З.Ахметова "Бабалар аманаты"

Бабалар аманаты - 0 зщ хат жазасыц ба? - Бурын кеп жазатынмын, каз1р сирек. Хат жазганш а теле- фонмен сейлесе саламын. Маган ьщгайлысы - сол. - Хат пен телефон 6ipiH-6ipi алмастыра алмайды. Ал, жарай- ды, муны коя турайык... Баланы кара танып, spin бшгеннен бастап, сэлем хат жазуга дагдыландырган жон. Аман-саульщ бшд1ретш бес-алты ауыз сезден бастап, 6ipTe-6ipTe ой тушп, сез жуптауга уйретш , колын yHeMi машьщтандыра берсе, кешн есейгенде «не жазам, калай жазам» деп жутап, тыгырыкка т1релмейтш болады. Бул да - тэрбие талгамы. Мундай эдетп жасынан уйренген бала ешкашан сэлем карызын мойнына жуктемейтш болады. Хат алмайтын адам сирек шыгар, алайда соны кунттап, сыйга- сый керсетш, жауап жазатындар екш щ 6ipi емес. Кецш белш, уакытын киып, ак ниетш бшд1рш, езще сэлем хат жолдаган адам­ га кеппкпрмей жауап беру - адамдьщ касиет. Сонымен 6ip re Kici epeciHiH елшемш, мэдениетш керсетедь 0м1рде не болмайды, адам т1ршш1гшдеп кайгы-куаныш - алма-кезек келш жататын табиги кубылыс. Куанышты асып-тасып, шашудай шашып ха­ бар беру орынды. Ал кайгыны не тосыннан келген жаманатты э дегеннен айкайлатып жазу - женс1здш. Кандай киын жагдай болса да, TiriciH жаткыза жеткпстш сез табу керек. Хатты окитын адамньщ ет журект1 пенде екенш ескерш, б1рден соккы болып тимейтшдей жуйел! сез желЫмен кецшш демей отырып, жатык оралымды хат жазу да - адамгершшк. Сэлем хат жайлы сез козгаганда казактьщ елецмен хат жазу дэстурш ерекше атамаска болмайды. Акынжанды халкымыз айтар ойын сулу жырмен комксрш, кандай такырыпты болсын накыш- ты елец жолдарына сыйгызган. Бул дэстур жш болмаганымен эл! де узшмей келедй влецмен сэлем хат жазуды гашьщтык сушс- пенш шш сез1мдермен байланыстыра карайтындар бар. Бул - 01ржакты niKip. Рас, махаббат сырын, алып-ушкан журек отыньщ жалынын еленнтн к у гп р ет кунпмен жетюзу ертеден кец таралга- 148

с е з АНАСЫ - С 6 ЛЕ1 ны шындьщ. Халкымыздыц ауыз эдебиетшде, жазба одебист) Н/г махаббат хаттарыныц талай тамаша улгшер1 сакталган. Алайд] елецмен хат жазу тек гашыктарга гана тэн емес. Экенщ - балаг; баланьщ - ата-анага, аганыц - карындаска, курбы-курдастардьп сыйлас адамдардыц езара еленмен хат жазуы да молынан кездесед Бул да - ултты к касиепм1здщ тагы 6ip кыры. Баска хальщтар! Караганда казакка елец-хат жазу жецш api табнгатына жакын, деп ата сезш догарып, темею тутатты. Ойланып, есше 6ip нэрсе! Tycipin отырган сыцайы бар. - 1943 жылы ш ш де айында мен м айданда жургенде Кал! бек Куанышбаевтан елецмен жазылган хат алдым. Сен ол KiciHi и м екенш бшесщ бе? - деп маган сураулы жузбен карады. Ос ата да кызык, казактын атакты 6ipTyap онер иесш бшмей кар басып па?! - Орине, бш емш. Ол Kici СССР Хальщ артжп, СССР Meiv лeкeттiк сыйлыгынын лауреаты... - деп бастырмалатып келе жаты ед1м, ceзiмдi белш: - Калекеннщ хаты «Сэлем» деп басталыпты: Жазамын дугай сэлем Бауыржанга, К,ас душпан кайратыца калды тацга. Сан батыр ерте кезде еткен талай, Бул ерлш 6iTe бермес spoip жанга. Кек тем1р, болат курыш курсанып ап, КаИарынды керсеттщ карсы жауга. Кунд1 куптеп, ойды аялап, тарту кылса, Жеткенше максатына берме сауга. Калын казак халкынын кеп Tuicri, Алапатьщ ерлей 6epciH аскар тауга. Канша батыр кашаннан ш ыккан елм13, Сендердей ер шьщканга сансыз тэуба! Ъ ш ыл

Бабалар аманаты Абыройыц, айдыныц Ьом енерщ, Жеткшшегщ жетшсш уксап бауга. Ел журеп елжлреп сендерде тур, Бауыржан, айналайын, аман боп жур. Бауырыц Калибек. 1943 жыл, шшде. Осы хатка кепйюлрмей мен де елецмен жауап жаздым. Ол былай болып келедь Калибек ага! Ассалаумагалайкум, Калибекке! Агасыз жан-журегш киган кепке. Хатыцыз он алты жол kcjiin жеги, Майданда журген солдат Бауыржанга. Куанып, хатьщызга кетам жайнап, 1ппмнен айттым алгыс «агатайлап». Душпанмен жагаласып журген кезде, Жалгыз сез «бауырым» деген - улкен кайрат. Ежелден ер тшеп - ел тшеп, Адал ул ер боп туса, ел Tiperi. Кол жайып, шын ниетпен берген бата, Шаршаган жауынгерге бел Tiperi. Kepin отырсьщ, Калекец екеум1здщ акындыгымыз шамалы. Алайда акынжанды казактьщ баласымыз. Ен бастысы, аганыц - mire, ш шщ агага деген ьщ ы лас-пейт, шынайы тшеп. Бул елен- хаттарды мен саган мысал ретшде айтып отырмын. «Жаксыньщ жаксы деген аты калар, жатталып жазып кеткен хаты калар» дегендей, елге ортак жаксы адамдардан калган хаттардьщ ертен кененщ кeзiндeй, асылдьщ журнагындай, келешек урпактьщ тэрбие бастауларына типзер оц багыттары, жагымды acepi болатынына сенемш. 150

сез а н а с ы - сел «Хат жазу - жарты дидар» дегад халкымыз. Шындыгын досыцнан не жанашыр жакыньщнан хат келгенде оньщ жуз кергендей, унш еси ген д ей сез1м пайда болады. Дуние шек болганымен адам OMipi шектеул1 EuiKiHiH куйрыгындай 6ip т там, тым кыска. Сол келте гумырда езщд1 eciHe алып хат жазаты ез1н сагы ны п сэлем жолдайтын кимасын болганы, тусш г пендеге ол да - 6ip бакыт. Дуние - м эцп , 6ipaK ©Mip - откш Осыны 6apiMi3 бшем1з. Бше тура эркайсысымыздыц колымызд киындьщсыз келетш карапайым адамдык карым-катынасть кад1рше жете бермейм!з. Адамга жаксыльщ icTey дегешм1з . реудщ басына байлык T orin беру емес. Жаксыльщтыц улке Kirnici болмайды. Кол кусырып ыкыласты сэлем беруден, умытп сэлем жолдаудан, мешр1мд1 сэлем хаттан, еске алып сэлемде жчберуден жаксыльщ олшемдер( коршедй Сонымен, сэлем жайлы уздйс-создьщ бшгешмдо айтып бердг Бэрш тугел камтыдым демеймш. Казакстанныц эр аймагын мен бшмейтш баска да турлер1 болуы мумюн. Казактьщ салт-дэ тур, эдет-гурыптарында улкен ауытку болмаганымен эр ещрд езш е тэн озгешел1ктер1 бар. Ол - занды кубылыс. Ойткеш каз халкы тарих жолында томага-туйьщ OMip сурген жок- Э ртур халыктармен шекаралас, кернй-консылас прш ш ш eTTi. Олард ештеце жугыспады деп Kecin айта алмайсьщ. Содан кешн, таудьщ ез1не тэн киясы болатыны сеюлд1, эр олкенщ жер жагдай табигаты, соган орай нрш ипк урдктер1 адамньщ санасына, эде дагдысына, TinTi кш м улгшер1 мен там ак турлерш е деш н танбасын, i3iH салады. Оны ескермей, тусшбестен «б1здщ жакт Ki дурыс, ceHiKi - бурые» деп айтуга еш ю мнщ какысы жок. О - надандьщ. ¥лыстык-рульщ санадан котершш, 6ipTyTac ултты децгейден карасан, сол озгеш елш тердщ бэр1 - казактш ь Он баска улт жасап берген жок, казак калыптастырган, казак па даланган. Олай болса, «ала койды боле кырьщпай» «бул - 6i3fli к а з а к т т » деп ауыз толтыру 6ip уыс аз казакка ауадай кажет, деп ата элденеш eciHe туЫргендей токтап калды да, - осыган ора

Бабалар аманаты eciMe 6ip нэрсе Tycin KeTTi, - деп ары карай сезш жалгастырып экетть - Ана 6ip жылы Капал-Арасанда емделш демалдым. Ме- н1н келгешмд1 ecTin конакка шакыруш ылар кебейдь Емделуге келген сон дауаланып тыныш жату керек деп, ниеттерше ракмет айтып, ешк1мге бармадым. BipeyiHe барсам 6ipeyi жаратпады деп ренжш калуы MyMKiH. Енд1 булар сыбага экеле бастады. Менщ не жеп, не iuieTmiMAi езщ де бшесщ, алайда алдьща экелш турган дэмнен бас тартуга тагы болмайды. Сол жерде айналамда демалып жаткандармен белгсуге тура келдь Bip Kyui кейш келген уш-терт демалушы ж ш ттер сэлем беруге бас сукты. Сол арада Kepnii кол- хоздан 6ip кария уй imiMeH артыны п-тарты ны п сыбага экелдь Улкен шар табакта бас, кос жамбас, жшжтерк субе, кабыргалармен коса кырылган аппак карыннан 6ip жапырак, 6ip орам жургем де болды. Жургем дегенпщ не екенш бшесщ бе? - Бшмегенде. Ол - койдьщ ток inieri. Тазалап жуып, майын iniiHe каратып айналдырып, шаш кусатып еред1. Жургем деген сол, - деп атанын алдында 6ip мактанып калдым. Ата сурауын сураса да, менщ жауабыма муктаж болып отырган жок. Э нпме айтканда арасында окыс сурак койып, сезге катыстыратын эдеп. - Содан менщ касы мдагы ж т т т е р кетпек болып efli, коз- галтпай отыргызып, дэмге караттым. Сыбага экелгендер де, сы­ бага жегендер де арка-жарка хош кецшмен разы болып тарасты. KeinKiciH таза ауа жутайын деп баяу басып, серуендеп жур ед!м, элгш деп ж т т т е р д щ 6ipeyi, ж ш т дегеш мнщ e3i - елущ eHcepin калган москал адам, сол касыма epin, ананы-мынаны айтып, 6ipa3 кыдырдык та, саяга келin отырдьщ. Сонда эл п я н г т м : - Бэуке, багана байкадьщыз ба, жок па, б1здщ Жамбылда epci кершетш нэрсе болды. Мына наймандар бас, жамбаспен коса, бала- шага, катын-калаш жейтш пнек-карын экеп, уят жасады, - демес! бар ма?! - Ей, басы бар койдьщ inieK-карны болмаушы ма ед1? Егер бше бшсец, ол - малдьщ нагыз витамин! кеп жер1 Содан кешн 152

