык керд1. Ойбо-о-й... Бул енд1 нагыз сенсация болды. Неге десещ з, ол газетке тит1мдей болса да, макаласы шыгуды армандамайтын журналист кемде-кем едь Аты жаксы жагынан аталган адамныц e3i орден-медаль алган- дай куанатын заман. Идеологияныц мьщтылыгы гой, партияга, жаркын болашакка кудайдай сенетшб1з. Op6ip коммунист оразасын «Правдамен» ашатын. Ойхой деген, сондагы телефонныц уздш аз шырылдаганы-ай! Жогары жактагылардан бастап, карапайым адамдарга деш н хабарласып, куттыктап жатты. Оны айтасыз, Бэкецнщ элг1 макалаларын баспай койган ез1м1здщ ортадьщ газеттердщ редакторларына дешн жаксы емеурш танытты. Kasipri заманныц жастарына муны тусшу, тусшд1ру киын. Бул кунде не кеп, каптаган тэуелс1з басылымдар кеп. Юм не жазамын, калай сейлеймш десе де тоскауыл жок, айтарыцды айтып, шерщд1 тарката бер. Эр дэу1рдщ когамдык курылысы, саясаты эртурль Кез келген окиганы сол когамнан, оныц саясатынан бел in карауга болмайды. Муны айтып жатканым, сол кезде «Правдага» шыккан Бэкецнщ макаласыныц мацызы зор болып едь 398

BIP Y3IK СЫР Макала шыккан соц ем куннен кешн атама ауруханага б дым. Тесегшщ касындагы шагын устелдщ 6ip ш етш деп oipiK газеттщ ец устш де жаткан «Правдага» б1рден кез1м туст1. О байкамаган адамдай хал-жагдайын сурап жатырмын. Кы жауаптасулардан кешн ата: - Осы Черновик б1рдецеш сезш жур ме, м е т негып айн рып кетт1? Мундагы дэрперлерден бастап, емдел in жаткан ата! аксакал-карасакалдардыц 6api маган Kipin шьщты. Жарай, ез1н1н 6ip ойлаганы бар шыгар, - деп мен жакка карай аударыл - Бакытка айта бар... - деп 6ip нэрсеш бастаганда атаньщ coi жубайы - Жэмила апай палатага Kipin келдк Сез узшдт Ата ма кайтып ундемедь Амалсыздан коштасып кету1ме тура келдг ...1982 жылы маусым айыньщ 10-ы, бейсенб1 KyHi ата eMip, озды. Кен дуниеге сыймай кеткен экесшщ тецкершген казан; 6ip темпеппк болганы Бэкене онай тиген жок- Каеьщда журге жакыньщнын Kaflipi байкалмай, сагыныш салмагы сезш ме! кезден кеткен сон сол салмак ауырлайды. Бул - бэр1м1з, басымызда бар жагдай. Бэкен де ундемей куйзелш, жабырк киналып, кепке деш н колына калам устамай кетть Оз e3ii туйьщталып, ш тей 6ip арпалыста жургендей болды. Уакыт ете к eciH жиды, етек-жещн жиыстырды. Экесшен кешн MoMbiuiyj ньщ кара шанырагыныц тутш ш ьузу шыгару мш детш Tycii Ойланып-толганды, ертелькеш кагаз актарып, ешюммен ара са коймай онашалана бердт Bip кундер1 тырсылдаган машин ньщ тынымсыз уш естшдь Жумыска отырганын бшш, iniTefi » де куандым. Сейтш, Бэкен «Восхождение к отцу» деген к1таб дуниеге келпрдт Ол кезде Ktian оцайлыкпен шыкпайтын. Баспаныц жоспа] на Kipy ymiH алдымен сыннан етедг Дурыс деп шешсе, ею ж бурын жоспарга койылады. Одан кешн талай сузпден, тексерул ден етш барып кана жарык керетш. Ka3ip ракат! Калтасы кал демеупп-суйеуш щ болса немесе м м де акша бар, 6ip айда мтаптан сартылдатып шыгара бередк O cipece естелш жазу сэ:

