З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты Сондьщтан шацырак; дэстур1, эдеттер1баска уйден келген, келшдш тэж 1ри б ес1 калы п таспаган жас келшд1 кам корльщ ка алаты н абысындары. Ал Ka3ipri тойлардагы жецгелср жол керсетпек ту гЫ ез басына тэрбие жетпей жатканы к©зге урып турады. Бастары жалацбас, талайларыныц буттарында - шалбар. Оган ездер1 eni6ip кымсынбайды. Шалбарлы абысындардыц келшмен 6ipre сэлем салганын шлд! деуден rep i, кепйрщ1здер, тонкайды деген дурысырак шыгар. Сонда бул ппркшдер жас келшге э дегеннен не уйретш жатыр деп ойлайсыз, бул жерден кандай улттьщ улп корin турсыз? Kefi6ip тойларда келш нщ жанына юм туратыны алдын ала ескершмей, «сен тур, мен тур» болып, 6ipiH-6ipi HTepicin те жатады. Тус1нем1н, тойдьщ карбаласы кеп, дегенмен, 6ip естияр жакын адам осыны ертерек камдап коюы керек емес пе. Кунде келш Tycipin, шартарапка жар салып жаткан жоксыз, казактьщ тойы- ньщ салтанатты KepiHici осы - «беташар» гой. ЬСелшд1 дсмсйтш eKi келш ш екке eKi орам ал, eKi кам золды буры ны рак дайы ндап, «беташар» барысында соны 6ip сэт киш турса, кандай жарасым- ды болар едь Соцынан: «Кудай сендерд! де келш Tycipin, кыз узатуга жетюзсш!» - деп ескерткш ке сыйлап ж1берсе, олардыц кецйп кетершш кана коймай, сонымен 6ipre ары карай ездер1де умытпай жалгастырар едь ©неге айтудан емес, керсетуден бойга дариды. «Беташарды» кебш есе асабалардьщ ездер1 аткарады. Бул ещц - барып турган кан базар. Келшнщ алгашкы сэлемш аса- ба сатады, 6i3 акша 6epin сатып аламыз. Асаба узын-сонар Ti3iM- Hin бас-аягы на ш ыгып болганш а, онсыз да еш каш ан уакыты- мен басталмайтын казекемнщ тойынын 6ip б е л т eTin те кетедь Жагын сауып, жанын жалдап, домбырасын сабалап, асаба да ток- тай коймайды. Аты аталгандардыц бэр! кезепмен «жарнасын» телеп, 6ipiniH артынан 6ipi сабылады. Ересектерд1 былай кой- ганда, бес-алты жасар балага дешн ineineci колына устаткан тенгеш табакка салады. «Эттеген-ай...» деп кынжыласьщ. Сол 198

сез а н а с ы - се булд1рнпндер осы тойда казак; салтынан кандай тэл1м ал Епщандай! «Сен - маган, мен - саган» деген сауданы керд1. лшге куйеушен жасы Kiniire сэлем салгызбайтын гурыпты ас елемейд1. Бала ма, баска ма, табавда акша Ke6ipeK туесе бол «Беташар» - оныц бизнеса «Келшнщ бетш юм ашеа, сол ыстык» деп, келшнщ бетш кан адамды казактар ерекше курметтеген. Келш тускен шаны шама-шаркынша турмыс децгешне карай сый-сияпатын усын ризашыльщ бивдрущ парыз санаган. Эр нэрсенщ жарасар ез ор бар, ат MiHri3in, шапан жаба ма, жамбы устата ма, туйе жетект ме - оны той иесшщ патша к ец ш бшед1. Нарыкпен 6ipre келген акш акумарлы к той уетш де Kepi 6epin, келш сэлемшщ кад1рш, i3rmiK сез1мш журдай ететш да кыльщ ты ц 6ip себепкер1 - ез1м1з. Той neci тойын жоспарл асабамен сейлескенде: «Айналайын, кезге суйюмиз керше акша жияр табагыцды койма. Асабальщ кызметщ - ез алды «беташардьщ» жолын белек берем1з», - деп бауыр-туыстары акылдасып, ретше карай асабаны риза етсе, болады гой. Со кешн «беташардьщ» елд1 жалыктырмайтындай кыска 9pi дэ болганы той кызыгын керштенд1рш, мэнш аша тусер едь Б демеймш, 6 ip aK талай тойларда жогарыдагыдай бшмеетшп елжтеушшшпен ж1берш жаткан кем-кетштерге карамай, «са дэстурд1 керсетешк» деген псшлдср1таза. 1стеуге, бшуге кулш ные болса, ез ултыныц жаксысын кере бшее, «кеш журе тузеле Ал «беташарды» мулде жойгысы келетшдерге не деуге болады? «Мусылман болуды алдымен араб болу, солардыц салт устау» деп туеш етш дер «беташарды» дурыс кермейд1 ек Келшнщ сэлем салуы исламда жок, кудайга косак коскан ку екен. Енд1 ата-бабаларымыздьщ сол «кудайсыздыгын» туз ymiH кайсыб1р тойларды келш ге сэлем салгызбайтын бш пш т езш щ туган халкынын гасырлардан аман етш келе жаткан с тына топырак шашып, сандырак уагыздарын сарнатып жур. К екеш кус та уясына сащ ытпайды. Казактьщ жел1с1 узшмей ке

Бабалар аманаты ж аткан салты неге исламга ж азы луы керек ед1 деу ойларына Kipin те шыкпайды. Казак - исламнан бурын да eMip cyp in , ел болган халык. Дш улттан жогары турса, онда ол халык, улт ретш де жойылмай ма?! Ислам, христиан, будда деген улттар бар ма? Жок! Казак, орыс, TypiK, кытай, т.б. деген улттар бар. Д ш - адамныц ceHiMi, Жаратушыны i3fleyi, оны тануы, iuiKi ниет та- залыгы, рухани пэк сез1м и1р1мдер1. Дуниежузш деп алуан турл1 улт екшдер1 ислам дш ш кабылдаган, 6ipaK eMip суру, калыптасу жолындагы тек езше тэн эдет-гурып, салт-санасын устайды. Сонда кара орамалга тумшалангандар мен иегшщ астына каугадай сакал ecipin, ак дамбалыньщ балагын далбандаткандар «таза» мусылман екен де, калганымыз кэшр болганымыз ба? Kanip деген к1м e3i? Ол - кудайга сенбейтш , обалды тусш бейтш , сауапты жасай алмайтын, парызды отемейтш, кунэш мойындамайтын, TipuimiriHe ш ую рш ш к етпейтш адам. Муны маган 6ip кездер1 ата осылай туспвдрш едь Ал келш сэлемше кайта оралсак... Келш адамга кулдык урып, табынып жаткан жок. Ол улкенге юшшш, 1зет-штипат KopceTin тур. Казакта «адамга табынба, жаманга жалынба» дейтш сез бар. Казак Kicire табынбаган, курмет керсетш, бас иген. К¥Дайдан кеш нп кад1рлейт1н1 - езш щ салт-дэстур!. He6ip асу-киялардан, талай белдерден етш , хальщтыц тагдыры мен тарихыньщ куэс1 болып, жогалмай жеткен улттьщ эдет-гурпын, салт-сана, таным- нанымдарын эарекудайш ыл болып, кершген келшге таптата коймас. К¥РанДа не пайгамбарымыздыц улагатты хадистерш щ кай жершде «ата-анага, жасы улгайган картка к¥Рмет керсетпе» деп жазылган екен? Арабтардыц хиджабын жан-тэшмен жактайтын 6ip келшшек газетке былай деп жазыпты. «Мен оцтустшке (Оцтустйс Казакстан) келш болып ед1м. Буларда ертецгш ш те кайын ата мен кайын енеге, кала берд1 ауылдыц кемш р-ш алдарына сэлем жасайтын эдет бар екен. Алгашкы кундер1 амалсыздан сэлем салдым. BipaK жаным куйзелш, катты киналдым. Кез1мнщ жасын Terin, АллаЬтан 200

сез АНАСЫ - о KemipiM сурадым. Кунде сэлем кайталауга АллаЬ алдында кун! бата берген соц, куйеу1мд1 упттеп, белек шыгып кеттш. СейИ 6ip кунэдан - сэлем жасаудан кутылып, жаным жай тапты. Ен|1 улкен арманым - Меккеге барып, мусылмандык парызыш етеп, мшэжат етш, касиегп Кагбага колымды типзу», - да| м акала neci. MiHe, с1зге мусы лм анды кты ц кекесш е к е р к т и ж1берген келш нщ ce3i мен эрекет1. Куйеуш eMipre келт1рш, а | тац, батар кун демей, м ац д а й тер, табан акысымен ecipin, окьгЦ жетшд1рген, енд1 картайган эке-шешенщ сол баласын аулак э к е | жаны тыныш талыпты. Буган не дейс1з? Эйел1 сэлем рэсш жасаса, кунэга батады екен деп, ата-анасын тастап кеткен жкпМ мусылмандыгы мен азаматтыгы шамалы шыгар. Эрине, бу| менщ ез ойым. Юмнщ iuiiHe к1м Kipinri, эрюм эртурл1 бага берД Сол дшшш келшнщ е н д т арманы кажылык екен, дегеш жетсш! Кажыльщтыц Heri3ri максаты - тивд, ж урекп, TipmiJI eMipiH жамандьщ тардан, кунэлардан арылту болып табылаЦ Кажылыкка ниет еткен мусылман сапарга шьщпас бурын т у я туыскан, жакын дос-жараннын кещ л ризашылыгына ие бол| керек. Ренжп'кен адамдардан KemipiM етш ш , Yлкeндepдiц батасй алады. Бул - кажылыктыц алгашкы кадамы. Ал букш 6ip хали тыц i3eT салтына, ата-ене алдындагы парызына пыскырып карам! тын келш нщ Меккеге барып, мусылмандык парызды канд ар-ожданмен етемекпп eKeHiH тусшбед1м. Содан кешн Xa3ip| Ибрагим пайгамбарымыздан 6epi кулшылык жасайтын каси| Ti орын Кагбаны же'п рет айналып тэу ету, бас ию, тым болма саусагынын ушын типзуд1 мурат етш, жанын салу кудайга ко! косканга жатпай ма? Кудай жараткан кара тас Кагба - элемд алгашкы мепит саналатын киел1 жер, дуниежуз1 мусылманда! бас косып, 6ip-6ipiHe бауыр з а ц д ы л ы гы н журекпен сезшетш ж| Алланьщ ец алгашкы пайгамбарынан бастап, сонгы пайгамбш Хаз1рет1 Мухаммедке дешн осы топыракта кектеген жер. Алаи Кагба Жаратушы кудАрет емес. Ата-анага, улкенге курмет керсе] сэлем салуды «Аллага жуп косатын кунэ» деп жургендер о

Бабалар аманаты жагын ойлап керд! ме екен? М умкш м енЫ карадурсш ой болар, дегенмен кисынсыз емес. Э ц п м е жел1с1 келш нщ сэлем1 туралы болганымен, 6ip-6ipiHeH туындайтын себеп-еалдарга сокпай етсем соз1м толымсыз болар едь ...Сонымен, eKeyi де - тойда жартылай жалацаш туратын келiн де, сэлемд! кунэ санайтын «мусылман» кел in де, Mcniii ойымша, эслрекызыл елнстегпп келшдер. Екеугнщ ic-эрекет кешптер1 - ата- бабадан калган тегшд1рш киюге турарльщ улттык кшмд1, ма- гыналы салтты менсшбей, 6ipeyi - Батыстьщ, 6ipeyi Шыгыстын улгюш алгандар. Б13 ез алдымызга еркш ел болып, тебем1з кокке ек1 ел1 жет- пей кощл1м1з леш рген кезде конакжай эдет1м1збен шекараны шалкайтып, кушагымызды айкара ашып Ж1берд1к. Батые пен Шы­ гыстын козкуртына айналарымызды ангармай калдык. Оларга казактыц казак болуы керек емес. Кекейлерш тескен бпдщ ушан- тещз казба байлыгымыз. Ен дэулеттщ niciH айшылык жерден сезетш жырындылардьщ тумсыгын суга сорып, асыгы алшысынан тускендер1 каншама! Асты-уст1 кенге болы бай елден, колыцды какпайтын меймандос елден айырылып калмауы унпн олар кандай да 6ip амал-айладан тайсалмайды. Сыртын жылтыратып, ш м ер езд тн бугш, бейкамдьщка, намыссыздык пен рухсыздыкка жетелеуге куш салуда. Бул улттыц тутастыгына KayinTi. ¥лттьщ рух, улттык намыс жок жерде кез келген келшссктср омырткац- ды опырып, жамбасыцды жапырып коздеген оз максатын жузеге асырады. Ш етш ен KepTin жеп, муртын майлауга б1здщ бордай тозганымыз оларга тек пайда экеледь Казакстапга, ец алдымен, кашанда тез кпмылдайтын api пай- данын кулагы Kepiнгенде анасыньщ уетшен басып отетш жатбауыр Батые лек-лепмен агылды. 0з1мен 6ipre б1зде жок технологиялар- ды экелд1 Бурын колы жеткен алып, колы жетпеген «дефицит» деп аузыныц суы куритын заттарга карык кылды. Сонымен 6ipre атыс-шабыс пен катыгездшке, текс!здш пен арсыздыкка толы кинолар, ест1 адамды есецпретш , миыцды ш айкайтын ию-кию 202

сез а н а с ы - села у-шу музыка, еспрткшщ, карудыц тур-тур! коса юрдь «Кермеген кесеу тан», ересектер «бул не» деп аузын аш канш а жас буы талгамай, талдамай кабылдап, бойларына cinipiп улгердк Солардн жейтшш жеп, гшетшш iniin, шегетшш nierin, ютеген эрекеттер! кайталады. Онын бэрш еркениетт! елден келген жепстйс санад Крыска уакыттьщ iniiHfle мш ез-кулкы , caHa-ce3iMi, тур-турпан озгердй Буларга шетел асып окнтындарды косыныз. Сан мыцдаг кы з-ж тттер Америка, Англия, Германия, Франция, тагы бас елдерде. Осы жастардыц басым белМ - калтасы калыц адамдардн балалары. Бул да 6ip - бэсекеге айналган эдет. Мейл1 гой, жагдан кетерсе, неге окытпаска. Алайда олар бШм алып кана коймайд м ш д е г и турде санасымен езге елдщ кезкарасын, eMip салть кабылдайды. Bip бел1п сол жакта калады, кайтып келгенда мундагы журтка шекесшен карайды. Мектепте елу жыл уст болган дардай атагы бар 6ip апай: «Менщ немерелер1мнщ бэ Лондонда окиды. Настоящий англичанин», - деп мактанганд неге екенш , ез1мнен ез1м уялды м. М уныц бэрш батиста* дейм1з бе, жаИандану дейм1з бе, эйтеу1р, каласак та, каламас та, сокпай отпейтш, согып та жаткан шдеттей керемш. Ойтка улттык кад!р касиеым1зд1 де жаЬандандырып ж1берсек, ерте ак ж уты лы п кетем1з гой. Кудай оныц бетш ары кылсын дей] Жанушырып же нп жаткан жаЬандану тажалына калкан болар ж - улттык тэ.'пм-торбие, улттык ар-намыс, салт-дэстур, эдет-гурь: ЖаИандану уд1р1сшен улттьщ кундыльщ тарды калыптасты р дамытуды жумыла жолга кою аркылы корганар едш. Онсыз уш жуз жылга жуьщ бодандьщ, отаршылдьщтан кансырап жетк казакка ултынын рухани казынасына кайырылып, соны тугенд кажетке жарату абзал болар ед1 деп ойлаймын. Мен жаЬандан дыц кыр-сырын, букпелерш жштеп, гылыми тургыда тусшд1ре! галым, окымысты емесшн. ^арапайы м эжемш. Ocin келе жа кан немерелер1мн1ц, Момышулы болып жазылатын атаныц ург гыныц келешек-болашагына алацдагандьщтан ойларымды белк жатырмын.