С03 АНАСЫ - С неге сенщ ж ерщ дш дурыс болуы керек, эр елдщ калыптаска эдет-дагдысы бар. Олар таза ниетпен, сый кощлмен курметтеп, экелш отыр, -деп адам кусап туспвдрш жатсам: - Бэуке, калай десещ з де, булар казактьщ салтын бу белден басты, - дейд1 бей былш етпей. Багана гана колын са езушен май агып, тьщкнып тойып ед1, енд1 мына оттап отырган шыдамай кетпм. - Пошел вон, дурак! Белден басканды керсетешн, - деп белш ен таягыммен 6ip перд1м. Ko3i бакырайып, «6ipey к калмады ма» дегендей жан-жагына алактай карап, тайып ту Содан мен кеткенше келмс туспедг Yn-улкен адамньщ атадан таяк жеп зытып бара жатк елестеп, epiKci3 кулд1м. - Багана айтканымдай, езш бшетш сэлем турлерш айтты деп ата бастапкы такырыпка кайта бурылды. - Ал сэлемнщ i3 6ip Typi - келш сэлемш айтпаймын. Кунде азанда сэлем сала адамга оны тэптшггеп айтудыц кажей жок. Тек, жаткан жер! жа болсын, Мэлике кудагнга ракмет! - деп анамды еске алганда к боталап шыга келд1. - KefiiHri кезде езщ ж ылацкы болып KeTincin. Бул эдет койгын. Bipey-Mipey корсе, «Момышулдары мына байкусты а тап жур екен» деп калады. Одан да маган шай экелг1н. Эн айтамын деп, тамагым кургады. - Kasip, ата, - деп асуйге кеплм. Ата 6ip кесе шайды асьщпай iu m де, пняланы устелге ко жатып: - Б1рдеце айткьщ кеп отыр ма? - деп сурады. Атаны тагы с тартпак болып, 6ip сойлемд] т!л1мн1ц ушына 1л1нд1р1п отырга рас efli. - Сэлем туралы айтылган энг1мелер кандидаттык дне тацияга коржын болды, - дед1м. - Диссертация дейсщ бе? Ы-ы-ым... Диссертация жазып, дидаттьщ коргайтындар бурын е п т м айтпаган, айтса да ту

Бабалар аманаты жетюзш каза алмаган 6ip гылыми жацалык ашуы керек. Мен айт­ кан эцпмеде ешкандай гылыми жацалык жок. Бурыннан келе жат­ кан хальщта барды кайталадым. ¥мытылып колданыстан шыгып калгандарын, кемескшешп бара жаткандарын жацгыртып, саган эдеш жадында устасын деп эцпмеледш. Мен айткан сэлем жайлы эцпмелерд! казактыц к о т л керген кенекез кэр] кулак кез келген кариясы сейлеп бере алады. Ойткеш хальщ казынасы кепке ортак. Оган жеке-дара иелж eTin, ешк^м автор бола алмайды. «Муны мен айткам, сен неге айтасыц» деп аузын кисайта алмайды. Тек эрюм эр децгейде, spiypjii мэнермен езгеге жетюзедь Дэстур жалгастыгы дегеш мп де сол - 6ipiHeH-6ipiHe жету1, сакталуы, ары карай дамуы. Ал сен айткандай, б!зд1н, эцпмем1зд1 диссертацняга пайдаланса, ол - жацалык ашушы емес, баяндаушы болганы. Еалымдардыц калай ойлайтынын бшмеймш, ез1мнщ тусшш-тужырымым - осы. - Диссертацияны калай жазуды менен сурацдар, - деген Бэкецнщ дауысы шыккан жакка карасам, есштщ 6epri Kipe6epic жактауына суйенш тур екен. Клрген-шьщканын адам байкамай калатын мысьщтыц журюшдей жумсак басатын эдет1мен шрген гой. Келгешн байкамай калыппыз. - Па, пйрюн! Бшсец айткын, - дед1 ата. Бэкец жайгасып отырган соц: - Диссертация дегеннщ такырыбы таза казакша болса да, орысшага аудару керек екен. Мэскеуден «добро» алу ушш кажет кершедь Сондай 6ip диссертацияны «орысшага аударып бер» деп 6ip танысым етппшпен келдь Клм келгенiH айтпай-ак кояйын. Соны аударып отырып тацгалдым. Неге дейсщдер ме?! «Пэленшеев езь нщ мынандай жылы шыккан ютабыныц мынандай бетшде былай дейдш, «Тугенш еевтщ анандай ецбегш де солай дейдш... дейд1, дейд1... Кдптаган цитаталар мен соны талдау. Ш ынымды айтсам, e3i не дед!, оны тусшбед1м. Рас, цитаталарды курастыруы, т Ы жаксы екен. Ол кезде каржыдан кысылып жур ед^м, акысын теле­ ген соц, басканында шаруам канша, эдемш еп аударып берд1м. Неге екенш содан 6epi 6ipey «диссертация» десе, сол есше туседк Кужынаган цитаталар мен соцындагы 40-50 ютаптыц Ti3iMi кез 154

сез а н а с ы - селЕ алдыма келедг Сонша клтап окып, баскалардыц не айткань кайталаи opi оны талдаганша, тацдаган такырыбы бойынша езш ' не ойлайтынын, бшгенш, тэж1рибесш неге жазбады деймш гой... - Менщше, сен керкем эдебиет пен гылыми енбектщ араж iг ажыратпай отырсыц, - дед1 ата. - Диссертацияга кандай талапт койылады, кандай ережелерд1 сактау керек, нендей олшемд кажет - сен буларды бшмейсщ. Мен де жете бшмеймш. Содан кей‘ гылыми енбектщ бэр1, сен айткандай, онкей цитатадан турмайд Бул - жацсак, уст1рт niKip. Эрине, адамдардьщ бэршщ epeci б1рд емес. Эдебиетте таланттар мен халтурщиктердщ жанаса журет1 секивд гылымньщ айналасы да соган уксас. Шынайы да таза, нагь «инемен кудык казатын» окымыстылармен 6ipre тек гылыми ат алу унпн жанталасып ж уретш дер бар. Осы жерде тумысына гылым yuiiH жаралган галым Бейсенбай Кенжебаевтьщ «em i галы ек1 асайды, б1реудщ ойын узшд1 eTin алады, б1реудщ ойын 03iHi ет1п алады» дегеш сол галымсымактарга арналган. Осы арада телефон шырылдап, белмеден 6epi шьщты Хабарласкан апам екен. Торт-бес кун деп кеткен жолаушыларь мыздьщ аптаны асырып, аман-есен келгенше куандым. Апа амандьщ-саулыктан соц: «Б1з жолдан ещц гана келдш, Ержанны шашын алгызып, жуындырып-шайындырып ертен апарамын -дед!. ¥лымды сагынсам да, апасынын касында болганда eui6i кам жемей, кец ш м тыныш, сешмд1 журемш. Ержанды онсыз тугалы 6epi апам аялап багып келедг Мен туган енемд1 коре алмадым. Ол KiciHiH жылын берге сон келд1м. Оз анам да мен турмыска шыккан сон, ею жылда кешн дуние салган. Kasip менщ анам да, енем де - осы апам. Апа - Бэкецнщ анасыныц туган эпкесг Аты Бибшур, 6ipaK бшетш е дщ бэр1 ол KiciHi «апапа» деп кызьщ атайды. Атаныц жастай дуниелш болган Шолпан деген кызыныц «аппак апага» т Ы ке мей, «апапа» атап кетштк Озгеш былай койганда ата да «апапа дейдг Бакытжаннын апасы, Ержанныц эж еа болганы - ез алдь на, ол менщ жалгыз жанашырым, жанымды тусш етш акылшь кецесийм. 1

Бабалар аманаты \"к * * ...Бакытжанныц катты кулген дауысына елец етш, «не кы- зыктан кур калдым екен...» деп солай карай журе бергешм сол ед1, телефон деген шаршамайтын мазасыз шырылдай женелдь Ei3- ден уш кабат томен туратын керпп келшшек «карсыдагы дукенге уцщ шайы TycinTi» деп хабарлаган соц, бэрш умытып дукенге зыттым. Мен келгенде Бэкец асуйде сусын iinin отыр екен. Коздер! 6ip турл1 кул1мдеп, жулдеге тусер ж уйрктей езшен-ез! желшнш тур. Кездейсок алтын комбенщ устшен тускендей лешрш: - Мен саган OMipi ecTin кормеген, баска жерден, баска 6ipey- ден естущ мумкш емес, ести де алмайтын, езгенщ тусше де юрмейтш 6ip нэрсеш айтып берешн бе? - дед!. Кез келгенге желп ете коймайтын адамныц жел ушырган ебелектей жецштектенш кеткенi кызьщ кершдк - Айткын. Кулагым сенде, - дед1м. - Элгшде созден-сез шыгып эцпмелесш отырганда «Дар- винизмде оны былай тусшд1редь..» деп 6ip нэрсеге дэлел айтпак- шы болып ед1м, папам сез1мд1 шорт Kecin, токтатып тастады да: - Оныц не дегенш маган айтпай-ак кой. Дарвин екеум1зд1ц сорпамыз уш турмак, мыц кайнаса да косылмайды. Дарвин произошел от обезьяны, а я от волка! - дегенде алдымен iineK- сшем ката кулд1м. Кулуш кудщм, 6ipaK бул - сумдык куш п сез, ешюм ешкашан айтпаган, адам тацгаларльщ сез. Тура... Как мол­ ния... Элемд1 аралап кеткен дарвинизм гылымын тукке алгысыз eTin тур. Адам маймылдан жаралган дейтш кудайсыз идеяныц кул-талканын шыгарды деуге болады. Сен бшесщ бе, муныц не екенш? Революция бул! Ерте-ерте заманда букш 6ip елд1 жау кырып кетедь Сонда тецкершген казанныц астында юшкентай сэби гана аман калган екен. Баланы кек 6epi уцпрш е алып Kerin, ем1з1п, багып-кагып, асырапты. Сол бала ержеткенде 6epi тектес, 6epi мшездес, кайтпас кайсар, ержурек, намысты, басы шлмейтш еркеуде, кесек тулга болыпты. Ол ел-журтыныц да, ата-анасыньщ 156