Бабалар аманаты айналган. Кецес ек1мет1 тусында колхоздьщ камбасын кузетш , мылтьщ кушактаган кузетпиш «ержурек ер едЬ>, «ерен азамат едЬ> деп кереету тук те емес. Клтап окырманга, жас урпакка не бе- ред1, оган ешюм пыскырмайды да! Шыгарманыц манызын, тшш, керкемдш сапасын тексер1п жаткан пенде жок. OripiK кеп, кебш кеп. Эдебиеттщ салмагы жещлдеп, кад1р1 осылай кетш жатыр. ...Бэкец ютабын жазып болып «Жалын» баспасына тапсырды. Алдымен жоспарга ш гу ш кугпк. Одан цензурадан erri. Одан кешн КСРО Жазушылар одагыныц мушелер1 Дмитрий Ф едо­ рович Снегин, Вениамин Ларин, Виталий Старков деген орыс жазушыларыныц жабьщ рецензияларынан откенш естш к . Баспа олардыц жазган шюрлерш 6i3re 6epin улгермей жатып, уйге Митя агай - Снегин звондап, Бэкецмен сейлесш: - Бахыт, мен саган ренж ш м. Бауыржан туралы колжазбаны баспадан емес, алдымен сенен алуым керек едь Осыган ренжщ м. Екшпиден, куандым. Эке туралы осылай жазу керек, балам, - дегенде Бэкец жылап ж1бердк Егер ол KiciHiH айтканын аудармасыз сезбе-сез айтсам: «Молодец, сынок! Про отцов так и надо писать». Бул экесш щ кандыкейлек каруласы, сешмд1 досы тарапынан Бэкеце бершген улкен бага едь Сонымен, 1986 жылы 24 желтоксанда - тура атаньщ туган куншде ютаптыц сушный данасы шыкты. Кеп кеппкпей 100 ООО данамен букш одак келемше таралды. Баспа уш рецезенттщ iuiiHCH М.Снегиннщ жазганын ютапка алгысез ретшде 6epinTi. Соныц кейб1р узш дш ерш келт1решн: «...Однажды Баурджан сказал мне: «Сыну труднее, чем отцу». И замолчал. Промолчал и я. Было ясно без дальних слов, он имел в виду себя и своего сына Бахыта. Что- то произошло между ними ни вчера, беспокоила долго, прежде чем исторглось горьким признанием - сыну труднее...», «...У меня на столе лежит книга (рукопись) Бахыта Момыш-улы, сына Баурджана, пронзительно и точно названная им «Восхождение к отцу». В ней я нашел ответы на многие тревожившие меня вопросы. Надеюсь, найдет и читатель. Особенно молодой читатель». 400

Б1Р Y3IK СЫ Р «Бахыту достало мужество и таланта (добавлю и такта) i за шагом восходить к отцу, которым видится «... большой roj на вершину который я обязан не только взоити, но непремеь должен открыть для других новую тропу», не погревшив, добав от себя, против истины, не погрешив в главном - в сынов! долге...». Kepin отырсыздар, «сыну труднее, чем отцу» деп бала туралы ой атаны ерте кинаган екен. Атаньщ кабыргасын астындагы кайгылары мен жан сырын жаксы бш етш дось Дмитрий Снегин 6ip кездеп айтылган сезд1 есше ала отырып, о де мазалап журген туш нге оцды жауап тапканына кецш! toj ды. Эке алдындагы балалык парызды етеуге Бакытжанныц т> жолга тускенше суйсше ризашылыгын бшд1редь Эке туралы ютап окырмандар тарапынан жылы кабылдаш айтарльщтай кызыгушылык тугызды. Мер'ймд1 баспасез беттер де жаксы шюрлер жазылды. Бул кунде шетел болып кеткен ( кездеп одактас республикалардан келген хаттар каншама! Кir орыс тш ш де шыккандыктан одак келемше к едерп аз таралать 9 c ip e c e ардагерлер ыстьщ ьщылас, i3ri тшектерш арнап жатт Балац жаксы десе, кай ата-ана куанбайды, кгтап деген жазуш ныц ш тен шыккан перзенп емес пе, Бэкец де канаттанып, шыг; машыльщ ерлеу жолында eHflipin жазып журдь Кггаптары, аудг малары шыгып жатты, 6ipaK эке такырыбына кайта айналып сог) асыкпады. 0йткен1 жаксы леб1здерд1 ecTice де, экес1 туралы жазг алгашкы ютабына oiiniH кец!л1 толмады. - Бул - эл1 эке бшгше кетер1лу емес, оны тус1нуге деген ш1 баспалдак кана. Эсш1, жакын адам турады жазу киын, он] 1ш1нде папам сек1лд1 бшк тулганы корсетуге, баска кырын келуге маган ерте екен. Буган улкен рухани дайындык кере Экем - курдел1 образ. Оныц OMip сатылары мен калдырган мура - саркылмас казына. Талайлар папамды ете катал, сусты, 6ip6( кей, алдына келген Kicire дорек1 м1незд1 ет1п керсетедь Бул мег жолым емес, ез сокпагымды салуым керек, - дедь

Бабалар аманаты Атаньщ «... У него кроме фамилий ничего нет» деп баласы- на баска еш нэрсе бермегендей болганы бекер екен. Бэкецнщ уакыт табы саргайткан кунделж терш де «керек болар-ау» деп койган жазбаларында экесшщ талай улагаттары, зангар ойлары, eMip сабактары жатыр екен. Бакытжан экесшщ архивш актарып, оньщ рухани элемш - жан, тэн, мэцгиик рух, кие жайлы терен философиялык ойларын TipnimiK, табигат, баки мен пэни туралы козкарас-ширлерш зерделеп-зерттедг Кез1мен керш, кулагымен естшендершщ кат-кабат астарына уцшд1, журек cy3riciHeH етюздь ¥зак ецбектенудщ нэтижесш де 6ipiHiH артынан 6ipi - «Во имя отца», «Сыновья великого волка» деп аталатын eKi шыгарма дуниеге келд1. Бул ею кггаптын алгашкы ютаптан айырмашылыгы - достары, сыйлас, карым-катынаста болган катарластары, екшебасарлары аркылы атаньщ образы толыгып, ашыла туседь Олардыц бэр! - казактыц б1регей ipi тулгалары. Бул штаптарды окыган адам баска жерде кездесе бермейтш, озге айта алмайтын талай кунды деректерд1 табады. Сонымен, Бакытжан Момышулы экесше тжелей арналган уш роман-эссе жазды. Одан кешн де эртурл1 такырыптарда он шакты мтабы шьщты. Сол ютаптардыц барлыгында эке eciMi аталмай коймайды. Калайда 6ip кырынан, элдеб!р эпизодтьщ imiHeH коршш жатады. Сонда да к ец ш кешшмей келедт «Неге?» - деймш гой баягы. - Эке тану жолында журмш, кез келген шыгарманы жазы отырганымда ту сыртымнан, иыгымныц устшен бакылап карап тургандай болады. Кудды 6ip катал редакторым сиякты «эй, мына жерщ дурыс емес, темендеп кеттщ», «мынаны тузе, аспандап ipinemn барасыц, саябырсы, сабана туе», «ез1чнщ ойыцды жазуга кукыц бар, 6ipaK жалган сейлеуге какьщ жок» дейтш1 аньщ сезшед1 де турады. Шынайы болмысын корсетуге, терец ойла­ рын, есиеттерш , 6ip адамга керегар eKi турл1 шюрлерш TyciHin ашуга тырысып-ак келемш, 6ipaK шетш е шыгып, нукте кою 402