Бабалар аманаты «А»-ны айткан соц «б»-ны да айту керек» дейтш соз бар едц Кецес ею м еп кезшде «ок!мет елт1рмейд]’» деп бсйжайлыкка уйренгешм1здщ салдарынан токсаныншы жылдардагы ауыр киыншыльщта катты сансырадьщ. Келер кушм1з булдыр болып корщщ. Эуел1 - экономика, содан кешн идеология, ягни «турмысты тузеп, карынды тойгызайык» деп жанбагыстыц жарапазанымен кеттж. Кудайга шумр, ол кундер де OTTi, экономикамыз котерицп, айтарльщтай жетютштерге жеттж. Талайлардыц карны тоймак Tyrmi сыртына шыгып кеттг Калтасы толмак Tyrmi тепл in жатыр. 360 ООО доллар айльщ алатын 6ip докей жайлы газеттен окыдым. Тоймаганда, толмаганда Heci калды? 25-30 мыц тецге алатын зейнеткерлер кеп. Олар - OMip бойы жумыс icTen, тер теккендер. Айырмашыльщ жер мен кектей... Ce6enci3 кубылыс, себепаз салдар болмайды. Тэуелс1зджтщ алгашкы кезгнде улттьщ идеология жасалмады, улттык улп-ене- генщ багыт-багдары eneyci3 калды. Кузырлы орындар саясат пен идеологияны шатастырган сиякты. М умкш менщ шолак акылым жетпейтш болар, 6ipaK сол уакытта улттьщ рухани кун- дылыктарды кешн ысырып тастамаганда жастардьщ санасы Б аты сты ц кул-кокы сы м ен сонш альщ ластан бас ед1, у л тты к салт-сана, дуниетанымныц бой-бойы каркырамас едь Терецге бармай-ак кунде Kepin, козin уялатын 6ipep мысалга токталайын. Кешеде карсы алдьщнан кездесетш он кыздыц тогызыныц кш дш шошайып ашьщ келе жатады. Кыздар мьщын, бел, ыпщыр деген угымдарды алмастырып алган сиякты. Бутына жабыскан куьщ- тай тар ш албарыныц бел1 мыкыннан темен тусш , куйры кты ц болшер ж т н е жетш турады. Осыны кыздарымыз «заманга сай болу», «мэдениет», «жана мода» дейдь Бул - мода емес, оба. М ухиттыц аргы жагындагы жещл журют1 эйелдердщ, ездерше еркектщ назарын аудару унпн коюрегш салбыратып, карнын ашып, боксесш бултитып, мьщынын ойнатып журетш тэн са- туш ы ларыныц кэс1би KepiHici. К ш дш ашкыш бойжеткендер далага шыгарда айнага карайтын болар. К ш д т н корсету, тэнш 204

сез а н а с ы - се жалацаштау ещне ец косын, шырайына сэн 6epin турса, кэне Кейб1реушщ арьщ карны кабыса пилпш п, енд1 б1реулершщ кабатталып, сыртына майы шыгып турады. Имснбейдй Kepici карауга ci3 уяласыз. М умкш ж т т т е р г е унайтын шыгар, ер болмаган соц ол жагын тусшбейм1з гой. Бул - сырткы KepiHic, ал iniici жагына келеек, мунда ул кштипан барын байкаймыз. Сол кыздар ертец тумас болып ка эбден мумкш. Кшдпс деген - касиети жер. Адам OMipre шыр туганда кшдисп байлап Kecin, жолдасынан айырмаса, ол олер Кшдш - адам денесшщ ортасы, тушш. Алдынан к ш д ж п аш соц, оган коса, арт жагындагы буйрек те жаланаштанады. буйректен ыстык етед1, суьщ тиед1, жел кагады дегендей, буй адам агзасындагы зор кызмет аткаратын sp i закымдалса, ем киынга согатын нэзш жер. Ертецп куш сол кыз бала туган езшде сэбшнде кемдш, дене MyKicTepi болуы тагы да шынды келед1. Kasip дэр1герлер кыздар мен жас келшшектердщ бойы бул жаста бурын кездеспеген жыные ауруларыныц, буй сыркатыныц кебейгенш, 1шке бпгкен нэрестенщ 6ip-eKi айдан ipin кет1п жатканын айтып, дабыл кагуда. Мшеки, талгамсыз, о ” елжтеуден сау бастарына тшеп алган «сакинасы». Юмнен коре к1мге ренжисщ ещц? Мен1 эртурл1 кездесу, ж иы ндарга ж ш ш акырады. 0 c i студенттер мен окушылар отшгенде бар шаруамды жиып кой солармен жуздесуге барамын. Бэкец - Бакытжан Момышу айтам: «Б1здщ уйдщ баяндама-шысы», «Кездесулерге бара- коп сейлейтш болып алдыц, не кулагыцды бурап тастай радио емессщ, не батарейкац б1тпейдЬ>, - деп эзш деп жата Уакытымньщ молдыгынан барып, акылым тасып бара жаткан кеп сойлеп жургешм жок, жастарга улттык улп-енеге, улт болмыстан бшгешмше эцпме айтып, ой белюуге барамын ~ rip cin пэлсапа согуды унатпаймын. Салмакты сезд1 де, эзшд араластырып, олардыц кеб1рек сауал койып, эцпм енщ ем жа болганын калаймын. Сонда арада байланые, сешм Kenipi op

Бабалар аманаты ды. Ka3ipri жастар бпдсн олдекайда бппмд!, галамтордыц кула- гында ойнап, терткул дуниеден хабар алып отырады. Кеп нэрсеге квздер] ашылган, оц-солды барлап, ненщ жаксы, ненщ жасьщ екенш парьщтайды. 0 з ултыныц рухани мураларын бшуге куштар жастардыц кун еткен сайын катары жшлеп жатыр. Мен осыган куанамын. Сондьщтан кейде уакытымнын тарлыгына карамай, жастар ш акырганда баруды ез1ме м ш дет санаймын. Сондай 6ip кезект] кездесуде сезден-сез туындап, сауалдардын 6ip парасы бугш п кыздардьщ кшм кию улпсш е ырелдь Муны бастаган ж пптер болды. Осы кезде шолак кеудеше, джинсыдан езгешелеу тар шалбар киген кыз сурау койды. - Апай, ашьщ кшм киген зиян болса, Ущц, Африка елдсршщ кыздары неге тугел ауру болмайды? Турмыска шыгып, балалы болып-ак жур емес пе? - дед! ол. - Унд1, Африка елдерш щ тургындары - сан мыцдаган жыл- дан 6epi сол топыракта туып-ескендер. Олардьщ Teri де, б т м - жаратылысы да сол жердщ табигатынын ажырамас белш пе айнал- ган. Б1здщ ата-бабамызыдц кшднс каны тамып, енш-ескен Отаны, ауа райы, жер бедер1 оларга мулде уксамайды. Керек болса, эр хальщтыц улттык im in-жем тагамдарына дешн белек. М уныц eei адамдардыц iniKi агзаларын белектеп турады екен. Оныц устше эр улттыц eMip салты, кш м кию ynrm epi бар. Сондыктан «анау неге баска, мен неге сондай емеспш» деп сырт кершюке елжтей бермей, эрюмнщ езше езш щ уксаганы жаксы, - деп жауап бсрд1м де, карсы сурак койдым: - Айналайын, ауырсынбасац айта койшы, устщ деп кшмщ ата-анаца унай ма? Айнага Караганда осы кш мщ келш п KopiHe ме? - деп сурадым. Батыл кыз екен, б1рден uiiri экетть Ата-анам алыста. Менщ не киш жургешмд1 Kepin турган жок. Сондьщтан олар унпн жауап бере алмаймын. Жаспыз гой, катарымнан калгым келмейд], бул Ka3ipri нагыз «писк» мода, - дед1 кулш. 206

сез а н а с ы - с в а е «Писк» деген Hiн не екешн тусшбесем де: - Егер «Батыстын писк модасы» деп ол жактан 6ipey дамб лын басына орап келсе, оны да кабылдап, киеслн бе? - дед1м. Барлыгы ду кугщ, бойжеткеннщ e3i де кулш: - Жок, эрине, - деп орнына отырды. Осы арада залдан: - Онда с1зге хиджаб унайтын болганы гой, - деген тагы 6i] кыз баланын дауысы естш дг Ен;п жауапты кыска кайырмай, сэ KenipeK токталгым келдг - KiM не кием десе, ез epKi болып турган заман. Алайда меш жеке niKipiMfli бы гщ келсе, айтайын. Мен казак кыздарынын кыл киып хиджаб кигенш унатпаймын. Карсымын. Ойткеш хиджа( казак ултында ешкашан болмаган, атын да сстшсген. Ол -- араб тардын ислам дшшен де бурын киген кш м! Муны тшелей му сылмандыкпен байланыстырудыц жеш жок. Ж ерш щ ете ыс тьщ тыгынан 9pi К¥м бораннан сактану yniiH арабтыц еркег де, эйелдер1 де кезшен баска жерлерш жабьщ устауга мэжбу болган. Келе-келе улттьщ кшмге айналып кеткен. Кеп нэрсеш байыбына терен ущ лмейтш , KepreHiH керген куш кабылдайты кыздарымыздыц белгш1 6ip б е л т , ашык айтсам, уахабизм агы мындагылар хиджабты мусылмандык белгщей, мусылман дьщтьщ шартындай керед1. Сол секшд1 осы агымдагы ер1мде жас жшттердщ иек астына куйектей сакал койып, ак кшм кикл д - «таза мусылмандык - осы» деп ycTipT кабылдауларынан. Казакт «кырьщка келген кырма сакал» дейтш бурыннан тш1м1зде ба- соз т1ркес1нен KepiHin тургандай, казак »cirnrepi сакалды кырьщта аскан соц койган. К^азак халкыныц езш е тэн ултты к ерекш елМ нщ 6ipi - кыз дарынын бет1н жаппай, ерлшке, намыскойлыкка, эдептшшке енерл1 де енегел! болуга баулыгандыгында. Ж аугершшш кезд казак кыздары экешмен, агаларымен 6ipre сауыт-дулыга киш жауга да шапкан, елш-жерш коргауга улес коскан. Аргы ке» дэу(рдсп Тумар кыз-Томирис, Зарина сынды ел баскарган api баты] болган кыздар бар. Одан берще Tayhap батыр атанган Кабанбай 2С

Бабалар аманаты дай жаужурек батырдыц жары, Кенесары ханньщ карындасы Бопай батырлар елш щ тэуелш здш уш ш айкаскан. Казак; кызда- рыньщ атымен аталатын Кызай, Мурын, Сыбан секшд1 ру бас­ тагандар, топты жарып, ер-азаматтармен айтыска тускен жезтандай ¥ л б ал а, Сара сиякты акы ндар, KyHi Keuieri «Ш ы гы стьщ кос жулдызы» атанган Элия мен Мэншук - ел атагын шыгарган ерен тулгалар. Мен бул жерде энпме узакка кетпес ушш б^рдьекЫ га­ на мысал келт1рш жатырмын. Эйтпесе, аргы-берп тарихымызда аты эйгип аяулы кыздарымыз, кудайга шук1р, ж еткш кп . Егер б1зде кызды томен устап, бетьаузын буркеген болса, булар кайдаи шы- гар ед1? Казак кыздары турмыска шыкканга дешн басына орамал салмаган. «Басына орамал тустЬ> деген «ак некел1 эйел болды» деген угымды бшд1рген. Куйеуге шьщпай турып орамал салу Казан TOHKepicmeH кешн комсомолмен 6ipre келген. Казак кы з­ дары кэмшат 6opiK, кундыз 6opiK, у к ш такня, моншакты сора- ба, шашакты касаба секшд1 керемет сэнд1 баскшмдерд1 ки­ ген. «Кыздын керк1 - шаш» деп шаш кут1мше айрьщша мэн бершгенджтен, «шаштарын он кун тарап, бес кун ерген» деп, эн- ге косып эс1релеген. «Колан шаш», «сумбш шаш», «кара шаш», «алтын шаш» деген казак кыздарыньщ шаш б т м ш е орай бершген керемет эдем1 тецеулер де бар. Енд1 осындай шаштарга тагатын шолпы, шашбау, шаштенге сиякты эшекей буйымдарды косьщыз. KepiHep кыздар сулу шашбауымен, Бурымын кешн сштеп тастауымен. бзщмен кездескенше тыныш ед1м, Тыныштык ceHi Kepin кашты-ау менен, - деп гашык жптг кыздын шашбауын, бурымын алдымен елецге ко­ сып турган жок па?! вкш ппке карай, Ka3ipri кыздарда еретш шаш сирек. Gcipyre болар ед1, ниет жок. Е н д т мэселе - К¥Рандагы «уятты, эурет жерлерщД1 жауып журщдер» деп жазылгандыгы жайлы. «Бет-аузьщды тугел бурке», 208

сез а н а с ы - селЕ «хиджаб ки» деп айтылмаган. Сонда деймш-ау, кос бурым, он ек epiM шаш уятты жерге жата ма екен? Бул не деген ауажаюшылык'. «Бояушы-бояушы десе, сакалын бояптыныц» 6ip Typi гой бу деген. Ал эйелдердщ ж енi болек. Ьуазактыц арулары келш болып тускенде сэнд1 де мэнд1 сэукеле киедг Bip жыл жас келш ретшде сэукеленщ ж1бек желегш салады, кунделшт1 уй шаруасында шаршы орамал тартады. Жыл толганда апа-эжелер, абысын-ажы арнайы дастаркан жасап, кслшге кнмешек кипзу рэс1мш жасайды. Казак эйелшщ ем1ршдеп бул да 6ip OHereni дэстур, атаулы ку саналган. Эжелер: «Мше, енд1 нагыз кимешект1 келшшек болдыц. Кимешегщ кутты болсын! 0MipiH озгак, киiмiц тозгак болсын!» деп тшек айтып, байгазы усыныпты. Кнмешектщ уш жуз руларын тэн езш дж алуан турл1 yu ru iep i бар. Жас ерекшелштерше кара\" ернек-накыш тары да озгеш елеу т1гшедь К елш ш ектш ш кум1 шеттш пен маржанды кезектест1рш т1зе Tirin, жагын зермен не- месе ж1бек жш пен кестелейдг Атак-дэрежес1 бш к 9pi бай адам- дардыц келшдершщ кимешегше алтын, меруерт, лагыл тастар да косылады. Ал жасы егде эйелдердщ кимешектершщ opHeri сыпайы, жасына лайьщ болады. Келшшектер кнмешек сыртынан шашакты бортпе шэл1, ж1бек орамал салады, улкен апалар мен эжелер каркарадай етш, кундш орайды. Булар - той-томалакта, Рамазан айт, Курбан айтта, ¥лыстын улы куш - Наурызда конакка барарда киетш б1ркиерлер. Кундел1кп от басында ыцгайлы 9pi карапайым eTin т т л г е н кимешектерд1 киген. Мше, осындай кнмешек киген казак эйелдершщ не мацдай шашы, не самай шашы кершбейдд эрi алкым-мойын, кеудес1 тугел жабык болган. Кепип-конып журетш T ipnim riH e карамай, казак эйелдершде Ka3ipri заманда жш кездесетш тес, буйрек, кулак аурулары сирек болыпты. Кимешектщ алды кеудеш юнднске дешн жауып турса, арты буйрек пен белд1 тугел жауып, уш бурыш танып етекке карай тусед1. Байкап отырсыздар, казак эйелдер1 3pi жабьщ, эр1 эсем баскшм киген. Еш уакытта ашьщ-шашьщ журмеген екен. Олай болса, «нагыз мусылмандык кшм» деп кара хиджаб киш 20S

