З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты зытып берд1м. Сонымнан кулю естшш жатты. ¥ят-ай! Атадан бу­ рын дшмэрсш кара басты, жактауынан узшетш жаман жугендей жагымнан жанылганымды-ай... *** «втк ен ге екш бе» деп есиет айткан бурынгылар. Пендем1з гой, агат юще калай еюнбейсщ? Атаньщ алдында журген б1рнеше жылда «неге сейтпм, неге буйтт1м» дейтш OKiHimTepiM кебешп кеткен. Оньщ есебш алып юм санап жур дейс1з, iuiTe жатыр шегшд1 болып... Соган тагы 6ipeyi косылды. Тунде бой тежеп, сыпайылык танытпай, кайын ата алдында суырылып, тш ммен жупрш, жубайымды мактаганымды айтсаншы! «О п з мушзшен усталады, адам сезшен усталады». Ендо, мше, кулкын сэрще турып алып, ез1мд1 кажап журмш. Мумкш ол соншалык дабыра ететш- дей м1н емес те шыгар. BipaK анам каккан тэрбие казыгы кейде туп етектен мьщтап устап, apbi-6epi ж1бермейтш1 болмаса... Ертенгшште экелi-балалы eKeyi де ештене болмаган сыцайда отырып, ертенг! астарын жайбаракат iniTi. Bip шамада ата Бэкене карап: - Сен кеше «жетЬ> туралы жаксы энпмелер айттьщ. Eipa3 нэрсе маган жаналык болды. Соган эсерленд1м бе, кеп нэрсеш еске Tycipin, ой екшед1м. Кез келген казак бала жастан жеп санын «касиегп» деген угыммен еседь BipaK неге екенш анык бшетшдер сирек. Аныгында, оны ешюм саралап керексшш жатпайды. Не- ri3ri мэнш тусшбеген сон кур эдет, кебшесе жай кайталау бо­ лып шыгады. «ЖетЬ> - былай карасан, «а л т ы » мен «с е п з д щ » арасындагы так сан. Енд1 осы так санымыз сандьщ магынамен 6ipre белгш 6ip сез т1ркесшде келш, алуан турл1 угым-тусшштерге ие болып, кен турде колданыс тапкан. Мысалы, «жет1 ырыс», «жет1 байлык», «жет1 ата», «ж еп кат жер», жет1 кат кек», «жет1 жут», «ж ен жок»... Айта берсе, тшм!зде, салт-дэстур1м1зде, макал-мэтелдерде, дш1м1зде, ертег1-ацыздарда «ж епмен» байланысты сездер толып жатыр. Эркайсысы жеке магына бередь Неге баска сандармен емес, 248

ЖЕТ1Л1К Y неге жепмен жуптасып жш айтылады? «Жетипк угымды» ка кана колданып коймай, дуниежуз1 халыктары неге касиеттей Эйткеш «ж е п » жаратылыс-болмыстын накты санынан шыкк сондыктан киель Есте жок есю дэу1рден 6epi дуниеш TiriHeH ал ушке беледг Жогаргы элем - аспан, ортангы элем - жер, теме элем - жер асты. А л келденещнен - шыгыс, батыс, TepicTiK, туе окульщтардын тиймен айтсак, куншыгыс, кунбатыс, солтус онтуст1к деп беледг «Терт кубы ла» дегешм1з - осы. Мше, TiriHeH - уш, келденещнен терттщ косындысынан «ж е п гал шыгады. Бул «дуниежузЬ>, «букш элем» дегенд1 бшд1редг Ту элем жаратылысы ж еп санымен 6ipirin тургандьщтан осы касиеттейдк Осыган орай езге де «жетипк угымдар» пайда бол Баска халыктардагы ceкiлдi атам заманнан тШм1зге, тан нанымга сщш кеткен «ж е п кат жер», «ж е п кат кек» дейтш ciHiKTep бар. EKeyi 6ip-6ipiMeH ундес, уйкасы жагынан да уксай Ауызек1 т т м !з д е «ж е п кат жер астын 1здесец де, жок», « кабат жерден 1здесец де, тап» деген секшд1 орындалуы онай е табылуы киын нэрсе туралы салыстырмалы магынада колд бередг «Ж е п кат жердЬ> бала кез1мдеп еспгешмше айтсам, о мыналар - жер, кек епз, кара тас, кос балык, су, жылан, тунги Еш нэрсе себепс1з шыкпайды, ертедеп адамдар элдеб1р дере накты угымга суйенш айткан болуы керек немесе жумбак баламасын 6epyi де мумкш. Алайда элем жаратылгалы не за 69pi умытылган. Эсш ш де, аспан элемше Караганда жера купиялары эл1 терец зерттелмеген. Жер кыртыстары, жера казба байльщтары, жерасты сулары туралы жинакталган ш биим болганымен, одан ары карай не бар е к ен д т белп из, сь ашылмаган куш калып келедь Буган Ka3ipri заман гылымы шамасы жеткен жок. Сондыктан жогарыдагы айтылган «ж еп жер» туралы сезд1 олар миф дейш, epTeri кередг А л «ж еп кат кек» дегешм13 - карапайым сейлеу тш1М13де з тар бшкпк, шекс1з-шетс1з аспан магынасында айтылып, сан мэннен ауыткып, бейнел! сез ретшде колданыла бередк «Ж еп

Бабалар аманаты кек» - казактарда ете ерте дэу1рде-ак мэл1м болган аспан денеле- piHiH саны. Олай дейишм, казактар - улан-байтак кец даланы, аскар тауларды, айдынды келдерд1, арналы дарияларды иемденш, емш-еркш кепип-конып т1ршшж еткен хальщ. Сол eMip суру салтына орай т1рл1гшщ кебш табигат кушагында етюзгещцктен, езш айнала коршаган жаратылыс дуниес1, оньщ алуан турл1 кубылыстарыньщ кыры мен сырын 6myi кажегплш тен туган. Дуниедеп барльщ болмыс-т1ршшш б е л г ш 6ip ыргак ережесше багынып турганын, ем!рде барлыгы кайталанып келетшш бакы- лап, содан тэж1рибе жинаган. Жыл мезгшдершщ айналып келу1, айдыц жацалануы, кунд! туннщ алмастыруы, жулдыз козгалы- сыньщ жерге acepi, жалпы аспан элемш табнгн зеректшпен зерттеу нэтижесшде астрономияльщ 6miM калыптастырган деуге болады. Жулдыздарга койган аттарыныц ез1 - казактьщ угымына TyciHiKTi, тшшде бар байыргы сездер. Акбозат, Кекбозат, Тем1рказьщ, Уш аркар, Жетщаракшы, Уркер, Таразы, Кос жулдыз, Шщер жулдыз снякты тагы баска жулдыз атауларыныц тек казакка тэн екеш KepiHin тур гой. Сол секшд1 К¥с жолы, Куйрьщты жулдыз, Акпа жулдыз, жет1 тустен туратын кемшркосак жайлы да жаксы бшген. Жалпы, казак кауымы аспандагы Heri3ri планеталарды тугелге жуьщ таныган. Кез келген малшы Тем1рказыкка карап, багыт-багдар белгшеп, Уркерге карап ауа райын болжаган. Мше, сондьщтан да казактар «ж ет1 кат кектЬ> де ертеден бшгеш даусыз. Оны былайша талдайды: Кун, Ай, Шолпан, Кызыл жулдыз, Есеккырган, Тацшолпан, Kiuii Шолпан, Муштэрь Казактар «жет1 кат кек» деп осыларды айтады. А л Куранда «Алланьщ жет1 аспанды кабат-кабат жаратканын кершздер. Сонын шйнде Айды нур erri, Кунд1 шам етт1» - умытпасам, жанылмасам, Нух суресшде осылай жазылган дейдь «М уны кайдан бшедЬ> деп тангалмандар, экемнщ молла Момыш атанганы бекер деп пе едщдер. - Bis атага сенбей отыргандай одырайып карады. Куранньщ ce3i мен партияньщ сезш косактап немесе партия- га К¥Дайды карсы койып сейлей беретшш е алгашкы кездер1 250

ЖЕТ1Л1К ¥F тацданганыммен, каз1р оган уйренгем. Уйренд1м дегешм арт тау болар, тусш уге тырысамын, тупказьщ сешмнщ кай жа екенш ажыратуга умтылыс жасаймын. Эй, 6ipaK ондай ере шама менде кайдан болсын. Дара бгткен шынардай езгеше окш лыгы бар ерекше жанньщ жумбагын шешу шай куйып жур келшнщ колы нан келетш ic емес. MeHiKi тек «6ip адым болса жакындасам-ау» деген дэме гой. - Папа, - дед1 Бэкец, - «ж еп кат жердщ» Кун, Ай, Шолпан баскасын укпадым, орысшасы калай аталады? - Тунде езщ Вавилон абыздарыныц ж еп планетаны ж куннщ атына 6epin, апта кундерш белгшегенш айттыц гой. Бул сол - аспандагы жеп шырак. Кызыл жулдыз - Марс, Есеккырга Юпитер, Таншолпан - Меркурий, Муштэр1 - Сатурн. Кейб1реу Шолпан мен Тацшолпанды 6ip жулдыз деп шатастырады. Бул ек - eKi белек планета. Шолпанды казактар «Сары жулдыз» деп атайды. Мен «ж еп кат жердЬ> айтканда б1здщ казак угымынд- тагы 6ip манызды H9pceHi айтпай кетшшн. Казактар жеп ка аспанныц ар жагында - ¥шпак, одан кешн Нур бар деген. Эже балаларына немесе немерелерше ренж1генде э лп «мен1 ушпа шыгарасын ба» деп жататыны сондыктан. Ол «керемет жак лык жасап, басымды аспанга жетмзесщ бе» дегендей магына б1лд1ред1. Ocmi, казакта тогыз саны да киел1 деп саналады. Е гылымда жетшии кабат - ионосферадан ешб1р Tipi организм те ете алмайтын болса, жацагы ¥шпак пен Нурда адамзат ше алмайтын купияныц KeKeci жатыр. Мумкш Жаратушы улы к элемд1 сол жактан баскаратын болар... Осы арада телефон сылдырлады, 6epi келш тутканы кетерс хабарласкан Kici «Лениншш жастыц» бас редакторы Сейдах ага Бердщулов екен. Атаны сурады. Атаньщ телефонда сейле сездерше эдей1 кулак турмесем де, ашьщ ес1ктен естшш жат «Келг1н», «онын к1м едЬ>, «немене, MeHi керуд1 армандайтын т1мнен нур тамып тур ма екен», «жарайды». Узш-узш осын сездерге Караганда Сейдагац келуге руксат сураган болуы ке

Бабалар аманаты api жалгыз емес, касында атаны Keprici келген 6ipey бар. Ата онша карсылык жасамады-ау деймш. Кеп кеиикпей Сейдахмет ага жанында дембелше келген, шымыр денел! 6ip ж ттпен келдь Житгтщ кунге кушп, жел кагып, тотыккан жузшен унем1 ашык аспан астында жумыс гстейтш адам екеш байкалады. Конактарды атаньщ белмесше дешн апа- рып, eciK ашып енпзд1м де, дастарканды жацалауга KipicTiM. Bipa3 уакыт еткенде шайга шакыруга бара жатып, Kepi кайттым. Bipey- дщ эцпмеш орта жолдан узгенш суканы суймейтш ата «сез1мд1 б е л м е» деп немесе кышкылдау б1рдене айтып тастай ма деп ойладым. Kepi бурылганым да - сол. «Уйге келген Kicire дэм тат- кызып шыгар» дейтш катан ескертпеа тагы бар. Не болса да элштщ артын багайын деп отырганымда: - Дастарканьщ дайын ба? - деп Бэкен келдь Шай устшде ата алдагы жылы келетш Жещстщ 30 жылды- гына байланысты сез козгады. - Сендер эбден тумсыкка такалганда кимылдамай, каз1рден бастап «Е рлш елеус1з калмасын», «E pлiк - елдщ касиетЬ>, «Ер eciMi - ел есшде» дегендей рубрнкалармен макалалар, деректер, тасада аталмай журген ардагерлер мен куш-туш майдан yuiiH тер Terin, жещси жеделдеткен тыл ецбеккерлер1 туралы жазуларыц керек. Жазганда узбей, жYЙeлi турде жариялау кажет. Сенщ газетщ - кеп окылатын жастар басылымы. Жас урпак ага буынныц жещст1 кайрат-кажырымен, ар-намысымен, канымен экелгенш тусшш, патриоттык рухта тэрбиеленуше 9cepi болар едг Дурыс па, айтканым? - дед1 ата. - Дурыс па дeйciз, ете кажет. Bi3 де жоспарымызды жасап, Kipicin те кеткенб1з. Мына ci3 айткан айдар-атаулар тамаша екен. Макал секыд1 жуп-жумыр, магыналы да эдемь Мен муны ку- Hi ертен-ак колданамын, - деп ©3i де такырып коюга шебер журналистщ K63i жайнап кетть Кешн осы т1ркестерд1 «Лениншш жастан» керген баска газеттер мен журналдар пайдаланатын бол- 252

ЖЕТ1Л1К ды. Бара-бара канатты сезге айналып Kerri. А л оны алгаш ай ата екенш ел бше бермейдг ЭнН меге араласа алмай отырган конак ж т т т 1 ата с тарткысы келд1 ме, оган карай бурылып: - бкшен ойылып, табаньщ сойылып, жасьщнан кой ба сын... Кулэпара жамылдым кун жауганда, Сен келер деп касыма туе ауганда. Айналсоктап касыннан кете алмаймын, Ек1 кез1н мелд1реп, кой сауганда, - деген елещц ecTin кор' едщ? - деп сурады. - Казактын кара елещ гой, - дед1 конак. «Ж ш т » деп оты KiciMHiH жасы кырыктьщ кыркасына келгенш енд1 байкадым. - Дурыс айтасьщ. Казактар бурын неге кой сауган, соны ciH бе? - деп ата конактьщ жузше тктеп карады. Б1здщ уйге алгаш келген адамдардыц Ke6i атаньщ жанарына тетеп бере алмайды. Жалт етш 6ip караганда-ак се шашырап, жарытымды ештене айта алмай, берекелер1 кетедг Kici саспастан салмакты жауап кайырды. - Кез1мд1 тырнап ашкалы 6epi койлы ауылда ест1м. «К о “ кырык жаюы мен кырык кайыруы бар» дегендей, кой баг ыстык-суыгын 6ip к1с1дей-ак б1лет1н шамага жетт1к. Оньщ у Жетшудын, кудайга шук1р, epici кен, жайлауы шурайлы. 61зд1ц кой тулнш баптауымыз ата-баба салтынан белектеу, к кетт1. Соньщ 6ipi - кой сауу. Бурын казактар кой мен коз ешкашан 6ipre айдамапты. Bip epicKe жайылмаган екен. Себе кезде кой сауылган. В1лги енесшщ касында дайын сутке уйр соган куныгып алган сон козылары ездтнен дурыстап отьщпа Кыскы суыкта сондайлардан шыгын кеп болады. Козысы касында ш ест жургеш саулык койларга да KecipiH тиг1зед1. десен1з, мал да болса, eHeci емес пе, козысына карайлап, е жайыла алмайды. А л жай-куш темен саулык куйекке дуры тусе алмайды. Б1зде кой сауу дэстур1 умытылган. EipeH-c