сез а н а с ы - се да кегш кайтарыпты. Кайтарып кана коймай, улкен мемле курыпты. Бул - Кектурюлер доуipi. Кектурмлер 6epiHi кие тут ездершщ туларына 6epi басыньщ суретш алтын-кумю жш мен T irin койган екен. Б1з - сол кектурмлердщ урпагымыз, - 6ipa3 жерге кетш калды. Мен бул ацызды Бэкен айтканнан толыгырак бшсем де, с белмед1м. Ол эцпмесш жалгастыра бердк - Кекбор1 б1здщ, ягни туркш ердщ KHeci екенш орыста' жазган. Олар каскыр асыраган баланыц атын Ашина деп атай Орыстар Кытай шеж1релершен алган. Содан оныц Heri3ri езгерюке тускен болуы керек. Жарайды, мацыздысы ол емес. г1ме б1здщ тотем - кок 6 o p i туралы. Адамдар «ац патшасы» журген арыстанды, алыптыгынан адам сескенер пшд1 циркте о керсетуге уйреткешмен, 6 opiHi нлшт1ре алмады. Колга асыра кенбейд1. Етшен ет K ecin алса да, езш е бнлпс жасагысы келе дерге багынышты, жалынышты болмайды. Ит сешлд1 меш кутш кыцсылауды бшмейдь 0лед1, 6ipaK озгенщ айдаганына ж мейдг Кектурюлердщ бугш п урпагы кеп езгер!ске ушырап, кунде майдаланып кеткенб!з. BipaK кнесше тарткан, Kneci кол коршап журген адам екеу болса, соныц 6 ipeyi, жалгыз болса, со ез1 - ол менщ экем. Оюшшке карай, кудай маган ондай касиетт бермептг Мумюн кешнп урпактарынан шыгар ма екен, м м б ш а - деп Бэкен орнынан турды да, балконга шылым шегуге Kerri. Ол эцпме айтып отырганда менщ де eciMe б1рнэрселер ту сезге KipicneKmi ед1м, Бэкец 03i сейлеп, 03i тамамдады. Ала жас кез1мнен бшетш Сушнбай ата Аронулыныц: Bepi басы - ураным, БерЫ мен1н байрагым! Bepmi байрак кетерсе, Козып кетер кайдагым! - деген жыр шумагы элсш-элсш тш м е орала берд1.

Бабалар аманаты ...Уйкыдан окыс шошып ояндым. Ж урепм кабына сыймай бара жаткдндай тарсыл кагып жатыр. Буюл ене бойым д!ршдеп, эл гш д еп тосын тустщ acepi басылар емес. Терезеге кез1м Tycin efli, тац рауандапты. ¥йкы м ашылганымен, орнымнан козгалуга сескенетш секшд1мш. Толкыган журек дурсш ш тыцдап 6ipa3 жаттым. Осыным бекер болды, турып кету керек едь Енд1 жаткан сайын, жпер!мд1 етк1р б1рдецемен кырнап жаткандай, бойымды 6ip элазддк мендеп барады. «Туру керек... Туру керек» деймш нитей, 6ipaK тесек тартып, ж1бермейтшдей. «Е, Алла, e3iH куат бере гор!» - деп акыры турып кетам . Тецселе басып, суйретшш келш, беть колымды муздай сумен жудым. Клшкене ceprin калгандаймын. Япыр-ай, бул неткен туе? Мундай да болады екен-ау!.. Иыгыма туб1т шэл1 жамылып, балконга шьщтым. Даланьщ тынымсыз Tipnim iri эл1 бастала коймаган. Тацгы т э т а уйкыныц кушагында адамдардьщ камсыз маужырап уйыктап жататын кезь Айналама коз салып 6ipa3 турдым. Куздщ кара суыгы денемд1 ттркещ ц ре бастаган сон, 1шке кайта юрд1м. Асуйге келш, колымды шайып, нан илеуге KipicTiM. H i канган камырды ж еи ге болш, жайдым. Май кыздырып, шелпек nicipfliM. Муныц бэрш тэптпптеп айтканым, осыны ойсыз, бел run 6ip максатсыз, колдарым озшен- 03i icTen жатыр. Тац атпай жасап жаткан бул т1рлтмд1 туеш дь pin айта алмаймын. Эйтеу1р коцш м аландап, тыныштык тап- пай, басыма жуйес1 бар жубанарльщ ой да келмей, 6ip туеш ж аз куйдемш. EpTenri шайга керек дастаркан мэз1рш дайындап, устш ора- малмен жауып, ез1м устел шетше отырып кез1мд1 жумдым. Осы- лай канша отырганымды бшмеймш, 6ip кезде атаньщ жотелгенш аньщ е е т ш м . Ойткеш кез1м жумулы болганымен, уйьщтап отырганым жок. Акырын шыгып карасам, атаньщ болмесшщ eciri ашык тур да, ваннаныц шамы жагулы. Шамалы мерз!мде ата жуынып 6epi шьщты. Кундеп дагдымен сэлем рэстмш жасап, кайырлы тац айттым. - Сонша ерте турганыц не? Сагат жацадан алты болды гой, - дед1 ата. Томен карап ундемед^м. 158

сез а н а с ы - се - Не болды? - Ештеце. Ертецп шай дастарканын дайындап койдым. Ci кутш... - ¥йкыдан ояна салып менщ ештеце пнпсйпшмд1 бшесщ г - Шелпек салып ед1м... Ата ешудай ойдыц кайсысына токтарын бшмегендей, ун бегелд1 де, маган б1ртурл1 кумэнд1 кезбен карады. Эйтсе де, асу' келш, дастаркан басына отырды. Ш елпекп керген сон, куб леп кыска дуга кайырып, бет сипады. Ата шелпектщ шетшен узш жед1 де: - Эй, карагым, сен эдетте ш елпекп бейсенб1 не жума к салуш ы едщ. Бугш кун сенб1 емес пе? Не жагдай болды? К^а айткын! ...Кек майсага оранган тамылжыган жаз куш екен. Алыст буйра белдер, одан ары карлы таулар кершедг 0з1м алты ка кeлicкeн акбоз YЙдiц алды нда турм ы н. Ж ай тургам жок, жактан келу1 керек атаны кутш турмын. Алайда ата мен кезд турган жактан емес, баска тустан келш калды. Енд1 солай кар бурылмакшы болганымда, кайдан шьщканы белпслз, тайыншад дэу кек 6epi атаныц алдын орай, тура маган жакындаган «А-а-а-!» - деп айкайладым. Сейтсем, дауысым жок, ышкынганм ушм шыкпайды. Bepi жай кек емес, каракек секшдг Еш кула тгареш п, кездер1 от шаша, маган суьщ карайды. Букш жан дунн Typmirin, урешм уша атага караймын. Ата маган «6epire ~ рет сэлем сал» дегенд1 колымен ымдап керсетедг Осылай ете жаным калар деп д1ршдеген денемд! зорга игерш, оц тоемд! бась уш кайтара сэлем жасадым. Сол мезетте берш щ жанарында коркынышты от сэл-пэл жылыгандай болды да, кайтып бурылм тэкаппар басып, алдымнан ете бердг Атаныц «корыкпа, корьщп деген yHi кулагыма келдг BipaK буын-буыным босап, аягыма бола алмай, жерге пзерлеп кулай бере, оянып кетпм... Ата едэу1р уакыт унсгз отырды. Bip кезде: - Кезше кезщ TycTi ме? - деп сурады.

Бабалар аманаты - Иэ, тек кас-кагым гана, - дед1м. - Бул 6ip тылсым туе екен. Кек 6epi б1здщ кием1з гой. Еш- к1мге айтушы болмагын. Мен туе жорымаймын, дегенмен осы туст1ц сырын кешн 6ip туешерещ. Нэтижесш де керерещ, - деп жумбактай сейлед1 де, орнынан шугыл кетершд1. Есшке жете бере букш денес1мен бурылып, маган тесше Караганда, тус1мдеп кек бершщ шоктай жанган жанарын кергендей болдым. Журепм солк етт1. Ата кайтып кайырылган жок, тез басып шыгып KeTTi. М ен ылги 63iMHin киялш ы л, эсернпл мшез1мнен болар- болмаска да ойсырап калатын элс1зд1пмд1 мойындаймын. Сейте тура, урынып журемш. Атаньщ жанагы астарлай сейлегеш, эдеш бурылып ш анш ыла караганы TyciHiKci3 тосын тустщ жауабын одан ары ауырлатып ж1бергендей. Онсыз да тан атпай санам санга белш ш, сансырап, бойымды жинай алмай, дел-сал болганым аздай... Анам маркум: «Туе мойыны бос» деген, туст1 жаксылыкка жору керек. Тунде керген туст1 кущ цз ш ашыратып, эрю мге айтуга болмайды», - деп керген тус1мд1 жорып 6epyuii едь Ата да «еш юмге айтпа» дегеш мен, тус1мд1 жорымады. Мен у м п те- Hin ед1м, к е ц т м д е п тушнш ектщ туш ш шенилмеген куш калды. Егер муныц бэрш кайтадан ежштеп ойлай бастасам, шыгар жолы киы н, ну ж ы ны сты кара орманга Kipin кетер1м аньщ. «Тщ - буынсыз, ой - тупс!з» демей ме бшетшдер. Сондьщтан ез1мд1 6ip туе yniiH кажай бермеш н, кергешмд1 де еш м м ге Tic жарып айтпайын, тек к у н д ел тм е тус1решн деген шеппмге токтадым да, «1973 жыл, карашаньщ 24 жулдызы, сенб1...» деп жаза бастадым. •к * \"к Халкымыз «Балалы уй - базар» деп дуниес1 тугел, кызьщ- думаны мол базар секшд1 балалы уйдщ байлыгы да, шаттык- Куанышы да - бала екенш тауып айткан-ау! Канша куннен 6epi осы уйге 6ipey келш, 6ipey кетш жатса да, баланыц уш еетшмей, 160