Бабалар аманаты жургендердщ кшмдершен казактьщ кимешеп элдекайда сулу керш бей ме! Казак; эйел1 кара орам алды бас neci - жарынан айырылып, жес1р калганда салады. Оны «каралы эйел» дейдь Жыл толганда, куйеуш щ асы бершген сон, каралыгы тус1ршед1. Жайшыльщта ешкашан кара орамал салмайды, ол - ырымга жаман, басына кайгылы кун шакыру нышаны. Булардьщ бэрш неге жжтеп айтып отырмын? Оздер, жастар - бурынгы откен аналардьщ журнагысыздар. Шолпысыньщ сьщгырынан журю ыргагы бшшетш, елдщ - сэш, кештщ корю болган казак кыздары мен эдептЫ к, тектЫ ктщ улгюшдей болган аналардын кандай баскшм кигешн кездерше елестетсш деймш. Кат-кабат тарих тукшршен жетш, сакталып калган улттык улп- онеген1 дэу!р талабына сайлы етш , бойга жайлы етш жацгыр- тып, ез ултын улыктайтын намысты болса екен деймш. Сырттан келген жылтырактьщ 6api rayhap емес. 0з1м1зде озгелер кызы- гатындай бага жетпес кунды муралардьщ бар екенш 6ijiciH, уйрен- ciH, icKe асырсын деймш... - Жастар алдындагы сез1мд! осылай аяктадым. Мен ылги ©3iMe-03iM канагаттанбай ж уретш угш м е кещ л пендемш. Кездесуден уйге келген сон да студенттердщ нешетурл! такырыпта койган сауалдары ойыма кайталап орала бердь «Кездер! мелд1реп отырган сол ул-кыздарыма 6ip нэрсе жетюзе алдым ба, жок па» деп ойладым. ИПркш-ай, улттык салт-сана, улттык эдеп- ибадан сабак отсе, жастар кеп нэрседен кезщаракты болар едь Бшмей ауыткып жургендер уш рш табар едь.. Эттен, 6i3 сиякты карапайым зейнеткердщ колында не куш бар дейслз, тек тш жеткен жерде сейлеп калатынымыз болмаса... Сейлер сез кеп-ак, 6ipaK кайсыб!рш айта 6epeci3, 6ipeyre унайды, 6ipeyre унамайды дегендей. «Осы апай-ак акыл айткыш» деп MeHi жаратпай сынайтындардьщ 6ip жанды жер1 - шалбар. Кэд1мп еркек кш дштщ бурынгы менппгш айтым. Bip байкаганым, денеш жаланаштау, унем1 шалбар кию ургашыньщ мшез-кулкын, журю-турысын, кимыл-козгалысын езгертпей коймайды екен. Бул 210

сез анасы - селЕ кунде эйел кауымы тугел шалбарланып болды десем, OTipiK еме Жасы да, егдес1 де, арьщ-сем!з1 де, шашы аппак кудай, куйкас KOpiHin туратын эже де жарассын-жараспасын тайлы-таягы калм жарысып жур. Бурын казактьщ казак болмысын сактап отырг ауыл деп кещлге ток санайтын едж, епд! сол ауылдьщ 03i койлек менсшбейтш болыпты. «Ест1 кыз етег1н кымтап отырады» дейтш анамыз. Койл деген эйелдщ сэш ед1 гой. Койлек кигендердщ кеп жер1 жабь болгандьщтан бейсауат кез суктанбайды. Кейлектшер етек-жен реттеп, кымтана журед1 Кадам басу журю1 соган сэйкес сыпай аяк-колын калай болса, солай козгамайды. Койлек эйелд1 арть козгалыстан тежеп, б!ркалыпты устайды. TinTi денесш деп ке кетгк жер1 елеуслз калады. Ал шалбар кигендердщ Ke6i оран-сор бутын Kepin, журе беред1. Кымсынбай, кез келген ортада аякт ерлерше айкастырып та, ею аякты алшак койып, такымын коре Tin те, отыра бередь Байкамай, кеп аздан келемд1 кеп жинала ке еркек мшездес, еркек шнпндес, еркек ж у р к т эйелдер кебей Кейде арты тегенедей, алды кебежедей буылтык-буылтьщ дом ландап, шалбарды тырсита киген саркарын бэйбплелерд! керген немесе ею буттыц арасынан ит OTin кетердей дога аягымен ша барлангандарга кезщ тускенде «байкустар-ай, оздерш сонша са кымазак етпесе, кайтер едг..» деп гатей мус1ркейсщ. Жарайд заманньщ бул да 6ip эйелге буйырган енпп кшм1 шыгар дешк. Bip эр кш мнщ кшлер орны, жарасар ортасы бар гой. Театрга, тойг салтанатты жиы ндарга, уялм ай, ел1м мен менптке шалбарме баратындарын кайтерещ! Муны сыпайылап, жумсактап айтса бул - мэдениетепдж, талгамсыздьщ. М енщ еркектерге жаным ашиды, эйелдерге бил1гш берд жумысын берд1, бермн берд1, арагы мен темеюсшен де айырылд калганы шалбар ед1, оны да m em in бердь Енд1 Heci калды эйелд алмаган? Сырт niuiim , кш м Knici езш ен аумайтын еркекшо жарымен келе жатканда кандай сез1мде болады екен, элде « эйел1мд1 былай койганда, Ka3ip барльщ эйел атаулыныц бойына 2

Бабалар аманаты 6i3 кы зы гаты ндай купиялы , сырлы еш тснс калган жок;, баягы да «демократияланып» кеткен дей ме, ол ж агы маган бей мал iм. «Ыктырмац болмаеа, желге екпелеме» деген екен казактар. Асыр-тасыр агатын тау суындай арындап жетш, жан-жактан каптаган «мэденнеттерге» типмдей де ьщтырма калкан коя ал- маганымыз дэрм еназдж пе, еекектен айырылып калган керенау- лык па, бшмеймш. Тек бугш п т1ршшштщ, ертецп болашактыц камын ойлагандьщтан кабыргам кайыеады. Эйтпеее, узында - eniiM, кыскада кепм жок бейбгг адаммын. Адамньщ K03i жаксыдан бурын - жаманды, дурыстан бурын бурысты керед1. Сонда да, кудайшылыгымызды айтсак, дамыган елдерден талай жаксыны алып, и п ш пайдаланып, бшмегенд1 уйренш жатырмыз. EipaK экономика, технология мен рухани касиетп, сананы айыра алмай калдьщ. Ол, ол ма... К ом м униста идеология мен саясаттьщ тегеуршд! шецгелшщ ыкпалынан дшнен кенжелеп калган 6i3 yuxiH дербестпстщ жылы леб)мен 6ipre келген дш дж акпараттар агымы шакшадай басымызды шарадай c tti. Bis жетшс жыл бойы адамдардьщ ceHiMiH туншьщтырган кудайсыз когамда eMip сурдж. Солай десек те, казак халкы - «кудайсыз курай да сынбайды» дегенд1 кецшшде устаган ел. Ашык турде сэждеге мандай типзбегешмен «кудай - 6ip, К¥Ран шын, пайгамбар хак» дегендер де жеткшшт1 болды. BipaK оны ашык айтып, ic жузшде ислам кагидаларын орындай алмады. Тэуелс1зджтщ елец-алан кезш де, 1992 жылы кабылданган «Дш туралы» зацда «мемлекет дшнен белек» деп жазылган. Бул кецестш ереже болатын, соны e3repicci3 Keiiiipe салды. Бул «дшге сенетш адамдардьщ мемлекетке катысы жок» деген сез секшдк Мемлекет адамдардан турады, сонда хальщтыц neci юм? Кез келген дш и сектаньщ кокандап елге кожальщ eT K ici келет1ш сондыктан емес пе? Калай десек те, «Дш жэне дш и б1рлестж- тер» ж енш деп зац шиш, шалагай кабылданган болатын. Ол кез­ де дш нщ халык ем1ршде каншальщты мацыдзы екенш жете саралаган адам некен-саяк болды. Кеше гана коммунистш пар- 212

сез а н а с ы - сел тияньщ колтыгынан шьщкан, зац шыгарудыц ушар басын отырган халык калаулылары ездер1 кабылдаган зацныц акы неге апарып согарын ойламады, болжай алмады. Ещц, мше, с шалажансар солкылдак зацныц кес1ршен дуниедеп кужынаг дши агымдар мен секталардыц барлыгы К|азакстанда жур. Ж журген жок, ез устанымдарын насихаттап емш-еркш тайрацд жур. Ойткеш 6i3fleri зац - оларга сара жол анщан ыцгайлы з Bip мемлекеттщ зацы ез жагында болган соц ерюнсид! де. Олар сабасына TycipemH деп 6ipey сэл дауыс кетерсе болды, «ад правосын бузып жатыр», «сешм бостандыгын шектеп жатыр» д есе тещцк бермей шулап, байбалам салып шыга келедг 0 м1рдщ сол зацныц кес1р-кесапат знянын, зардабын керсетш жатыр. Сон да аузымен кус тютеген акылгей зан шыгарушылар кыцк ет емес. «Сайлау туралы» зацга кайта-кайта шуйлйгш, сан рет езгер кен каскаларымыз «Дш туралы» зацга келгенде керец, сокь адамдай жумган ауыздарын ашпай келедь Bi3 кебшесе «берк1м!здЬ> Ресейге карап кнем1з. Ол мемлек дшге байланысты алгашында ж)берш алган кателш н баягыда- езгерт1п алган. Енд! негып улп алмай отырмыз? Ресмн акпар кездерш щ хабарлауынша, Казакстанда 4000-нан аса зацд т1ркелген дши уйым мен секта, 6000-га жуык когамдык дши 6i лестш бар екен. Он миллионга жетер-жетпес казак унпн бул дег сумдык кеп кой! Мен 6ip отбасындагы бес адамныц eKeyi - «Уах бизм», 6ipeyi - «Сведнтели Иеогова», 6ipeyi - «Муна», ещц 6ipe «Алля аят» деген агымдарды устайтынын кергенде тебе шашы TiK турып, жаным турники. Одетте «отбасы - шагын мемлеке деген сезд1 жш айтамыз. Егер сол шагын мемлекет - отбасыны шпнде ceHiM 6ipjiiri ыдыраса, 6ipiniH айтканына 6ipi пешл берме ынтымак-татульщ сетшесе, эркайсысы Kepneni езше тартса, ол у кут-берекеден журдай болып айырылып, шацырагы шайкалма т у гЫ ортасына кулап туспей ме! Bip гана уйдеп жагдай осыла болса, мемлекеттш децгейде кандай болатынын кезге елестетуд1 03i коркынышты. Еасырлар бойы армандаган, ацсаган ултты 2

Бабалар аманаты тэуелспзджтщ Аргетасын босатып, керегесше Kecip экелер зацды e m m жасап бердж. Анда-мунда кейб1р еекталарга тыйым салган болады, 6ipaK ол - келге тамган тамшыдай гана. Кеп адамдар зацнан хабарсыз ба, Казакетандагы Дш и баскарманы кшэлап жатады. Олардыц мешптерге басшыльщ еткеш болмаса, колы нал не келед1? Ол да - когамдьщ уйымныц 6ipeyi. Секталарга билж айтып, бишж ушре алатын колында каукар жок. Дши секталар мен б1рлестжтердщ сойканды эрекеттер1 ду- ниеш д у р л ж п р ш , элем тыныш тыгыньщ 6epeKeeiH алып, кауш тещ црш отырганы кез1 ашьщ адамга жаеырын емес. Лацкестж эрекеттер, жарылыстар, бейкунэ адамдардьщ жазьщсыз кырылуы, кирату, ертеу секшд1 шектен шыккан катыгезджтер дш атымен жасалып жатыр. Соныц бэрш Kepin-бшш отырмыз. Бш ш турып «б1зде 69pi керемет, 6api тыныш» деп бейкамдыкка, салгырттык- ка салынамыз. Ocipece ислам секшд! таза, мешр1мд1, парасатты бейбп: дшмен бетш жылтыратып, «шаригат жолы» деп улттык салт-дэстур!м1зге, эдет-гурпымызга, ата-бабадан 6epi келген жол- жобамызга ауыз салып, барган сайын шдеп барады. Op6ip сек- таныц, 9p6ip агымныц ез жактаушылары, сойыл еогарлары бар. Оларга итакай итаршы болып, казактыц казак mein жойгысы кел in журген уябузарлардыц Ke6i - ез1м1здщ казактар. Дши сауаттылыгы таяз, 6 ip a K кудайга сенетш адамдарды «нагыз исламды уйретем1з, сендерд] таза мусылман кауым жасаймыз, тек 6i3fli тыцдацдар» деп пешшке тура жетектеп апаратындай, эр нэрсеге елп ететш ацкау, ni жумсак кейбгр казакты ез ырык-ьщтиярында устагысы келедь ¥стап та жатыр. «Олген экене конагасы берме», «мэш тп тунетуге болмайды», «жылауга болмайды», «тэбэрж жыртыс беруге болмайды», «аруак колдасын» деп айтуга болмайды», «келшге сэлем салуга болмайды», «домбыра тартуга болмайды, ол - шайтанныц epMeri...». Мундай «данышпандыкты» тере берсем, узакка KeTin каламын. «Туйенщ ©3i - туйе, кумалагы туйе емес» депп гой 6ipey, сол айткандай иеламныц e3i - ислам, ал оны калкан eTin хальщтыц мыцдаган жылдан жалгасын тауып келе жаткан 214