Б1Р Y3IK СЫ1 мумкш емес, - дейд1 Бэкец. Сонда бул не? Канагатсыздьщ Жауапкершшк пе? Осы жерде казактьщ аркалы да айбынды улы, ата! жакын imci, менщ кад1р тутар кайын агам Шераганыц - Шер Муртазаныц мына 6ip сездерш естервдзге салуды лайьщ кор, «Бауыржан Момышулы туралы айтушылар кеп. Жазып журген, де жетедь BipaK кебш есе кецшге кона коймайды. Кебш. К0' Осылар эйтеу1р ез атын шыгарып калуга эуес пе, бшмеймш. Т «жанына inecin журш едш», «колына су куйып едш» деп Kich жургендер1 каншама! Батыр туралы жазу ушш батыр мшез ке Б т м н щ туыстыгы керек. Олай емес екен, 6ipTyap каЬарма! аласартып аласыц. Ж еназ лешрме, беталды лагыма. Туйс1кпен TyciHin сейле. Тектшщ терецше батып, шык...» («Ак жол» га: 29.09.2010 жыл). Бэкецнщ «терецш е бата алмай журмш -ау» дегеш жа тойымсыздыгы мен кол жетпес бш кп аласартып алмайын де зор жауапкершшш екен. Bipey болмаеа, 6ipey «мына Kici жуба ныц багасын асыргысы келш отыр» дер. 0 з ойы - езш де, о таласым жок. Бэкецд1 мактауга менщ карапайым тнйм жетпе Сезбен ернек салатын жазушылыкты кудай маган буйырма Тек кана айтарым, алтынныц сыныгы да - алтын. Тулпардан ту дэл сондай тулпар болмаганымен жабы емес, ез шабысы, ез ек бар жуйрж. Казактьщ улкен 6ip шанырагына ие болып, эке ат] кылау тус1рмей отырган кабыргалы азамат. Кудайым эрк1м мацдайына осындай-ак ул 6epcin! *** К у н д е л т м д е талай эцпм елер болганымен MeHiH жолам тын такырыбым - атаньщ ем1рше эр кезецде cepiK болган е лер1м жайлы кергешм мен есгпгендер1м туралы айтудан кашам Ол! де ол жагына терендеп, кещнен токталуга бармаймын. келш сейлейтш эцпм е емес. Мен кергендер де, кермеген, де - бул кунде маркум болган адамдар. «Жаткан жерлер1 жай

Бабалар аманаты жандары тыныштыкта болсын» деп Алладан тшеп, дугама косып журемш. Шындык деп кейб1реулер б1реудщ <йшкшмш», отбасынын жеке, ездерш е тэн жан ауыртатын жарасын тырнап, содан сен­ сация жасап, тамсана ракаттанады. Ондай жазгыштарды адамдык, эдептш к касиетке кетерше алмай, пенделж балагында калгандар дер ед1м. Атаныц курдел1, астарлы ойларын талдап-TyciHyre TicTepi батпаган соц, бет жагында ашьщ жаткан жалац KepmicTi кызьщтап, «шындыкты айттым» деп кеудес1 аяккаптай болады. Ец KayinTici, солар - жап-жас адамдар api жазып отырган адамдарын кездер! кермеген. Не аруактан корыкпайды, не урпагынан именбейдь «Шындык айтылуы керек» дейд1, дурыс-ак, алайда кепке типзер тарыдай пайдасы болмаса, желауыздардыц есек- Teyi yniiH айтылатын шындыктыц канша к¥ны бар?! Жастарды «тэж1рибес1здштен, эл1 де ересш щ т е м е н д т н е н жазды» десек, ак шашты, сары TicTi ю сш ер де кейде «Бэукецд1 мен бш ем»-ге салып, отбасымызга тиетш агат сезд1 айтканда кабыргац кайысып- ак кетедь Улкен 6ip агамыз 6ip журналга берген сухбатында: «Бэукец 6ip эц п м есш де «кудай маган бэрш берд1, 6ipaK отбасынын жылылыгын бермед1 деп едь Жецгелер1м Бэукецнщ жанын ту- сшбед!, жазушылыгын багалап, ез1мен тец дэрежеде - сырласа, сыйласа алатындай дэрежеде болмады», - дейдь Ол KiciHin айтып отырган жецгесш щ ен алгашкысы - Бакытжанныц анасы. Ата согыс уакытымен косканда бакандай он терт жылдан кешн ел- ге оралган. Жылына 6ip-eKi рет демалыска келш, зайыбы мен баласыныц касында болып, кайтадан кызметше кетш отырган. Эскери академиядагы окуы, одан Красноярскщеп жумысы, кайтадан академиядагы окытушылыгы - шынында да, узак жыл- дар отбасы жылылыгын кермеген. Анамыз болса, казак эйелдерше тэн тез1мдшжпен уш н устап, баласын багып, кызметш icTen, жубайыныц тш еуш тшеп отыра берген. Атага актаушыныц кажет1 шамалы, оган муктаж да емес. Сурак та, жауап та артында 404