Бабалар аманаты жеке адамдар болмаса, кой саууга еюмет руксат етпейдг Оюмет- тен бурын гылым дурыс кермейд1 екен. Эйтпесе, «койдьщ cyTi - коргасын» дегендей, cyTi кандай кою api нэрлг Койдьщ курты, ipiMuiiri, сарысуы деген - ты ушретш дэмдер. «К ой журген жер - берекел1, жас журген жер - мерекелЬ>, «кой - ырыс» деп бурынгылар TeriH айтпаган гой, - дед1 ол. - Иэ, хальщтын байыргы телтумальщ He6ip сипатынан айы- рылып калдык. «Жаркын болашакка жетем1з» деп журш, улттык улгщ ен жаланаш калмасак болды. - Э нпменщ багытын баска жакка бурып бара жатканын тез тусшгендей ата конакка окыс сурак койды. - Койдьщ бабын жетш бшетшщ KopiHin тур. Енд1 осы койдьщ м ш езш деп ерекше белплерд1 байкадьщ ба? Мысалы, «т у й е пыскырынып танауын тазаласа, жауын-шашын болады», «жылкы сиыр су iuiKCH жерден су шпейдЬ) деп жатады... - Б1рден еске тусе кояр ма екен, тш ушына келген 6ip-eKeyiH айтайын. Кой кузде туягымен TeciH касыса, кар кальщ туссдг Кой TiciH кайраса, кеипкпей боранды куте беруге болады. Егер кой кыстыгуш корага емш-ерюн Kipce, ауа райы жаксы болады, - деп конак жшт тежелген элпет танытып, сезш догарды. - Кой малы туралы 6i3 ест1меген талай кызьщты айтып тастадьщ-ау, - деп Сейдаган cepiriH e суйсше карады. - «А щ ы мен тущыны таткан бшед1, койдьщ жайын баккан бшедЬ>, ал Бакытжан екеущ ет жегенд1 жаксы кересщдер, же- месендер TicTepiH кышнды, баскасын бшш кайтесщдер? - деп ата да ортадан баласын min экетш, аганы 6ip шымшып erri. - Ага, айтса да, бул ж т т - мына Бакытжанньщ Жан-агасыньщ жерлеа, - деп Сейдаган сезд1 бурып ж1бердь - A -а, солай ма? Ол - каз1р бедел1 бар бшдей бастык. Bip кезде мен оны «кара бала» деунп ед1м. Каз1р хабарласканда «Бэуке, кара баланызбын гой» деп жатады. Колына - т1згш, бойына дэ- реже б1тсе, ханга сэлем бермей нпюрейш калатындар аз дейсщ бе, Кэюмжанньщ жеш белек, - дед1 ата. Атаньщ - «кара бала», 254

ЖЕТ1Л1К Y f l Бэкецнщ «Жан-ага» дейтш адамы - б е л г т жазушы, журнал! мемлекет кайраткер1 Кэюмжан Казыбаев болатын. Конактар кеткен сон ата 6i3re карап: - Жанагы Сейдахметпен 6 ip re келген ж т т кеп жыл багыпты. Койшы болып журш, Ауылшаруашылык институт! сырттай окып 6 iT ip in T i, 03i партия M yin eci. Нагыз тесшек| бейнеткор, ез юшщ маманы екешне сешмш кэмш. Туптщ-тубп бул ж т т т е н улкен шаруашылыкты баскаратын мыкты баст| шыгар едй Айтпаса да, еленнен каражаяу емес-ау деймш, саптауга уста кершедь Зейнеп айткандай, сущыла екен, - деге^ «тундепш эл1 умытпай журшт1 го й » деп кулак-шекем дуыл/ кетт1. ...Уакыт ез ыргагымен дамылсыз eTin жатты. 1989 жылы Кэк! жан ага езш щ 60 жылдыгына орай Бэкен екеу\\пзд1 туган ж! Талдыкорган облысыньщ Сарканд ауданы Бакалы ауылына ал| барды. Кэюмжан Казыбаевтыц Момышулдарына кай жагьн жакындыгы бар дерс1з, басынан бастап айтайын. Ата согыст кешн Бас штабтьщ Эскери академиясында окыган. Оны 6iTipi| сон Краснояр елкесше кызметке жiбepiлeдi. Одан кайткан Кенес эскершщ тыл жэне камтамасыз ету Эскери академиясын^ ага окытушысы болган. Согыс мерз1м1мен косканда аттай он жыл отбасынан жыракта журген. Арасында демалыска келш-кет ушне каржы салып турганы болмаса, жалгыз улына ЖYЙeлi ту{| экелж тэрбие бере алмапты. Осыган аландаган ата «Л ен и н 1 жас» газетшде ютейтш анамыз Жамалга: «Бакытжан орыс м^ тебшде окиды, араласатындары да - орыстар мен 03i секи шалаказактар. Мен болсам алыстамын. Ертелькеш бас-кез болат| ер адам керек. Сондьщтан редакцияда ютейтш, уйаз-куйс1з, пэт жалдап туратын, ауылдан келген онды ж тттер д щ 6 ip eyiH ба eTin , бауырьща тарт. Бакытка ага болсын», - деп хат жазып, келгенде де табыстап айтыпты. «Лениншш жастыц» редакциясында Казакстанныц эр am гынан келген эл1 уйленбеген жас жypнaлиcтepдi анамыз онс|

Бабалар аманаты да камкорлыгынан кур калдырмай уш не шакырып, жылы- жумсагын ауыздарына тосады екен. Алматыда ет-бауыр жана- шырлары жок, орыстын кемшрлершщ куркедей жанама уйле- ршде пэтерде жургендерге тиын-тебенмен де карайласыпты. Сонымен, Кэюмжан Казыбаев Бакытжанга - ага, анамызга бала болып, атаньщ ушне к1редг Бес жылдан кешн ата Алматы- га б1ржола кайтып келген сон да, «кара баласын» ж1бермептт Жыл еткенде ага Орынша жецешем1зд1 атаньщ колына келш eTin Tycipin, ата мен анамыздьщ ризашылыгымен отау болып, белшш шыгыпты. Ka3ip Орынша Карабалина - улкен отбасынын эжесг Е лу жылдан аса шэюрт тэрбиелеген, талай марапат-атактарды ал­ ган оз iciHiH у з д т , кад1рл1 устаз. Женешем сол ецбектерше мактанбайды, ececiH e, «мен Бэукецшц шанырагына тускен 6i- p m n ii к е лш м ш » дегенд1 унем1 мактанышпен улкен дэреже керш айтады. Бакытжан «Ленинш ш жастыц» журналистер1 - Кэюмжан Казыбаев, Саттар Белдекбаев, Бурют Ыскаков, Камал Смайылов, Мыцбай Рэш сеюлд1 агалардыц арасында ocin T i. Бэкецнщ айтуынша, жазуга ьщпал еткен, шыгармашылыкка жетелеген сол агалары екен. Мейрам сайын олар уйде эдемшеп кабырга га- зет1н шыгаратын болган. «Ер Таргын», «Ж албыр», «К ы з Ж1бек» операларына да сол агалары апарыпты. KyHi бугш ге дешн опе- радагы арияларды eciH e T ycip in айтатыны бар. Озше ете 6ip катты эсер еткен, куй тыцдауга куштарлыгын ояткан Дина эже Нургтейюованын концерт! екен. Сахнага юлем теселш, терт кабат керпенщ уст1не малдас курып отырып, куй шерткен улы куйпп кез алдына гажап суреттей калып койыпты. Оны e3i жазды да. Б1рль жарым мундай мысалдарды айтып отырган себеб1м - Бэкецнщ казак тшшен ез катары секшд1 макурым калмай, оларга Караган­ да улттык менталитета де бойына Kenim repi Ыщргеш анау асыл агалардыц ецбеп екенш ешкашан умытпаганы, жш eciHe алып журетшь 256

ЖЕТ1Л1К Vfb Бэкец Жан-агасыныц «Ы згар», «А м анат» деген eKi романь орысшага аударды. Кешн езш щ «В о имя отца» дейтш экес1 арналган eKiHuii кггабында аяулы агаларына да кещнен токт лып, экес1 мен агаларыныц карым-катынасын, кепшшш 6i бермейтш дуниелерд1 жазды. Мен 6ipece - кешн ineriHin, 6ipece, алга озып, бастаган эн меден ауыткып кетам, быем. Сейтш, 6i3 Кэюмжан аганьщ елг келдж. Аудан орталыгы Саркандта 6i3fli карсы алып, штип керсеткендердщ iiu in qe денес1 толыса бастаган ж1пт агасы б турл1 коз1ме жылыушырап, бурын керген адамым сиякты сезш Сейтсем, 6ip кезде Сейдахмет агамен 6ipre келген Болат Макет екен. Бул кунде колхозды баскаратын дыцдай бастык болыпт Он бес жыл бурын атаньщ «туптщ-тубшде мыкты бастык шыг едЬ> дегеш шындыкка айналыпты. Б1з Бакалыдан кайткан Жетюудыц атакты жайлауы Шубарагаш Ойжайлауга кшз уй Tiri конак етт1. Атаныц «елецнен каражаяу емес-ау» деп болжаганы рас екен, суйюмд1 жатык жырларын сол жолы естдок. Кэюмжан аганьщ туган ауылы Бакалыда туган-туыска жерлестер1 61зд1 атаныц тебержшдей Kepin, курметтеп жатт Кариялар Бэкеце: «Айналайын Бакытжан, сенщ ата-анац б1зд! Кэюмжанды туган баласындай Kepin, Орыншаны колына Tycipi MeftipiM Terin едь Сен KэкiмжaнFa ini болдыц, ол саган ага болд Олай болса, сен бул елге бетен емессщ. Сеш найман Садыр атаны 6ip баласындай санаймыз. Алыстамай келш-кетш жур, ез ауь лым деп кабылда. Б1здщ ел сендерд1 кашанда кушагына сыйгь зады», - деп адал ниеттерш бшд1рд1. Осы кошемет-колпаштард Бэкенд1 асылдыц журнагындай Kepin арнады. Алайда сол келде пешлдерге б1здщ еш ецбепм1з сщген жок, оныц барлыгы - ат мен анамыздыц шарапаты. Bip кезде солар тжкен шыбыктан е кен бэйтеректщ 6i3re тусш жаткан саясы мен панасы деп туе нем1з. Эйткеш бул - зор жауапкершшж. Эке данкыныц болган жаксы, 6ipaK оны KOTepin журу, соган сай болу зш-батпан мшде пен парыз екенш басына туспеген адам бше бермейдьау! 2

Бабалар аманаты •к к \"к Бугш кун - жума, жет1 шелпек nicipfliM. Бетш жауып койып, уйдегшердщ оянуын кутш отырмын. Адамнын кещл куш ойдьщ ecKeri сиякты. Ой кещлдщ ыцгайына карай жузедг Бугш кеншм жабыгып тур. Ж урепм сыздап ата-анамды ойладым. Беиме шан типзбей, денеме дак тушрмей элпештеп ecipreH сол ардак жандарга не жаксылык ютед1м? Экем менщ оку бтргеш мд1 де, тойымды да кермедь Анам ем1рден экемнен терт жыл кешн еттг Дуниеге келпрш багып-кагып, тэрбиелеп, окытып дайын куш 6ipeyre калдырып, ездер1 бул жалганнан титтей де кызыгымды кермей кетт1. Кыздьщ тагдыры деген осы екен. Анам: «Байлауы жок баянсыз гумыр сайга кулаган судай сыргып ете беред^ калай 6iTKeHiH байкамай да каласьщ. Bip калыпта калар еш нэрсе жок, бэр1 езгеред^ туган ай толганнан сон, ол да кайтады. BipaK Ай айналып келш тагы кершедь А л адам ушш 6ip тумак бар, 6ip елмек бар. Пэнидщ KenipiHeH ары карай еткен сон, 6epi кайтар жол жок. Эне, сол кайтпас жакка кеткешм1зде бала-шагамыз б1зд1 жаман атка калдырмай, арам жолмен журмей, Kicire киянат жасамай, аруагымызды дугасыз калдырмай журсе - ата-ананьщ енбегшщ етелгеш », - деп едь Менщ ата-анама ютеген жаксы- лыгым - ж еп шелпек салып, бш ген дугамды оку. Ka3ipine колымнан келin жатканы - осы гана. Ол да болса - сол газиз эке- шешемнщ уйреткендерг Б1здщ отбасымыздагы адамдардьщ бэ- pi, TinTi орысша окыган агаларымньщ e3i Кураннан кем дегенде б1рнеше сурелерд1 жатка бшетш. «Жет1 шелпек n ic ip y » аскан 6ip дшдарльщтьщ белгкл емес. Ол ем1рден еткен алыс-жакындарьщды еске алып, прнилшке ш уюрпилш еткен таза ниеттен туындаган. Адамдардьщ мы- нау тынымсыз куйбен п р лж тщ камымен журш о д ун и елк болгандарды ойдан шыгарып алатын кез1 болады. Естен шыккан сон кемескшенш, уакыт озган сайын умытыла бередь Бугш п адамдар кешеп еткендердщ жалгасы болгандыктан ез тегш, e3i тараган тамырын 6uiin, ауызга алып, кещлге Tycipin, оны урпа- 258

ЖЕТ1Л1К гына жетюзш отыруы - адамдык парыз, юсшш абзал ка Анамыз Мэлике 6i3re « ж е л ш елп ек п » осылай угынды Экем кайтыс болганда анам ж ел кун бойы кун баткан сон шырак жагып, 6i3re де жаккызды. Бул «жарыгы сенбесш, ешпесш, артында калгандар аман болып, сол уйдщ шырак-ш жаксын, соцы жарык болсын» деген ак тшеу екен. Адам eMi озган сон, жамбасы жерге тиген куннен, ягни жерленген ку бастап, ж ел куннен кешн «жетюш беру» салты бар. Туган-туы жекжат-журат, дос-жарандары жиналып, маркумньщ ж icTepiH, адамгершшгш айтып, еске алады, Куран багышта Bip-6ipiMeH астарласып жаткан « ж е л шырак», «ж е л с ш б халкымызда ете ертеден калыптаскан таным-нанымнан шьг Бакилык болган адамньщ жаны б1рден кетпей, ж ел кунге ш ушнщ мацын айналсоктап журед1 дейдь Ушнде шырак жа желсш е ел жиналып, «топырагы торка болсын», «иманы жо болсын», «алды - пешш, арты кешш болсын», «жаткан жер1 жа жаны жаннатта болсын» дегендей тшектер айтылып, дуга окь жатканын керген соц, жан тынышталып, 6i3re - купия, е мэл1м жакка кетед1 екен. « Ж е л » элемдш жаратылыстыц сань байланысты екеш адамзатка ортак тусшйс болса, «ж е л шырак да, «ж елсш берудщ» де, «ж е л шелпектщ» де Teriir eMecTiri ке конактайды. К еш нп кездер1 кайткан адамныц «ж е л с ш » белек ата Ka6ip басынан кайтканда жайылатын дастарканга косып Ж1бе деген 6ipiктлрудi Kepin журмп. Бара-бара эдетке айналып, е адамга «ж елсш беру» умытылмаса болды. Экем: «Кайтыс бо Kicim n «уш ш », «ж е лс ш », «кыркын», «ж ы лы н » беру - тек т халыктарына гана тэн дэстур. Бул араб елдершде жок. - мусылманбыз, 6ipaK е п т м г е зияны жок ез ата-бабамыздын сал устауымыз керек», - дейтш. ...Ата бугш кундегщен кештеу турды. Кабагы катьщкы, сальщкы кершдь Шай уелн де жузше урланып карагыштай д1м. «Ауы ры п калган жок па» деп кецийме куд1к юрдь Кец