сез а н а с ы - сел улттык ерекшелштерш жокка шыгаргысы келетшдердщ маныр жургендер! дш емес. Арабтардыц салт-санасын устап, солардь ак дегенш - алгыс, кара дегенш каргыс ететшдей аягы аспанн салбырап тускен жок. Ислам олардьщ жекеменник д iHi емес. Исл дш1 - Раббымыз Алладан барлык адамзатка ж1бершген элемд мелд1р дш api соцгы дш. М усылмандыкты каси ета мтабым Куран Кэр1мнен окып-уйрену1м1з жон, эйтпесе, жердеп кунэЬ пенделер исламды болш-жарып жырымдап жур. Ka3ip мерз1мд1 баспасоз беттерш де, телеарналарда «Исла мэдениетш еркендету», «Ислам мэдениетш коргау» деген угымд белен алды. Bip Караганда, 6spi орынды, кулакка да ж агымд есплсдк Карапайым адам муньщ бэрш дшге бет буру, дш ге бау болар деп тусш едь Дурыс-ак! б й ткеш 6i3 мусылман елм1з го Алайда элемде ислам дш ш кабылдаган халык коп. 0p6ip ултть тарихи калыптасуы, оньщ rijii, oHepi, салт-дэстур1, езше тэн ултть мэдениеп, OMip суру жол-жобасы бар. Олар гасырлардан жалгась келе жаткан, ултты жеке улт ретшде айкындап, ерекшеленд1р’ турган улттьщ тел казыналары. Сонда ислам мэдениетш еркенде дейтшдердщ дэрштеп жургендер1 кандай мэдениет? Сан кырл алуан турл! ислам дшшдеп хальщтардыц кайсысыньщ мэдениет' еркендетш, коргауымыз керек? Неге «казактьщ улттьщ мэдениет1 улттьщ кундыльщтарын ерютету, коргау» деп айткымыз келмейд ¥лт тагдырына тшелей катысты, улт болашагыныц кекжиеп айкындайтын угымдарды неге ыгыстыра берем 13? Мумкш мунь ар жагында улттан алш актату аркылы улттьщ езгеш елш пе дербестш п элс1рету идеясы жаткан шыгар? Эрине, бул - меш жеке ойларым. Менщше, казак болып ултьщмен 6ipre туга екенсщ, ен алдымен, казак бол! Ал казактьщ eni6ip эдет-гурп eHepi, мэдениет!, таным-талгамы исламга кайшы келмейд!, кай ундесш, уштасып жатады. Олай болса, онсыз да улттьщ сан сез1мнен кенжелеп, 6ipi - Батыска, 6ipi - Шыгыска елштеп, Ty6i мен тегш ажырата алмай журген жастарды одан opi шатастыры улттьщ рухтан аулактатпайьщ деп м келедь 2

Бабалар аманаты Багзы заманда катыгезджтщ капшыгы, жауыздыктыд сауы- ты атанып, элемнщ о uieTi мен бу ш етш ат туягы мен таптаган Шыцгыс хан 63i жаулап алган елдершщ тшш е, дш ш е, салт-дэс- турше зорльщ жасамапты.Эьамшшш курылымдары, жер б н л т , сальщ дегендерд1 мьщты устаганымен, хальщтыц байыргы эдет- гурып, таным-нанымына тшспеген екен. Неге? ¥л т адаммен 6ipre туады, ягни казак казак болып, орые орыс болып, агылшын агылшын болып, дуннеге келедь ¥лт бар жерде онын т ш , дэетур1 бар. Дш булардан кешн келедь Ол адамныц Ж аратушыга деген iniKi сеш мш ен басталады. Кез келген ултты ц ултты к 6enrici - т Ы мен улттык кад1р-касиет1, езше тэн дуниетаным - санаеы. Аз да болса намыс-ожданы бар улт езш азаптаганга консе де, улт­ тык кундылыктарын мазактаганга, аякасты еткенге конбейдь «Киянат етпе халыкка, хальщ салар калыпка» деп халык козгалса, козгалганда да улттык намысты жалау етсе, «мыктымын» деген билеушшщ басына котере алмас салмак туседь Шыцгые хан осыны акылмен TyciHin, хальщтардыц тш дш , дшдпс, дэстур-салттьщ казынасына ауыз салмаган екен дейдк Сондыктан казакты «таза мусылман» жасагысы келin, жендьженслз езгенщ дэстур-эдеттерш тьщпалайтындар 6ip сэт алды-артын ойласа, артык болмас едь Исламныц ж ш г ш шагып, майын iniKeH араб элем1 6ip дш нщ , 6ip тектщ хальщтары бола тура неге езара кыркысып, канга 6erin, булin in жатыр? Осыган терещрек ой ж1берш корд iк пе? Казактьщ дэстурш «исламда жок» деп акыл айтатындар Kici елт1рш, киратып, ортеп жаткандарды кандай исламга, кандай шарнгатка жаткызады екен? « Б и л к айту yniiH 6ijiin айт» дсйд! халкымыз. ...«Бул Kici ce3iH келш нщ сэлемш ен бастап ед1, кайда кетш калды» демещздер, муныц 6api 6ipiMeH-6ipi астарлас, сабактас болгандыктан козгалып Kerri. Кудай кору yniiH - кез, есту ушш - кулак, сейлеу упин тш берген сон, айналацдагы болып жаткан 03repicTepre бейжай карай алмайды екенсщ. Козщмен корген icKe кеш л токтатасыц, шамаца карай ой корытасыц. М умкш б1реудщ кэдесше жарар деп айтасыц гой... 216

сез АНАСЫ - С0А1 к •к * Казакта сэлем салудыц кызьщ 6ip Typi бар. Ол - эдетте амандасуга да, 1зет-курметке де жатпайтын езшше белек сэле Басын бура алмай, мойыны куйез болып ауырган адамды ке без кмлнщ артынан жет1 кайтара сэлем етю зетш ырым бар. ратылысынан эрбгр кимыл-козгалысы мэнерл1, кадамын сан баскандай журкп сэщц, ецсесш аскак устап журетш келюп кюш болады. Сондай адамньщ соцынан сэлем салса, мойыны жазылн кетед1 деген сешм ертеде калыптаскан. Бул секивд сэлемд1 эл кербез Kicire бш/ирмей репн тауып, coin келпрйг, артынан жас керек. Кебш есе мундай сэлемдердщ соны эзш -кулю ге уласьл тещрегш кощлдещцрш ж1бередь Казактьщ кез келген ырымынь TeriH шьщпаганын yiieMi айтып журмш, муныц да Teri, мэш ба Ойлап карасацыз, сэлемнщ бул Typi де ерш кеннщ epMeri ема табан Tipep магынасы бар. Eipiiiiniден, ауруына шипа пдеп, мазаЛ кегш турган адамныц KOHiJiine «осы ырымды жасасам ем болад сауыгып кетемш » деген сеш м конактайды. Ал ceHiM - pyxaJ куат беретш куш. Калткысыз шынайы сешм талай кереметтеп icTcW алады. Екшнпден, элденеше кайтара басты 6ip иin, 6ip кете мойынды epiKci3 козгалыска келт1ред1. Бул деген г\\ш - жаттьн денешыньщтыру. Уппндщен, осы жасаган сэлем! баска ry rm i esil де к у л к ш K e p iH in , кешлдендфед], кещлденген соц адам серги] Бойда пайда болган сергектш ауруды кеш н ш епщ цредь Miw осындай пайдасынан баска келш -кетер en i6ip зияны жок, ДЭи дэрмекп кажет етпейтш халыктыц ырымды неге жасамаска?! Т] ниет, сен1м болса, нэтижесш бередк Сен1м дегеннен шыгады, экеммен байланысты 6ip эцпм е ci ме тусш кетт1. М енщ экем кэд1мп медицинамен коса, дэстур халы к емдерш де жаксы бш ген дэршер ед1. Океме 6ip кейуа келш,тунге карай жетел кысатынын, содан уйьщтай алмай жу ген1н айтып, кемек сурайды. Экем ол кюшщ тамырын устап, та cepin Kepin: «Мен cisre ем болатын нэрсе берешн», - деп кагаз! рецепт жазып бередг Кемшр «бюмшлэ» деп кагазды буктеп алв кетедг Ек1 куннен кешн элп Kici кайта келед! де:

Бабалар аманаты - Айналайын Эскербек, сен берген iinipTKmi iiniceH сон iniKi сарайым ашылгандай болып, жетел!м саябырсыды, уйкым да женделе бастады. Тэщр жарылкасын! Сол iuiipTKiHHeH тагы бер, - дейд1. Экем не болганын б1рден тусшед1. «М ына дэр1ш алып iniiHi3» демей, «ем болатын нэрсе берешн» дегенш хат танымай- тын сауатсыз эже езшше тусшген. Рецепт1 молдалардьщ iinipTKici секшд1 e3in, iiuin койган. Экем ек1 созге келмей араб эрштер1мен Кураннын алгашкы cypeci - Фатиханы жазып бередк Кемшр куана- куана алгысын жаудырып алып кетедь Шешем оны ecTin: - Байкуеты неге алдадыцыз, шынын айтпадьщыз ба? - дегенде экем басын шайкап: - Болмайды. Егер мен «неге олай ютедщ1з, ол дурыс емес, дэр1 iniy керек» десем, оньщ ауруы аекынып кетер едк Эйткеш ол Kici сен1ммен 03iH-e3i емдеген. Ш ындыкты бшсе, сешм купп жойыла- ды, ауруга карсы туратын iuiKi энергнясы элшрейдь Дэр1гер ку- д1рет емес, емнщ 6ip б ел ш н дэр1гер бергешмен, шипанын улкен yneci адамныц езшде. Ол - сешм. Бул - бурыннан медицинада бар емдеу эдюшщ 6ipi. Оны гылыми тшдс «плацебо» деп атайды, - дедк Мен ол кезде мектепте окып журген кекшд1 кыз ед1м. Одан 6epi не замандар етпед1! Э йтсе де, сеш м туралы сез болса, сол эцпме eciMe тусед! де турады. *** Эзгелерщ кайдам, карсы алдымда сагыз шайнап турган адам- мен эцпмем жараспайды. Эр адамныц мшез-кулык, эде'п эртурл1, мумкш 6ipeynep «сагыз шайнаганда турган не бар» дер. Неге екенш, аузы шайнацдап, жагы бултылдап турып, амандасканда, сез сейлегенде, аузында сагызы бар адам карапайым адамдык эдепт1 аттап, с1зд1 езш щ децгешне тец кермей тургандай сез!ледi. Bip жолы каладагы аудан эм м ш ипгш де жауапты кызметте ютейтш бастыкка 6ip шаруамен бардым. Ш ынымды айтсам, мен yniiH бастьщтардыц eciriH кагудан еткен киын ic жок. Амал канша, адам KyHi адаммен болган соц эр! ш аруац сол адам га Tipenin 218

сез а н а с ы - селЕ турса, бармай к ай тесщ Обалы не керек, « к ел щ з, апай» деп-д карсы алды. А лайда мен келгенде аузында сагызы бар ед1, cd сагызымен сэлемдесп, сагызын алмастан меш тындады. Меш айтканымды пушпагына кыстырмай, журд1м-бардым кабылда салгандай эсер e rri. Кайта-кайта оньщ сагыз ш айнаган аузыш назарым тусе бергеннен ойым белш ш, сез1м шашыранкы шыгы кобырап кетт1. «Аузындагысын алып тастар ма екен» деп 6ip-e рет сез1мд1 кдартш , жузше тш карадым да. Ол ерен етпед1, меш бос дэмелену, бекершипк болды. Содан келген шаруамды аягьи жетмзбей, орнымнан турдым да: - Айналайын, уакытьщды алганыма кенпр! Сагызынды niai нап болганда келермш. Сау бол! - деп шыктым да кетпм . Кдйть оньщ алдына барганым жок. Бул эрекеымд] «жен» деп те, «женс1з» деп те кесш-шиш ук1м айта алмаймын. «Тура сездщ токпагы кеп», м ум кш меш сез1м ауыр тиш, р ен ж ш ме, жок элде «эбес болды-ау...» деп уя! ма бшмеймш, содан 6epi меш керсе, берю Tepic айналып, кезш туспеуге тырысады. ...«Неге суйкенсен, сол жугады», б1здщ жуктырып жатка «бояуларымыз» кеп. Бара-бара кандай туе, кандай рецде 6oj ганымызды умытып калм асак жарар едь Ж аратылысымыз ке пшйлген ак кещл хальщпыз. Аксьщ ба, карасыц ба, сарысьщ f - алаламай, жатсынбай бауырымызга тарта берем1з. Татулы дейм1з, досты к-ы нты м ак дейм1з - осыныц бэр1 б1ржакты, те б1зге керек сиякты. «Ер туган жерше, ит тойган жерше» дегенде] Ke6i 6i3re карын тойдыру yniiH, тою yuiiH келедь Келгенде езпп эдет-дагдысын, ic-эрекетш коса алып жетедь Олар mecTif экелгеннщ бэрш ж еы ата, жет1 пусты мы здан калган мурада] сабакты ине-ж1бше дешн турмысымызга cinipcMi3. Ойтпегенде ш Ол - дамыган еркениеты елдерден келген жаца заман жацалы: тары. О-о, оларда керемет енегелер бар. Танертенплжтс орнынг турмай-ак, ж уы нбай-ак жаткан ж ерш де «кофе в постель» де азангы асты гшедь Тушмен колы кай жерлерш устаганын уйьщтг

Бабалар аманаты жаткан адам кайдан бшсш. Даладан келе сап аяккшммен тесекке серешп жата кетедь Кевдл кетерплер1келсе, 6ipi нiн бетше 6ipi торт жапсырып, дастаркандагы дэмдерд1 лактырысады. Кешеде KeTin бара жатып, бетелкенщ аузынан шелш кандыра бередь Жолдьщ ортасында турып, сушсу де тук емес. «Шорты» деген шолтиган шолак ыштанды бурын юшкене балалар гана киюни ед1, сойтсек ол да мэдениет екен гой, юм бшген, керсеткендерше ракмет! Ьуа- 3ip кемшр-шал да, ата сакалы аузына тускен азамат та, сабаудай- сабаудай ж т т т е р де, кыз-келш де шорты киш, ш тр е й е т ш болды. Айта берсе, мундай кэюр-шуюр толассыз жосылып Kejrin жатыр, кайсыб1р1н т1зе берешн. Дегенмен соньщ 6ipi - жаппай сагыз шайнау. Енд1 бул нпркшнщ журмейтш жер1 жок. Копшипк орындарда, кошеде, жумыста улкен-кпш жагы талмай шайнандап бара жатканы. Сагыз шайнап турып сэлемдесш, сойлесе бередь Баскамызды былай койганда, ci3 бен 01здш тагдырымызга, OMip- TipnimiriMi3re тшелей катысты келел! де мацызды мэселелерд1 талкылайтын саликалы отырыстарда халык калаулыларыныц талайы аузынан сагызын тастамайды. Бала-шага, кыз-кыркын емес, б ш й т азаматтардын ©3iH керш отырган журттан сынык суйем именбейтшше кайран каласын. «KiciHiH тауыгы каздай кершедЬ> деп бегдеге оцай кызыгатын Кумаркезд1пм1зден inin алган енер1м1з. Bipeyre жараскан, 6ipey- ге конбай колпиып, кезге суйелдей кадалса да, бас тартпаймыз. Буган карап «казактар сагызды бшмеген екен, бардьщ 6spi баскада екен» деген ой тумаса керек. Сагыз да казакка жат емес. Карагай сагыз, кумсагыз, жерсагыз сиякты ес1мдштерден алынатын, жасанды коспа, бояуы жок таза сагыздар казакта да болган. Кеп жагдайда бала-ш агалар шайнайтын. Кыз-келш ш ектер ездер1 оцашада кесте Tirin, шашак туйгенде сагызды ермек ететш. Сонымен 6ipre тамактыц соцынан токтьщ басу уш ш, Tic тазарту унпн пайдаланган жэне аягы ауыр эйелдерге «iniTeri бала шымыр, ширак болсын» деп кумсагыз шайнатушы ед1. Алайда бетен Kici­ HiH кезшше, ocipece улкендердщ алдында ауызды мылжьщдатып, 220