Б1Р Y 3IKC I калдырган жазба-мураларынан табылады. 0 з кш эсш , кате мойындаудан ешкашан кашпаган, каймьщпаган ата жылдар е де анамыз туралы былай деп жазыпты: «... Я похоронил свою шую жену Бибижамал. Я величаю ее Первоженой. Она noi ла свет совсем юной. Нынче ей исполнилось бы пятьдесят Мы развелись (не расстались!) четверть века назад. Ей надо умереть, чтобы я здорово понял и с болью в душе почувсп - люблю ее одну, уважаю ее одну, не хватает ее одной. Я п Я слышу голоса: «Лицемер!». Но пусть преследователи пош своими растропными ладонями хоть одну слезинку прозр раскаяния и она прожежет им сердца, как расплавленный евин (атаньщ 30 томдыгы, 2010 жыл). Жецгелер1 туралы Kecin-niiiiin тужырым айткан агай - мызды eMipi кермеген, 6ip ауыз тш деспеген адам. Анамы: тагдырын, жаратылыс-болмысын бш м ей туры п, артьщ-1 сойлегеш - упкен басына сын. Атаньщ мактауга турарлык а] касиеттер1 ушан-тещз. BipaK атаны мактау ушш езгеш каралг KiciHi бш ктетпейдь Зангар тауды аскактатамын деп кец жа даланы кусырып тарылтудыц кисыны жок... *** Момышулы шацырагыньщ Heri3ri ережес1 адал жолмен pin, ак сойлеу, карапайым канагатты TipniK кешу, Kicire ци жасамау, ез1це rnecini емеске таласпау, суганак болмау, м1не, лар - экем1зден калган мура. Шамамыз жеткенше муны о] дауга кулшынамыз. Сонда да «кермеш н десем , кез1м бар» кейб1р жайларды канша елемей1н, кермешн десен де, сен ундем сайын удеп, ерши туеед1 екен. Амалсы здан тиег1цд1 агьг корганыска кешес1ц. Соныц 6ipi - атаньщ мурагатына байлань эцпме. Бэкец «папам архивш келшше тапсырган» дегенмен ата артында калган барлык к1таптары мен жазбаларыньщ 6ip 6ip neci - зац бойынша Бакытжан Момышулы. Кудайдьп

Бабалар аманаты ею меттщ де алдында мурагер - сол. Крлында мемлекеттщ Mepi басылган мурагерлж кужаты бар, 6api анык корсетшген. Алайда соган карамастан, зацды бш меген сауатсыздьщтан атаньщ 100 жылдыгы карсацында архивтщ иелер1 табан астынан кебеш п кетт1. Баспасез беттерш де «Бауыржан Момышулы мурагатыньщ neci пэленше екен, тугенше екен» деген узынкулак алыпкашпа сездер арам шептей каулады. BipmeH-6ipi Keuiipin басып, жаца- льщ ашкандай жар салып жатты. Атаньщ 30 томдыгын баспага эз1рлеупи «Бауыржантану» гылыми орталыгына уйдеп архива тугел Keniipin алуга бердш. Олар атаньщ М эскеудеп академия- да окыган лекцияларын алмакшы болганда «эл1 эскери купиясы бар» деп 7000 беттен асатын дуниенщ бар-жогы 80 бетш 2,5 млн. тецгеге сатты. Алла сактасын, атаньщ жазбаларын сату ешкашан ойымызга келген емес. Букш мурагатты тегш бердш. Бурын 1962 жылы ата Мекец аганьщ (Мекемтас Мырзахме- тов) кемепмен кагаздарын реттеп, колемд1 6ip белш н Мемлекет- т1к орталык архивке тапсырган екен. Онын барлык Ti3iMi б1здщ колымызда. Мурагер ретшде Бакытжан сол сактауда жаткан ата- ньщ дуниелерше руксат кагазды да «Бауыржантану» орталыгына бердь Тэртш, зан солай. Егер 6ipey атаньщ мурагатымен жу- мыс icTeyi керек болса, алдымен Бакытжаннан жазбаша турде KeniciM алады. Онсыз Орталык архив мекемес1 ешк1мд1 Kipri3- бeйдi. Бауыржан Момышулы такырыбына диссертация жазган он шакты адам муны жаксы бш едг Bapi архивке Бэкецнщ руксаты- мен к1рген. Содан кешн кез келген адамньщ Бакытжанныц кел1с1мшс1з атаньщ шыгармаларын ез беттерш ш е билеп-тестеп шыгаруына да болмайды. Оюшшке карай, мол мурагатка колда- ры жеткен жогарыдагы гылыми орталык 6i3 ceHin тапсырган жазбалардан узш-жулып мурагердщ 6ip ауыз келйпмшыз, ол кол коймаган кггаптарды шыгарып ж1берд1. Кателж коп болды, ал уяты бпге келди Мен жеке ютаптарды айтпай-ак, мысалы, бутш деген дуниелердщ калай жарияланганын кыскаша баяндайын. Мэдениет жэне акпарат м ин истрлтнщ тшелей колдау керсетуь 406