сез АНАСЫ - С0ЛЕ тымырайган тыныш тык басып тургандай сезш ш едй Енд1 ле де Ержанныц уйге келу!мен унс1здш серш лш сала бердь О келген замат сырт кшмш шеше салып, атасыньщ белмесше жупрд Ес1ктен Kipe 6epin: - Ата, мен келд!м! - дед). Атасы ундемедь Ест1мей калды деп ойласа керек, екшпй ре тагы кайталады. Атада ун жок;, кыбыр етпей жатыр. Ержан ен тура касына барып: - Ата-а-а, мен келд-i-i-M! - деп дауыстады. - Неге айкайлайсьщ? Керд1м келгенщдь Сэлем кайда? - де атасы салкын сейледь Ержан «ой-й» деп Kepi бурылып, ж упр басып шыгып кетт1 де, кайтадан Kipin: - Ассалаумалейкум, ата! - деп ею колын кеудесше басты. - Уагалейкумассалам! - деп, атасы аузын толтыра, улке KiciMeH сэлемдескендей жауап катты. 0 p i амандык сурауды арь карай жалгастырып: - Ат-кел1гщ аман-есен келдщ бе? - дед! ересек адамга сей легендей. - Ата, 6i3 атпен келмедш, автобуспен келдш. Автобус аман 6ipaK кеп токтайды, - дегенде, бэр1м1з ду кулдж. Оган карап жат кан Ержан жок, жацалыктарын тез1рек атасына жетюзбекпп - Маган Жумэдш ата туп бердь Оны автобуска салуга болмайдь екен, - деп жэне 6ip кызьщты айтты. Тусшбедж. - Апапа, мына немерещз неш айтып тур? Уксам буйырмасын «Ty6i» Heci? - деп ата енд1 апага карады. Апа езш щ саликалы сабырлы мшез1мен асьщпай, баяу гана жауап катты. - Жумэдш Ержанды «уйге 6ipiHini рет келдЬ> деп, «кегентуп ке» бузау атады. Соны айтып тур. Кетерде экетемш деп 6ipa3 кигыльщты салды. Машинага бузауды мш пзбейд1 деп эрец кепдфдж, - деп мэн-жайды уктырды. - М аган да ондай «туптердщ » талайын атаган, 6ipaK б1рде- 6ipeyiH берген ешюмд1 кермед1м, - деп мына жактан Бэкен сезге араласты.

Бабалар аманаты - Бала кезш деп «кегентуптерш » енд1 жоктап жатыр мынау. Казактьщ салтымен елеп-ескер1п саган атады, алып кетпеген езщнен кер, - дед1 ата баласына. Бэкец элдене айтпакшы efli, Ержан атасы мен экесше карап: - Не, ецщ бузауымды бермей ме? - деп сурады. - Беред1, - дед! Бэкен. - Саган арнаган сон, эрине, бередь Алайда оны алып келсе, балконда багасьщ ба? Балконда шоп жок, жем жок- Одан да сойып экелсш, ет жейм1з, - дегенде Ержанньщ K03i бакырайып кета. - Жо-жок, сойма! Сойма! - деп кемсендей бастады. Бэкец езшщ артьщтау кеткенш атаньщ аларып караганынан сезд1 де: - Ержик, эншешн ойнап айттым. Мен саган кеп кызык суреттер салып койдым, жур, керешк, - деп баласын ертш кета. - Апапа, Жумэдш Рахацныц inici ме ед1? Мен умытыцкырап калыппын, - деп ата енд1 апапаны эцпмеге жетелед1 - Иэ, немере mici. Б1раздан 6epi Рахацныц ауылына бара ал- май, кецнпм коцылтаксып жур едь 0л1м-жшм болган уйлерге Kipin, кещл айтып, той-томалак, жаксыльщ болгандарына кутты болсын айтып дегендей, абысын-ажындарды, кайны-келшде- piMfli Kepin, кец Ы м маркайып, 6ip жасап калдым. Оныц устш е мына Ержан да сыртка кеп шыга бермейдь Таза ауада ауылдыц балаларымен асыр салып, бетш жел кагып, таза айран-сут imin, талай нэрсен! Kepin кайтты . А лгаш ы нда сескенш ед1, сэлден кешн есекке де, танага да мшд1, - деп апа эцпмеге юрюкенде, мен жылыстап шыгып к етам де, тамак камына KipicTiM. ...Атаньщ Рахац деп атаган адамы - туган бажасы Рахмалы Байжарасов. 1938 жылы Караганды калалык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы кызметш аткарып жургенде «халык жауы» атанып, 58-баппен ату жазасына кесшедь Артынан уюм 25 жылга ауы сты ры лы п, C i6ipre айдалады . Содан емйрш щ 18 ж ылын турмеде етюзш, туткындьщ кас1реттщ бар таукыметш басынан етюзген. 1956 жылы б1ржола акталып, Алматыда «Казгосиздат» деген улкен баспада директордыц орынбасары кызметш icTen, 162

сез ан а сы - се сол жерден дербес зейнетксрлжке шыккан. 6м1ршщ соцына де шыгармашылыкпен айналысады. Сол кезде енд1рш жазып, езге айта алмай журген такырыптарга барып, талай буркеудщ бе ашады. Бугшде кенекез карт журналистер, жазушылар ол Kici Кдзакстанда 6ipiHuri болып Турар Рыскулов туралы келемд! мак ж азганы н, одан туы ндаган дурбелецд1 эл1 умы тпайды . Со Казакстан Орталык комитетшщ идеология бел1мшщ хатшь Рахмалы Байжарасовты алдына шакырып алып, экесшдей Ki жерден алып, жерге салып балагаттап, устелд1 токпактап, ке кеш редь Азап пен корлаудьщ He6ip турш ен етсе де, бшк ру сынбаган кайсар жан сол кезде астындагы орындыкты жул алып, хатшыга карай ж1берген. Кудай сактап, хатшы басын буг улгергендштен аман калган. Кецес заманында бул эрекет коз ке кулак ест1меген ерлшке пара-пар ед1 Казак мундайды «жу жуткандьщ» дейд1 Ата маркум ол Kicmi тек бажасы болганд тан гана емес, ец алдымен, эдшеттен таймаган адалдыгы у турашыл spi намыскойлыгы ушш жогары багалап, курметтег Bip-oipine «бауырым» деп бастап жазыскан хаттары атаньщ о томдыгына енпзщщ. А памыз 1999 жылы, кайтыс боларынан 6ipa3 уакыт бур Рахмалы атаньщ архивш маган бердь - Зейнеп, айналайын, сен кагазга укыптысьщ гой. ¥кы п болмасан, Баукен саган ceHin кагаздарын тапсырар ма ед1... Мы Раханныц жиган-терген, жазган-сызган колжазбалары. Со саган аманат етейш деп отырмын. Раханныц бурынгы жубайы туган балага 6 ep in ед1м, «K eperi жок, мен казакш а тусшбейм1 деп алмады. Рахац Бакытжанды баласындай жаксы Kepin, к эцпмелесупй ед1 Бакыт та куш бупнге дешн кимастыкпен eci алып отырады, мумкш, соган кажет болып калар. TinTi, ездер1 керек болмаса, raicTi жерше етюзерсщдер, - деп едь А па ез1 бала кетерм еген Kici. Туган агасы А хм етж анн кызын асырап алган. Бакытжанды кеп баккан. Б1з кешн «6i турайьщ» деп канша етш сек те, кенбед1. «Кез1м Tipi турган

Бабалар аманаты Рахацныц шацырагын шайкалтып, суйеп шыккан жерден еш- кайда козгал-маймын» деген апа осылай жарыныц соцын адал- дыкпен кутш отырды. Сондыктан «жалгыз болмасын» деп унем] Ержан апасыныц касына болды. Кешн турмыстагы кызы 6ip баласымен кайтып келш, солар колында турды. Апам Ержан- ныц уйленгенш Kepin, тойын тойлады. Немересшщ туцгышы Нурсултанды кыркынан шыгарган куннщ epTeci дуние салды. Асыл анамызды ез колымыздан ак жуып, арулап женелтш, ба- сын кетерш, белпсш койып дегендей, перзенттш борышымыз- ды аткардык. Ш елпек салып, К¥Ран окып, ес1м1зден шыгармай келем1з. «Топырагы торка, жаны жэннатта болсын» деп Алладан тътеймп. Мен Рахмалы атаныц мурагатына шамалы гана токталайын. Жазбалардыц бэрш карадым деп айта алмаймын, терт-бес калыц дэптерш парактап шьщканмын. Соныц езшде талай-талай тыц деректердщ барын кез1м шалды. ac ip e c e халык акыны Кенен ата 03ip6aeB екеушщ Жамбыл облысыньщ б1рнеше ауданы мен ауыл- дарын аралаган сапары жайлы колжазбалар ерекше кещл белерлш екен. Хальщпен жуздескен кездесулер, ap o ip елд1 мекеншц тари- хы, ол жерден ш ыккан белгш1 адамдардьщ OMipi, кене жырлар мен елец нускаларыныц улгшер! - осылардьщ барлыгы ете укыпты api угыныкты eTin жазылган. Кенен атаныц ез колымен жазган хаттары да сакталган. 2008 жылы Бакытжан Рахмалы ата туралы «Преломление света» деген келемд1 роман-эссе жазды. Бул туындыныц кагазга Tycin, жарьщка шыгуына тжелей прекни де, себешш де болган камкоршысы - казактьщ аяулы да ардакты, 6ipTyap кызы Шэмша Кепбайкызы Бершмбаева. Шэмша - Рахма­ лы Байжарасовтыц жакын туысы api ол Раханды устазындай улп туткан. Bip жолы Шэмша арнайы келш: — Бакыт, Ka3ip Рахм алы аганы екеум1зден жаксы бш етш адамдар сиреп барады. Мен кандас карындасы болсам, сен бала- сындай болган, кеп араласкан рухани шэюртющ. Бауыржан ага- мен бажа екенш, сыйласкан, терец тусш ккен, табигаты уксас 164