Бабалар аманаты кудш KipMeciH, Kipce болды бурын елем егеннщ 6spi кылтиып- кылтиып, бой кетере бастайды. Атанын ещ солгы н тартса-ак мен кш эш алды мен ез1мнен 1здеп, каза бастаймын. «Ж асаган тамагым жакпай калды ма», «6 ip нэрсеш кате icTen койдым ба», «журк>турысым унамай жатыр м а» - осы тектес кумэндар кебешп кетед1. Bipa3 жылдар кайын ата баккан 6ip апай: «Ш а л ы кайткан енеге сыйысып, тш табысып кетуге эбден болады , ал KeMnipi кайткан карияньщ бабын табу келшге оте киын. KeMnipiHe батып айтатын сезш, сырын келш ге айта алмайды. Улкен кнплердщ OMipre козкарасы - баска, ойьщ, ic-эрекетщ сэйкес келмеу1 MyMKiH. Ер адамньщ картайганда косагынан айырылуы, канша кутсен де, оныц кещ л жалгыздыгын жоя алмайды», - деп едг Бул да - ойланатын сез. - Ата, 6ip жерщ1з ауырып тур ма? - деп сурадым акыры шыдай алмай. - Накты ауырып турган жер1м жок секицй, 6ipaK денем элсь реп, салсуйек болы п турганым рас, - дед1. «С а л с у й е к » дегеш не екен? «С уй еп м ауырып ту р » деген] болар. Ата 6ip KypciHin алды да: - Кудайдын К¥Д1рет1, кеп жылдан 6epi жэкем - экемд1 айтам, тусь ме KipMen едь Танга жуык катты уйьщтап KeTinniH. Т yci мде той ма, ас па - бш м ейм ш , afiTeyip каптаган адам. Eip карасам, тура жанымнан терт-бес кариямен 6ipre экем кетш барады. «Ж эк е!» - деп солай карай журш шеспекпп ед1м, экем 6ip колын кетерш, алакан жагын маган каратып: «1леспегш ! Кеш н 6ip бейсенбще келерсщ !» - деп тастады да («тастады » дейтш - атаньщ сезш щ салты ), ары карай кете бердь М ен каккан казьщтай калшиып, орнымнан козгала алмадым. Ж улкы ны п Kepin ед1м, болмады. Оянып кетпм. Су болып терлеп жатыр екенмш. Содан кешн-ак уйьщтай алмадым. Орнымнан тургы м да келмедь Откен ем!рд1 парактадым. Кешнде калган KOMecKi сурлеу i3iMMeH журемш деп, ушы-киырсыз ой шырмауына тусш кетт1м. К иялы м шартарапка шашырады. Шамасы, содан шаршап, езшсем керек. Сен бугш бшгендей шелпек салыпсьщ. Экем маркумга дуга багыштап, KiniKeHe ойым белшш, кою киял сешлш, жещлденш калдым, - дед1 260

ЖЕТ1Л1К Ата жайма коныр баяу унмен баптап сейледг Жеке ой-се: сырткд шыгара бермейтш адамньщ керген тусш айтып, мен мен тец улкен адамдай керген! ете сирек жагдай едг Адам т; ларлык сэйкеспк болды бугш. Мен азаннан ата-анамды eciMe а жан-жуйем босап ед1, ата да тусшде экесш керген. Жайдан болмайтын тылсым байланыска калай сенбейсщ... Bip Караганда, 6ipiHeH кешн 6ipi eTin жаткан уксас кунде айырмашылыгы жок болса да, бул жагдай оз1ме ерекше эсер К у н д е л т м е «1974 жыл.1У.12. Ерекше к ун » деп бастап жа атанын тусшщ «кеш н 6ip бейсенбще келерсщ...» деген же} астын кызыл карындашпен эдеш сызып койдым. Б1рден s TycciH дегешм... Сепз жылдан кешн ата бейсенб1 куш бакильщ болды... •к к Jc Ержан атасыныц белмеш жакка кезш сузш кайта-кайт; pan кояды. K ip y re ансары ауып канша карагыштаса да к1рм< C e6 e6 i атасы 6ip нэрсе жазып жатыр. Атасы жазуга KipicK мазаламау керек ек ен дт, бала болса да, миына эбден сщген ге болады. Ол эдет-тэртшп атасы калыптастырган. Бэкен еке «атага юрме» десек, «юрпзбей жатыр» деп байбалам салатын, муньщ амал-тэсшш e3i тапты. «Ержик, мен жумыс icTen, ; жазганда ешюмд1 юрпзбегш. KiM Kipce де, ойым кашып к( де, кешн сен окитын ютап жазылмай калады», - деп немер< мшдет жуктедг Озше сондай сешм артканын, атасынан api тапсырма алганын мактаныш керген Ержан eciK андиды. 03i де мейд1, б1здi де жолатпайды. Ол Kici «бала тэрбиесше сауатсыз( десе де, мьщты психолог кой. Туске карай ата 6epi шыкканда немереа жупрш алдына ба - Ата мен окитын кггапты жазып болдьщыз ба? - деп сура - Кггап деген 6ip кунде б1тпейдг BipaK б у п н п жазаты аякталды, - деп жауап берд1 атасы. - Ура! Онда мен с1зге 6ip секрет айтып беремш.

Бабалар аманаты - Секрета казакша «купия» дейд1 Енд! маган сактаган кандай купияц бар ед1, айткын. - Ата, папам бар гой, папам жетт атасын бшмейщ екен. Мен ci3 уйреткенд1 айткан ед!м, кагазга жазып алды. 03i уп-улкен. Жет1 атасын бшмейщ, жет1 атасын бымейдИ - деп Ержан алаканын согып, eKi аягымен кезек-кезек ceKipin, сыкыльщтап кулш жырга- ды да калды. Ата 6ip езулеп кекесшмен жымиып, маган карады. «М ен щ буган катысым канша, бшмеген мен емес, баласы гой» деп ойладым. - Ох, кпнкентай сексот, айтып улгердщ бе? - деп Бэкец кeлдi мына жактан. Ата баласына карап: - Ержан ешкандай осек айткан жок. Шындьщты ашып бердь Сен 6ip кезде «улты м - казак, руым - алматыльщ» деп колынды сермеп, уйренгщ келмеген болатын. Енд1 оны балацныц бшгенше намыстанып турсыц ба? - дед1 ата. - Жога-а-а, мынау мунын бэрш кашан бш ш алган деп тацданганым гой... - дедк Эншешнде созден ececiH ж!бере коймайтын Бэкецн1ц осы жерде усталганы анык. Аяк астынан котер1л1п 6ip согып отер куйындай касакана бура тартып, екшенш дес бермейт1н эдетш колдана алмады. Капысызда каракустан соккы тигендей желкес1н каси берд1. Ракаттанып кулер ем, 6ipaK атадан именд1м. - Ата, ci3 маган тагы да аталарды уйретем деп ед1щз гой? - деп Ержан атасыныц уэдес1н eciHe салды. - Саган кай атага дешн уйреткен1мд1 умытып калдым, eciMe TycipriH. Содан кешн ары карай жэне айтып беремш, - дед1 атасы. Мен1н келте акылым б!рдеце б1лсе, «умытып калдым» деп жорта айтып жатыр. HeM epeci уйренгенш кайталасын деп тур. Ержан саусактарын 6yrin санауга KipicTi. - Бакытжан, - деп 6ip саусагын 6yrin токтап калды да, - аздщ атьщызды айтайын ба? - деп сурады атасынан. - Е-е-е, неге айтпайсыц, элде ары карай умыттыц ба? 262

ЖЕТ1Л1К Y - ¥мыткам жок- Мама аздщ атьщызды атауга болмайды д гой. Ата кулш ж1берд1 де: - Маман - менщ келш1м. Сол ушш атымды атамайды. немеремсщ, немерелер атасыньщ атын айтуы керек, - дедь - Э-э-э, жарайды! - Ержанньщ неш тусшгенш кайдам, тадан саусактарын 6yrin санай бастады. - Бакытжан, Бауыр Момыш, Имаш, Эдш, Бахтияр, Эж1 - мше, жет1 болды. - Жарайсьщ! BipaK езщд! неге айтпадьщ? - дегенде Ер тыркылдап кулш ала ж енелдь - Мен ата емеспш. Балам Сакалым жок, муртым жок, - деп ез угы м -TyciHiriH айтка 6apiMi3 кулдш. Bi3 кулш жатканда есжтщ коцырауы сылдырлады. Кел менщ шгм Камал екен. Амандык-саулык сураскан сон: - Руксат етсещздер, Ержанды алып кетешн деп ед1м. Ею демалыста кыдыртып, паркке апарып ойнатайын. Кегеннен малбек аганьщ балалары келген, олар да отшш жатыр, - дед!. - Нагашылары калап конакка шакырганда мына эке-ше ж1беретш болар. Нагашы деген аса кад1рл1 журт емес пе. Жие нагашыдан алатын «кырьщ шубар тайы» немесе «кырьщ серке болады деупи ед1 бурынгылар, - деп ата эдеттепдей Камалга тастай сейледi. - Ата, оны мен де ест1гем, - дед! miM ше жауап катып, - не 6ip ecTireHiM, ол малды айдап экету ушш келшшек теркш куйеу кайындап, бала жиендеп, жен-жоралгысымен ыргал жыргалып келед1 деупй едь BipaK тэтем осы кезге дешн ар теркшдеп, жездем арнап кайындап, Ержан жиендеген жок- жагы калай болар екен деймш де... - Камалдьщ кездер! к нып шыга келдь Осыныц-ак кемеш булкшдеп турады екен, < ineTi тэтеме тиш кетедЬ> деп ойламайды-ау бул жугермек кылпылдай бастадым. - Камал паша, сен меш осымен eKi рет созден утып кет 0ткен жолы да суршд1рш едщ. 03iMe де обал жок. Олак адам

Бабалар аманаты олкы каккан шегесшдей сез1мнщ ез1ме карай кисаярын андамай калдым, - деп ата к улш жатыр. Атаньщ Камалдьщ атына туржтердщ «пашасын» косып айтатын эдеп бар. - «Ж уйрЬгп жуйрш кана куып жетедЬ> дегендей, 6i3 секшд1 жабагы жуш туспеген жабыларга ci3re жету кайда-а-а! Алабе- тен ойым жок. Кещлщ13д1 кетеру yniiH калжьщдап жатканым гой, - деп Камал енд1 мэмлшер мшезбен монтия калды. Шынардыц дщше келденен б1ткен nip бутактай кьщырлау мшез1 болганымен, атаньщ ашуына тисе, жундеп тастайтынын, кынаптан суырыл- ган алмас кылыштай Kecin TyceTiHiH жаксы бшедь Эзшдесе де калыптан шыкпайды, улкенд1 сыйлап ескен, ата-ана тэрбиесш керген бала гой. - Bapi орынды, карагым, «бойы бшктен ойы бшк озады» деп мен де жайды бшер жаксымен, сезд1 тусшер ест1мен эзшдескенд1 унатамын. Сен келгенде сшкшш, ceprin каламын, - дед1 ата. «С ен KiM едщ мешмен калжьщдайтындай» деп дец мшез керсетш, айбарын асырган жок. Сездщ паркын, мэнюш багалай- тын эдет1мен api казактьщ кудаларын сыйлайтын салтымен жас та болса, ш1ме айдындай шалкар пейш танытып жатыр. Атагы бар кез келгеннщ бойынан мундай ipmiKTi кездест1ре бермейс1з. Ол - тек ата секшд1 улы тулгаларда болатын касиет. ...Камал Ержанды алып кеткен сон баганадан 6epi тш1ме оралган, Бэкенд! тоскауылга ттрейтш жаксы сезд1 кайтсем де айтып калмакшы болдым. Ойтетш жешм бар едг Кеше атаньщ кезшше меш омакастырып, бет1мд1 кызартканын умыта койганым жок. Бэкеннщ анда-санда турыпты (редька) аршып, кесек куш тузга THri3in жейтш эдеп бар. Сол дагдысымен турып жеп отырганда ата балконга етш бара жатып: - Сасытып не жеп отырсьщ? - деп тыжырына карады. - Ой, папа, мен турып, чеснок, Зейнеп сиякты ащылар мен сасыктарды унатамын гой, - дегеш... - Тфу! Саган дауа жок! - деп ата колын сермеген. 264

ЖЕТ1Л1К YF Мен байкус кез1м жыпылыктап, «м э у» деуге жарамадым. С ге бола шыбык тимес шьщк етер емеспш, 6ipaK ылги атаньщ зшше аяктан шалып, етпепмнен Tycipe беретш корлыгы от ак кетт1. Соньщ карымтасын кайтарудьщ сэт1 Tycin турганда кет eceMHiH орнын толтыргым келдь - Бэке, былай карасан аргы-берпш суша сапырасыц. 0зщ сеюлд1 будан емес, таза казаксьщ. Момышулы болып жазы сын. Сейте турып жет1 атанды бес жасар баланнан жазып алган на арланбайсьщ ба? Менен сурамадьщ ба, езщнен бастап, алты атацды таркатып айтып, уйретер ед!м гой, - деп шекесш карадым. - И-ди к чер-ту! - дедь Оны эрштеп белш-белш, таптап рып санама жетюзе айтты да, мамырлап козгалатын эдет1м шыгып кетт1. Оныц дэл осы жолы жещлгенше, 6 y r iH жулдызь онынан тугандай, кещлд1 кенге салып масайрап калдым. Эсшшде, казак эйелдершен ру сураганда келген жерш руын айтуга мшдегп, ал тепн сураганда ез елшщ руын айтад Ата Ержанга жет1 атасын уйреткенге дешн менщ де 6mepiM п малы болатын. «М аган да жазып берщ1зпи» деп атадан етшд1 Ержаннан бастап, Дулат бабага деш нп он жет1 буын - он ж урпакты жазып берген болатын. Сонымен 6ipre ез1м1з тшел тарайтын Жарыкшак ата, оньщ экес1 Бэйд1бек баба, касиет Домалак ана жайлы да энпмелеп берген. Оньщ бэрш жаттап а ганмын, каз1р Бакытжанньщ бымегенш бетше басып, 6miM болып турганым - атадан уйренгешмнщ аркасы. ...KeuiKi астан сон казан-ошак басындагы т1рл1ктер1мд1 ти нактап, атага шай апарсам, баласы - тьщдап, ол Kici сейлеп оть екен. - Элемде халык кеп, сан мьщ турл1 улт бар. Олардьщ тарих мэдение™, eMip суру салты бар. Б eлгiлi 6ip халыктьщ жаз тарихы болмауы мумкш, 6ipaK тарихы жок хальщ болмайд Казак халкыньщ да жазба тарихы кем болганымен, бай шеж1ре бар. Шеж1ре дегешм1з де - тарих. Кешпендшердщ гасырлар бой