Б1Р Y3IK СЫ мен 2008 жылы «бнер» баспасынан атаньщ 100 жылдыгына ( 15 том 2000 данамен шьщты. Б1з муны сонынан 6ip-aK кер Ол ютаптар Бэкен кол коймай турып шьщпауы керек Bip кызыгы, «Редакция алкасыныц» курамы нда Бакыт Момышулыныц да аты-жеш керсетш ген. Енд1 осы 15 том: эркайсысыныц сыртындагы атаньщ ем1рбаяны мен мен I гармалары туралы молiметке назар аударып керщ1з. «1910 жылы 24 желтоксанда Жамбыл облысы Жуалы а; ныныц М ыцбулак ауылында дун и еге келген (ата буры Келбастау, кешннен Орак-балга аталган ауылда туган). Ке Одагыныц батыры, Мемлекеттш сыйлыктыц nerepi. Мемлеке' жогаргы наградалармен марапатталган эскери жазушы. Ж; шыльщпен 1956 жылдан накты айналыса бастайды...» дейд1 ары карай ез айткандарына ездер1 керегар сейлейдь Атаны ба ютаптарын согыс кезшде жазып шыгарган етш керсетед1. С< дэлелд1 болуы yuiiH деректерд1 калай бергеш н айтайын. «1 жыл. «Олецдер» жинагы» деп керсет1пт1. Атаньщ мундай табы тарихта жок, мулде болмаган, кып-кызыл eTipiK. Ол Kic: 1928 жылы жазганы - Орынборга окуга барган сапарындагы ( алты бетт1к колжазба гана. Ары карай «1940-1941 жыл «¥ш уя» депт1. Мэскеу тубш деп алапат согыстьщ нагыз кызып я кан nieuiymi кезец1нде орыстыц орманына тыгылып отырып к1тап жазды ма, еогысты ма? «¥ш кан уя» 1975 жылы шык Атаньщ баспа бетш керген ен алгашкы туындысы. «Исто одной ночи» - Ресейдщ «Калинин» баспасынан 1954 жылы, « ша семья» - 1956 жылы, «За нами Москва» 1958 жылы жа{ керген. Осыларга деш н Казакстан жагы атаньщ б!рде-б1р к бын баспаган. Тек 1958 жылдьщ соцына таман «Ж ауынгер тулгасы» атты шыгармасы алгаш рет казак окырмандарына та болган. «1942 жыл. «Волоколам тас жолы» деп керсетш и. А ныц баяндауымен оны Александр Бек жазган. 1943 жылы о] т1л1нде басылган бул шыгарма - кей1н элемн1ц 54 тш н е аудар ган ofirini кггап. Дуниежуз1 халыктары оныц басты каЬарманы

Illlll Бабалар аманаты______________________________________________ деп, авторы Александр Бек деп бш едг Екшпп 6ip есте устайтын нэрсе, бул кггап казак тшшде «Арпалыс» деп аталды. Ары карай «1944 жыл. «Канмен жазылган кггап» дегендер1 1991 жылы шьщты. «1955 жыл. Москва уш ш шайкас» - бул к1тап 6ipiHuii рет казак тш ш де1959 жылы жарык керген. «1963 жыл. «Куба эсерлерЬ> делш ш тг Жалган сез. Ата Кубага 1963 жылы барды, к1тап 1965 жылы шыкты. «1969 жыл. «Б1здщ генерал» дегеш де - кате. Шыгарма алдымен орыс тш ш де «Генерал Панфилов» деген атпен - 1963 жылы, казак тш ш де 1966 жылы жарык кер­ ген. «1973 жыл. «Психология войны» деп керсетшшть Ол кггап 1990 жылы шьщты. Окырманды шатастыратын ойдан шыгарылган деректерд1 керш отырсыздар. Баска 6ipey болса, осыны дайында- ган «гылыми кызметкерлердЬ> де, мурагердщ колы койылмай турып, оньщ басынан аттап кеткен баспаны да сотка 6epin, быт- шыттарын шыгарып, орнына кояр едк Бэкен епщашан жанжал тшемейтш, экесшщ сонынан шу шьщканын каламайтын салмак- ты жан. Адамгерш ш жке, эдептш ж ке ж угш ш , зац орындарына шагымданган жок. Сол кателжтерд1 ж1берш, eripiK айткандардьщ улкен-KiniiciHe карамай, кшэларын бетше басып, ескерту жасаумен шектелдь Енд1 салыстырмалы турде 6ip мысал айтайын, М эскеудеп №229 орта мектепке атаньщ атын бермекпи болганда Ресей еюмет1 Бакытжанга «экещ здщ атын мектепке беруге руксат eTiHi3» деп арнайы e T i m i u жасады. Бэкец нотариуска барып, келю1м бергенш растайтын кужат алды. Оны Жамбыл облысы эю мш щ орынба- сары Мейрамбек Телепберген М эскеуге апарып, тш еп мекемеге тапсырды. Содан кешн гана атаньщ аты мектепке берш дь Бул - еркениегп елдщ занды сыйлауы. Бул - мурагер кукына деген жауапкершшш, мэдениеттшж. Ал ез Отанымызда Момышулы- ньщ тжелей урпактарын елемеушЫк, 61зд1 каймана казактай керу сиякты келещйз жайлар, acipece 100 жылдьщ кезшде жш байкалды. «Аузы куйген урлеп 1шедЬ> дегендей, шекем1зге кайта-кайта тие берген соккылардан 6i3 де корытынды жасадьщ. Э лп шыгып 408