сез АНАСЫ - С6ЛЕМ сагыз шайнау - уят, огаш эрекет саналатын. Ауыздагы сагызбе сэлем беру немесе сэлем алу, сез сейлеу, бала екеш балага д эдепспдш болып танылатын. Ал дардай азаматтардьщ сагыз шай наганын кермек тугип еспмеген едж. *** Сэлем парызыныц м ш дегп турде етелу1 керек жердщ езш де ескерус1з калатыны бар. Соны Kepin турсак та, кещ л ток татпайтын селкостыгымыз жэне бар. Ол - сахна сэлемь ©не адамыньщ бшк тугырындай курметы орыны - сахнага шыкка енерпаздын, ен алдымен, халы кка сэлем 6epin, KicuiiK жасауь - кауымды сыйлаганы. Сонымен 6ipre журттьщ назарын езш аударудьщ алгапщы баспалдагы. Халыкка - езш, кш мш кер сету yniiH емес, кызмет етш, енерш ортага салу yniiH сахнаг шыккан соц, алдында отырган ел-журтты курметтеу! абыройы асырады. ©нер жолындагы багын баянды етедь ©HiniHin мэр тебесш асырып ecipeTiH де, орнынан тургысыз етш emipeTiH д - кептщ к е ц ш мен ыкылас-пейип. Топ алдына шыкканда журт пен санаспай кердендеу, езше тамсанып, езше гана суйсшш жу ретш кеюректердщ Ke6i cypiHin, капы кеткен. Халык дандай сыган дацгойларды жаратпайды. «Сен тас санасан, халы к КУ санайды». Бул жерде енерпаз кауымньщ деш сэлем бермейд1 десек, улке киянат болар ед1. Ел алдына керш генде эрк1м ез бшгеншше, е epeciHe карай i3eT жасап жатады. Бурынырактагы казак енерпп майталм ан эн1ш -куй ш ш ер1 сахнада езш устау мэдениет1мен эдем1 мэнер1мен, эсем эш мен керермен талгам ы н тэрбнелеуш едг Кдлр 3cipece жас эншшердщ кепш ш ш ei<i иыгын жулып же санын шапалактап, жел ушырган кацбактай ербендеп, жупр1 шыга келедь Кисацдап, киралацдап, сахнаньщ ана шетшен мын шетше кезек жупрш , жын-ойнак жаеайды. Не эиш тьщдарыцдь не «бшн» керерщд! бшмейсщ. Киген кшмдер1 де соган са\" 6ipeyiHin кейлеп кара санына дешн ашьщ болса, 6ipeyiHiH кш 2

Бабалар аманаты алба-жулба б1рдеце. Кеудею бала емгзетшдей дэрежеде ашып тастау немесе шалбарлану кез уйренген KepiHicKe айналды. ©нерпаздар б е л г т 6ip сапада ездерш щ тэрбиепп екешн бшмейтш секшд1. вйтксш жас буын соларга карап бой тузейдь Пэленше апасындай, тугенше агасындай болгысы келш, эншшердщ киген кшм1, шаш сэш, журю-турысына дешн кайталайды. Муныц e3i талгамсыздьщ тэрбиеа болып, 6ipiHeH-6ipiHe жалгасып, ауыса бередь 0KiHiniTi! Дала даналыгын бойына ыщрген эдепта, инабатты эншшер азайып бара жаткандай. 0Hi болса, сэш жок, сэш болса, сэлем1 жок. Осы орайда кыздардыц iuiiHeH Макпал Жушсованыц Ti3eciH басып, халкы на сэлем салатыны , жшггтерден Рамазан Стамгазиевтщ оц колын кеудесше басып, басын шп, керермеш- не тэжтм жасайтыны esi ме ерекше унайды. Кейде бшмегенджтен болар, босага аттамаган кыздар, TinTi булд1рпиндей мектеп оку- шылары Ti3eciH 6yrin, келшдерше сэлем салады не ерлерше ко­ лын кеудесше басып жатады. Бул казактьщ салтына кайшы келедк Кыздарымыз бас шп, кербез сэлемдессе, eciK кергендер оц Ti3eciH 6yrin, келщщк сэлем етсе, ж т т т е р тэж1м жасаса, орынды да жарасымды KepiHic болар едь Канша еркшдш заман десек те, кай улттьщ перзени екенш умытпай, ата-баба салтына сэйкес улп керсетсе, ол - хальщка жасаган улкен кызмеп. Ал ултка ецбек еткен енерпазды хальщтыц e3i жогары сатыга KOTepin, бшк тугырга кондырады. •к * к Телефонныц сылдырынан басталган сэлем жолы туралы ата­ ныц айткан есиет эцпмелер1 хальщ тыц K9pi тарихы мен 6ipre жасап, б1зге жеткен аманаты деуге болады. Казактьщ келешек- болашагы - есер урпак сол аманаттан ада калмасын деген ак ниетпен назарларыцызга усынып отырмын. Бул - хальщтьщ езшщ казынасы, мен тек шамам келгенше кагазга Tycipyre тырыстым. Кашанда ciere сэлем беретш, езщ1з сэлемдесетш адамдар кеп болсын деп тшеймш! Лайым солемлшз тузу болсын, агайын!!! 222

АТАНЫН КЫСКД К.АЙЫРМАЛАР АТАНЫЦ КЫСКА КАЙЫРМАЛАРЫ Bip жолы Бакытжан сез арасында экесше карап: - Осы адамдар кызьщ! Кайда бармайын меш ез атыммен Бакытжан деп атамай, «Бэукецнщ баласы гой», «Бауыржанньщ ¥л гой» деп юшкентай сэбн к¥сатьш атайтыны Heci екен? - дедь Сонда ата Бэкене барлай карап отырды да: - Сен екеум1з калаймыз ба, каламаймыз ба, маган - атакт болу, саган баласы болу yKiMi кесш ген. О рысш а айтканда, приговорен к славе, ты обречен быть сыном, - дедк •к \"к \"к Бакытжан 6ip жазушыньщ юршштей кальщ кп-абын колын салмактап устап турып: - Мен де осындай улкен шыгарма жазгым келед1, - дед тамсанып. - Эй, Черновик! - дед! ата баласын езш е жакын тарт сейлегенде мырзальщ жаеап, осылай атайтын эдет1мен. - Э нпм - кеп жазуда емес, не жазуда, калай жазуда. Александр Сергееви Грибоедов езш щ «Горе от ума» деген жуп-жука ютабымен езш деш нп орыс эдебиет1 тарихын шалкасынан тус1рд1. Ал талайла' 10-15 томдарымен ездер1 шалкасынан тусш жатыр, - дедь *** Бакытжан телефонда 6ipeyre ащылау сез айтып, тутканы тар етк1з1п орнына койды. Осы кершкгп байкап калган экеск - Неге сонша дауыс кетерш ерескел сейлейсщ ? - дед жаратпаган раймен. - 03i кш эль Адам секшд1 айтканды, жумсак сейлегенд тусшбейдь Bip емес, eKi емес, TinTi тебеме шыгып кетй, - деп Бэкег актала жауап катты. - Ол кшэл1 емес. Кез келген оп-онай шыгып кететш сенп жалпак тебен кшэл1, - деп бурылып журе берд1 экесь 22

Бабалар аманаты •к -к * TycKi ас кезшде атанын, ыдысында 6ipa3 тамак желшбей калып койды. Соны керген Бакытжан: - Папа, асьщды тугел тауысып жеп кой, эйтпесе мынау, - деп MeHi нускады, - карны тойып турса да, ылги сенен калганды жалап- жуктап жеп отырады. Сенщ саркытьщды inie-ime, жей-жей кешн келш щ басыма бэле болмай ма?! - дед1 езш ш е экесш кагытпак болып. Ата мырс етш муртынан кулд1 де: - Менен кешн де саган «6ip бэле» керек! - деп орнынан турып кета. * -к -к Мен1ц жудеу-жукалыгымды Kepin аяп K erri ме, ата бет^ме ка­ рап турып: - Неге кабырган жабылмайды? - деп тосын суракты койып калды. Не дешн, ундемед1м, жай жымидым да койдым. - Айтпасац да, басыцда кандай ойдыц ойнактап турганы маган TyciHiKTi. «Момышулдарынын, т е н т е к т т басылганда шыр бггер» деп турсьщ гой, - дегеш... Шынымды айтсам, дэл сондай ой болмаганымен, соган уксастау «Аркада аяз кыспаса, аркар ауып Heci бар» деген туракты сез Т1збегшщ ойыма келгеш рас болатын. Ата соны бшш койды... ** Ерте заманда казак ш ш де кылмыс жасаган эйел заты yuiiH жазаныц ен улкен i - оньщ бурымын кесу болган екен. Совет еюмет1 орнагалы 6epi эйелдер ез!н-ез! жазалап келе жатыр... •к it \"к Ец бейшара адам - душпаны жок адам. Ен, бакытсыз адам - жан досы жок адам. Самый жалкий человек тот, который не имеет врагов. Величайщее несчастье человека не иметь близкого друга. к $: Ж Самое большое горе, которое молчит. Самая большая любовь - тоже молчит. Им не присуще истерика. 224

АТАНЫН MAFAH АИТ^АН А^ЫЛ С03ДЕ АТАНЫЦ МАГАН АЙТКАН АЦЫЛ С03ДЕР1 Анаган да, мынаган да тацгаласыц да журесщ. Соган кетке куатьщды, уакытыцды озгеш тацгалдыруга жумсамайсьщ б менщше, сенде оган жететш куш-куат бар. **к Алатын кезде - алга озып, беретш кезде артта бугып калаты алганы мен бергенш ж ш ке Ti3in санайтын адамнан аулак жу Ондай адамнан кутылудыц 63i - улкен олжа. ккк Адам eniKiMre сенбей, бэрше кудш тенш , айналасындагь ларды ылги «алдамшы», «ку», «нашар адамдар» деп ойлап журс тура сондай сумырайлар кездесе беред^ касыца топталып, жинал бередг кк* взгеден артьщ боламын деп арындама, шаманды шакта. Tei тускенге канагат ет. «Канагат карын тойгызар, канагатсызды жалгыз атын сойгызар» деген ата-бабац. B ip a K T e n K ir e тезб{ ешкашан аякка басылмагын. ккк Адам eMipre, мынау жарык дуниеге жылап келедг Ата-ан туган-туыс айналасы шат-шадыман куанады. Кетерщде езгеле жылап, езщ ризашыльщпен куанып кететшдей icTe... к -к к Гылым-бЫм деген - тупаз тунгиык. Жумыр жердщ бетшд оныц тубше жеткен жан жок. Дегенмен шетс1з-шекс1з ипм-бшг жолында эрюм озш щ epeci, шама-шаркы жеткен жерге 6ip бел - шыбык шаншып калдырса, сол шыбык ocin, езшен ксшнпге са болып, жол нус кап жатса, есте калган деген сол болады. 2

Бабалар аманаты ккк Мацдай терщ тамган едбегщ мен акьглыц жуптаса кол устасып журмесе, тапканыц табанынньщ астында тарыдай шашылады. ккк Жаксы мен жаманнын,, шындьщ пен еп рж тщ аражпт ажырамай коймайды. 0м1рдщ Heri3ri 6ip мэш де сонда жатыр, эйтпесе, оньщ неЫ eMip, Heci TipinmiK? •к -к к Дуниеде уксас нэрселер кеп. Кудай каракуска буркггтщ турш берген. Кыран бурки- кектен куйылып келш ац алады, каракус елексе жемпк 1здейдь к \"к к Ж аксы адамньщ ж аксы лы гы н айткы н, меш рленсш . BipaK ж агымпазданып OTipiK мактама! Нашар адамньщ жамандыгын бетше бассац да, жала жаппа! ккк б зш е пайда 1здеп, кунэ ж асаган адам сол пайдасыньщ аркасында сырт кезге бакытты болып KepiHyi мумкш. Алайда ол бейбактыц ш ш д еп дауылды юм керген, epTTi юм сезшген? Адам езгеден кашса да, езшен ешкайда каша алмайды. ккк Bipeyqi есектеп келген адамга сенбе, баскага сеш есектейтшше сене бер. **к Мынау пэни жалганда м ш аз адам болмайды. Бул дуниедеп псрпитслер - сэбилер. Айыбьщ мен мшщд1 езщ тусшсец, санасыз болмаганьщ. 226

АТАНЫН MAFAH АЙТКАН АКЫА С03 ккк Акылдыльщ ертецп кун озщд1 бугш аман сактауга ж барлыгын 6ip кунде тындырам демеуге тырысады. ккк Gsiiwi сыйлайтын жерге кайта-кайта жылтьщдап бара бе кад1рщ кетедг к \"к \"к Сакалдыньщ 6api акылды емес, сакал текеде де бар... ккк Арман жаста да болады, кэрще де болады. Адамныц ой-арм епщашан таусылмайды, оны орындауга жолыц таусылады. ккк 1ргетас мыкты болуы керек деп коп айтамыз. Егер ipreTac устш е кабырга 6epiK каланбаса, To6eci 6niKTen енселенб шатыры жаксы жабылмаса, канша мыкты болса да, ipreTac куны шамалы болып калады. к •к к Пышак каламньщ орнын ауыстыра алмайды. Пышак ке жер жазылып кетед1, калам жазалаган жер жазылмас жа айналады. ккк Зац деген - эдет, адамгершшш деген - эдеп. Эдеп дег баскаларга мешр1мд1 болу. ккк «Алла - аспанныц да, жердщ де сипаты» деп жазы Куранда. Кейбф адамдар оны сезгнбесе де, журег1н1ц 6ip тукп1р

Бабалар аманаты осы ом1рдеп арманынан баска, мэцгш ш тщ , шекс1з элемнщ шет жагасын кору арманы болады. * к -к Багьщ жанып, тасыц ерге домаласа, арзащол достар мен нагыз душпандарьщ кебейедк ккк Мы жалуемся на наше несчастья, хотя сами построили своими руками эти беды в прошлом собственными поступками, мыслями, словами, но забыли об этом. * кк Человеку важно очиститься самому, сделать свою жизнь чистой, иначе он всю жизнь будет гоняться в слепую за счастьем спотыкаясь падая и калеч других. Нечистый не может быть счастливым. * кк Есть множество преподователей обычных знаний, но имеется мало учителей духа, наставников жизни. к •к к Для невежественного Бог есть живое существо, для просвет­ ленного, живое существо - есть Божество. к \"к к Сырттай Караганда 6ip-6ipmeH аумайтын уксас ек1 шам бо- лыпты. Eipeyi: «Мен неткен эдем1мш, мен кандай жарьщпын, мен алаулап турмын, меш журт тугел керуге тшс, керуге мш- детть Егер маган назар аудармаса, кулаймын да, бэрш ертеп ж1беремш», - дептг Еюнпп шам: «Менщ жарыгым айналама жетер 228

АТАНЫН MAFAH АЙТКДН АКЫЛ С03 ме екен, тещ репме жарыгым тугел туссе гой, адаскан жолау сэулеш Kepin, жол тапса, менщ жарыгыммен 6ipey - ютап ок 6ipey - жазу жазса, енд1 6ipey - кесте тшсе, MeHin жарыгым cenriri rain, сэбн шошымаса», - д егт. Муны не yniiH айтканы ары карай 03iH ойлан. ккк Курмет ету мен кулдык урудыц а р а ж т н ажыратуды уй Журектен шыгатын мактау бар, артында есеп турган ауыз шыгатын жагымпаздык бар. ккк Нэшпш тыйып канагатты болмай, ашкез, ершшек, табан болсац, дто куыс агашты желдщ копарып кетстш! секицц OMip с де киратып кетедь * кк Акымактыгыцды езщ угып тушнсец, акылды болганьщ, езщд1 акылдымын деп сенсец, нагыз акымаксыц! ккк Парасатты адам мактаганга да, даттаганга да бузылмай Эйткеш ем1рде тек мактауга туратын не тек даттауга туратын а болмайды. ккк Акшага бэрш сатып аламын дейтш адам акшага 03iH-03i сат ж 1бсред1. ккк Адам негурлым езш коб1рек умыта бшсе, согурлым оган ке кеп келе бастайды.