Бабалар аманаты жасаган рухани мурасыньщ аса манызды саласы - сол шежь релер. Шеж1реге еищашан немкурайды карауга болмайды. Ол - хальщтын мьщдаган жылга созылып, гасырлар аралыгын алып жаткан тарихыньщ куэсг Казактарда ap6ip отбасынын, ягни ез эулетш щ шеж1рес1 болуымен 6ipre эр рудын, эр жуздщ шеж1релер1 болган. Руыньщ он бес, жиырма атасын жжтеп талдайтын шеж1решшер кептеп кездескен. Руды гана емес, тайпаньщ, жуздщ жалпы казактьщ шеж1ресш таратып айтатын бшжта, атакты шеж1решшер халык арасында атак-данкка беленген екен. Бул бипм экеден балага мура болып калып отырган. Шеж1реиплер белгш1 ру, тайпа, жузден таралатын аталарды талдап айтумен гана шектелмеген. Op6ip ата ем1р сурген дэу1рдеп хальщтын турмыс-т1ршш1п, ipi-ipi тарихи окигалары, елдщ коныс аударуы, ерекше табиги апат кубылыс- тары да камтылган. Сонымен 6ipre сол замандагы хандар, билер, батырлар, шешендер, акын-жыраулар жэне олардыц ел есшде каларлык icTepi мен енегел! сездер1 туралы да шеж1реде кунды деректер сакталган. Tin Ti ай-кун есептер1мен коса айтылатын, данкты бабалардьщ шнин-пошымына дешн суреттелген шеж1ре- лер де кездеседг Казактын ру-тайпальщ шеж1релер! орта гасырда кагазга тусе бастапты. Казак хандары елд1 ру-тайпалар бойынша баскаргандьщтан шеж1релерд1 бшу, хатка Tycipy кажеттшштен туган. Ойткеш кешпел1 тайпаларды билеу, алым-сальщ жинау, жасак куру, коныс-мекендерд1 белгшеу, ел шпндеп дау-дамайды шенпп отыруы ушш хандар, султандар мен билерге рулардьщ шеж1ресш 6 m yi керек болды. - Ата осы жерде сезш токтатып, темею тутата бастады. Y3ijiicTi пайдаланган Бэкен сезге араласты. - Папа, есщде ме, 6i3 B ipiH ini жилкомнат - Фурманов пен Калинин кешесшщ килысындагы уйде турганда Абрам Маркович дейтш улты еврей Kici турып ед1 гой. - Ес1мде. Мьщты художник болатын. - Сол KiciHiH Марк Абрамович Черкасский дейтш баласы институтта окып жургеш мде 6i3re сабак бердг Оте бш1мд1 266

ЖЕТ1Л1К ¥1 лингвист, 6ipa3 т1лдерд1 бшетш мьщты маман болатын. KiuiK кез1мнен кез алдында ескен сон ба, сэи туссе-ак мешмен Э1 мелесетш. Сол Kici маган шеж1реге байланысты 6ip дерект айтып едь «Орта гасырда Алм алы к каласынан шыккан Жа? Карши деген тарихшы Кацлы, Дулат, Огыз-кыпшак жэне Ка хан шеж1ресш жазган, ал Мухамед Хайдар Дулати Жетшу т паларыньщ шеж1ресш, К ыДыРгали Жалайыри «Жылнама. жинагы» деген казакка тжелей катысты шеж1релерд1 жазган: деп едь Муны дэптерге жазып койгандыктан умытпаймын. ( ккпден буларды кайдан кергенш сурамаппын. Шежлрс туралы козгалган соц eci\\ie Tycin KeTTi. - Буларды мен де естженмш, екшшпее карай, керген емес! - деп ата темекюш eniipin, ары карай сейлеп кетть - Карапай халык ш ш д е шеж1ре ауызша, ауыздан-ауызга кешкендш тарихтыц талай куйынды борандарынан етш, дэу1р табын эсер1мен Kefi6ipi - куцпрттенш , Keft6ipi араласып, шатас] кайшылыктары пайда болган. Мунын тагы 6ip ce6 e6 i - h c j дшш таратып уагыздаушы кожа-молдалар казак халкыныц та] талкысынан еткен этникалык болмысын бузуга куш салганды Халыкты иландыру уиин казактьщ тегш 6ip ece - Нух, Ш; Ыдырыс, Кун пайгамбарлардан, 6ipece Адам атадан тарату аркь кешпендшердщ шеж1ресше кеп нуксан келпрген. Мен муны жерден окып немесе еспгенджтен айтып отырганым жок. Отыз жасымнан бастап шеж1реге мэн 6epin, ден койып жинаган адамм Оныц устше экемнщ ез колымен жазган, жинаган шеж1рес! ( Осыдан 5-6 жыл бурын катты ауырдым. Ол кезде сендер ananai туратын кез. Озщ де кезект1 операциядан кешн ауруханада * кансыц. Содан «калай-калай емес» деп Мекемтаска Ka3ip ке Tycipyre болмайтын 6ipa3 ютаптарым мен журналдарды, экем жазган, ез1мнщ жазган шеж1релерд1 сешмхатпен (доверенос сактауга берд1м. Ол т1з1мнщ 6ipeyi уйде - ана архивтердщ iшiг Экемнен калган жалгыз ескертюш - салт бойынша атадан бал

Бабалар аманаты - саган, сенен Ержанга калатын мура. Сондыктан мен сешмхатта «для хранения» деп керсетш, аманатка гана берд1м. Мен элгшде шеж1реге немкурайды карауга болмайды дед1м, соны унем1 кайталап келемш. Ka3ipri б1здщ тарихшыларымыздьщ кеб1н1н 6ip KeMicTiri - кагазга жазылганга сен етш д т, шеж1реге жоламайтындыктары. Казактьщ жазба тарихыньщ ойсырап турганы да сондыктан. Буган «ултш ы л» деген атка каламыз дейтш канга сщген урей де ce6ennii. MiHe, сондыктан казактьщ шеж1рес1 эл1 кунге толык жиналып, зерттелш, 6ip арнага тогыса алмай келедь 0KiHiniTici - сол. Енд1 «жет1 атага» келешк. Халкымыздьщ ертедеп дэстур1 бойынша ap6ip казак езшен бастап жет1 атасына дешн жетш 61- луге мшдетт1 едг Ата-ана муны баласыныц Tmi шыккан сон уйрету1 парыз саналып, отбасыльщ тэл1м-тэрбиенщ элшпес1, Heri3i болган. Тек ата-анадан жастай айырылган жепмдер мундай тэл1мнен кур калган. «Жст! атасын бшмеген жеттмджтщ салдары», «Жет1 атасын бымеген - жетес1здш» деп сондайларга кара- тып айтылган. 0p6ip казак жет1 атасыньщ OMip жолын 6myi ар­ кылы кем дегенде ею гасырлык маглумат алады, урпак жалгас- тыгыньщ i3i, сурлеу1 сакталады. «Жет1 атасын бшген ер жет1 журттьщ камын жер», «Жет1 атасын бшген ул жет1 рулы елд1 6i- лер» дегеннщ мэш - тамыры узшмеген бауырластык, кандастык касиетш айтканында. Кошпендыердщ ру-улыска топтасып, « у inicen руьщ мен» дейт1ш - ортак OMip салтынан калыптаскан когамдык курылыстьщ ашык Typi. Ертеде рудан тыс туратын адам болмаган. Жаугершшш кезде сарбаз жинау, жауга 6ipre аттану, бейбп- кезде epic-коныстарды пайдалану, 6ipi-6ipiHe ар­ ка суйеп карайласу - булар OMip сурудщ , TipuiiniK етудщ жуйес1 болган. «Bip женнен кол, 6ip жагадан бас» шыгару ел- дш пен б1рлшт1 ту еткен рулык курылымныц ережес1 деуге болады. Казак рулары ездерш баскалардан ерекше артык са- намаган. 0йткеш казактьщ «о з журты», «нагашы журты», «кайын ж ур ты » дейтш туыстык, жекжат-журагаттьщ каты- 268

ЖЕТ1Л1К YFb настары кез келген адамды баскамен эйтеу1р 6ip жагынан ж кындаетырган. Карга тамырлы казак айдалада кездейс 6ip-6ipiMeH кездесш, жен сураса келе мшдегп турде шк-шатысь тауып, мэре-сэре болган. Бул - айналамыздагы улттарда кезде бермейтш гажайып ерекшелж. Егер казак ез руын гана корга ез руын гана дэрштеп, белек-белек бытырап журген болса, каз болып жер басып, бугш ге жетер ме едь Жощар секшд1 канк мар баскыншыны жер бетшен жоймаган болар едь Кешпенд лердш атынын туягы 6ip meri - Римге, 6ip uieTi Ундютанга дей' жетпеген болар ед1. Кешпендшер когамынын 6epiKTiri, мыкт да тузу беломырткасы - рулык тутастык, рулык курылым екеш сырткы душпан тусщщ. Qcipece керпи отырган орыс патшас жаксы укты, укты да ез пайдасына шебер пайдаланды. 1822 жь лы патшалык империя жарльщ шыгарып, казак даласындаг хандык бш икп жойды. Хандык курылымды келмеске ж1бер1 елд1 А га султандыкка багындырды. «Билш терщ ездерщ е» д ген кур алдау болатын. Ага султандык кезшде де казактьщ т тастыгын, улы дала тудырган даналыктарын онша ыдыра алмады. Сондыктан ага султандьщты - бил1кт1н бул TypiH Mi тутпаган патша елд1 болыстык баскаруга бел1п тастады. «Ра деляй и властвуй» дейтш олардьщ ежелден келе жаткан езг лерге колданатын саясаты болатын. Сонымен, бурынгы «шыкс 6ip тебеге, елее, 6ip ш ункырга» дейтш тутас 6ip руды пэле бай болыска белд1. Итке тастаган суйектей, бил1кт! алдарын тастап ж1бер1п, ру мен руды euiTecTipin, араларына жш тус!рд Бурын халыктьщ алдына ашьщ spi билер шешет1н казактьщ ке келген даулы icTepiH енд1 орыстьщ ояздары карайтын болдь «Т у р а биде туган ж ок» деп таудай дауды тарыдай туй1н тужырыммен 6eKiTin, icTi адал тындыратын билер 6nniri тапталдь Казакка пара беруд1, жагымпаздьщты уйретть Казакты казакк айдап салып, аталы сезден аттамайтын казак м1нез1 езгерд «Аргымагын жогалтып, тай жуг1рткен заман-ай» деп Бухар жыра айткандай, оязга параны kim кеп берсе, соньщ тайы озды. 2

Бабалар аманаты Сырттан арындап келген талай шапкыншы жаудын желке- ciH узген казак жакын жерден жылжып келш, сыналап енген жаудын алыстан курган торын ак кещл ангалдыгымен ангармай калды. «П олзучий колониализмге» тетей бере алмады. Даркан даланьщ уыздай уйыган ез табигатына тэн ережелер1 бузылып, ултты 6ipiK Tipin турган тетж босаган сон, казак кауымынын шыркы кетть Этномэдениеттщ тутастыгы куйрей бердг Сейтш, санага «рушылдык» деген кубыжык угым сщдь Ру десе, «белш у», «ж жш шдж», «топ куру», «жен ушынан жалгасу» деген тусшш бупнплердщ миына суйелденш кегп деуге болады. Сонау патша заманынан калган бул дерт эл1 он багытын таба алмай келед1, - деп ата сезш узш маган карап: - Эй, карагым, энпме десе, eKi кулагын ед1решп, атана шай берущ умытасын гой, - дегенде «кецпрщЬдЬ зорга айтып, асуйге - «кабине^ме» карай безд1м. Талай эцпмеден шет калдым-ау деп екшсем де, шай жабдыгын тугендеп, подносымды кетерш KipceM, ата эл1 сейлеп жатыр екен. Момышулдарына шай куйып 6epin, тагы да сезге кулакты «ед1рейтт1м». - «Ж eтi атанын» ез атаулары бар. Теменнен жогары карай - бала, эке, ата, баба, аргы ата, туп ата, тек ата деп аталады. А л жогарыдан темен карай - эке, бала, немере, шебере, шепшек, немене, туажат. Ары карай журежат, жекжат, журагат, каймана деп кетедг Казакта туыстыктьщ шеп жогарыдагы «жет1 атамен» аякталады. Муньщ да ез жен-жоралгылары бар. Жет1 атага толган сон, «жет1 атага толыстык, жеке ел болыстьщ» деп жар салып, жет1 журттьщ белг1л1 адамдарынан куэл1кке арнап шакырылады. Кудайыга боз бие сойылып, канына колдарын малып, «араларымыз алыстамасын, бурынгыдай татулык-б1рл1кте болайы к» деп баталасады. А ла ж1п кес1лед1. ¥раны мен танбасы белг1ленед1. Осылай «енд1г1 жерде кудалыкка жол ашык» дел!нед1. Алайда калай айтсак та, казактьщ тарихи санасы б1ржола жойылмай, кандасты, бауырластыкты эл1 де ардактайды, курметтейд1. Мен сендерге 6ip мысал айтайын. Б1з былай тараламыз - Дулат, Шымыр, 270

ЖЕТ1Л1К YFb Бекболат, Шшменбет, Кули, Амалдьщ, Алдаберген, Баубек, Yce 0 K i, Бахтияр, Эдш, Имаш, Момыш, Бауыржан, Бакытжан, Е жан. Дулат бабамнан Ержанга дешн, кудайга шуюр, он жет1 а болды. А л Кулидан маган дешн он 6ip ата, 6ipaK Кулилар эл1 к алыспай, бауыр-туыс болып жур. Жалпы, казак салтында «жет1 атага» толмай турып, куданд лы болу, ерльзайыпты болу тукым бузушылык, кан аздыруш лык болып, катан жазаланган. «Жет1 атага» жетпей кыз алысы кыз 6epicy кылмыс болып саналган. Дшд1 уагыздаушылар «шар гат коскан екен немереш» деген пэлсапа шыгарып, арабтардь дэстурш б1зге экелш, тел!мек болды. Арабтарда агасыныц к зын iniciHiH баласы ала бередь Туган апасыньщ не карындас нын кызына нагашы агасы уйленедь Мундайды казак сумдь текспздш санайды. «Шаригат жолы epiK беред1 екен» деп ултть дэстурден аттап етш, гашыктык ce3iMi женген Калкаман-Мамы Ещпк-Кебектердщ жазага тартылуы катал болганымен, кешнп шдеттей жайылмаудьщ жолы болатын. Казактыц «жет1 атальщ» дэстурш каз1р гылым да мойындад Bip кезде «окымаган», «карангы», «надан» деп айдар тагылга казактьщ акылына, ой-epiciHiH бшюпгше бугшде галымдар та галып отыр. Неге? ©йткеш жет1 атага толып, сепзшпиге жеткен кан с э й к е с т т жойылады екен. Сол кандастык, кан тазалыгы сактауды ата-бабам баягыда-ак бшген гой. Еылым оны енд1 д лелдеп отыр. Сездщ кыскасы, «жет1 аталык» дэстурд1 туысты мешр1мнщ узак уакыт жалгасатын т1рл1п мен б1рл1пн бузбауг тукымды пэк сактауга жасалган ереже-зацы деуге боладь Бул аталас адамдар арасындагы ар-уятты, адамгершшшт1 ада устаудьщ туракты жолы екенш керсетедь А л енд1 кетщдер, ме демаламын, - деп ата сезш тамамдады. *** Бакытжан тундеп эцпмешн эсершен эл1 арыла алмаган б дастаркан басында отырганымызда экесше сауал тастады. 2