Б1Р Y 3 IK C кеткен к1таптардьщ калган 15 томын кез1\\ш ден етю зш таз сыртына дурыс акпарат жаздык. Ал тойга арналган еске{ 30 томга Жамбыл облысы э ю м ш т п улкен каржы белд1 ютаптарды тугел окып шыгып, майда-шуйде пендепплктерд1 таетап, калып койган дуниелерд1 коетьщ. Осы жерде тусшжс жагдай - анамыз туралы, урпактары - Бакытжан, мен, н^м Ержан жайлы атаньщ ез колымен жазган сездер1 тусш i^a Атаньщ кагаз салфеткага жазып кеткен ерекше жазбасын Да тастаган. Б1з оньщ бэрш калпына келт1рш, мтапка костык. Таг угыныксыз жайт - атаньщ шыгармаларына, ата жайлы жа;зь туындыларга арналган библиографияльщ тусш д1рме с^з, ютап Tyrmi юшкентай макалага дешн тершш камтылган да, туралы уш роман-эссе жазган Бакытжанныц кггаптары да^ t 6ip жерде айтылмайды. Бакытжан Момышулы таки ялары н келш турганда меш кайтсш, менщ де атага арнаган журтил жаксы бшетш ею ютабым сездк к е к1рмеген. Ал атасы жайш макаласы шыккан Ержанды айтпасам да болады. Б1зд1 байь ган дешн десем де, эдеш жазбады десем де - акылга конбад! эке\\шд1 ез1м1зден кызгангандары ма, менсшбегендер1 ме - эй' тус1н1кс1з. Ата кепке ортак. Ата - казактьщ Бэукещ. Б1з экем1зд1 халы белш-жарып менппктеген емесшз. Акын Олжас Сулейм айткандай, эрюмнщ «ез Бауыржаны» бар. Сондыктан «мен кынымын», «меш мен санасьщдар, мен жанында кеп жур, дейтш кюшерге em6ip таласымыз жок, кайта оларга курме караймыз. Атаньщ 6i3 бшмейтш энНмелерш ест1гендер1 у атамен сырлас болгандары ушш тебержтей керш, сыйлай Дегенмен эрюмнщ ез орны бар. Ешюм де Бакытжан Момып бола алмайды. Атанын 30 томдыгы тек баласы кол койган сон жарык керд1 емес пе?! Мен бул энпм еш б1реуден кек алу у кем1ту уш ш айтып отырганым жок. Атаньщ кара шанырагы KHeci де, Heci де бар екенш умытпаган жен-ay деп ойлаймын...

Бабалар аманаты ккк Атаньщ 6 ip кезде «Дарвин произошел от обезьяны, а я от волка» дегеш бул кунде кен таралып, канатты еезге айналып кеткен. Естер1щзде болса, осы сез айтылган куннщ , ягни 1973 жыл, карашаньщ 24 жулдызында мен тус1мде аса ip i кек 6 e p iH i K ep in , зэрем ушып оянганмын. Оны атага айтканымда: «Бул 6ip тылсым туе екен. Кек 6epi б1здщ кием1з гой. Еш юмге айтушы болмагын. Мен туе жо- рымаймын, дегенмен осы тустщ сырын кешн 6ip TyciHepcin. Нэтижесш де керерещ», - деп жумбактай сейлед1 де шугыл ор- нынан кетершдг Е скке жете бере букш денес1мен бурылып маган тесш е Караганда тус1мдеп кек 6epiHiH шоктай жанган жанарын кергендей болдым. Журепм солк eni...». Бул узшдш1 эдеш кайталап отырмын. Сондагы керген тус1мд1 де, атаньщ сезш де арага кырык жылга жуык уакыт салып, алгаш рет осы кггапта айттым. PeTi келд1 деп ойлаймын. Атаньщ сол 6ip жумбактай айткан тустщ «сырын» да, «нэтижесш » де Kepin т у е ш г ен д е й м ш ... Мен жазушы да, галым да, саясаткер де емеепш. Карапайым келшмш. Менен эн пм е-сухбат алатын тшшшердщ Ke6i: «Апай, Ук1мет берген кандай атагьщыз бар, кандай марапатка ие бол- дьщыз?» - деп сурап жатады. Сонда мен: «Айналайын, ондайлар- дан меш кудай сактап калыпты. BipaK еп ш м де жок, баскаларга буйырмаган ете жогары дэрежел1 лауазым мен марапатым бар. Ол «Бэукеннш келшЬ> деген атак», - деп жауап беремш. Кейде мен1 тым асыра дэрштеп «келшдердщ символы» дейдг 0з1ме багыштай айтылган осындай мадактарды ест1генде: «Я, Алла, Kemipe гер!» - деп iniTeft мшэжат етемш . Ойткеш ондай аспандаткан бшк мактауларга сай емеепш . MeHiKi «Kypini ар- касында курмек су iuiinTi» дегендей жагдай. Халык ардактаган улы тулганьщ келш1 болган соц асырып айтады. Атага арналган халыктьщ суш спенш ш п мен курметшщ шарапаты маган да rain, меш ерекшелеу етш керсететш болуы керек. Аныгында, казак 410