Бабалар аманаты Iiiri тар, кызганшак адамньщ Ke3i кереген болады api ешкашан тыным дегенд1 бшмейдь Оны ел1м гана тыныштандырады. ккк Озгеш «беске» бшуге тырысканша, езщд1 «уштшке» бшуге куш салсан, олжалы болганьщ. ккк Жаттыц жсршдс кан т а жуйрш болсац да, олардыц жабагысы - аргымак. 230

ЖЕТ1Л1К YFbIM ЖЕТ1Л1К YFbIM Адам баласы езшщ кшдш каны тамып, туып-ескен жершщ табигатына, жаратылысына тартады дейдь Атаньщ туган жер1 - басынан булт айналган Тэщртаудьщ боктершдеп шыбык шаншы- са, шынар есетш Жуалы деген кутты мекен. Бул енд! - табигаттьщ карама-кайшыльщтарга толы кубылыстарыньщ бэрш бойына cinipreH жер. 0cipece Жуалыньщ алакуйын боранын кермеген адамга сол сурапылды суреттеп жетюзуге менщ шоркак т т м де, шабан каламым да жарамайды. Аяк астынан басталган боранньщ толассыз апта бойы согуы - табиги KepiHic. Ондай кезде жаяу журем деп дэмеленбей-ак койьщыз, жулкына соккан ак тутек дауыл мьщты деген маш инацыздьщ 03iH аударып тастап, жер каптырып журе бередь Бекер «Боранды» (Бурное) атанды дейс1з бе! Бурындары бул елдщ байыргы тургындары уйлерш щ eciriH iniTeH ашылатын eTin салыпты. 0йткеш жел урлеген уршд1 кар есш-терезеш тугел бггеп, эр сайдыц желкесшде шашырацкы кон- ган отбасылар 6ip-6ipiMeH катынаса алмай калады екен. Катарлап кеше бойлап там салу мунда - согыстан кешн гана жолга койы- лыпты. Енд1 сондай азынаган боран мен какаган аяздын, кальщ кары ерте кектемде «алтын курек» деп аталатын жел ескенде б1рден агыл-тегш epin, аяздыц каукары кайтып сала береди Жуалыда булак кеп, су мол. «Мьщбулак», «Келбастау», «Жалгызбулак» сиякты эдем! атаулар соган куэ. Соныц 6ipi «Момыш булагы деп аталады. Менщ «Алтыншаш» деп атын тергейтш кайным Бекет Момынкулов кектем сайын сол булактьщ кезш ашып, тазалап турады. Баба булагы эл1 кунге деш н мелд1реп жатыр. Кайнар булактардьщ молд1р де дэмд1 суын iuicen меш рщ еш канбайды- ау! Алматыга келгенде кубырдан агатын хлор сасып, саз татыган суды амалсыздан пайдаланамыз. Жуалыньщ озендер1 де ерекше. Баска жактагы езендер тугел1мен оц акса, мундагы Tepic езеш, аты айтып тургандай, Kepi агады. Аксайдыц атты адамды агызып экететш аркыраган адуын арнасы тасыганда... Тек кудай сактасын 231

Бабалар аманаты дещз! Ал Жуалыныц жазы гажап! Ш ыжыган аптап ыстыгы жок;, жайма-шуак мамыражай, жанга жайлы. BipaK соньщ езшде лезде булт кетериип, шатыр-шутыр найзагай жаркылдап, несерлетш, кейде баданадай буршагын араластыра куйып откенде иек астындагы Тулюбаста, Жамбыл каласында кун шайдай ашьщ болып, жаркырап-ак турады. Атаньщ MiHe3i, жаратылыс-болмысы да атамекеш - Жуалы- ньщ ауа райына аумай уксаган. Кещл1 келгенде сэу1рдщ сама- лындай анкылдаган ак пейш1мен актарылып, жаздай жадырайды. Катуланса, кантардьщ аязы ндай карып, Т ер к тей Kepi агады. Туа бггкен мшезге атаньщ ем1рдеп Heci6e улесш щ бал мен удай болганын косьщыз, калыпка калай сияр екен. Сол калыпка сыймайтын, озгеше жаратылысты жанмен riji табысып, сыйласып ж уретш дер де жай к к ш ер болмаса керек. Осындай 6ip адам - жазушы Нэбиден ага Эбуталиев. Сырттай Караганда ата ара- ласатындай анау айткандай ер екш ел т байкалмайды. Сонда да Нэбиден ага сэлем беруге, мерекелермен куттыктауга келгенде ата: «Оу, батыр бабам Адайдьщ урпагы, кел!» - деп жылы кабак танытып, жаксы кещлмен кабылдайды. Нэбиден аганьщ атамен бетпе-бет таныстыгы «С о ц и ал и ста Казакстан» газетш де icTen жургенде сухбат алганнан басталган екен. Кез келген тшпиш уна- та бермейтш, ашыла коймайтын атага Нэкецнщ анкылдак, бук- neci3 таза HneTi, жалтармай ойын ашьщ айтатыны, кыбыр-сыбыр майдалыгы жоктыгы унаган болуы керек. ...TycKi астьщ дастаркан мэз1рш жасап жатканымда есш тщ конырауы сылдырлады. Барып ашсам Нэбиден ага екен. «Сэле- мет пе, келш шырагым»-ды айта салып, эдеттепдей салдырлап сейлеп бердг - Мына 6ip сырткы Kipe6epicTepiH ылги каракеленке бола­ ды да турады, шамы жок па? Лифтщен шыгып 6ep i бурылганым сол ед1, алдымнан eKi б1рдей ит ш ыга келгенде шошып кегп м . Жетшпй кабатта негып журген иттер десем, артынан 6ip «мэтуш- ке» келе жатыр екен. Кершшерщ-ау деймш, - деп сырт кшмдерш шешкенше, соларды айтып улгердк 232

ЖЕТ1Л1К YFbl Мен элгшде гана ата мен Бэкенд1 аска шакырган болаты мын. Олар келгенде ага да eciic алдынан 6epi eTin едь Атага кос к лын усынып, «ассалауды» ауыз толтыра айтып, сэлемдесть Нэке нщ жацагы сездерш ата да ecTin калса керек: - Ей, Нэбиден! Мен сеш батыр баба Адайдьщ урпагы де дардай ет1п журсем, иттен коркып, уятка калдырдыц гой, - де куакы жузбен. Ага да тосылмады, б1рден жауап катты. - «Батырдан коркак туады» деуни ед1, соньщ 6ipi болармы Мына Бакытжан да ci3 сиякты емес, моп-момакан гой, - дедк А мырс eTin, муртын 6ip сипап койып, дастаркан басына отырд Мен imiMeH «тапкан екен аз момакан адамды, сырткы сипаты а л д а н б а ц ы з , оныц кандай жуас eKeHiH менен сурацыз, ж уге курык тимеген нагыз бас асауды мен айтып берешн» деп ойл дым. Нэбиден ага атаньщ касына жайгаса отырып жатып: - Айтса да, элп Ержан батыр коршбейд1 гой. 0 3 i керем сейлепш . Ана 6ip жолы келгешмде бет1ме карап турып, «аг ci3re мурт жараспайды» деп шалкамнан Tycipe жаздады, - деген бэр1м1з 6ip кулш алдык. Ага Ержанньщ эжесше кеткенш ecTireH оган арнап экелген шоколадын маган устатты. Ac 6ipa3 iininreH соц Нэбиден ага алдынан окыс шыккан и терд1 тагы есше алды. - Ойпырым-ай, HTTi «жет1 казынанын 6ipi» десек те, итпе 6ipre 6ip уйде калай турады екен? Ею б1рдей HTTi асыраганша, б жет1м баланы багып, сауабын алмай ма? - дед). «Орыс ойына келгенш ктейдЬ> деупп ед4 эжелер1м1з. Ит баласындай еркелетш, тумсыгынан сушп, багып-кагу орыстарды эдетшдей керш етш бурын. Каз1р каладагы казактар да ит жете Teygi сэнге айналдырып жатыр. Оларга айтты не, айтпады не, бшгендерш гстейдь Ата да бул такырыпка epiH ауырткысы келме ме, сезд! баска тустан бастады: - Жана сен «жет1 казына» деп калдьщ, оньщ не екенш 03i бшесщ бе? 2

Бабалар аманаты - Е-е, бшмегенде ше! Жуйрш ат, кыран бурит, кумай тазы, берен мылтьщ, какпан, алмас кездж, сулу эйел, - деп Нэбиден ага токтамай санап шыкты. - Сандырак! - дед1 ата. - Булар букш хальщка калай казына болады? Муны «ер ж т т т щ жет1казынасы» деп аныктап айту ке­ рек. Бул ер-азаматтын жеке басына, турм ы с-прш ш тне кажегп багалы дуниелерше байланысты айтылган. Жуйрш ат - ж т т т щ канаты. «Ат - ер канаты» дегендей, атсыз ж т т т щ куш каран болган. Кыран бурют - ж т т т щ алгырлыгы, 6ypin тусер куш- куаты. К ¥май тазы - сешм1, доска адал 6epiKTiri. Берен мылтьщ - оты, каЬары. Какпан - c e p ri, б1рсозд1 M9pTTiri. Алмас кездш - сусы, айбыны. Сулу эйел - елдщ бэрше сулу кайдан табыла бер- ciH, 6ipaK сулу болсын-болмасын, ол - ер-азаматтын артындагы камалы, отыньщ берекесг Сулу эйел дегенде тек бет керк1 емес, онын жан тазалыгы, акыл-парасатын айтканы. Бет1 жылтыраган ургаш ыньщ 69pi казынага жатпаса керек. С ездщ кыскасы, ер ж т т т щ басындагы осы жетеу1 тугел болса, таршылык кермейд1 депп бурынгылар. Булайша таркату казак халкыныц сонау 6ip кездеп eMip-TipininiK, турмыс-салттык касиетшен туындаган. EyriHri заман ж т т те р ш д е булар казынага жатпайды. Эр кезеннщ елшем1 сол OMipre сай болатыны занды. Жуйрш ат MiHin, кыран бурют устап, кумай тазы epTin, берен мылтьщ асынып, какпан бектер1п, KiceciHe кынга салган асыл кездш байланып журетш заман келмеске кеткен. Тарих болып калган. Ауылды жерлерде саятшыльщпен айналысатын б1рен-саран гана адамдар бар. Енд1 осы « ж т т т щ ж еп казынасымен» сабактас « ж т т т щ жет1 oHepi» дейгш де угым болган. Энпи, куйпн, акын, палуан, аншы, атбеп, кусбеп - казак осыньщ бэрш ер ж т т т щ басына Mice тутпай, « ж т т к е жет! онер де аз» депть Кердщдер ме, ер-азамат атына сай болуы упин ж тттерге кандай талап койып, мшдет жуктегенш, - деп ата сез in аяктады. Баганадан 6epi атаньщ аузына карап отырган Нэбиден ага: 234

ЖЕТ1Л1К - Бэуке, мынау айта журетш кер1м эцпм е болды-ау! Bi шешн б1рдецеш жаттап алып, ар жагына - тупказыгына уцш «бшем1з» деп купшед1 скенб1з. Тулгалык, б ш к т ш к деген осы жай сезден басталып ед1, - деп алган эсерш жасырмай айта ба ед1, ата бел in ж1бердк - Эй, журналистер-ай, асыра мактап, артык дэрштеуге э сщдер. Одан да маган сен мынаны айткын, неге инелжтей кат- да журесщ, элде келш дурыстап тамак 6epin, куте алмай жур - деп эцпм е ауанын мулде е з г е р т т ж1бердь Ke3iHe мактага жаратпайтын эдеп гой. - Бэуке, келш одзде кш э жок, ол байкустын мен дег шыгарга жаны белек. Менщ жаратылысым солай. BipaK, дэ айткандай, тыртиган арык емеспш гой, cinipfli, карулымын - ага куле жауап катты. - Дастарканды ездерщ жалгастыра берщдер, мен шайды к inieMiH, - деп ата бетш сипап, орнынан турды. Ата кеткен соц да ага мен Бэкец анау-мынауды сейлеп оты болатын. Bip кезде Нэбиден ага жулып алгандай окыс сурак ко - Бакытжан, менщ Жазушылар одагына калай еткешмд1 бш бе? - дедк Неге екенш кездерше кулю yftipiл1п, жуз! жадырап к - Жок, - деп Бэкец басын шайкады. - Ол - 6ip ерекше жагдай, еш ю м нщ басында болма болмайтын да уакига, - деп Нэкец эцпмеге юрюкенде «сонша не керемет екен» деп мен де кулак салдым. - Мен уш-терт ютабым шыккан соц Жазушылар одагына е етш йп берд1м. 0 зщ бшесщ, мушелшке ету оцай емес, ipiKTey ка Керек кагаздарын жинадым, 6ipaK ец 6ip маныздысы - Жазушь одагына бурыннан муше уш адамнан кепшдеме (рекоменда алу керек екен. Баскарма мушелерше ондай кагазды беруге т болмайды, катардагы жазушылар кепш болуы кажет. Жаз басым амандасып, сейлесш журетш каламгер таныстарым сурасам, бере салады деп ойлаппын гой. Сейтсем, киын киыны осы болды. Онсыз мушелжке кабылдамайды. Комиссия