Бабалар аманаты - 0з1м окып кергешм жок, 6ipaK «Жет1 жаргы» дегещц ес- TireHMiH. Соньщ «жетл атага» дешн кыз алыспау ережесше катысы бар ма? - Жок. Бул - X V II гасырдьщ аяк шеншде Тэуке ханньщ шыгарган заны. Тарихта эз Тэуке ханньщ «Жетч жаргысы» деген атпен калган. А л «жетл аталык» дэстур X IV гасырдьщ аягына таман eMip сурген эз Жэшбек ханнын дэу1ршде енпзшген дейтш энпмелер ел шпнде сакталган. - «Ж аргы» деген не сез? Магынасы кандай? - дед1 баласы. - Жаргы туралы эртурл1 болжамдар айтылып жур. Bipey- лер кене турю тшшде - «и арлы г», казакша - жарлык, «за ч », «б и л ш » магынасын беред1, осыдан шыккан дейдь «Кодекс Ку- маниусте» - бул сез «дау», «айтыс-тартыс», «OMip», «б и лш » деген магына беред1 дейд1 6ip зерттеушшер. Тагы 6ip niKip айтушы- лар «Ж е и жаргы» - жет1 бидщ туындысы, солардын катысуы- мен кабылданган деген жорамал айтады. Алайда жаргы 6yriHri кунге жеткен болса, оны жасаган жсп бидщ де аты толык аталар ед1. Енд1 6ip зерттеушшер: «ЖетЬ> ce3i толыктыкты, жетшген- дшт1 б1лд1ред1, бул содан шыккан», - дейдь Рас, Жараткан нем бул элемд1 кемелше келт1рш, толык eTin жаратты. Онын саны жет1 - «жет1 галам». BipaK 03repin отыратын eMip-TipnimiK кагидалары калай «ж етш ген» немесе «толы к » бола алады? Бул жерде тек сандык магына, онда да «жетЬ> саны киел1 саналган- дьщтан болуы керек. Мен тарихты Yнiлiп зерттейтш тарихшы емесп1н. Сауатсыз да емесшн. Тарихты e3iM ушш окимын, салыс- тырамын, ой туйемш. «Ж аргы » ce3i туралы менщ кекешме ко- 6ipeK конатыны Элекецнщ айткандары мен жазгандары. Элекен деп отырганым - заманымыздьщ гуламасы, 6uirip де б т к п та­ лым Элкей Маргулан. Енд1 сол кйлден жымкырган «казы-кур- тымнан» сендермен болюеш н, - дегенде «бы р с» eTin, кулш ж!берд1м. Кейде кеудемдеп шыбынымды ушыратындай сез ecTin турып, cipecin ундемей калам да, кызык сезге куле салатын жаман эдет1м бар. 272

ЖЕТ1Л1К YF - Ей, балам, неге кулесщ? - деген атаньщ езшщ де ещ ж лып, Мартын 6ip сипап койып, ары карай сезш жалгай бердь - Жа гы ce3i «эдш дж » деген угымды бщд1ред1. TynK i мэш - жару, д белу, тецдей eTin, как айырудан шыгыпты. Даулы icKe терел айтып, 6ip жагына кисайтпай, эдш шеипм айткан билерд1 х лык «кара кылды как жарган» деп мактап, бага 6epinTi. Каз хандарынын зандары сондыктан «ж аргы » деп аталыпты. За дардын ipreTacbi урпактан-урпакка уласып келе жаткан эде гурып, салт-дэстур урдютершен алыныпты. Ол зандар кешпе елдщ ем1р-т1ршш1гше, б о лм ы с-бтм ш е YЙлeceтiн, ежелден к нына сщген, букара халыкка TyciHiKTi болган. Казак зандары с замандарда Куншыгыс пен Орта Азияньщ 6ipcbinbipa елдер1 жайылган «шаригат» занынан баскаша болыпты. Кешпел! каз кауымына 6ip кезде неше турл1 бутка табынган, отырыкш арабстанда туылган шаригат кагидалары TyciHiKci3 api ауыр тиге Кешпендшердщ тыныс-т1ршш1гше жанаспаган. Айтайьщ, каз жолы бойынша «жетпей айтылган билж жет1 ульщтыц e c ir ашады» деп эдшет орнаганша адамдардьщ жет1 рет «дат» айтуы болады екен. А л «дум ш е молда дш бузар» дегендей, «и с л казыларымыз» дегендердщ пэтуасы карапайым адамды ар айтудан макурым калдырган. Казылар езшщ шыгарган yKiMi багынбагандарды «кудайдьщ шаригатына карсы шьщсац, дозак куйесщ» деп коркытып-уркчткен. «Бас кеспек болса да, тш кесп жок» дейтш казак кагидасын колдангандарды дурелеп, казакт жазалауга ж1берген кудайдьщ прокурорындай эрекет жасага Сондьщтан халык езшщ ата-бабаларынан калган гурып-эдетт1 жол-жора зацдарын колдаган. Халык жугш етш билерд1 каз ишандармен ауыстыруга узш дькесш д! карсы шыккан. Эдш ' айтар болсак, казактьщ салт-дэстур, эдет-гурыптары адамге шшштен, ак ниеттен тугандьщтан ешкандай шаригатка кайш келмейд1, керклнше езшщ т е к т ш т аркылы шаригатпен ундес' жатады. 0 p 6 ip хальщтьщ улттык е р е к ш е л т н ескермей, ара тандыруга куш салган казы-мазыларга казактьщ карсы шыгу 2

Бабалар аманаты ете дурыс болатын. Сондьщтан Казак хандыгыньщ ipreciH кала- ган хандардьщ 6ipi - Касым хан журттьщ наразылык толкуын басып, кетершс болдырмай, ел 6ipniriH ныгайту максатын ойлаган. Ойлап кана коймай, казактыц еж елп эдет-гурып ережелер1 непзшде бурыннан бар жоралгыларды жинап, сол заманга сай 0згер1стер енпзш , билер кенесше салады. «К елй лп шшкен тон келте болмас» дегенд1 басшылыкка ала отырып, акылдасып, ой ко- рытып, «жаргы» занын жасайды. Бул жаргы халыктьщ кецшшен шыгып, «Касым ханньщ каска жолы» деген атпен тарихта калган. Осы жаргы тура 6ip гасыр бойы журген. Кешн EciM ханньщ ту- сында толыктырылып, езгерютер енпзшш, баска жаргы шыккан. Бул да букара хальщка унагандьщтан «E ciM ханньщ ecKi жолы» деген атак алган. Ел жадында, урпактан-урпакка жeтiп келе жат- кан энпмеде «Касым ханньщ каска жолына» косылган жацалык: «Хан болсын, ханга лайык зан болсын. Батыр болсын, жорык жолы макул болсын. Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын. Би болсын, би тусетш уй болсын» деген ережелер екен. Бул Казак хандыгы курылымыньщ саяси-эюмшЫк, эскери, рухани жэне сот icTepi женшдеп Heri3ri зан сипатындагы терт принцип екенш керсетедк «E c iM ханньщ ecKi ж олы » деп, атауынан KopiHin тургандай, бурыннан келе жаткан дэстурлерд16ip жуйеге келт1ргеннен аталган болуы керек. Жогарыдагы зандар X V II гасырдыц аяк шеншде заман агы- мына, когамдык курлыстьщ бет алысына карай толыктырылып, айтарлыктай езгерютермен дамытылып, Тэуке ханньщ «Жет1 жаргысы» жасалган. Э л п «К ултебенщ басында кунде кенес» дейтш соз сол кезден калыпты. Казактьщ уш ЖYзiнiн дана, ойшыл uienieHflepi - Теле би, Казыбек би, Эйтеке би бастаган кептеген санлак билер кецесшщ талдап, жжтеп уйгаруымен тужырымдалган «Жет1 жаргы» дуниеге келш ть Бул занньщ казак когамында алган орны мен манызы зор болтан. Эдет-гурып ережелер1 топ- тастырылган жинактьщ кептеген жен-жобасы X X гасырдьщ басына дешн казак даласында купин жоймаган екен. 274

ЖЕТ1Л1К Казак хандыгы зандарыньщ Tmi ете тужырымды, есте тауга ьщгайлы, уйкдсы эдем1 шешен сездермен берыген. Хал тусш1кп, угымды болгандыктан карапайым букара зацды сы бшген. Зацды бшгендштен тэртш болган. Оюшшке ка ол зацдар б1здщ заманымызга толык жетпеген. Б1рльжа зерттеушшердщ жариялап жургеш оныц аздаган узшдшер1 Сол зацдардьщ журнактары каз1р тт1м1зде макал-мэтел рет колданылады. Мысалы, «Ишген басты кылыш кеспейдт, «А л келсе, атацнын кунын кеш», «А т туягын тай басар», «Дау - ай барымта - кайтыс», «Э к е елее, м улю мура», «Ерден кете елден кетпейдЬ>, «М а л ашуы - жан ашуы», «Судьщ тубш бeгeйдi, даудыц Ty6iH кыз бегейдЬ>, «Эдш бшпк - алтын тар «Тура биде туган жок», тагы баска, толып жатыр. Булардьщ - сол заманныц ереже-кагидалары. Казактьщ салт-дэстур, гурыптары когамдык тэртшке, тэл1м-тэрбиеге багышталган жуйе болган, - деп ата орнынан турды. - Гажап! - дед1 Бэкен, - хандардьщ бэрш «ж ауыз» деп дык, бойымызга солай ещ дг BipaK сол хандар казактьщ ул муддесш, улттык менталитета сактауга куш салган екен гой. Ата шекесш нукып, eKi колын ею жакка жайды да, шь кетть «Бастарьщ болса, ойланындар» деген! болар. Аузым анк артынан кара-а-ап турып калыппын. ...«Бе-е-еу, желдей ескен заман-ай!» - деп отырушы ед1 маркум. Желдей ж уй тк т талай жылдар сон калыпты. Ата ж1ре мен казак хандарыныц зандары туралы эцпмелегенде тарих енписше б1ржола кеткен Кенес дэу!р1 едь Ол кезде к тьщ улттык кад1р-касиетш дэрштесен, салт-дэстурд1 айтсан, « ш ы л» деген калпакты оп-онай кипзе салатын. Хандар жа жылы сез айтсан, кудай сактасын, бэлесшен аулак, «саяси сен элемент» болып шыга келесщ. Соган карамай б1здщ уйде о эцпмелерд1 ата туспалдап та, ашык та айта беретш. Бэкен жагынан экес1мен ундесе кететш де, мен кебшесе коркып у ленетшмш. Ойткеш:

Бабалар аманаты Мой адрес не дом и не улица, Мой адрес - Советский союз, - деп эн шыркайтынбыз. Тегщ, шеяаре мен салтыц сол эннщ асты- на кемшш кетпес упйн ата б1рде - тецкерш тастап, б1рде - толкы- тып тастап, ойлануга уйретшт1 гой. Отбасындагы эцпмеш сыртка шыгармай, iniTe туншыктырып журш-ак бет1 жабьщ талай нэр- сеге кезщаракты болган екенмш. Бурын «ханньщ 69pi - кашшер, халыкты тек езш-жаншыган феодал, устем тап» деп окыдык емес пе?! Кдз1р ойлаймын гой, ойпырым-ай, сол жауыз хандар «хальщ каласа, хан туйесш сояды» деп, халык тшегше жокшы болып, сырттан дшд1 калкан етш келген езге журттьщ зан мен ережесше мойынсал болмапты. Казактыц муддесш коргайтын, улттык бол- мысты сактайтын жаргылар шыгарыпты 9pi ол зацдар карапайым халыкты кез келгеш тусшетшдей ыцгайлы болыпты. Б1здщ Ka3ipri тэуелаз eлiмiздiц жана зацдарын окысацыз, TiciHi3 сынады. Ха- лыкка емес, тек зацгерлер ушш жазылгандай. Олар да бэле, сол зацды су бурк1п, созгылай беретки терщей керек жагына бурып экете бередй Туракты зан сирек, ылги устше жамайды да жатады, содан жаман туйенщ жабуындай олпы-солпы болып, жалбырап турады. Карапайым халык занды окыса да, тусшбейд1, укпайды. ¥кпаган соц зацды сыйламайды, оны орындауды мшдет санамайды. Кылмыстыц кептншщ 6ip ушы - осында. Алданып, жылап-сыктап журетш жэб1рленушшер де зац бшмегендштен урынбайтын жер- ге согылып калады. Бшер едьау, егер ол TyciHiKTi болса... EipaK жасыратын не жай бар, купп жеткен элс1зд! жулып журе 6epyi немесе турамай кесектеп кылгыту - зац бшмегендштен емес, зац ютемегенджтен когамныц дертше айналган, тамыр тартып кеткен кубылыс. Жарайды, бул - iniTeH niipiTin жаткан «туыскан» жауы- мыз, ал шартараптан келш, улттык болмыска, улттык улгьенеге, улттык намыска ауыз салып жаткандарга, анау орта гасыр ханда- рыныц жаргысы секшд1 улт тутастыгын коргайтын тегеуршд1 зан кашан болады? Элде казакты жалацаштанган Батыстыц етегше 276

ЖЕТ1Л1К немесе сакалдылар мен кара орамалдылардьщ жетегше шее ж1бере ме? Озш тугырлы, тулы керетш мемлекет, ен алды баскага ез ултын сыйлататын зан жасайды. Эйтпесе жылкысь тарланы жок, итшде арланы жок - азусыз, бэрше бас шп кул ура берет1н жалпакшешей, жагасыз елге айналады гой... •к ic •к Бугш б1здщ уйге Акыш эже мен Мэкен апа келдь Ол алтыннын сыныгы, асылдыц тукымы, ¥лы Абай атаньщ н релерт Абай ата мен OftrepiM анамыздыц улкен улы Тура атаньщ кыздары. Мен бул к1сшерд1 атаньщ кеш н п жуб Гайникамал - Кэмеш апай кайтыс болганда керд1м. Акыш мен Мэкен апаньщ Кэмеш апаймен рулас жакындьщтары гандыктан ата шанырагымен араласып, карым-катынас жа журшть BipiHuii рет танысканымда казак халкыньщ алды аузына тусер данышпаны, кемецгер акыны Абай атаньщ не релер1 екешне, шынымен, сол Kicinepfli керш турганыма с алмай, катты толкыдым. 0з1м эулие Kopin, атына тэу ететш а ньщ урпактарыньщ колын алганыма iuiTefi шуюршшш ет Eip Караганда соншама карапайым кершетш апаларга сэл токтатсац, олардьщ кимыл-козгалысында, сейлеу M9Hepi айналасына байыппен барлай назар салатын ойлы кезкарастар да баскамен шатастыруга болмайтын бекзаттык сипат анык калар едь Казактьщ «Teri жаксы», «тект1 атаньщ баласы», «а тектЬ>, «тег1не тарткан» деп адамньщ тегше ерекше мэн бере бекер емес-ау деп тангалып ед1м. Акыш аталып кеткен Акылия эже осы 6i3 турган уйдщ теменп кабатында, 6ip белмел1 уйде улы Кажымурат агамен ге турады. 03iMi3 атаньщ колына Kemin келгел1 6epi Kepmi peri мен Kipin-шыгатын уй де, жанына жакын тарткан адам да ос Акыш эже. Коныркай гана турмысы бар осынау аяулы ана, ка кореец де, терт кубыласы тен жандай канагатшыл, тэубес1 6ip танбайды. Мен колым калт eTin босаса, сол уйге барам

Бабалар аманаты Клшкене кез1мнен эцпме тьщдауга деген кумарльщ Tipi тарих эже сездерш есту уппн солай карай жетелейд! де турады. Сейтш журш бурын бшмеген кеп нэрсеге каныктым, бггелш калган са- нага сацылау TycTi. Акыш эже «Абай жолы» романындагы Ораз- бай байдьщ келш1 екен. Мектептеп эдебиет сабагын окыганда, кешн университетте романды талдаганда «жагымсыз» образдар- дыц катарына жататын кешпкердщ 6ipi осы Оразбай едь Б1зд1 со­ лай окытып, солай уйрегп гой. «Жагымды-жагымсыз кешпкер- л е р » деп eK ire белш , арасына «майлы теш ке» койып тастаган. Акыш эженщ айтуынша, роман керкем эдебиет болгандьщтан, жазушы кудай берген талантын кец пайдаланып, киялынан кеп нэрсе тудырады екен 9pi заман саясатына карай ем1рде болган адамдар баскаша суреттелген екен. Сонымен 6ipre романда еш жерде аты аталмайтын, 6ipaK Абай салган жолды жалгастырушы гулама акын, Абайдьщ немере inici Шэкэр1м Кудайбердиев туралы алгаш рет Акыш эжеден ествдм. Каз1р ол Kici туралы ауыз ашып сейлеуге болмайды екен. Мэкен апа эпкесшщ ушне жш келш туратын. Бул Kici ещц 6ip гажап адам, тунып турган шеж1ре дераз. Эцпмеш кещнен толгап, жан-жагын камти отырып сейлейтш. Абай, Шэкэр1м, Магжан елецдерш туйдек-туйдепмен жатка айтканда осыншама дуниеш жадында устайтын зер ек ттн е тэнт1 боласыз. Мэкен ападан эл1 атын айтуга болмайтын Шэкэр1м атаньщ: Ынсап, рахым, ар-уят, сабыр, сактык, Талапка алты турл1 нокта тактьщ. Алтауыньщ 1шшде ынсап - эдш, 03reciHiH Ti3riHiH соган устаттьщ, - деп басталатын адам ©MipiHe жол керсетер, колга шырак устаткандай енегел1 терт шумак елещн жаттап алдым. Акыл-есиеттщ тещрегш емес, тер1не шыгатын осындай парасатты сез калдырган адамньщ атын неге атауга болмайтынына ерем жетпедь 278