деген 1ргел1 де текчп елдщ , тамыры терецге кеткен кене х тьщ ш ш д е Зейнепт1 он орап, жуз орап алатын H e 6 ip пара аналар, керемет келшдер, кудайга шушр, баршылык. эртурл1 кездесу-жуздееулерде улкен юсшердщ ездерк «Шыр кие;п атаньщ келшющ гой, кольщды алайыкшы», - деп етп кез1мнен e p iK c i3 жас шыгып кетедь Бул менщ мьщтыль нан немесе елге с1щрген ерен енбепмнен емес, атаньщ сарь iniK eH , шайын кайнатып берген адам ретш де тэбэрш керге Атага деген сагыныш сез1м дерш щ сыртка шыккан кор Сонымен коса, маган жуктелген жауапкершшш деп Tycii Шындап келгенде, меш хальщтьщ e3i тэрбиелеп келе жатыр. юм келш болмай жур д ей а з, 6 ip a K Момышулыньщ кел1ш болуы керек, ел-журт оны кандай денгейде Keprici келед1, соган лайьщ болуга, ата атына коленке туарм еуге тш спп - менщ ем1рдеп басты максатым a p i ез келш1ме табыста аманаты м. Атага келш болу - Жараткан иемнщ менщ пешенеме кан гажайып сыйы. Мактанды дeмeнiздep, тегшде мен манд жулдызы жанган жанмын. Кергенд1 де тект1 ата-ананыц алаканында еркелеп бойжетим. Бакытжандай 6ip атаньщ ж улына жар болып, казак кад1рлеген улкен шацырактьщ к атандым. Талайлар 6ip коруд1 армандаган ерекше жанньщ к( су куйдым. Перзент суш п ак жаулыкты ана болдым, неме Kepin эже дэрежесш е ж етпм . Кудай кеп кермесш, 6ip эй басындагы бакыт менде бар. Эрине, муньщ 6api тер текп кюипк мшдет-парызьщды адал аткармасан, 63iHeH-e3i келм< айтпаеа да TyciHiKTi. Былайгы адамдар меш атакты адамньщ келш1 болга] «жалганды жалпагынан баеып жур» деп ойлайды. Барлык сем дап-дайын муктажсыз OMip сургендей, кедерпс1з тактак мен зырлап ете шыккандай кередь Катан жуйеге непзд< Когамга карсы турган кайсар адамньщ табигатын, аумалы пел1 асау мш езш жап-жас келшнщ тусш е коюыньщ маша

Бабалар аманаты мен киындыгын басынан етюзген адам тана бшедт «Отты юм устаса, соныц колы куйедЬ> демей ме халкымыз, алайда ешкашан тагдырыма налып, 6ipeyre шагынган емеспш. Рас, атамен турган алгапщы жылы ауыр болды, жасырынып кез жасымды талай текпм де. BipaK карсы сез айтып немесе екпелеп eciKTi таре жап- кан жокпын, yHci3 кетерд1м. Бул кенб1стж те, жанкештшш те, бейшаралык та емес едг Кудайдыц 63i куат берд1 ме, кайратым мукалып, ж унж кен жокпын. Атаньщ айбын-айбарыньщ, ашу- айкайыньщ ар жагында ак тшеу, таза ниет жататынын, эйтеу1р, 6ip ерекше туйсш-сез1ммен угып-тусшд1м. Клшкентай гана мысал айтайын, ата окыстан устелд1 сарт етюзш урып: «Ke3iMe тура кара! Ойьщды ашык айт! Алдьщ да казулы кер турса да, шындьщты айтудан каймыкпа!» - дейтш. Ол KiciHiH кезше тура карау деген жанып турган оттьщ iiniHe тускенмен б1рдей гой. Ата осылай 63iHiH Typni м ш езш е сай эд!стер1мен MeHi «токпактап» журш , TipinmiK кырларына баулыды, ширатып шыныктырды. Алды- артымды ойлайтын байыптылыкка уйреттк Эдетте, келшдер ене мектебшен ететш , мен кайын ата yHHBepcnTeTiH бтр д 1м . Бэкен - Бакытжан Момышулы: «Келш ененщ топырагынан жарал- ган» деупи ед1, сен кайын ата топырагына уксап кеткенещ», - дейдг Атага уксау кайда-а-а, эншешн колпаштаганы гой. Десе де, атаньщ алды нда ж урш у л п -ен ег е алмау, eMip сабактарын уйренбеу, кергенщ мен еспгеш щ ц кецшге токымау мумкш емес едг Ата тунып турган шеж1ре, аса бш1мд! адам болатын. KiM бшеш, ата да менщ бойымнан 6ip жылт еткен ушкынды байкап, соны тутатуга кецш белген болар. TinTi e3i мына жалган дуниеден еткешмен ылги демеп, суйеп журетш ш анык сезшемш. Сэттйпк пен куанышта асып-тасып K eraeyi ушш, сэтаздйс пен киындыкта ж1гер!м басылмауы ушш атага жугшемш api 1здегешмд1 табамын. Bipey сенер, 6ipey сенбес, алайда ата меш бакылап, шалые басудан сактандырып, гайыптан нышан-белп Tycipin турады. Осыган орай 6ipep гана мысал айтайын. 412