сез а н а с ы - сел адамдар болганын 6ipey бшсе, 6ipey бшмейдь Кеш нп есер урп унин тагылым нускап, тэрбие 6cpcTin емip жолына, устанган гыт-багдарына, азаматты гы на арналган кигап жазсац. Сен d туындыны eMipre келтлр, жарыкка шыгуын тугел ез мойны алайын. Сойтш, екеумп де Рахмалы аганыц, сен in нагашы апац анан,, ал мен in жецгем - Бибшурдыц аруагы алдында 6ip парыз етесек деп келш отырмын, - деген болатын. Содан Бэкен 6ipa3 ойланып-толганып, кунделш жазбалар актарып, Рахмалы атаньщ менщ колымдагы мурагаты н кар дегендей, енбектенш, езш щ кудай берген кабшет-карымын аркасында ютапты жазып бгпрдк KiM болса да, артында пдеп-1 рары болса, атын жацгыртар урпак болса, ол адамньщ аты ешпе екен. Рахмалы ата жайлы ютап шыкканда, туган-туыскан рын былай койганда, ол Kicmi бшетшдер eciHe алып, ютапка j зашылыктарын бшд1рш жатты. Ал бурын бшмейтшдер сондай газиз жаннын, болганын бшш, езше рухани керепн алды. Пендешшш-ай! Осы ютап колыма тигенде ершс1зден бая хатш ы, Рахмалы ата орындьщ лакты рган э л п адамньщ eci TycKeHi. Сонда ойлаймын гой, б и л т н малданып, езш ен теме> н1ц какканда - канын, сокканда селш алардай эюрецдеген кан] ма адам келш кетть Оларды ютапка жазып, урпакка ynri ет т у п л , сондай 6ip бастыктьщ болганын каз1р еш ю м бшмей Тспнде, конгысы келген кус тугыр тацдамайды, кона бередк ( сеюлд1, бак niipKiH де тацдап-талгам ай, жаманга да, жакс да кона беретш кершед1. Бул да 6ip Жараткан иемшн, пендес Ж1берген сынагы шыгар. Аз кун п ушып кетер багын котере ал журш, ел жадынан ошкендер аз ба?.. •к Ж \"к Атаньщ белмесшде ойнап отырган Ержанды эксс! шакырдь - Ержик, каз1р мультфильм басталады, - деп дауыста Ержан ойыншыктарын жинамастан тура ж упрдь Мен он ойыншьщтарын кагаз корапка салып жатканымда ата:

Бабадар аманаты - Байкал журмш, Ержанда ойыншьщ кеп емес. TinTi санаулы гана кершедь Осы балага турльтурл] ойыншык эперуге акшанды аяйсын ба, элде баска ce6e6i бар ма? Муны сурап турганым элп Шапига ктитксие кызымен б1здщ колымызга келш турган кезде терт белме мен асуйдщ кайсысына юрсец де, неше турл1 ойыншыктар уш лш жататын, - дед1. Ш апига - б!з осы уйге Keniin келерден бурын кайтыс болган атаньщ жу:байы Кэмеш апайдыц кызы. - Акша аяганнан емес, - дед1м, - кеп болса, бала ойыншьщты багаламайды. Талгамсыздывда уйренедь Болганньщ устше бола тускенш калайды, соган дагдыланады. Espi озшен-ез! келш жат- кандай канагатсыз эдет пайда болады. Ол мшезше калыптасып кетсе, кешн TinTi жаман гой. Ержанньщ ойыншьщтары аз емес, 6ip балага жетерлш. Мен тек 6ip белплн тыгып коямын да, 6ip б е л т м е н ойнауга мумкш дш беремш. Б1раздан сон сол ойын- шыктардан 3epire бастаганын байкасам, оларды Ержанга керсет- пей, тыккан ойыншьщтармен алмастырып коямын. Сонда ол енд1 жанагы ойыншьщтармен кызыга ойнайды, ягни умыттырып барып, орнын ауыстырып отырамын. Арасында сынган, булшген, еск1рген1н жана ойыншыкпен толтырамын. Содан кешн... - Сез1мд1 кшт уздiм. Ата маган кас какпай карап калыпты. Ею бепм ду ете туст1. ¥ят-ай, атага акыл айткандай, сонша дшмэрси сейлепшн- ау! Эрб1рден сон бул менщ ойлап тапкан акылым емес, ападан уйренгешм гой... Ойыншык салган корапты кетерш тез шыгып кетпекип ед1м ата: - Кайда барасьщ? Токтагын, - дедь «Буйрьщ катты, жан тэтп», атага карсы келер каукар кайда, амал жок, токтадым. - «Содан кешн...» деп сезщшц аягын жутып койдьщ. Мен саган канша рет айтам, бастаган сезд1 орта жолда калдырмай, аягына жетюзш, тиянакта деп! Содан кешн не? - Содан кешн Ержанды ойыншык сататын дукенге апармауга тырысамын. Ойткеш кеп ойыншьщты кергенде акыл токтатпаган юшкене балалар бэрше кызыгады, ананы да, мынаны да алгы- сы келедь Bip жолы дукенде уш -терт жасар бала элдеб1р ойын- 166

сез а н а с ы - села шыкка жармасып, айырылмай койды. Анасы оны алгысы ке медь Бшмеймш, акшасы жетпед1 ме, элде баска себеп пе, балань колынан ойыншьщты кушпен жулып алып, есшке карай жет лемекпп болды. Бала кегер1п-сазарып катты жылап, еденге сул; сулк туст1. Буты на ж1берш те койды. 0 т е 6ip аяны ш ты , ко кынышты Kepi Hie маган катты эсер eTTi. Ержан айтканды туеше; сонда да бала болган соц, юм бшеш... Психикасына кысым туспес деймш... - Мен солдат тэрбиелеуге шебер болган адаммын, ал ба. тэрбиесшен сауатсызбын. Шынымды айтсам, сенщ ойыншь туралы айткандарыц маган улкен жацалык болды. «Век жив век учись» деген - осы. Сен кеп ундемей журш -ак кейде жуз1 тщ кезш ен етш кететш щ бар. Так держать! Енд! бара бергш, дeдi ата. Ойхой деген! Бугш азанда оц аягыммен турган екенмш д М актау ест1генд1 унатпайты н адам жок шыгар, эц п м е к1мн мактаганында гой. Кунде туг!л айына 6ip атадан мактау есту - м ган буйырмаган нешбедей. Бугш кутпеген жерде элп ешметт жарльщпен жариялап, ерен адамдарга 6epin жататын орденш артык марапат алып, кеудем аяккаптай болды. «Тау басын, турса, кумырскага да канат б1тедЬ> дегендей, ертелькеш атань касында ж урш сирек болса да осындай жылы леб1з есту кал; канат 6iTipMeciH! Gsivt/ii ата мактайтын адамдар санатына косы кецш м е кэд1мпдсй желж юрдг Сейте турып, «осы шугыла шуа ты кундер1м 6ip кезде кол жетпес арман болады-ау...» деген i кимелеп кета. «Тфэ-тфэ! Тубшщ кайырын бер» деп кещл1м басып, тэубеге келд1м. *** ...«От 63i кайнаткан сумен де сенд1ршедЬ>, Kenieri мактау 6yri ri айкаймен оп-оцай орын ауыстыра салды. Мактау ecTin ж елкк жел кещл1мд1 тэубеге келш, ез1м баспаганда 6yriH эбден сум1рей ед1м.

Бабалар аманаты Ержан уйкыдан оянган сон эдеттепдей ки ш д ф ш жатыр ед1м: - Баланы жалкаулык пен салактыкка уйретш журген сен екенсщ гой, - деген атаньщ зшд1 дауысы естшгенде орнымнан ушып турдым. Ержанньщ да кездер1 жыпыльщтап KeTTi. - Сагатымды экел! - деп маган буйырды. Аягым-аягыма ти- мей, атаньщ узын шынжырлы «тырс» етш ашылатын какпагы бар калта сагатын алып келд1м. - 03iH ары кеткш! - деп тагы катан сейлед1. Баламны ц ек1 иыгы кунысып, томен карап м елш п турган сурын коргенде бушр1ме шаншу кадалгандай болды. Эйтсе де, кетт1м. Кетш бара жатып: «Шенпн!» - деп немересше 6epin жаткан «командасын» естщ1м. Не 1стсгсл1 жатыр? Бул не дегенi екен? Эй, мен де 6ip олермен екен Mi н, коркыныштан ropi бауыр ет1м бала- ма ж урепм бурып Kerri. Дыбысымды есим есш деп аягымдагы тырпылдап журетш шэркешмд1 nieniin, шульщпен акырын келш, жартылай ашьщ турган eciKTeH сыгаладым. Bip оцдысы, ата ары карап тур екен. Ержан элпнде мен тап-туйнактай eTin кшщцрш койган кшмдерш nieniin, бей-берекет жерге тастап жатыр. Баланьщ устш де майка мен iuiKHiM калганда ата: «KniH!» - деп сагатын сырт етюздь Ержанньщ шеипнушен кайта кшну1 киын болды. Туймелер1 жогары-темен, 6ip жак жагасы iniiHe карай буктелген, ш улы ктьщ 6 ip ey i - Tepic, 6ipeyiH iH OKnieci устш е ш ы ккан, шалбардыц ауы салбырап тур. Кшнген сиягы - осы. - Плохо! Очень плохо! Шеппн! - деп атасы тагы буйрык бердь «Кай жагымнан комек келедЬ> деп аландап турды ма, есштен сыгалап турган меш Ержан керш койды. Оны ата тез байкап, кэрш Terin ж1бердь - Жогал бул жерден! - дегенде сурше-кабына асуйге карай безш берд1м. Атаньщ не ойы бар екешн енд1 тусшд1м. Сагатка карап, минут, секундпен баланы тез кшнш-шешшуге уйретпекнп. Кеше «бала тэрбиесш е сауатсызбын» деп ед1, сол олкыльщтьщ орнын толтыруга KipicKeH секшдг Алайда беске толмаган HeMepeciH KSfliMri солдаттардай кы ска буйрьщ тармен тэрбиелеп жатыр. 168