ЖЕТ1Л1К Мэкен ana Магжан акынньщ елендерш накышына келт дауыс ыргагын сез мэнше карай кубылтып турып айтканда, ад epiKci3 е л т п экетедь Мен Магжан Жумабаев туралы атадан б да талай ecTireHMiH. Ата акынньщ кептеген елецдерш ж бшетш. Bip жолы ол Kici маган жасыл TycTi шагын койындэ (блокнот) бердь Ашып карасам, тете жазумен маржандай колмен жазылган «Батыр Баян» деген Магжан акыннын дас екен. Оны атага энпп Эмина Бапина (кешн Нугманова бо аталды) сыйлапты. Эмина апай «Ш о л п а н » журналыныц жылы шыккан сандарынан, Кытайда туратын казактарда сакта нускасынан Keniipin алган екен. Эмина апайдьщ e3i сол жа келген Kici. Дастанды алгашында бас алмай 6ip деммен окып шьщты Журепм, мен зарлымын жаралыга, Сум eMip абакты гой саналыга. Кызыл тш - колым емес кгсендеугп, Сондыктан жаным кушп-жанады да, - деп журеюи e3in, кезще жас ушретш мрюпеден басталады. Ту турган гажайып сурет... Тек эуен, куй бере алатын сез1мдерд Кущрет1мен жетюзген. Динамикасы кандай десещзпп! Кешн 6ip кайтара окып, талай жерш жаттап та алганмын. Дастанньщ сонында басына дулыга, ycTiHe сауыт киген б мен сулу кыздыц cypeTi бейнеленген. Суреттен сон: Illepni акын «Алаш ы м » деп ешреп еткен, Жырына елдщ зарын аркау еткен. Кайыспай нелер киын кун туса да, Акыры шыбын жанын курбан еткен, - деген 6ip шумак бар. А л одан темешрек: 0Mipfle жетшс жаска акын жеткен, Кеп жылдары айдау мен камауда еткен. «...©лмеймш, менш1 де елмещн» деп, Сал айдап Енисейде суга кеткен, -

Бабалар аманаты деген тагы 6ip шумак елец жазылган. Бул жазу, ягни елец ата- ныц колымен жазылган. Кез келген жерден ез1м жазбай танитын атаныц кол ганбасы. Магжан Жумабаевты «хальщ жауы» ретшде атылып кетт1 деупп ед1, «суга кеттЬ> дегеш не екен деп, осыны ата- дан сураганымда: - Мен 1948 жылы С1б1рдеп №59 бригада командиршщ орынбасары болып тагайындалдым. Содан 1951 жылдыц бас кезше дешн кызмет егпм. Эдеттепдей кезекп 6ip жаттыгудар етюзш жургешмде ну орманныц 1шшде орталарына от жагып, жылы- нып отырган адамдарды керд1м. Киген кшмдер1 де, сурлары да б1ртурл1, сотталган адамдар болуы керек. Кастарына жакындадым. Олардан аулактау 15-20 метрдей жерде тозыгы жеткен тулм ты- мак киген адам - оцаша, белек, колын отка жылытып отыр екен. Тегшде казак сиякты. Мен касына келш: «Ассалаумагалайкум!» - деп мусылманша сэлем берд1м. Ол басын кетермеген куш ершш болар-болмас жыбырлатып сэлем алды. «Б ул негылган адам екен, сурайыншы» деп касына келген1м сол едк - Маган жакындама, бэлем жугып кетед1, - дед1. Куш бугшге дей1н ез1м де тусшд1рш айта алмаймын, жасым- нан жатка бшетш Магжанныц елецдер1н!ц 6ipiH - аньщтап айт- сам, «Адамш ыльщ» деген елещн оки бастадым. Ол елец етш, ец1 жумсаргандай болды да: - Менщ жагдайым киын гой, маган жакындамаганыц ду- рыс болады. KecipiM тимес1н. Шамац келсе, меш елге жетк1з, - дед1. Казактьщ акиык акыны Магжан екен1не кез1м енд1 анык жет1п: - Мен он шакты куннен кей1н ораламын. Кездесуге дайын болыцыз, колымнан келгеннщ 69piH жасауга тырысамын, - деп коштасып кетт1м. Б1рак эскери адамныц ез epKi ез1нде болмайды, арнайы тап- сырмаларды орындап жур1п, айткан уакытымда келе алмадым. Bip айдан кешн келсем, колонияныц бастыгы Магжанныц сал айдап журш суга кеткенш айтты. 0м1р1мде OKiHiuiTepiM кеп, мынау 280

ЖЕТ1Л1К соньщ улкен 6ipi болып, эл1 кунге дешн журепмд! сыздата дед1 ата. ...Апаларды шайга шакыруга атанын белмесше KipreH Акыш эже: «Экем кайтыс болганда мен бар-жогы терт ж екенмш», - деп жатыр екен. Дастаркан басында отырып 6i пияла шай пшлген сон ата: - Акыш апа, жацагы создщ аягы бггпей калды, - дедь - Иэ, экем дуние салганда терт жаста ед1м. Булдыр-бу сагымдай елестер еамде калыпты. Акыш эже де, Мэкен апа да Абай атаны «экем» деп сейле\" - Кешн есейгенде бшдж кой, сол 1904 жылы тек тобь айналасын гана емес, казактьщ да кабыргасын каусатып ке каралы да азалы жыл болыпты. Абай экемнщ ерекше жаксь рет1н улы Магауия отыз терт жасында кайтыс болып, оган кь кун толганда езшщ журеп мэнпге токтайды. Ел eciH жия ал есенпреп жатканда тагы да кырьщ куннен сон Дшдэ эже туган экемнщ ен тунгыш улы Акы лбай кырык ею жась бакилык болып кетедь Экельбалалы уш б1рдей арыс азама араларына кырык куннен салып ем1рден озганы, бул 6ip т кубылыстай халыкка сумдык эсер еткен екен. Куш бугшге д канша ойлансам да, жауабын таба алмаймын, тек кайран к мын да коямын. Eip кудайдыц колында гой бэр1 де, 63i бш купиясы бар болар... Мумкш Кунанбай кажы эулетше келе жа кауш-катерд1 быд!ргеш ме екен Жаратканньщ? Кешн аум текпел1 алмагайып заман келш, кияметтщ He6ip кукайлары кенде шашырап, сансырадык кой. «Жершен айырылган жет1 жылар, елшен айырылган ©Mip бойы жылар» депт1 бурынгы Басымыздан нелер кун erri. EipaK Кунекеннен калган урпа ешкайсысы ата аруагына сез келт1рш, «эй, кэшр-ай» дегт жок, бет кызарар уятка калдырган жок, - деп Акыш эже сэл то барып, сез1н жалгастыра бердь - 0 з экем1зТурагул Эйгер1м эжем1зге тарткан аса ке Kici едь Абайдан дэстур болып калган 9pi канында, тегшде б

Бабалар аманаты акындьщ, куйшипк, шешендш енердщ 6api бойында болды. Бул жагынан маган Караганда, Мэкен экеге кеп тарткан. Сол KiciHiH уйрету1мен каз1р ел ест1меген Шэкэр1м атамыздьщ он шакты энш бшедь Абай экемнщ эндер1 тугел болмаса да таралып, сахналардан орындалып жур. Экемнщ сирек айтылатын, кепшиик бше бермейтш эндерш де Мэкен жаксы айтады, - деп сщлюше 6ip коз тастап койды. Аузын ашса, агылып еленмен сейлейтш Мэкен апа эпкеа эцпме айтканда сезш бел медi, ортадан кшпгш Kipicnefli де. Алдындагы улкенд1 сыйлаудыц бул да 6ip озьщ ynrici ед1. Осы кезде еак тщ конырауы сылдырлай женелдь Ержанды алып келген Камал екен. Ержан эдетше басып: «М ен келд!м!» - деп айкайлап жатыр. 1шм 6epi келш, бэр1мен амандасып, «асыгыс жумысым бар едЬ> деп нан ауыз тиш, тез кетш калды. Ержанньщ колын жугызып, дастарканга экелш отыргызганымда Акыш эже: - Ержан меш ерекшелеп «А к эже» деп атайды. Аулада ойнап жургенде меш керсе, жупрш келш амандасуды умытпайды. 03i эцпмешш. Уйренген такпактарын да ылги айтып беред1, - деп мактап ж1берд1. - Иэ-э-э, мен сондаймын, - деп Ержан сыпайыльщты ысырып тастады. - Буньщ да кошрегше 6ip аяк ас сияды, - деп ата апаларды 6ip кудщрш алды. Алгашында «аягы Heci, асы H eci» деп тусшбей калдым, сейтсем Ержанньщ мактанганын айтыпты гой. - О-о, эжетай келш капты гой, сэлеметаздер ме? - деп Бэкен келд1. Ертел! 6epi белмесшен шыкпай, машинкасын тыкылдатып жаткан. Ондай тьщылдак дауыс шыккан кезде, e3i 6epi келмесе, ол жакка аяк баспаймыз. - Бауыржан, кердщ бе, бул уйдщ балалары меш езгеге уксатпай атайды, - деп Акыш эже Бзкещи де 6ip KOTepin койды. - А к эже, ci3re жана такпагымды айтып берешн бе? - деп Ержан эжеге карады. - Айта гой, айналайын! Мен сенщ такпактарьщды жаксы тьщдаймын, - деп жатыр Ак эжеЫ. 282

ЖЕТ1Л1К YF Ержанымыз орнынан турып, былайырак барып, eni аяк алшактау койып, такпагын бастады. Торпак мшш, торпылдап, Мен базарга барамын. 0рш-мешз аламын, Жанкалтама саламын. Жаксы керген 6ip кыздьщ, Тандайына саламын. Кайын енем жаксы Kici екен, Калампыр салып сыйлады. Жецгелер1 курысын! «Жецгетай» деп кинады. Кальщдыгы курысын! «Бармаймын», —деп жылады, - де-е-еп сайраганы. - Эй, мынау не деп кета? - Э кеа Ержанга бурылганы сол е - Мен тагы 6ipeyiH бiлeмiн, - деп: Кара судьщ кабагы, Бетшде ойнар шабагы. Кыз он беске келгенде, Жупар анкыр тамагы, - деп тьщылдасын келш. «Болды ещп, кой» деп колынан тартып, 6epi экелд1м. Ата м апалар мэз. Оны керген Ержанньщ тит1мдей танауы кетершш жэ б1рдецеш согып ж1беруге дайын тур. «Ундеме» дегещц ымда кабагымды туйщм. Кезшен ештене калыс калмайтын ата со байкай койыпты. - Йемене, Черновик екеущ eK'i жактан ешккезденш кеттщде Ержан халык творчествосын айтып тур, «кылт erri, жылт е т а » д 2

Бабалар аманаты светофор туралы емес. Ержан, тагы не уйрендщ? - деп немересше жел1гетш дем бергенде, шайды жацалап келуд1 сылтауратып, асуйге шыгып кетпм. Ержанга бул «кереметтердЬ> Камалдьщ уйреткенше кумэшм жок. Юшкене кезшде бойын буркыратып туратын 6ip була куш бардай колды-аякка турмайтын тентек болатын. Тшсерге кара таппаса, иттерд1 айтактап таластырып, TOHipeKTi азан-казан ететш. Экемнен гана каймыгатын, баскамызга бет бактырмайтын бузьщ едь Шешем 48 жасында туган баласын «сут кенжем» деп этеу1рлеп, тым еркелеткендштен жайылып журетш. Ен жаманы кайдагы 6ip буралкы, кыршанкы елендерд1, кышкыл, селекеттеу сездерд1, кайдан уйренетшш кайдам, сондайга аузы жып ете тусет1н. Kasip салнкалы азамат болды десем де, жас кезшдеп кейб1р жындылыктарын жиенше «ж уктырып» ж1беред1. Соньщ 6ipi - бугш п такпактар. Улкен белмеден тагы кулю естш п жатканда апам келдк Акыш эже мен Мэкен апа да, апапа да 6ip-6ipiMeH «кудаша» десш, мэре- сэре болып калды. Оныц жош мынандай болатын. Апалар алгаш танысып, тек сураса келш, Бакытжанныц анасы мен апапаньщ Каракесек руыныц Шаншар тармагынан екенш еспгенде Акыш эже: «Дшдэ эжем1здщ сщлкл екешлз гой, б1здщ елге кудашасыз», - деп, содан 6epi керген жерде «кудашалап» жатады. Айналайын бул казактьщ бауырмалдыгында шек жок-ау! Конактар кеткен сон б1раздан кешн апапа да кайтуга жиналды. Ол Kici келсе болды айырылмайтын Ержан ш ест, 6ipre кегп. Тустен кешн эрюм оз жумысымен айналысты. Бэкен жазушы Жайсанбек Молдагалиевтщ ет1шнпмен 6ip эцпмесш аударып жаткан. Ата 6yriH ri газеттерд1 эл1 окымаганын айтып, кабинет! не кетт1. MeHiKi не дeйciз, ыдыс-аяк, казан-ошак, еден жуу сеюлд1 кезге кершбей-ак шаршататын митын-митьщ тасбака ripniK. Bip шамада касыма Бэкен келдк - Папамнан 6ip созге тусппк алайын десем, K03i шшш кеткен секшдь Сен кемектесе аласьщ ба, энпме бпуге жакын ед1, токтап калдым, - дед1 ол. 284

ЖЕТ1Л1К YF - Бшсем, туащйрешн. - «Крныр ацньщ eTiHe талгады» деген сез. - Казактар «коцыр ац» деп аркар, кулжа, тауешм, тауте елж, ки1к, бекен, каракуйрык секшд1 жабайы андарды айтады. «талгады» дегеш - сондай 6ip анньщ етше эйелдщ жерш болган - Карай гер! Оп-оцай айта салдыц гой. Аншы емессщ, сен андарды кайдан бшесщ? - «Бай шапан кисе, «кутты болсын» деп, кедей шапан ки «кайдан алдьщ» дегеннщ керш келт1рш турсьщ. Б1ршппден, м таулы жерде туып-ескенмш, ондай ацдардьщ талайын кез1мм кергем. Екшпйден, эйел адам «талгау», «жер1к болу» дегенд1 бше - дед1м. - Эйел болган сурын-ай! - деп жубайым меш бастан-аяк б шолып, шыгып кетт1. «БэрекелдЬ>-ш естуге емексш турганымда эжуалаганы не ей, бул пнркшнщ деп кала берд1м. Б1рак айтса айткандай, к токтатар сикым жок. Кыз кушмде адам карайтындай б1рсыдыр TypiM бар секшд! ед1, каз1р ьщыршагым ырсиган арыкпын. А лт ай тесек тартып жаткан адамдай кшм1м иыгыма зорга шш турады. Томпиган тольщ болсам да, Бэкеце карсы б1рдеце айту бос эурешшк, 6api6ip сез улешм кетедь Тек капысын тауып ка устамасан, колга оцай туспейдь Ойымды атанын жетелгеш белдь Элгш де баласы уйыкт жатыр деп едй шамалы кез шырымын алса керек. TycKi астан кеш осылай сэл тыныгатын эдет1 бар. - Ата, шай экелешн бе? - деп касына бардым. - Кешшрек... - Мен айналсоктап кете коймадым. - Bip нэрсе айткьщ келген шппшщц Kepin турмын. Сейлегг - дед1 ата. - Анау кун1 «жетЬ> сезшщ магынасына байланысты эцпм козгалганда ci3 «жет1 казына», «жет1 ырыс», «жет1 байльщ», «же ж ут», тагы баска «жетыердо> атап едвдз... - Осы арага деш муд1рмей келд1м де, токтап калдым.