Бабалар аманаты карайтын уакыты таяп калды. Будан калса, жарты жылдан аса тагы куту1м керек. Содан анадан сураймын, мынадан сураймын - эркайсысы эртур.ш сылтау айтады. Bipeyrcepi «кепшдеме беруге стажым жетпейд»> дещц, 6ipeynepi «ютабыцды окыган жокпын, шыгармашылыгьщмен таныс eMecniH» дещи, енд1 6ipeyi бар да емес, жок та емес, узын аркау, кен тусауга салып, алдаусыратады. Мен сол кезде «жазатын адамдарда 6ipiH-6ipi колдап-суйеуден ropi ш тарлы к, «ез1мде гана болса» деген кызганыш басым ба» деп калдым. Не дейсщ, эбден тауым шагылып, бет1м кайтып, енсем тусе бастаганда, кудайдьщ KyflipeTi, БэукенД1 ойыма алдым. «Не болса, сол болсын, азар болса, куып шыгар, жыгылсам, нардан жыгылайын» деп Бэукене келд1м. Бурын келш журген ушм болса да, eciKTiH алдында iuiKe ене алмай, катты кобалжыдым. Акыры Kipin Бэукене жагдайымды айтып ед1м, б1рден: «Жок!» - дедг Сонда да Kepi шегшбей, жыларман болып жалынып жатырмын: «Агатай, стзден баска барар жер, басар тауым калмады. Алматыда MeHi суйейтш эке-кокелер1м жок, саяк журген, тек ецбегш емшген адайдьщ 6ip баласымын. Менен элдекайда жас, элдекайда аз жазгандар Tipeyiin-TmeKinmepi болгандыктан ©Tin жатканы да OTipiK емес. 0 т е берсш гой, мен ешк1мге колденен келген емесшн. Айтарым болса, алдына келш, ашык айтамын. Мумкш сол да кедерп ме, б1лмейм1н. А гатай, ci3 демемесец!з таяныш таппай турмын...». Тагы талай iniTeri OKiHim, OTiHiui - бэрш араластырып Torin жатырмын. Bip кезде Бэукен ыныранып «ы-ы-ым» дед1 де: - Мен еш каш ан еш м м ге Ж азуш ылар одагына оту ymiH рекомендация 6epin KopreHiM жок. Ал берсем, етесщ! - дед1. М уны ест1ген соц мен1ц ошуге айналган у м т м жангандай болып жэне ж албары на бастап ед1м, колын сермеп токтатып тастады да: - Экел, кагазды! - дедь Сендерге - OTipiK, маган шын, коз1мнен жас шыга жаздады. Бэукен кагазды алды да, былай деп жазды. «Первому секретарю Союза писателей Казахстана Энверу Алимжанову 236

ЖЕТ1Л1К YFbl РЕКОМЕНДАЦИЯ: Прими этого дурака в Союз писателей. Если примешь, еще одним дураком станет больше. Баурджан Момышулы», - деп кол койып бердг.. Бакытжан кулюге какалып-шашалып жатыр, TinTi кояр емес. Нэбиден ага ту устап, тулпар мш гендей масаттана карап, 03i де мэз болып отыр. «Мыналардьщ eci дурыс па, неменеге сонша жетюш жатыр» деп ызам келдг - Ага, эзпнщз болар, - дед!м. - Ойбай-ау, кайдагы эзш, кудайдай шынымды айтып турмын... - Содан кешн не болды? - деп Бэкен кулккпн зорга тыйып, аганы тагы сезге тартты. - Содан Бэукене ракмет1мд1 жаудырып, Ж азушылар ода- гына таксилетш ж етпм . Комиссия отырысы эл! 6iTnenTi. Муше- л к к е откен б1рнешеуш «жу-жу»-дьщ астына алып, 6ip тобы «Ка- ламгерге» экетш барады. Ж упрш секретариатка барсам, толык болмагандыктан менщ документтер!мд1 калдырып койган екен. Соныц бэрш колтыктап, Бэукецнщ кепшдемесш косып, кабыл- дау комиссиясыньщ отырысы болып жаткан жерге Kipin бардым. Э рине, м енщ булай KipyiM тэрт1пке жатпайды. Б1рак баска амалым болмады. KeuiipiM сурап, тура Энуар Эл1мжановтыц езше Бэукенн1н жазганын устаттым. Энуар кагазга коз ЖYгipтiп, кып- кызыл болып булыгып кетт1. Сонда да дауыстап турып окып 6epin, кYлкiciнe ерш бердг Комиссия мушелер1 сусты, салмакты, «к1м жазушылыкка лайьщ, к1м жарамсыз» деп мэселе шеш1п отырган мыктылар гой, олардьщ барлыгы кыран-топан кулюге басты. Кайталап окытып кызык болды гой... - Ары карай не болды? - деп Бэкец кояр емес - Не болушы ед1, Ж азушылар одагыныц тарихында мундай ерекш е кепш деме кездеспеген гой, 6ip ауыздан мушел1кке кабылдандым. Энуар Бэукенн1н кагазын бел in алып, сейф1не салып койды. 237

Бабалар аманаты - Ага, - дед1м шыдам-тагатым таусылып, - ата туралы ел не- 6ip аныздар мен анекдоттарды ойдан шыгаратынына кулагымыз да, кез1м1з де у й р е н т кеткен. Халык ез1 жаксы керген адамын гана ацызга айналдырады. Оны тусшемш. B ip a K мына айтканы- нызга сене алар емеспш. Кызык ушш шыгарылган эцпме емес пе? Шын болганнын езшде, канша салмакты адам болса да, анандай сезге 6ip ыршып тусер едь Ci3 eui6ip ренж1мей, намыстанбай сол кагазды калай озгелерге керсегащз? - Бэукецнщ кутхана ушнде отырып, ол Kici туралы OTipiK айтып меш кара басып па, сенбесен жур, Ka3ip атанньщ ез аузы- нан естис1ц. Эрине, баска 6ipey солай деп жазса, каным басыма кетершер едь Ойбай-ау, оны Бэукен - Бауыржан Момышулы жазды гой, - де-е-еп Нэбиден ага Tin ri шалкып отыр. 03iHe дауа жок екен. Осы арада Бэкен сезге кшпкп. - Нэке, шындыгында, папамньщ элг1 рекомендациясына талай адамньщ eTi жарылар едь СНздщ ашуланудьщ орнына еш- 6ip арланбай апарып жариялауьщыз - менщше, бул - улкен ер- лш. Папамды кайдам, ал ci3 нагыз батыр екенс1з, - деп эуелетш экетть ...Бшмеймш, бул батырлык па, тэуекелдш пе, жжераздш пе, мактаныш па - ушкары тужырым жасагым келмейдк Bip жо- рамалымды eKimnici жокка шыгарып, сол эцпме кецшме 6ip турл1 сыймай турады. Мумкш уакыт ете келе тусшермш. *** Атаньщ кешеп «ж н п тщ жет1 казынасы», «ж т т т щ жет1 eH epi» туралы айткан шагын эцпмесшщ ар жагында тунбадай тунып жаткан талай дуние бар екеш айдан анык. Оньщ кезш калай ашу керек, атаны бул арнага калай буру керек, мэселе - сонда. Эри­ не, ата сураган сурагыцды, бшгщ келген дерекп жжтеп айтып, тусшд1рш бередь BipaK, e3i айткандай, «есекке мшудщ де e6i бар», ыцгайын, ретш келт1рмесец, «мазам жок», «кещл-хошым жок», «заукым жок» деген секшд1 тоскауылдарга прелесщ. Егер 238

ЖЕТ1Л1К YF кайтара сурап езеуресещ «Ш е л д щ масасы кусап ызылдам бар ары!» - деу атага тук те емес. Ондайдан кешн беттей алм болбырап каласьщ. Сондыктан сырын бшмеген судьщ т жерлерш эуел1 байкап K opin , сонынан 6 ip T e-6 ip T e баратын сак адамша эрекет ету керек. Ол юсшщ он кабагына шшу у андысын ацдап барып, ауызды апщан жен. Атанын «ауа райь байкаудьщ 6ip сылтауы бардай кершген. Бугшп газеттерд1 ке pin, белмесше келд1м. Карасам, кез1 жумулы, кезэйнеп мурнь карай сыргып кеткен екен. ¥йыктап жаткан адамды оятып алмай деп, Kepi бурылып акырын шыгып бара жатыр ед1м: - Кайда барасьщ? Bepi экелгш газеттерд1, - дедг Осы Kici кез1 жумулы болса да керетш сею лдг Ертел1 б кекешмде осылып журген ойымды «калай айтсам екен» деп бег берд1м. - Неменеге кипактап турсын? - дед1 кезйщрштщ устшен с карап. - Жа-а-ай, эншешн, мына ютапты керуге бола ма, соны рагым келш ед1, - деп атанын касындагы аласа устел ycTi жаткан кара мукабалы ютапка карадым. Муным енд1 шылп eTi каз1р гана кез1ме тускен сон аяк астынан тапкан амалым. кезэйнеп н шешш, ютап жакка 6ip карады да: - A -а, ол Нуртас Ондасыновтьщ ютабы гой. Оцдасынов - закстан екметш узак жылдар баскарган адам. ¥мытпасам, 1 жылдан 1951 жылга дешн еюмет басында отырды. Одан ке де ipi-ipi жауапты кызметтерд1 аткарган мемлекет жэне ког кайраткерг Алпысыншы жылдардьщ басында пенсияга шыгь гылыми жумыспен шугылданган. Ka3ip Москвада турады. Ос дан терт жыл бурын Алматыга жолы тускенде меш1здеп кел Откен-кеткенд1 кешнен козгап, кеп энпмелестш. Терт сагатт отырыппыз. Bip еюнетш1м, казактыц сондай тулгалы азамат дастаркан жайып куте алмаганым болды. Ойткеш Тайникам ауруханада жаткан. ¥йде Мекемтас екеум1з гана едж. Сонда мы кггапты колтанба жазып сыйлады. Мен де б1рнеше ютабым

Бабалар аманаты тарту eTTiM. Кайтып ол KiciMeH кездесудin сэт! туспедь Солай! А л мтапты кере 6epriH, - деп газеттерд! карауга KipicTi. Мен 6epi келш ютапты карай бастадым. «Арабша-казакша тусшд1рме сездш » деп аталады екен. «Казакстан» баспасынан 1969 жылы жарык KepinTi. IniKi бетше: «Батыр ш1м1з Бэукене! Отанынньщ бакыты y u i i H арыстан журегщ зенб1ректей дэшм согып, Жэкеннщ жасына келш, каламын пырактай жуйрж бо- луына тшектес кэмина аган Н.Ондасынов. 31.10.70», - деп эдем1 9pi тузу эрштермен тшек жазыпты. Тек «кэм ина» деген сезге тусшбед1м. Ютапты ашып: «Тш дщ касиетш айтып жетмзу киын. Тш - адамга гана б1ткен ырыс. Тш аз адамзат когамы eMip суре алмаган болар едЬ>, - деп басталатын Kipicne сезш тугел окып шыктым. Оны Нуртас ата ез1 келйгпрш жазыпты. Сездш араб жэне казак­ ша эрштермен бершген. Парактап караганымда бул эншешн Ti- зшген сездж емес, Абай, Жамбыл, 1.Жансупров, С.Торайгыров, О.Шипин, тагы баскалардын елец шумактарымен ерыгенш байкадым. Атуст1 журд1м-бардым карай салатын жещл дуние eMecTiri кершш тур. Осы кезде асуйге кара кофесш iiuyre Бэкен келдь Атадан мен сурай алмайтынды сурайтын, мен жетюзе алмаганды жетюзетш адам осы екеш eciMe енд1 тускендей куанып кетпм. Эйтсе де, «каска айгырдыц кулыны каска тумаса да, тебел туады» демекпп, бул да ыгьща онай жыгыла коймайды. - Баха! - деп токтап калдым. Ce6e6i мен жубайымды булай атамайтынмын. Ол атаньщ баласына MempiMi тускенде анда- санда айтатын «айналайыны» едк Оньщ устше дауысым тым жалынышты 9pi тэттшеу шьщты. - Не булд1рдщ? -дегеш, бет1ме кумэндана карап. - Ештеце бувдргешм жок. Неге олай ойлайсыц? - Булд1рмесец неменеге «Баха-а-а» деп майысып турсын? - деп кайдагыны айтып Kerri. Тусшд1рмесем болмас. - Саган eTmiiu айтайын деп ед1м. Кеше «ж етш к угы м» туралы езщ де естщщ гой. Ол - тамшы гана. Ар жагында улкен эцпменщ 240

ЖЕТ1Л1К Vfbl кулагы KepiHin тур. Мен оны атадан етш удщ ретш келт1ре ал мадым. Бет1мд1 кайтарып тастай ма деп тартындым. Сенщ жеш белек, атага батылсьщ. «Жетйпк угымга» бастайтын 6ip буранд тапшы, - деп киылып сурадым. «М ынау неменеге сонша у з д т отыр» дегендей бет1ме карап: - Керем1з, - деп еюушты жауап бердь Кейде мен атага ойымды жукалап жетюзуге тырыссам, бу тура тартып, тшш шдтмен атаньщ сайтанына тиш, «сыбага» жей дг Кейде бэсендеп Kimipefle салып, уысына туспей кетстш де эдет бар. «Агаш тьщ бутагы айыр болса да, тамыры - 6ip», 3Keci гой маган Караганда кай кырынан келуд1 жаксы бшедк Кешю астан сон Бэкеннщ ата жакка Kipin бара жатканы корд1м. Кореем де артынан б1рден бармадым. Арага уакыт салы KipceM, ата жастыкка шынтактап, баласын тындап жатыр екен 0HriMeHiH неден басталганын бшмеймш, лып етш отыра калып созге кулак турд1м. Bip жаксы жер1, Бэкен казакша сейлеп отыр. - Элем халыктарыныц барлыгында коне дэу1рден 6epi жет: саны касиегп саналады. Эр хальщтын турмыс-салтында, дшшде мифологиясында, мейрамдарында жет1 саны белгш1 6ip символ- дьщ угымда унем1 колданылады. Алуан турл1 улт-хальщтардыц ойшылдары жетшщ купия сырын тынбай 1здеп, зерттеулер жа­ саган. Айтальщ, Пифагордьщ тылсым сандар туралы йимшде жет1 саны жайлы, онын купия астары жайлы талдап жазылган. А л Пифагор Иса пайгамбардан 600 жыл бурын OMip сурген. Жас кезшде Мысыр жрецтершен 23 жыл окып, бш1м алып, содан кешн гана елше оралган. Папа, «жрецтЬ> казакша калай атайды? - «А бы з» деп атайды. Ары карай сезщд) жалгастыргын, - дед1 ата. - Сандардьщ тылсым магынасын ашу ете кажет екенш каз1р Батые Еуропа, Америка галымдары мойындап отыр. TinTi кудай- га сенбейтш социалиста мемлекеттердщ гылымы да амалсыз- дан бет буруда. Ce6e6i «сандардьщ кайталанатын циклдары - кез- дейсоктьщ» деген niKip бул кунде жалган болып калган. Жет1 241