«Шешш», «кшн»-нщ канша рет кайталанганын бшмеймш, 6ipin уакыт еткенде: - Бугшге осы жетедь Ертец кайталаймыз, - деген атан сезш аньщ естдам. Eepi шыккан болуы керек. Сол арада к Кызыл болып терпиген Ержан касыма келдь Кшм1 алгапщы болмаганымен эл1 олпы-солпы екен. Бул жаттыгу кунде кайталанды. Ержанга енд1 ойын сею кершд! ме, жок канында кайсарльщ бар ма, кыцк етпей атасын айтканын жанын сала орындауга тырысып журдь Мен кайт eciKTeH сыгалаганды да, кецш белгецщ де койдым. Сейтш жу баламыз ©3i nieniiHin, 03i KniHeTiH opi шешкен KniMiH рет!мен кою мецгерш алды. Kefi6ip кезде колыньщ икелп келмей жаткан кемектесешн десем: «Салак болып калам», - деп колым итеретшд! шыгарды. Атам унемк «Салак адам сешмс!з бола сешмЫзден жаксы адам шьщпайды», - дейтш. ...Беу, зырылдап еткен заман-ай! Кешн 6 sp i кезден булб ушкан арман болды гой. Дегенмен атасыньщ сол уйретке Ержанныц бойына мьщтап сщген. Б1здщ уйдеп ец укыпты, жинакы адам - осы Ержан. Енд1 атасынан алган сол сабактар 63iHiH ею улыньщ да эдет-дагдысына айналдырыпты. Сырт адам бул жай нэрсе болып KepiHyi мумюн, 6ipaK немере, шебереле уппн бул да 6ip енеге, бул да улагат деп ойлаймын. •к 'к Ж B y r i H тацертецнен 6epi атаныц оянуын KyTin, андып жу м1н. Неге десещ з, тунде атаныц б ел м есш д еп лю страны ц е шырагыныц бфдей кушп кеткенш байкагам. Ата белмеде болган мен оны жендей алмаймын. Ce6e6i орындьщтыц устше шыгы шырактарды бурап турганда томенде - тесегшде жаткан ата кейлек астынан сирагым KopiHin калуы мумюн. Кайын атага д келшге де бул жетюкен KepiHic емес. Келшнщ улкен Kici алдын етек-жещн кымтап жургеш жен гой. Атаныц жуынуга юргенш керген замат орындьщты KOTepi мен де ж етпм. Шырактардыц куйгенш алып, жацасын салы

Бабадар аманаты эушр1мдеп 6iTipin енд1 тусе бергешмде орындьщ шайкалып ке- Tin, жалпамнан туспм. Абырой болганда еппам кермедь Орын- дыкты кетер1п шыгып келе жатканда ата карсы ушырасты. Сэлем берд1м. Ж ацагы кулап жатканымды кермегеш мундай оцды бо- лар ма. - Негып орындьщ кушактап журсщ? - Люстраньщ шырактары кушп кетш п, соны ауыстырдым. - Оны жендеущ ана мырзаца айтпадыц ба? - Ата, ол орындыкка шыга алмайды. Сонгы операциядан кешн аягы иiлмeй калып ед1 гой, - дед{м. Ата алаьсанымен мацдайын 6ip салып: «Ah!» - дед! де тосегше бурылды. «Соны да бшмейслз бе» дегендей атаны ыдгайсыз куйге калдырдым-ау...» деп ез1мд1 атарга огым болмай, белмеден тез шыгып кетам. Котыр тЫ м кышып неменеге сонша тыкактадым екен?! Эдеш бетш е баскандай бадырайтпай, баска 6ip сылтау айтуым керек едк «Акымактыц сыры - тш ш щ ушында» дегендей, муным акымактык болды. Мснсп де, Момышулдарыныц сырттай бшд1рмегешмен, ез араларында 6tiey жара баршыльщ болатын. Осыдан уш жыл бурын Бакытжан жамбас суйегше жасалган кезекп ауыр операциядан кешн сепз ай таска оранып жатты. Тас дегеш м , кеудесш ен бастап, 6ip аягы ны ц уш ына деш н, eKiHnii аягыныц TieeciHe дешн гипс салынды. Соныц алгашкы бес айында ауруханада болды. Уйге шыгарар кезде гипетi кыскартыцкырап кайта салды да, жедел жэрдемнщ машинасымен экелш, зембшмен уйге Kipri3in бердь Ойткеш отыра алмайтын. BipaK суйемелдеп тургызса, бес-он кадам журуге жарап калган. Сонда ата баласын керуге уйге келдь Апамньщ епш пимен балдак экелдй Ол кезде балдак деген кез келген жерде сатылмайтын, табылуы киын зат ед1. Э кесш щ кептен 6epi кершбей, енд1 балдак экелгенше карап Бакытжан ешюм кутпеген ащы сезд1 айтып салды. - Ана 6ip жылы ауруханадан шыгарымда таяк экелш едщ, енд1 балдак экелшещ, келеЫ жолы табыт экелерещ, - дегенде ата шошыган адамдай орнынан ыршып турып: «Ah!» - деп белмеден 170

сез АНАСЫ - кауырт шыгып кетт1. Атаныц соцынан шесе шьщкан апа не генш соцынан айтты. «Экецнщ ем иыгы, артынан караган селкшдеп турды. Неге сондай катыгездш керсеттщ ?» - де ласына ренж1ген болатын. Атаныц элпндеп «ah» дегеш тур жолгыдай кешрегш каре айырып шыккандай естшд1. ©тке кен ауыр кундер узакка созылган киын сэттер менщ де шырмауыктай оратылып, «yh» деп терец курешш алдым. ...Ата ертецп ас кезшде селкос отырды, тэб еп де онша мады. Буган мен кшэл1мш. Едэу1р уакыт еткенде шайды сы ратып, атаныц касына барып, ез1мше сызылып шай куйдым. келгенде ата ею Ke3iH алмай люстрага карап жаткан. - Саган мына шамныц тарихын айтып па ед1м? - дед1. - Жок, айткан жоксыз. Ол кандай тарих? - деп атаныц о нен сез бастаганына iniTefi куанып кетт1м. Ойы бел1н1п, ка ашылатын болды. - Бул - алыстан келген сэлемдеме. Айтса да, Вацлав К туралы да айтпадым ба? - Е-е, оны айткансыз. «Москва-Прага» деген журналг туралы «Правда о Шантимесе» деген улкен макала жазган Че зушысы емес пе? - Дэл 63i. Мына шамныц соган т1келей катысы бар. Кубик жылы Алматыга келгенде б1здш уйде конак болып, кец оты жаксы сухбаттаскан ед1к. Оны сонда казактыц салт-дэсту катты кызыктырды. Талай нэрсен1 дэптер1не жазып алды. тер1нде казактардыц уйге 6ipiHnii рет келген мейманды кур гармайтынын тусшд1рш, ез!не сый усындык жэне «сэлемд дегеннщ не екен1н уктырып, жубайына сэлемдеме ж1берд1к. казак «берген1цд1 умыт, алганыцды умытпа» дейд1, не берге анык каз1р ес1мде жок, эйтеу1р Кэмеш келемд1 дорба уст жаткан. Кешн мен 1963 жылы Кубага сапар шеккенде Чехослов аркылы ж урдк. Прагада токтап, аптага жуык аялдаганбыз. Газе менin Прагада екегпмд1 жарыса жазып жатты. Сонда Вацлав К меш 1здеп кел1п, коярда-коймай уш не конакка шакырды. Дэ

Бабалар аманаты бас тартпай, бардым. Доланска деген ете 6ip суйюмд1 акжаркын жубайымен танысып, сый-курметш Kepin, разы болдым. Кубадан кайтарда тагы да Прага аркылы журдш. Вацлав ме- Hi М эскеуге ш ыгарып салуга келд1. Колында сырты жаксылап оралаган терт буры шты заты бар. - Доланска азд щ жубайыцызга сэлемдеме ж1бердк Мынау таза чех хрусталiйен жасалган люстра, - дед1. - Кой, айналайын, эйелдердщ затын кетерер жайым жок, алмаймын, - дед!м. Сейтсем Кубипм: - Ci3 ез улты цы зды ц салтына неге езщ1з карсы шыгасыз? Сэлемдемеш 6i3 азден уйренбедш пе?! - дегеш. Шынымды айтсам, сезден тосылып калдым. «Ине - кезшен, адам сезшен сынады» демекпп, сезден утылдым да, лажсыз сэлем­ демеш алдым. Алматыда ондай шамныц сонша этеуерл1 екенш бшмейд1 екенмш, сондагы Кэмештщ куанганын айтпа! - дед! ата. - Kasip де мундай шам оцайлыкпен табыла коймайды, табылса да, кымбат турады, - деп мен де ез бшгешмд1 кыстырып ж!берд1м. - Багасын бшмеймш. Онда шаруам жок, 6ipaK тш1 - баска, дш1 - баска, ел1 баска адамныц менщ ултымныц салтын сыйлап, курметтегеш бэршен де кымбат ед1, - деп ата сезш 6ip кайырды. ...1982 жылы маусымныц З-i куш ш амды жагып калганым сол ед1, шатыр-шутыр етш от шыгып, ше-шала кулап тустг Мон- шактары кшем устше тарыдай шашылып жатыр. Жагымсыз тутш nici колканы атады. Мундай корыкпаспын, 6ipasra дешн д1рЫмд1 баса алмадым. Ж урепм 6i3 суккандай ш анш ып-ш аншып кеттг Бурын мундай ауыратыны жок ед1. «Кудай-ай! Сактай гер! Сактай гер!» - деп улкен 6ip катерд1 сезгендей кайталай 6epinniH. Ата катты сыркаттанып ауруханада жаткан. Ш амныц кулауы жай болмады. Ж араткан нем б1зге б ел п бергендей тура жет1 куннен соц, маусымныц 10 ж улды зы нда атаныц шырагы сенш , ем1рден e rri. Ата: «Кудайга сенбейтш адам тылсымга да сенбещй. Алла пенделерше эркез белп 6epin турады, алайда адамдар тусшбецщ. Тусшбеген соц кабылдай 172