Бабалар аманаты - Ие, сонымен... - Атаньщ бул ce3i меш ары карай жетектеу1 керек ед1, керюшше темен карап, ундей алмадым. - Тшщщ жутпай, ойьщды ашык баянда деп канша рет айтам? Кулагыца сез юрмей ме? - деп атаньщ дауысы кетершш кетть - Сондагы... Сондагы айткандарьщызды бшпм келш... Бшешн деп... - Болды. Т уа ш к п . Бшгщ келгеш дурыс. Баргын, шайыцды дайында, - дедь Коцыр кабак танытып, кыртыстанбады. Соган риза болып, буйрьщты орындауга кетт1м. Кай арада Kipin улгергенш, мен кайта оралганда Бэкен креслода отыр екен. Ата «Правда» газетше ущлш карап жатыр. Кеп бегелмей газета устел устше тастады да: - Кешн тугел окырмын. Сен сызган жерш гана карадым. Тешз езенге кет демейд1, 6ipaK тещзден езен агып шьщпайды. Понятно? - дед1 баласына карап. Ол басын изедь Булар неш жумбактап жатыр? Саясатка байланысты болар. «Саясат» деген сездщ басыма келгеш сол ед1, еслме 6ip энпме тусш кетш, к ули кысты. Эйтсе де, жайылып бара жаткан езу1мд1 жия койдым. - Балашка... - Бул атаньщ маган ьщыласы жаксы кезде арнайтын ce3i, алайда жш айтылмайды. Сонысымен де мен упйн бшк 3pi Kaflipni атау. - «Жылаганды сурама, кулгенд! сура» деген, жана неге кулдщ? - дед1 ата. Айтпасам «тшщд1 неге жуттьщ» деп тагы урсады, сейлеуге тура келдь - Ертеректе мына Кеген жакта Сэрсен деген Kici болыпты. Оныц ептеп урлы к жасайтын эдет! бар екен. Ел соныц жымкыргыштыгын бшсе де, устшен Tycin устайтындай айгак таба алмайды. Сол кездерде 6ipece - ортальщтан, 6ipece ауданнан уэкшдер келш, «совет еюметш щ саясаты» деп колхоздастыру науканына орай ылги жиын етюзш, халыкка тусшш жумыстарын журпзшть Жанагы Сэрсен сондай жиналыстардан калмай барып отырады. Тындай-тыцдай 6ip куш шыдамай KeTin: «Ой, кудай-ай, 286

ЖЕТ1Л1К YFI саясат-саясат дегенге не екен десем, элп менщ урлык кылардаИ сасык кулыгым сиякты екен гой», - деп-ri де, сол куш абактьи жабылыпты. Ауылдьщ кулары уэкш келсе болды 6ip-6ipiB сыбырлап: «Сэрсеннщ сасык кулыгын айтуга келдЬ>, - дейд1 екеш Ата каркылдап турып кулш жатыр. Бул Kici осылай рияси кулгенде уйге кун Kipin кеткендей, айналац сэулеленш сала береЯ - Эй, балам, мундай созд1 каз1р де абайлап сейлеу кере| Айткыш-ак екен, сумдык сез гой, - деп ата шайын колына алд1 Eip кесе шайдан сон маган карап: I - Сураганыцды мен айтпай кояды деп жалтактап отырсьщ б ! Онда тьщдагын, - деп эцпме бастады. I - Жеы сез1мен байланысты кептеген халыктардыц тш ш я калыптаскан угымньщ 6ipi - «Жет1 казына» екен. Бул т1ркестщ щ елдщ тypмыc-тipшiлiгiк салтына, таным-нанымына карай эртур! айтылуы - табиги нэрсе. Ертедеп грек аныз-эцпмелершде жи кездесетш «жет1 казына» езге хальщтарга, оньщ 1шшде казаки да тэн деуге болады. Эйткеш мунда айтылатындардьщ барлыг! адамзатка ортак. Сондьщтан кекейге конымды, кисыны аньи угымдар. Оны былайша таратады. BipiHiui - Аспан. Аспан дун и жаратылыстьщ тылсым купня сырларын аясына сыйгызып туи 0Mipre пана болып, аспан денелершщ калпын сактап турга! кек кумбез - планеталар мен жулдыздардын кутты мекен! Кешпендшер жерд1 «элем н щ анасы» десе, аспанды жарым нур, жылу 6epin, жанбыр жаудырып ecipKeynii атасы санаган Сондьщтан олар Кек тэщрге, Жер-анага табынган. Кектемде ку| курк1реп, алгашкы жауын жауганда: «Кектен жаудыр! Жерде! енд1р!» - деп тшек тшеген. Баскшмш uieuiin, «дерт-дербезде« басымызды аман сакта» деп жацбырга басын тоскан, «Кекте Тэш| бар, жерде эулие бар» деп жас балалардыц аягын кекке кетеруш! жэне аспанга карап туюрш, аспанга тас лактыруга катац тыйым салган. Жазгытурым найзагай алгаш жаркылдаганда: «TaHipiM ырыздыгымызды молынан бер, малымыздьщ желшш сау, супн мол ете гер !» - деп шем1шпен ак алып, босагага тамызып жэн^ 28

Бабалар аманаты уйдщ жабыгына жаккан. Кекке карап, кол жайып, тшек тшейдь Бул - халык емшшершщ де колданатын эдкп. Олар аспаннан, ягни гарыштан куш-куат аларда колын кекке каратып, алаканын жайып, уназ туцгиыкка батып, бойына энергия жинайды. А л кекке карап каргану жантурппгерлш жаман ic саналган. Аспанга - Кек Тэщрге табыну - ислам дшшен бурынгы таным-нанымдар. Тарихтьщ даму белестершде дши нанымлар да езгер1п, к у п т дшдер устем эсер еткен. Казактар ислам дшш кабылдаган, эйтсе де, кешпенд1 ©Mip TipinmiKTepi ислам дшшщ терен тамыр алып ныгаюына кедерп болган. Отырьщшы елдердей емес, казактарда менпт-медреселер аз болган. Сондыктан казактар ислам дшше юргеннен кешн де, бурынгы салт-санасын сактап калган. «Тэщ р» мен «А л л а » угымдары алгашында жанаса журш, кешннен «жараткан», «жасаган» 6ip магынага 6ipirin кеткен. Уакыт ете келе кептеген нанымдар дшдш дэрежеден ыгысып, кэд1мп карапайым турмыс-салттагы ырымдар, жен-жоралгылар катарында колданылган. Кешпендшер, оньщ imiHfle казактар к ектеп Кун, Ай, жулдыздарды киел1 санаган. Аспан элемшдеп жулдыздар адам ем1р1мен тыгыз байланысты. 0p6ip адамньщ тагдырымен уштасып жататын езш щ жулдызы болады дейдь Жулдызы жогарыласа, ол адамньщ багы ашылады, темендесе, багы таяды. Жулдызы одынан туса, ici сэта болады, солынан туса, кырсык шалады. Ол жулдыз жерге агып туссе, сол жулдыздын neci елед1. ТйпмЬдеп «ж улды зы батты», «ж улды зы сендЬ> дейтш угымдар осыган байланысты шыккан. Ici сэнт болып, басына бак конган адамдарды «ж улды зы онынан туды», «ж улдызы жанды» дейдк Аспаннан аккан жулдызды керген адам: «М ен in жулдызым жогары, сактай гер тэщр!м», - деп сыйынады. Ата-бабаларымыздыц угымында адамдардьщ жулдыздары эр алуан, 6ipim Ki 6ipiHe уксамайды. Keft6ip жулдыздар - топырак, Kefi6ipi - су, ещи 6ipi - от, тагы 6ipi - ауа, жел сипаттас болып келедь Бул адамньщ мшезш, арадагы карым-катынасын белгшейдь Мысалы, жулдызы су теки адам 288

жулдызы от теки адаммен жараса алмайды. Bip-6ipiMeH тш та алмайтындарды «ж улды зы жараспады» деп, O M ipi еш б журетшдерд1 «булардыц жулдызы карсы» дейтЫ осы жулдыз байланысты тусшштерден шыккан. Адам тагдырын жулды болжап айту, кершкелдш жасау Шыгыс элемшде баягыдан BipaK бутан ислам д1ш тыйым салады. Алайда аспан денеле адамдар т у гШ жан-жануар, еамдш терге тшелей эсер ете ырым-жырымга сенбейтш галымдардьщ ездер1 дэлелдеп жур EKiHuii казына - Кун. Кун - элемдеп Tipuim iK Tiperi. К адамзат, ес1мджтер элем1, курт-кумырска, жан-жануар ку шуагынан нэр, куш-куат алады. Кун - жылу, жарьщ кезг К T ip n im iK жок. Бул дэлелдеуд1 кажет етпейдь Казактар кыздарынын атын кунмен байланыстырып, сэбилерше К Кунтуар, Кушмжан, Кунсулу, Кунтай деген секшд1 атт кояды. Муньщ барлыгы «кундей мешр1мдЬ>, «кундей кепке о мешрбан», «кундей арайлы болсын» деген ниеттен шыккан. YuiiHuii казына - Ай. Ай - элемнщ тун п нуры. «А й бол аспанда адасады» дегендей, Ай болмаса, дуниеш кара т басар едк Жаратылыстьщ тун п ыргагы бузылады. Табига элемшде Ай сэулес1мен ерекше 6ip теб1решске Tycin, тыны екен. Ай - Жердщ табиги cepiri. Ай Жер шарындагы ауа рай Жер козгалысына, оныц ез осшде айналып туруына зор ы жасайды, ягни Ай - Жердщ Tiperi. Ай Жер мен Куннщ аралы келтенде екьуш кун кершбейдь Казак муны «е л iара» деп ата Содан кешн Ай KyHHiH сол жак шетшен шыгып, Жердщ б кекжиегшен жiнiшкe орак T9pi3fli болып кершед1 де, кун с все береди Казактар жаца туган Айды кергенде басын шп, т етедй Колын кекке жайып: «А й кердж, аман кердж, баяг заман кердж. EcKi айда ecipKe, жана айда жарылка!» - деп тшейдг Ай «орагы» кун санап ecin, денес жагы онга караган ж денгелек болады. Бул - Айдын 6ipiHini nrnperi. Шыгыс халык онын iniiHfle казактар алгашкы ширек - жет1 кунд! кас санайды. Осыдан кешн тагы жет1 кун еткенде А й денге

Бабадар аманаты толады. «Он терттеп айдай толыксыган» деп бойжеткен кыздарды айтып жататыны сондыктан. Будан ары карай толык Ай он жак шетшен бастап кетшш, азая береди Жет1 кун еткенде Айдьщ сол жак жартысы калады, бул - Айдьщ сощы ширеп. Сол кемженнен кем1п, Ай кершбей кетедк B tiep Айдьщ бейнесш казактар олген адамньщ бештше, кумбезше орнатады. Ана 6ip жолы Зейнеп екеум1з Жэмкенщ басына, зиратка барганда туар Айдьщ бейнесш кадап койган б1рнеше ескертюшке кез1м тусть Бул дурыс емес. Жана туган Ай тенкершген « ) » эрпше уксайды да, бггкен Ай « ( » эршнщ езше уксайды. Бурын казактар Айдьщ алгашкы ширеп мен соцгы ширегш ешкашан шатастырмайтын. Ka3ip жазба куштзбеге эбден уйренгещцктен Ko6i муны ажырата алмайды. Туатын жаца Айдыц орагы батыстан кешке карай коршедк B tiep ай шыгыстан тан алдында шыгады. Ертеде казактьщ кез келген баласыныц 03i бул айырмашылыкты жаксы бшген. Адам агзасы жалпы Жер мен кещ стш теп кубылыстардан эсерленедь Ай толганда журек-кан тамырлары аурулары мен ел1м азайып, адамньщ ойы, ецбекке кабшет1 артады екен. KepiciHm e ел1арада жауын-шашын болып, ауа райы озгеред1, бас ауруы, уйкысыздык, кан кысымы KOTepmyi жшлеп, созылмалы аурулар козады екен. А л «айкезбе» дерт! барлар Ай cayneci болмагандыктан тынышталып калады. Айдьщ еЫмдктер элемше, оньщ тipшiлiгiнe тшелей acepi болатынын галымдар дэлелдеп койган. Айталык, Ай толганда ес1мдштер суды бойына коп cinipefli, осы кезде отыргызган кошеттер тез есш-жетшедь Орман шаруашылыгымен ертеден айналысатындар агашты Айдын жана туган бас жагында кесед1 екен, ол кезде агаштьщ бойында су аз болгандыктан, inipiMefi, кепке шыдайды. Б1здщ казактьщ уй жасайтын шеберлер! кшз уйдщ агашын Айга карап дайындауды баягыдан бшген. Казак халкы Айды колмен керсетпейдь «А йга карап туюрме», «А й га карап дэрет сындырма», «А й га телм!рш карама» деп тыйым айтуы TeriH емес. Тш1м1зде Айга тенеп, Аймен байланыстырып айтатын создер кеп. Ocipece, адам аттары: Айтуган, Айтуар, 290

ЖЕТ1Л1К Айдабол, Айбек, Айбол, Айжарык, Айжан, Айгул, Ай Айганым, Толганай секшд1 эдем1 ес1мдер жеткшшт1, - де темекклне кол созды. - Вот это да-а-а! - деп Бэкец тацдайын какты. - Астр емес адам муньщ бэрш кайдан бшед1? - деп басын шайкады ундемей темекюш тутшдете бердг Казактар Ай кершбейтш ел1арада жубайлардын жакындас тыйым салганын анам талай рет кулаккагыс eTin ескертушь «С о л кезде бойга бикен баланын болм ы с-бтм ш де, мшез денсаулыгында кандай да 6ip кемдж болады», - дейтш. Ат айткан эцпмесшен ол)ара кезшде адамга катер бар екенiне та кез жетюзш, аньщ тусшд!м. - Тортшпи казына - Жер, - деп ата сезш жалгады. - барлык т1ршшш иесш щ анасы. Жер болмаса, еш нэрсе енбес едк Кудай тагала керемет сулулы кпен кемкер1 байльщ пен ырыска толы мекен - Жерд1 адамзат y n i i H жара Таулармен аскактатып, далалармен кенейткен. Мухит-тещзде терендеткен. Адамныц ырыздыгын Жерден берген. « ‘ топырактан жаратылган, елгеннен кешн онын жатар ор Жер, адам туганда кай жердщ топырагы бурк етсе, сол ж жерленедЬ) деп болжам айткан. Карап турсак, муньщ да Heri3i Адамныц топыракка жерленш, топыракпен кемшш, топыр сщетпй - шындык. Казакта максатсыз, ce6enci3 жер казу, эс; балалардыц жер Ka3in, топырак шашып ойнауы - жаман ы оны ел1м тiлeгeнмeн б1рдей Kopin, катац тыйым салынады. секшд1 жерд1 тепкшеуге болмайды, Kneci урады делшедь Ада артынан топырак шашу каргыстыц ец жаманы саналады. 0 т мацызды нэрсеге серт еткенде, уэде жасап, сез бергенде топ жеп, ант етедь Муньщ да жолы - ауыр. Егер айтканын орынд OTipiK ант берген болса, Жердщ куд1ретше, киесше ушырайдь тусшд1ршедг 0йткеш ол Жерд1 куэлшке тартты. Найзагай тускен адамды жер казып жаткызып, топыракта емдеген. Жер адам бойындагы артьщ энергияны езшс кабы