Бабалар аманаты - гарыштьщ тэртш, оны айдьщ жет1 циклымен жет1 планета аньщтайтындыгы айтылып жур. Барльщ дшде осы жулдызды жет1 саны кудайдьщ кущрет1мен байланыста екенш айтылады. Кене Мысырда жетшк сан - мэнп ем1рдщ белгкп. Байыргы Иран- да митра дшшде адам кэмелетке толганда жет1 сыннан мш дета турде ететшш керсетедг Индияда да будданьщ жет1 касиеп ерекше аталады. Ундютер уйленгенде жет1 рет отты айналып, жет1 тшек тшейд1. Иудаизмде жет1 мейрам бар. Кудай жаратылысты жет1 кунде жараткан. Исламда дуние - жет1 жерден, жет1 тещзден, жет1 кабат аспаннан турады, пешштщ жет1 какпасы, тозактыц жет1 сатысы бар, кажыльщка барганда Кагбаны жет1 рет айналады делш едь Кене грек дэу1ршде олардьщ Аполон кудайы айдьщ жетшпй кун1 дуниеге келгенш, оньщ музыка аспабы - арфаныц жен iineKTi екеш айтылады. Б1здщ эрадан 2500 жыл бурын eMip сурген Шумер мемлекетшш улы патшасы Лугуланиемунд Адаба каласында эйел кудайы Нинтуга арнап храм салган. Ол храмныц жет1 какпасы, жет1 eciri болган. Храм ашылганда оны жет1 рет адыраспанмен аластап, жет1 бука, жет1 кой курбандьщ шалган. Парсыларда жет1 шайтанга карсы туратын жет1 ncpiiiJTe бар жэне рухани таза жандардьщ жет1 панасы бар, ал тозак жет1 кабат жердщ астындагы элемде екенш айтады. Арабтардьщ кене аныздарында «ж еп nepiniTe кунд1 кармен, музбен суытып турады, эйтпесе жер ертешп кетед1, жет1 мын nepiniTe азанда кущц каращы тунектен куш салып шыгарады» делшген. Жет1мен байланысты неше турл1 таным-наным угымдар барльщ хальщтарда осылай кептеп кездеседк Эцпме - аныздарда емес, жен саныньщ барльщ елдерде жш кайталануында. Б1здщ казакта да жетшш угым молынан ушырасады. Дшдердщ барлыгында «жет1 кабат кек» деген тусш ж бар, ягни жет1 саны жет1 планетамен тылсым байланыста. Жет1 саны гарыштьщ планеталардан туган сан екенше кене замандарда-ак кумэнданбаган. Жулдыздарды космос элемшщ кез1 де, куип де деп есептеген. «Ж е п - рухани элемнщ саны жэне Жаратушы 242

ЖЕТ1Л1К V иенщ дуние сырларын ашуга берген ю л т api жетийк уакыт KeHicTiKTi баскарушы куш» делшген. Осыдан уш мьщ жыл бу Вавилон абыздары жет1 кундш аптаны ойлап шыгарган екен. С «эр кунд1 6ip кудай баскарады» деп уккан. Кудай дегенде планеталар. Вавилонша Кун кудайы - Шамаш, ай кудайы - аспан - Шамму. А л Шамме деген - планета. Сонымен, кун аспан шырактарыньщ атымен аталган. Eipiimii кун - Шамаш, я Кун кун1, екшпп кун - Ай, ары карай Марс куш, Меркурий к Юпитер кун1, Венера куш, Сатурн куш. Абыздар шыгарган угым дуниежузшщ кептеген хальщтарына тарап, салтка айнал кундел1кп колданыс тшше енген. Санскрит Tmi мен коне па тшдершде 6ip - ека, ею - ду, уш - срги, терт - шар, бес - нан алты - алтан. Mi не, осыдан келш, еюшамму - жексенбк душам дуйсенбк сргишамму - сейсенб1, шаршамму - сэрсенб!, паджша - бейсенб1, алтаншамму - жума, бэршщ жиынтыгы шамму - с шыккан. Шамму деген аспан екен. Ундштандагы хиндитшдг кун аттарын каз1рдщ езшде жеи планетанын атымен атайды. А л астрономия гылымында аспанды жет1 кабатка бел Атмосфера, тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосф экзосфера, ионосфера. Гылыми дэлел бойынша, жетшпп каб ионосферадан б1рде-б1р Tipi организм ары ете алмайды екен. жагы адамзатка купия, тек Жаратушы б1лед1 оны. Жалпы, >: санымен байланысты бук1л адамдарга ортак нэрселер бар. Со 6ipi жаратылыспен 6ipre келген жет1 бояу, ягни жет! туе - ак, к Кызыл, жасыл, кек, сары, коныр. А л калган тустер - осылар арасындагы желл тустен туындайтын эртурл1 рендер. Табигатт жет1 дыбыс - музыкадагы жет1 нота. Элемнщ жет1 керемет1 - X Артемиды в Эфесе, Мавзолей в Галикарнасе, Зевс Олимпийс - скульптор Фидий, Колосс Родосский, Маяк в Александр Египедские пирамиды и Сфинкс, Висячие сады Семирами Вавилоне. Казакшасын бшмеген сон орысша айтып жатырм BipaK бул - антикальщ дэу1рдег! жет1 керемет. Одан кей1нг1л ерте заманнан жеткен жет1 керемет - Египет пирамидала

Бабалар аманаты Индиядагы Тэж-Махал, бул - Бабурдьщ урпагы uiah Джаханнын суш кп жубайы Мумтазга арнап салгызган ескертюш KeceHeci, Улы Кытай корганы, Колизей - Италия астанасы Римдеп ете кене замандагы гладиаторлык сайыс ететш жер, Мачу-Пикчу - Оцтустш Америкадагы Мая тайпасыныц касиети api гажайып каласы, Петра - Иорданиядагы ерекше кала, Бразилияныц Рио-де- Жанейро каласындагы Христа искупителя статуясы, Чичен-Ица - Перудагы ацтектердщ киел1 саналатын каласы. Эрине, Ka3ipri заманда He6ip кереметтер бар гой, 6ipaK мыналар - мьщдаган жыл бурын керемет аталгандар. Содан кешн 6i3 енер дегенд1 баскаша айтып, баскаша тусшем1з. А л коне дэу1рде тэуелс1з жен енерге - грамматика, арифметика, геометрия, астрономия, логика, музыка, риторика, мше, осыларды жаткызыпты. Орыстар «семь смертных грехов» дегенд1 гнев - ашу, жадность - сарандык, зависть - кызганыш, абжорство - мешкейлш, похоть - эйелкумарлык, гордыня -менмендж, лень - жалкаулык деп тусшд1редг Жет1мен байланысты макалдары одан да кеп, мысалы, «С ем ь бед, один ответ», «Семеро одного не ждут», «С ем ь раз отмерь, один раз отрежь», « У семи нянек дитя без глаз», «Семи смертям не бывать, а одной не миновать», «Д ля любимого семь верст не околица», тагы баска. Б1зде де мундай макалдардыц тур-тур1 бар гой. Егер зержпесецдер, «Шыгыстыц жет! жулдызы» туралы айтып берешн, кеп емес, эрине, - деди Бэкец экесш сезге тартып, эцпме козгаймын деп отырып ез1 де 6ipa3 жерге кетш калды. Байкаймын, енд1 кыза бастаган секщщ. Орысша-казакшасын араластыра талай кызыкты деректерд1 айтты. Атаны кайдам, ез1м бурын бшмейтш, бше журсец артыгы жок, кайта ойлауга жетелейтш маглуматтарга каныктым. Ата эл1 эцг1меге араласкан жок, басын изегеш болмаса, тек тыцдап унс1з отыр. Баласыныц жацагы «айтып берешн бе» дегенше: - Айткын. Тыцдайык, - деп кыска жауап катты. - Айтса да, кене Ш ыгыста ерекшелейтш жет1 езен бар. Олар - Нш, Тигр, Евфрат, Оке, Жаксартез, Арказ жэне Инд. Енд1 244

ЖЕТ1Л1К Heri3ri эцг1мемд1 айтайын. «Ш ыгыстьщ жет1 жулдызы» дег Фирдоуси, Низами, Физули, Саади, Хафиз, Жами, Рудаки. гулама шайырлар ДYHиeжYзiнiн барлык тшдерше дерлж а рылган. Шыгыс елдерш былай койганда, Батые халыктары тшше баягыда-ак кепиршген. А л орыстар кебшесе Батые аударды, эрине, тшелей тупнускадан да алынгандары бар. Г сол орыстардан окыдым. А л 61зд1к казактарда, бурынгы зама бшмеймш, каз1р бул улы акындардьщ шыгармалары эл1 тарамаган. Тек Турмагамбет ата 1зтшеуов аударган Фирдоуси «Ш аЬнамасы» болмаса... Мумкш алдагы уакытта колга алы Енд1 шамам келгенше «Ш ы гы с жулдыздарыньщ» эркайсыс кыскаша гана токталайын. Фирдоуси Эбшкасым - Абул Касым Мэнсур ибн Ха Фирдоуси тэжш жэне парсы эдебиетшщ классип. Хорасанньщ каласында кедейленген отбасында дуниеге келген. Элемге эй «ШаЬнаманы» жазган улы акын. «Ш аЬнама» eKi жолдык ал мын бэшттен турады. Дастанда Иран елiмен 6ipre Туран елш 1 тарихы камтылгандьщтан, TypKi халыктары ушш бул ете кун ецбек болып саналады. Низами Гэнжеви — 1лияс Ж усш улы. Эз1рбайжан акы Парсы тшшде жазган. Ол - жай карапайым устаньщ баласы. Гэ каласында eMip cypin, сонда кайтыс болган. Онын шыгармала букш элем тшдерше аударылган деуге болады. Оныц «Ьам деген курамында eKi жолдьщ отыз мьщ бэшттен туратын дастаны бары белгш г «Купиялар коймасы», «Хасроу-Шыры «Л эй л ь М э н ж у н », «Ж е п ару», «Ескенд1рнаме» тагы да ба шыгармалары бар. Физули Мухамед Сулейменулы - Эз1рбайжаннын улы акы Ирактьщ Кербела каласында туган. Ол шыгармаларында хальщт камын кеп жазган. Оньщ уш диваны, ягни жинагы акынга ул абырой-атак экелген. Еазал, рубаи, касида жанрында эз1рбайж араб, парсы тшдершде жазган. Физулидщ «Ринд-Захид», «Сихха Мараз», «Бэнг-у- Бэдэ», «Схбат-ул-асмар», «ЛэйльМ эж нун» c c k i шыгармалары бар.

Бабалар аманаты Саади Муслихиддин - казактар оны Сагади деп атай бередк Ол - тек Иран мен Тэжжтщ гана емес, дуниежузше ортак болып кеткен ерекше акын. Оньщ OMipi сапар жолында еткен деуге бо­ лады. Дуниеш кеп шарлатан. «Гулю тан», «Б устан» дастандары элемге кен тараган. Сол секшд1 касида жинактары да мол. НегЫн- де, Саади - карапайым енбек адамдарын сыйлауга, батырльщ пен тез1мд1 дэрштеп, жауыздыкка карсы шыккан адам. Хафиздщ шын аты Шамсиддин Мухамед. Ширазда дуниеге келген. Парсыныц улы шайыры. Еазалдары сулулыкка, жан мен ойдын бостандыгына, сананыц заттан тэуелс1зденуше, адам- гершшжке багытталган. Хафиз езше Омар Ьаямды устаз eTin, кеп эсер алган. Хафиз сопыльщ ш1мд1 жете менгерген. EipaK дшнщ катал зандары мен кагидаларына, эртурл1 тыйымдарына карсы болган. Олардьщ кепш ш тн Алланьщ буйрыгы деп жерде- ri адамдардыд шыгарып алганын эшкерелеген. Хафиз «иман - адамньщ журегшде» деген кагиданы устанган. Жэми - Эбд1рахман Нураддин бен-Ахмет. Парсы мен тэжжтщ улы акыны. Кеогам кайраткерь Сопыльщ Ш м д! жете мецгерген. Дэyipiштiк жол устап, дуниеконыздьщтан, пендешшжтен таза- рып, санасы сэулеленген адам. Жузден аса сопыльщ жэне гылыми шыгармалар жазган. Оньщ 1шшде «Эулиелермен достьщ сама- л ы » деген ютабында 604 атакты сопыньщ ем1рбаяны жазылган. «Бахаристан», жет1 дастан - «ж етш ш у гы м » деген керемет шыгарманы дуниеге келирген. Жэмидщ каламынан будан баска да уш диван, ягни жинак газал, рубаи шьщкан. Рудаки Абуабдуллах Дафар - тэжж пен парсы эдебиетшщ Орта гасырдагы Heri3iH калаушы. Bipa3 уакыт саманидтердщ патша сарайында eMip cypin, кешн кудалауга тусш, сарайдан кеткен. Ол эдшетыз билжке ашьщтан-ашьщ карсы шыккан, ез туындыларын- да соны айткан. Оныц «Кэршжтщ касидасы», «М ать вина» тагы баска шыгармалары бар. Рудаки парсы поэзиясыныц атасы са- налады. Оньщ кырьщ мьщ елещ мен б1рнеше дастаны куш бугшге дешн окылады. Мше, «Шыгыстьщ жет1 жулдызы» туралы кыскаша 246

ЖЕТ1Л1К YF мэл1мет - осы. Егер жулдыздарды ip iK T ey менщ ерюмде бол алдымен Омар Ьаямды атар ед1м. Ол - тек акын гана емес, гаж математик, жулдызшы, элем зерттеупи галым. Сопылык ш1м керемет улы устазы. Б1зде устазды мугал1ммен шатастырады. Кал айтсам екен, мугал1м сауат ашып, сабак уйретед1, ал устаз руха miM бередг Жулдыздардьщ ортасынан ойып орын алатын та 6ip адам - Жалаладдин Руми. Оныц жазгандары таза адамг шшкке гана багытталган. Руми - сопылыктьщ Маулавия агым курып, соны баскарган эулие адам. Ол KiciHiH Ka6ipi Туркиян Кония каласында, каз1р сол жерге дуниежузшен адамдар арна барып, зиярат етед1 екен. Бурын ертеде Шыгыс акындарын бэр1 елецдерш парсы тшшде жазган. Парсы Tmi булактыц сы дырындай кулакка жагымды, ерекше эуезд1 деп саналган. Па сыша жазу сол 6ip замандарда эбден калыптаскан ереже, зан с кицц болган. Оз ана тшдерше кешнп дэу1рде гана аударылг ©збектерде алгаш рет ана тшшде елен жазып, парсылык «модан бузган акын - Эл1шер Науаи. Бгздщ Абай - Абай ата Шыгыст улы акындарынын жазганыньщ барлыгын дерлш бшген дей Егер ол Kici де парсы тшшде жазган болса, анау жулдыздардьщ К ортасында журер едг К¥Дай сактап, казактьщ мандайына езш ешпес жулдызын буйыртыпты. Абайсыз казак эдебиетш кез елестету киын. MiHe, осылай, - деп Бэкец сезш тамамдады. Bip сэт жым-жырт ушлздж орнады. Ата м1з бакпай балась ьщтият тыцдады. Эзшдесе де, «балбес» деген улынан бугшгщ эцпме естим1н деп кутпед1 ме, ещнде тацыркау табы бар. А л м 1штей «бэлесш-ай» деп кызьщтым да, кызгандым да. Эйтсе де, ер сауаттанып, кеп окыган угымтал зерекпгш мойындамаска шар жок. - Уи-й, езщ суцгыласыц гой! - Аткан октай зу етш бул сезд аузымнан калай шыгып кеткенш, сенсещздер, мулде байкам калдым. - Пах! Саган не дер1мд1 бшмей отыр ед1м, келшшегщ мен бурын бага берд!! - Ата осыны айтканда ушып турып, есшке кар 2