алмайды. Бэрш кездейсоктыкка апарып т1рей салады. Кездейсо еш нэрсе болмайды. Рухани есу жок; жерде тэннщ ауырлыг адамшылдьщтан repi пендешшшт1 алга шыгарады. Муныц бэ кудайга деген сешмслздштен туады», - деуш! едь.. Мен сол шамды кайтш 1лмед1м. Орап-шымкап корапка салы сактадым. Кешн атаныц 100 жылдьщ гасыр тойы кезшде туга жер1 Жуалыдагы жеке муражайына атаньщ колы тиген баска д заттарымен косып тапсырдым. ..Далыц журтшылык дерегш бше бермейтш бул миража туралы кыскаша маглумат бере кету жон шыгар. Ел1М13де Алм тыдагы мемлекеттш орталык муражайга ата ертеректе 03i 6ipa заттарын: буркасын, кылышын, салтанатта киетш эскери фор масын, тагы да 6ipa3 заттарын тапсырган екен. Сол жерде атаг арналган шагын бурыш бар. Одан баска атаньщ атындагы ме тептерде - кабинет, корме-такталар болганымен, жеке езше ар налган муражай болган жок. Ата кайтыс болгалы 6epi отбас гана емес, коптеген когамдык уйымдар, Ардагерлер когам талай рет министрлштерге, эюмшшштерге, ешмет орындарын OTiHini айтып, хат жаздьщ. Алайда шыгарыпсалма жауаптан озг ешкандай нэтиже болмады. Клмнен, кайдан екенш бшмеймш, ос 6ip салгырттьщ пен сарандьщ созыла бердь Атаньщ ем1ршщ кеб Алматыда erri, соцгы сапарга Алматыдан аттанды. Кара шацыра гы да, зираты да ~ осында. «Алматыда атаныц муражайы ашылса Казакстанныц эр тарапынан келетш кандастары, шетелден келен конактар корер ед1, каланыц 6ip кад(рл1 орнына айналар ед1» де умптенгенб1з. Амал канша, буган селт етш, кецш белген ешкг болмады. Содан 1996 жылы 9 мамыр Жещс куш Жамбыл облысь Жуалы ауданында атага арнап жеке муражай ашылды. Б1з со кезде уйден 90 зат бердш. Аныгын айтканда, муражайдыц непз ri жэд1герлср1 солар болды. Ашылган кп ап секшд1 CTin салынга эп-эдем1 гимараттын 6ip KeMicTiri - ортальщтан аулактау, бурынгь В.И.Ленин атындагы колхоздыц аумагында орналаскандыгы М уражай менмундалап туратын кернект1 жерде орналаспаса

Бабалар аманаты тасада кезге туспей, елеуспз кала беред1 екен. Сондьщтан болар келш-кетунп - аз, кашан барсац да е с т н д е шокпардай кара кулып туратын. Б1здщ келгешм1зд1 муражай устайтын адамга жетюзгенде eTeriHe cypiHe-кабьша, кейде асыгыстан шалгышын шешпеген куш 6ip эйел Kejiin кулыпын ашатын. Бул кершктер ылги жаныма батып ж урдг Ащы болса да, шындьщты айтсак, б1зде кебшесе муражай устап, оны сактап-ардактауда жауапкершшк пен мэдениет жетю пейдь М ураж ай ашылган екен, оныц ары карай утымды жумыс icTeyiHe, «елЬ> гимарат болмай, ол жерде енегел1 лекциялар окылып, улагатты кездесулер ететш тэрбие ошагына айналуы керек едг М ураж ай - рухани орын, акша TycipeTiH жер емес, KepiciHuie каражат пен камкорльщты кажет етедг Акша кететш болган соц ба, мемлекет белгип тулгалардыц муражайларына ке- 6ipeK назар аударуга кульщсыз. Атаныц муражайы да аудандьщ казынадан белш етш мардымсыз каржыга куш карагандьщтан, жыл еткен сайын тоза бердг Te6eciHeH жауын-шашын етш , айналасы мужшдг « 0 з колыцда болмаса, туысыц да жат болады» д е г т гой 6ipey, сол айткандай, бел in 6epepiMi3 жок коцыркай гана TipnimiK ететш б1здщ ce3iMi3 бастьщтарга ете коймады. EceciHe, муражайга зат каптаган. Айналайын казак халкы ырымшыл гой, келушшер атага тэу етш, кшем, сырмак, алаша, курак керпелер секшд1 заттарды мепптке бергендей экеле берген. Ниеттерше ракмет! Бфак жеке адамньщ атына арналган муражайга ол Kicire ткелей катысы жок косалкы заттарды коюга болмайды. Муражай устаудыц мэн-магынасын дурыс тусшбейтш, арнайы бш ш 1 жок, эйтеу1р, айлыгын алып, кулыпын ашып беруд1 гана бшетш адам оган бас катырмаган. Сейтш жургенде Жамбыл облысына эюм болып CepiK Умбетов тагайындалды. Ол келген куннщ ертссшде- ак айналасындагыларга жоспарын айтпастан, Жуалыга - атаныц муражайына ат басын TipereH. «Облыс басшысы алгапщы жумыс кунш атаныц муражайын керуден бастайды » деген emKiMHiH ойына келмеген. Эк1м сол баягы кулыптаулы жабьщ есж тщ уст1нен туседь Бастыктыц келгеш лезде хабарланып, айлап-жыл- 174

сез А Н А С Ы - СЭЛЕ1 дап муражайга бас сукпайтын ауданныц аткамшерлер1 тайлы! таягы калмай eHTirin жеткен гой. М уражай орналаскан ауылдым басшысы: «Бауыржанньщ жакын туысымын, ол Kici менщ кекем», -II деп мактанган екен. Сонда CepiK: «Жанашыр жакыны болсан, мыня тебеден аккаи суды осы кезге дешн негып кермегенсщ?» - дегендД атаньщ шалгайына оранып, багасын асырмак болган бейбактыш аузына к¥м К¥Йылыпты. Бул жайды кезшде газеттер эдемш ет жазды да. I Колында билш , пэрмеш болып турса да, улыларды улыктапЦ арын арлай бшетш азамат бастьщтар жш кездеспейдк «ЖаксыньпЦ жаксылыгын айт, нуры тасысын» деген, CepiK Умбетов атанын! муражайына э дегеннен кещ л болш, жондеуден етк1зд1, алды ня бюстш орнаткызды. «Жаксыньщ казынасы - жан байлыгы» - осьи 6ip iniKi рухани Tiperi мьщты азаматка «K ocereci Korepin, конар! тугыры бшктей берс1н» деп тшек айтып, разы болды к. CepiK Умбетовтен кешн келген облыс басшысы Bopioaft Ж ек | сембнн корнект1 жерден келемд1 етш, муражай саламыз деп жер1н белгш еп, казыгы н да кагы п ед1, 6ipaK дагдарыстын кес1ршен| бул жаксы ниет болып кана калды. Уакыт етш жатты, атанын 100 жылдыгыньщ алдында ауылга барганда муражайды курдел! жендеуден етк1зш, айналасы н керштенд1ру ymiH облыстык! бюджеттен комакты акша белшш, жумыс кызу журш жатыр екен. Осыган куанып кайттьщ. Уйге келген соц отбасымызбен акыл-| дасып, ар жак-бер жагын ойластырып, отыз жылдан 6epi сактап отырган атаныц заттарын, устаган буйымдарын берешк деген шенпмге келдш. Алматыда 100 жылдыкка ашылмаган муражайдыц одан кешн icKe аеарына сешм де, умгт те калмаган едь Ал мына муражай - б1ршшщен, атаныц езше арнап салынган ^азакстандагы жалгыз ескертюш орын. Екшнпден, кшдж каны тамган туган жерь Ушш- ипден, Бэкец екеум1здщ жасымыз да б1разга келд1, кун откен сайын шгерш еп барамыз. Кднша укыпты десем де, балалар 6i3 сеюлд1 уксатып сактай ала ма, жок па, содан кешн 9p6ip заттьщ тарихын, 175

Бабалар аманаты шыгу тегш дэл мен сиякты бшетш ешюм жок. «Кез1м Tipi турганда сол дуниелсрд1 кагаздап-каттап eKi кол табыс етешн, туган жершщ топырагына апарып, кутты орынга кондырайын» деп ойладым. 0з1м1з 6ip токтамга келген соц Бакытжан Момышулы Жам- был облысыны ц 9KiMi Канат Бозымбаевка 2010.07.17 куш хат жазды. Онын токетерш айтсам, «отыз жылдан 6epi кез1м1здщ карашыгындай сактап келе жаткан экем1здщ пайдаланган, колы тиген, б!з yuiiH бага жетпес буйымдарын туган ж ерш деп мура­ жайга тегш 6epriMi3 келедг Экем1здщ турмыста карапайым, ка- нагатты болганын жас урпак керш ессщ, у л п алсын. BipaK кояр шартымыз бар. Муражай облыстык бюджеттен каржыланып, оган облыстьщ статус берщ1здер. Муражайга 6LniMi бар адам койып, есер урпакты отанеуйгшшк рухта баулуда септйтн типзетш тэрбие орталыгына айналдырсацыздар екен» деген магынада келемд1 хат жазды. Канат Бозымбаевка ракмет, шенеушк болганымен, TyciHiri мол ж1пт екен. Он кун етпей жатып, 6i3re алгыс багыштап, барлык шарттарымызды орындайтынын айтып, оцды жауап келдг Кеп кеппкпей атаньщ заттарын тиейтш арнайы жук машинасын, меш апаратын жецш кел1к пен адамдарын ж1бердг Bip мал сойып, кудайы таратып, шелпепм1зд! салып, К¥Ран окып, атаньщ заттарын тией бастаганда уй 1пим1збен катты толкыдьщ. Шеппм кабылдауын кабылдап, енд1 ж уреп м 1зден жу- лып берш жаткандай кез1м1зге жас алдьщ. Эрине, бпдщ улымыз, келш1м1з, немерелер1м1з бар, олардыц улесш - ата мурасын жеке белд1м. Атаныц mci шацырагында да калуы керек кой. Сонымен, «журер жолы ашык болсын, ак болсын» деп жук тиеген машинага ак байлап, жолга шьщтым. Ертещ нде муражайга 6ip топ тшпп-журналистер келдг Сол арада менщ келгешмд1 керген тургындар да жинала бастады. Атаныц аузына т1стеген муштегшен бастап, 187 жэд1гер-зат, ата окып, сыртына кол койган 142 мтапты экелд1м. 0p6ip затка жеке токталып, эркайсысыныц тарихын, шыгу тегш бейнетаспага уш сагаттан аса сейлеп берд1м. Bip данасын ез)м алдым, 6ip данасын 176