Бабалар аманаты адам денесш тазартады. Kasipri кезде электр тогы соккан адамды алдымен топыракка комет1ш сол халыктык емнен алынган. «Атьщ шьщпаса, жер ерте» деп казак жер ертеущ улкен кылмыс санайды. Ойткеш топырак кушп, ылгалынан айырылады, топыракка тускен eciмдiк дэндер1, тамыры коса куйедк А л еам дш шьщпаса, мал кырылады, мал кырылса, адамньщ Tipinm iri тыгырыкка т1релед1 деп туспшредк Каранайым эр! талас тугызбайтын киысыны 6epiK угым екенше дау жок. Тш1м1зде «ертенге шыккан» дейтш туракты т1ркес сез бар. Бул - ертенген жерге эйтеу1р аман калып, жауын- шашынныц нэр беру1мен ескен шепт1 багалау. Кейде образды турде бул сезд! адамга да арнап айтады. Улкен тенкерютен, аштыктан, 37-жылгы нэубеттен, кешеп Екшип дуниежузшш согыстан тозып, eHceci тускен халыктьщ енд1 ecin жаткан урпагын, оны 1шшде каулап бас котерген галым, акын-жазушы, суретпп, енерпаздары мен енбек ерлерш «ертенге шыккандар» деуге болады. «Б1здщ казактардьщ кш дш туган жерше жабысып калган» деу - акикат шындьщ. Кешпендшер ултарактай жер1 ушш жанын да, канын да, кайрат-ж1герш де аямаган. Казак - жер сатпаган хальщ. Оны анасын сатумен б1рдей керген. Жерш жатка тарту етпеген. Патшанын кол астына багынган сон Kerri гой казактьщ He6ip куйкалы атаконыстары. Бул yziipic октын-октын эл1 токтаган жок. KyHi кеше Хрущевтщ дэу1рлеп турган кезшде OKeci Сергейден калган мурадай казактьщ едэу1р жерш керш1лер1м1зге бектертш ж1берген жок па, - деп ещ сурланып, TiciH шыкырлатып унс1з отырып калды. - Адамзат унин, - деп сезш кайта сабактады, жан-жануар еамдж уиин жалгыз гана ырыздык бар, ол - Жер. Казакта жермен, топыракпен байланысты He6ip магыналы, керкем макал-мэтелдер бар. «А сы л - жерден, акылды - елден», «Ж еpi байдьщ ел1 - бай», «Жер - ырыстьщ кшд1п, енбек - ырыстьщ казыгы», «Кезш тауып енбек етсец, жет1 кабат жер ceMipep», «А сы л - жерден, акылды - елден», «Жер тоймай, ел тоймайды», «Жерге жаксылык кылганьщ, тасыды дей бер кырманьщ», «Эю м елге не, ел жерге не», «Алтыньщ 292

ЖЕТ1Л1 да, мальщ да топыракдан садака»... Мысалы ушш айтып оты эйтпесе мундай енегел1 сездер тш1М1зде жетш жатыр. Бесшпп казына - Су. Сусыз TipinmiK жок. Букш ад кыбырлап-жыбырлаган барлык жан neci, ескш-еслмджтер аркылы OMip суредь Жерд! анага тенеген халкымыз суды да «С у-ан а» деп касиеттеген. Анасыз адамнын ejviipre келм секшд1 су жок болса, OMip суру де жок. Сондьщтан казак угы суга тук1ру ананьщ бетше туюргенмен б1рдей, суга жуындь дэрет сындыру кылмыс, кунэ саналады. Су - таза. Оньщ таза сактау OMip-TipuiuiiKTi сактау екенш бурынгы замандарда ата-бабалар жаксы TyciHin, 6i3re есиет еткен. «Таза болсан бол, бэрш жуып кет1рген», «С улы жер - нулы жер», «Б у жер —куракты жер», «Толысып аккан дария - мешрбанды к «Булаты болмаса, озен де саркылар», «Жылай-жылай кудьщ к куле-куле су iuiepciH » деген макалдар бар. «С у iuiKeH кудь TyKipMe» деп тыйым айтады. «С ум ен ойнама, батарсьщ сактандырады. «Тау мен тасты су бузар» деп судыц галамат уктырады. Шошынып ауырган адамды сумен ушыктап ем Бул кун1 бугшге дешн ел пшнде жалгасып, ез пайдасын ко келедг «Сулы жер кураксыз болмас, таулы жер булаксыз бо деп су бар жерде сулульщ, TipnimiK бар екенш тусшд1ред1. кад1рлеп багаламаган ел апатка, азапка ушырайтынын Tip тэж1рибелер1 адамга керсетш-ак келедт «Судыц да сурауы «Аккан судыц да токтауы бар» деп халык керегендшкпен ай Алтыншы казына - От. От - Куннщ жердеп ушкынь закта «о т коктен тускен» дейтш кенеден келе жаткан се~ Бул шындыкпен астарласып жатыр. Ертедеп адамдар ш шутыр найзагай ойнап, аспаннан жерге тускенде жанды-ж нэрселерд1 ортеп, куйд1рш жiбepeтiнiн керген. Kepin кана ко отты пайдалануды, оныц жойкын кушш игерущ уйренген. О жылу, жарык беретш, суьщтан коргап, ауру-сыркаудан сакта Куд1ретш жан-тэшмен туйсшш-тусшген. От бар жерде емг Адамзат отты пайдаланып, мецгеру аркылы элемге тарап,

Бабалар аманаты ондк От аркылы He6ip кереметтерд1 жасап, eMipre келт1рдг Казак халкы От-ана деп жылуы мен жарыгы ушш отты да анага тецеген. Кешпендшер ерте кезде оттьщ атын киелеп «алае» деп атаган. Адам наукастанганда маздап жанып турган отты айналдырып ушыктайды. Кыстаудан жайлауга кешерде, жайлауга nibira6epicTeri кеш жолына eKi жагынан мол CTin от жагып, туйел1 кешп, коралы койды, баска да малды оттьщ арасынан eTKi3in, ыстык жалынмен тазартады. K a3ipri б1здщ угымымызша, залалсыздандырады. Ойткеш кыс бойы 6ip орында козгалмай отыргандыктан кыстау ластанып, адамга, малга зиянды кеарлер жугуы мумюн. А л жайлау - таза коныс, оган ауру-кырсык апаруга болмайды деп бул ырымды мьщтап устаган. Баланы 6eciKKe белерде мш дегп турде отпен аластап, «алас, алас, эр пэледен калас» дейдг Жана тускен келшшек кайын ата босагасынан сэлем бере табалдырыктан аттаган сон, отка май куяды. От лаулаганда жасы улкен эжелердщ 6ipi алаканын отка тосып, одан кешн келшнщ бетш сипап: «От-ана, жарылкай гер, eMipiH езщдей жарьщ ет!» - деп тшейдь Осылай келшнщ алгапщы кадамын жылумен, жарьщпен карсы алып, келешегше сэттшш тшеп тур. От ертеден 6epi шанырактын символы саналады. «M en iH уш м » демей - «о т басым», «о т жаккан жер1м», «6 ip у й » демей - «6 ip тутш », уй иес1н «отагасы» деген эдем1 т1ркестер шыккан. От - ырыстыц Tipeyi, уйдщ камкоршысы, береке-куты. Сондьщтан отка тук1руге болмайды. Айталык, адамдар 6ip нэрсеш ете жеккергенде, жшркенгенде, жаман шстен журеп айныганда туюредг А л от - ете таза, ол - касиетп, сол упин отка туюру - кунэ, бул - тыйым. Сол секиад оттан аттау, отты аякпен тебу ананныц басынан аттап, ананы тепкенмен тен саналган. Eui6ip ce6enci3 от шыгару, отпен ойнау - от куд1ретше жауапсыз карагандьщ. Оньщ кад1р-касиет куш1н жай кубылыс ретшде кабылдау юмд1 болса да орны толмас еюшшке урындырады. Ата-бабамыз «отпен ойнама, куйерсщ», «Ойнактаган от басар» деп макалдаган. 294

ЖЕТ1Л1 Жаураганды кувдрер, Аягы жокты журпзер. 0з еркше ж1берсец, Дуниеш булд1рер, - деп жумбактап, отты абайлап, кажет жерше акылмен пай; K e p e K T iriH уктырып отырган. Казак угымында б1реудщ отын сабалау, отын einipy - кылмыс. Ондай адамдар жазага лайьщ. Т т м 1 зд е «оты ( «тутш тутетер1 калмады» дейтш сездер бар. Бул «6 ip эу: урпак жалгастыгы узшд1, enmMi калмады» дегенд1 бы ; «О ты ц ош сш !» - дейтш сумдык ауыр каргыс оеыдан шь Казактар уйде адам бола тура ертелькеш оты жанбайтын уй лага тенейдь Tipi адамньщ TipinLniri ушне от жагудан баст< Ертецгшжте турганда таза колмен от жагып, алдымен ез yi дэм татуьщ мшдет. Кешкшкте acipece бейуакта уй отсыз бо. керек. Кейде урыс-жанжал болган шаныракта от жанып, кайнамай, дастаркан жайылмай уйдщ 6epeKeci кетш, Kenij басатыны бар. Ондайды халкымыз «от басы ала болса, керег сайын бэле болады» деп таулык жок жерде от einin, уйде лылык кететшш уктырады. «Отбасы тату болса, шырагы я деп б1рлшке шакырады. От каттыны жумсартады, жумсакты катайтады, ласты тады, ажыраганды 6ipiKTipefli, кецшд! жадыратады. Ала! багаламаганды ондырмай жазалайды. Op6ip адам отка 6ip сэт ойланып, оттай жылы, оттай етк1р, оттай жумсак, оттай i оттай MeftipiMfli болуга тырысканы кажет-ак. Бабаларымыз сан алуан касиетш жан дуниеамен TyciHin, угынгандык' неше rypjii ырымдар мен тыйымдарды, макал-мэтел жумбак' елендерд1 тамаша тецеу сездермен ернектеп, 6i3re мур калдырган. «Ш ы рагы м » деген 6ip ауыз сездщ езшде ка! MefiipiM, ак ниет, ыкылас жатыр. Эдш де шыншыл spi е сейлейтш KiciHi «от тшд1, орак ауызды» деп, ержурек, талат

Бабалар аманаты тадабы ерге суйреп турган адамды «журепнщ оты бар», «кезшде от бар» деп жатады. Айта берсе, мундай тенеу-угымдар кеп-ак. Енд] осы жерде айта кетер 6ip жайт, элемнщ терт Heri3i - топырак, от, су, ауага ешкандай гылыми TyciHiKTiH Keperi жок, буларсыз TipniiniK болмайтыны баршага аян. Жаратылыстыц осы туп- тектершщ касиетщ 6ip-6ipmeH артык не кем санау мумкш емес. Олардьщ б1рл1п - ripuimiK Tiperi. Мысалы: Бар ма, жок па, анык кермейсщ, Ол жок жерде eMip cypin журмейсщ, - деп 6ip ауыз жумбак аркылы ауаньщ куд1репн тужырымдайды. Бшпр бйпмдшер ата-бабаларымызды карангы болгандыктан «табигатка табынды» дейдь Ертедеп адамдар табынып, кулшылык eTin карап отырмаган. Жаратылыстын кад1р-касиетш, купияларын ашып, ©Mip-TipuimiriHe пайдаланды. Сол аркылы адам табигатпен араж тн ажыратпай, KepiciHuie етене жакындап, оньщ сырларына ущлш, тус1нген сайын табигатты аялап, ардактаган. Окшшже карай, адамдар ездер1 ойлап тапкан гылым мен техниканьщ жеткгпктерш элемнщ терт непзше карсы багыттап алган. Жаратылыс табигатты парасатпен пайымдап пайдаланганда гана TipniuiiK сакталады. Эйтпесе, адамдар акырзаманды ез колымен жасайды. Жет! ншi казына - Ит. Ит адамзаттьщ жер бетшдеп алгашкы cepiri, коргаушысы. «Адам ата мен Хауа ана пешштен куылганда жерге 6ipre келген» деген ацыз элем халыктарыньщ барлыгында бар екен. Бул да кызыл сез емес. И т басына урмайды, аякпен теппейд1, тамак дэметкен и г л «к е т » деп кумайды. Эрине, бул ырымдар Kasip калды гой. «Жаксы ит елпш корсетпейдЬ> дейтш сез бар казакта. Шындыгында солай, окыстан б1рдецеге урынып елмесе, картайган иттщ кашан eciriHHeH KeTin калганын бшмей каласыц. 1здесен де таба алмайсыц. Тангаларльщ кубылыс. Енд! 6ip анызда «А дам ата мен Хауа анага m ecin келгенде иттщ уртында бидай болыпты, сол бидайдан ecin -eH in , кебешп, дуниежузше 296

ЖЕТ1Л1 бидай солай жайылган» делшедь «Б1здщ жеп журген наны иттщ ырыздыгы» деп кешпендшер и г л жаксы асыраган. Ен кызык бар. Табигатта арпа, сулы, буршак, тары, алма, epi сиякты дакылдар мен жемютердщ жабайы Typi бар. BipaK ж бидай жок. Болтан емес. Адам езге тамактан жальщса да, н ешкашан жальщпайды. Алдьщда астыц тур-тур! турса да, нан 1здейщ. Нан - пешштен келген дэм дейдг Ар жак-бер > терещрек ойланып, материалистж кезкарасты итерш тас бидайдьщ гарыштан келгенше ceHeciH. Оны алып келген ита казынага» косудыц кисынды екенше жэне иланасын, - де бупнп ce3iH осылай б т р д г «Жет1 казынаны» санын айтып, сыдыртып санап шы жуйелеп турып кещнен таратып энпмеледь Ертец жалгас ма екен деген канагатсыз кещлдщ кез1мен карап, асуйдеп уст тартпасынан сырты майлана бастаган кунделтмд1 алдым. жыл. IV-12. жексенбЬ) деп жаза бастадым... *** Элдеб1р сез басыма Kipce, кепке дешн конактап, шы коятын эдет1 бар. Атаньщ тундеп энпмесшен кешн ойы тогысар тушш «жетЬ> болып кеттг Ертенгшште дукендеп а сутт1н кезегшде турганымда «алдьщгыларга артык берме, жетпей калады» деп сонгылар дукенппмен айкайласып жат да, ойымньщ 6api «жетЬ> болатын. «А л ы п - алтау, жеп болмас», «А й л а - алтау, акыл - жетеу», «А лты м ы н деп жет1ге жолыгарсьщ» деген макалдар басымда сайрандап У-шу кезектен айран-сут1мд1 алып, «жерден жет1 коян тапка олжалы болып, далага шыктым. Ушм1здщ Kipe6epic ecirmeH 6epi шыгып келе жаткан сэлемдестг Ол - б1зден 6ip кабат темен туратын KepuiiniH ба Осыдан 6ip апта бурын экес1 жол апатынан кайтыс болы Токтатып 6ip уыс кэмпит берд1м, «балмуздак алып жерсщ майда тиын устаттым. Бала кездер1 жаутандап, кайта-