Б1Р Y3IK ( ...1987 жылы Кызылорда каласында халыкпен кезд< болдык. Клтап ж эрменкесш е катыстьщ. «Шуакты кунде толык нускасы шыккан кез болатын. Каптаган журт кезекке т колтанба алый жатыр. Адамньщ к еп т т н ен бе, усынган юта га кол коя 6epinniH. Жэрменкеден келген сон конакуйдщ кр сында отырып калгып кеткен екенмш... Э лгш де ез1м1з бс жерде кальщ топтьщ арасында ютаптарга кол койып жатыр Сол кезде 6ipey кок желкемнен нукып калды. Артыма 6ypi карасам, ата суык жузбен сук саусагын безеп тур. Сейтсем, ат ютабына колтанба жазган екенмш... Окыс оянып, орны каргып турдым. Багана ангармай улкен агаттык жасап, к ата шыгармасына келш басыммен кол койганымды, оньщ унамаганын тусщщм. Содан кайтып атаньщ ютабына не сурег жерге кол коймайтын болдым. Тагы б1рде кошеде алдымнан карсы кездескен орта тагы 6ip эйел: «Эй, сен ана Момышулыньщ келшгсщ бе?» ■ тес1мд1 саусагымен туртш -туртш ж1бердь Аман-сэлем1 жо! нымайтын адамньщ сез мэнер1 де, кеудеме жабыскан ереске кимылы да лап етш ызамды келт1рдй «Кателесш турсы емеспш», - деп бурылып кегпм. EKi-уш метр журд1м бе, жур»^ бе - теп-тепс жерде етпетш ен куладым. Туфлшмнщ ек сынган екен, алганыма 6ip-aK апта болган эдем1 шетел аяю едь «Кателест1м. 0TipiK айттым. Оралымсыз мшез керсетш рек котерд1м, кес1рленд1м. Ен жаманы атаньщ кел1ш емесш д1м...». Осындай ез1мд1 юнэлаган ойлармен уйге келе салып ше салдым, дуга окып кудайдан да, атадан да KeinipiM сурап, тэ) кeлдiм. Сол туш ата туам е юрд1, ещ жайдары екен, кенлрген деп, ш ую рш ш к етпм. Еюнпй кайтып юм жен сураса да, сьп жауап кататын болдым. Тагы 6ip жолы Ержан баламыздьщ к( ете курдел1 де KayinTi ота (операция) жасалатын болып, к< уайымдадык. «Баланыц бш еп ауырса, ананыц ж уреп ауырг демекнп, кабыргам кайысып, жан дунием куйреп кетке! болды. Тан алдында 6ip сэтке кез1м ш н ш кеткен екен, ата туе

Бабалар аманаты ак кагазга ма, ак матага ма оралган 6ip шагын затты усынып: «Мынаны Ержанга бер! Кррыкпацдар!» - деп, Tipi к езш деп эдетшше жедел бурылып KeTin калды. Epтeciндe 6api сэтт1 eTin, соцы кайырлы болды. Мен мундай энпмелерд1 айта бермеймш, ал олар менде жеткшштт Бул жерде ата рухыньщ желеп-жебеп журетшше дэлел ретшде бipлi-жapымын гана айттым. Бупнде улкен мшберлерден сейлеп, 6ipeyre - «Зэке», 6ipeyre - «Зейнеп апай» атанып танымал болып, талай ортада сый-кур- мет Kepin журген болсам, оньщ 69pi атага тиесЫ , атага арналган деп кабылдаймын. Мен абырой-атакты эдешлеп 1здегешм жок, тек келш дш мшдет1мд1 ата ем1рден еткеннен кешн де адал аткаруга тырыстым. Ал атак атаньщ атымен 6ipre келди Обалды угып, сауапты жасау, канагаттылык пен карапайымдыльщты бойга cinipin, Kicire киянат етпей таза журш , ак сейлеген адам- ды Жаратушы улы куш те, киелер1м1з бен ата-баба аруагы да демеп, Тем1рказыктай жол керсетш, ауызга сез салатынына кэмш сенемш... 414

Зейнеп Ахметова БАБАЛАР АМАНАТЫ Редактор-корректор Айгул Болатханкызы Беттеунп, дизайнер Мадина Ниязбаева Теруге 21.10.2016 ж. бершген. Басуга 30.01.2017 ж. кол койыл IliiiiiMi 60x84 1/16. Офсетпк басылым, кагазы офсеттш. Kapin Typi Times New Roman. Ессгтк баспа табагы 16,4. Шартты басылу табагы 24,3. Таралымы 2500 дана. Тапсырыс № 2246. Тапсырыс 6epyiuinin файлдарынан Казахстан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басы 050002, Алматы каласы, М. Макатаев Keuieci, 41.