С03 АНАСЫ - C0AE муражайга калдырдым. Ондагы ойым - мунда жумыс аткараты адам атаныц кез келген заты туралы бшш, керуге келген адамдарг кызьщты деректерд] айта алатындай болса дегендш. Жэдшерлерд сыдыртып Kepin шыгу 6ip баска да, оныц мэн-магынасын, тарихы бшу - элдекайда эсерл! api енегелл. Мен ез жумысымды аяктаганда жнналгандардыц алдында: - Муражай заттарын реттеп орналастырудыц кандай тэр TinTepi, жуйесл болатынын бшмеймш, оган юргспеймш де. Алайд мен атамныц TeceriH салмаганыма узак жылдар еттй Жылда 6ip- неше рет кагып-сшюп, кунге жайып, кайтадан орап-шымка сактадым. 03iMi36eH 6ipre турган кезде осы тесек-орын калай салынып, калай жиналса, солай етш жендеп кетемш, - деп кез жа- сыма не бола алмай журш, тесекп реттед1м. Алматыга келген сон ею ай шамасы откенде мен Жуалыга зат апарганымда 1шшде болган, бэрш кез1мен корген 6ip кайныма хабарласып: «Муражайга барып Kepin шыккын. Калай жасакталып жатыр екен, заттар тугел орынын тапты ма, бшгш», - дед1м. Оныц хабарын естшенде бармагымды шайнап, жаным куйзелш Kerri. Не болды дераз, талай заттар койылмапты, acipece атамньщ ез1м жннап, жапкышын жауып кеткен TeceriH, керпе-жастыгын коймага шыгарып тастагандарын естшенде, не болганымды, хал1мнщ калай болганын тусшген боларсыз. Дереу Облыстьщ мэдениет баскармасыныц бастыгына телефон согып: - Карагым, мен б1рден облыс эюмше хабарласып, бастарыцнан аттамайын деп, алдымен издерге тшелей карайтын муражайдыц жагдайын айткалы турмын. Не себепт1 атаныц заттары тугел койылмады? Неге коймага ушлд1? - деп сурадым. - Алматыдан арнайы шакырылган оформительдер (безещцру iciuiii мамандары) «вид испортит» деп кейб1р заттарды коймапты, - дегеш... Ой!.. Жауабыца болайын! Букш 6ip облыстьщ мэдениетш баскаруга койган сабаздьщ сезш щ сикы - осы! 17

Бабалар аманаты - Муражай деген кызылды-жасылды етш безенд1ретш кен- же баланьщ отауы емес. Ол жерге кененщ кез1, теберш заттар койылады. Ол буйымдар - ецщ кайталанбайтын, eKiHnii нускасын сатып алуга болмайтын жэдшерлер. Оны устап, тутынган адам ем1рден етш кеткен. Алматыдан акша табу уш ш барган, кайыры ез бастарынан артылмайтын, аруак сыйлауды бшмейтш мэцгурт «оформительдер» атаныц TeceriH кереказ заттай коймага тогытып жатканда «эй, мынау - казактыц каЬарман oipTyap улыныц жат­ кан Teceri, мына К¥с жастыкка Бэукецнщ Tepi сщген nici бар» деп айтатын 6ip казак табылмады ма? - деп тагысын тагыларды айтып, 6ipa3 TyTiHiH тутш ш е костым. Мен эдетте ездш мнен 6ipeyre соктыгып, алдынан кеспейтш адаммын, сез де кумаймын. BipaK Момышулы шацырагына бай- ланысты эд ш етазд к пен топастыкка кенбеймш. KiM болсан ол бол, айтарымды айтып тастаймын. Киянатка, караулыкка тезбеуге, эдш болуга атаныц ез! «токпактап» журш, Meni nicipreH. Мэдениет баскарушысына мен in «мэдениетЫз» c©3iM етш кетт1 ме, элде езшен улкен бастыкка шагынады деп ойлады ма: - Кенпрщ1з, апай, мен ксапарда болып, бакылай алмай калыппын, бэрш жендетем, кам жемещз, - дедь Муражай безенд1рушшердщ «вид испортит» деп коймага женелткен заттарыныц 6ipi туралы гана айта кстейш. Ол - сырткы пошымы кезге кораштау керш етш тот баскан тем1р сейф. Болар- болмас KepiHeTiH 1здерше Караганда буры н сырты накы ш ты болганы байкалады . К акпагы ны ц iniKi бет1 эжептэу1р жаксы сакталган. 0рнектер1 де, «изделие 1908 года Ф.А.Пивоварова» деген жазуы да ап-анык KepiHin тур. Ата бул жэнпк туралы: - Балам, бул - мен унпн кымбат дуние. Кдруластарымныц кезш керген, согыста ез)ммен 6ipre ок пен оттыц ортасында болган зат. Майданда шешт кеткен жауынгерлер1мнщ е р л т н щ куэсшдей. Бул сейфте талай шайкас-шабуылдардыц тагдырын шешкен карталар мен куния документтер сакталган болатын. Казф саган кулпысы бузылган кара тем ip болып кершгешмен, музей т т м е н айтсам, нагыз антиквариат, - деп едд. 178

сез а н а с ы - се Мше, осындай сырга толы заттардыц кад1рш бшмей тур тогышардыц кез1мен сырттай ездершше билеп, бага беру - ул кунэ. 0згелерд1 бшмеймш, улы тулгалардыц муражайлары - ушш менпт секшд! касиеты орын. 2004 жылы Абай, Шэкэ аталардыц басына тэу eTin, ак байладым. MeHi Абай елш щ тул CepiKxaH Жакыпов дейтш б1здщ отбасымыздыц сыйлы ада абзал азамат алып барып едь Сонда Абай атаныц муражайь жакындаганнан бойымды д1рш билеп, ж урепм толкып кет «Япырым-ай! Кемецгер адамныц табаны тиген жерд! калай ба екенмш?» - деп журексшд!м. Ауланьщ сыртына аяккшм1 nieniin, атаныц ушне уш кайтара сэлем салып, и ш п юрдш. Ко кершбейтш куат, ерекше леп кезш жургендей керщщ. Сол жер кетю м келмедь 1штей дуга окып, бегеле берд1м. Тула бой ceprin, пендешЫ ктен 6ip кадам алыстагандай жан дуниемд1 куш серпш тш сала берд1. Бугш де талай адамдардыц «Мекк уш рет бардым», «бес рет бардым», «ж еп рет бардым» дегенде кулак естцц. Мен ейтш мактана алмаймын, Абай атамныц уЙ1 барганыма Аллага шуюршшш етемш. Бул кунде оздерш «т мусылманбыз» дейтш сакалдылар «аруак» деп айтпацдар, аруак сыйынсацдар, кэшр боласыцдар» деп уагыз айтып, сарнап ж Кыскаша гана тушндесем, кайдан шыкканымызды умытып, а баба аруагын аттап отсек, нагыз кэш рлш деген - менщше, со Аруакпен ойнауга, аруакты корлауга болмайды, олай етсец, обалыц езще, бабалар рухы кезще 6ip шукымай коймайды. М слздерге мысал ретшде аньщ болган 6ip окиганы айтып берейш. Астанадан эжептэу1р лауазымы бар 6ip бастык арнайы i сапармен - Таразга, одан Ж уалыга келед1. Ж умысы б1ткен с колпаш-колпашпен конак болады. 0зш ен улкен бастьщтыц а дында курдай жоргалап, аягына тосешш болуга дайын журет жагымпаздардыц базары журш турган заман гой, сол кун! элп ба тыкка кол-Kecip курмет керсетш, кещ лш табуга жандарын салга Содан осында атаныц жеке муражайы бар екенш, 100 жылдыг на орай керемет етш женделгешн ест1ген конак: «Кунде кел

Бабалар аманаты жатканым жок, коре кетешн, меш апарьщдар», - дейдк Жуалыда будан баска мактанып корсете коятын мэдениет ошагы жок, жергшнсп басшылар CKi сезге келмей, муражайга тартады. Элпнде гана дастаркан басында 6ipa3 сштеп алган мьщтылар даурыгып, улап-шулап, жапа-тармагай iniKe енедг М уражай кызметкер1 ез реп м ен жэд1герлерд1 ш етшен таныстыра бастайды. BipaK оны ешк1м тындай коймайды. Сол кезде эл п бастьщ ата туралы 6ip «кызык» анекдотты айтады. Барлыгы соган кулш жатканда ешюм тимеген эйнек кабырга жацагыныц оц иыгыньщ устшен кулайды. Ана байкус ушып Tycin, есшен танып калады. Шеткер1 турган б1рен-сарандары болмаса, эйнек сыньщтары тимеген, жараланбаган адам жок. Дереу жедел жэрдем шакырылады. Бастьщтьщ бетшщ 69pi - кан-кан. Ол ештеце емес, егер устшде жагасы бар пальтосы болмаса, жагдайы мулде мушкш болгандай екен. Есш жиган соц, оны ауруханага апарып, кулаганда басына закым келмед1 ме, соны тексермекпп болады. BipaK бастьщ бет-аузындагы эйнек тиген жерлерш тазалатканы болмаса, ешкайда бармайтынын айтып, бул жагдайды елге дабыра етпеулерш етшедг Кдлтасынан акша шыгарып: «Маган 6ip кой экелщ1здер», - дейдь Не болар екен деп зэрелер1 ушып турган ж ергйпкп аткамшерлердш «ойбай-ау, акшацыз не, ез1м!з-ак, Kasip экелем1з» дегендершс ана Kici узш дь кесшдй «Жок», - деп кенбейдг Сейтш, муражайдыц ауласында кудайы кой сойылып, пышак устшен таратылады. Мен ол адамньщ аты-женш эдеш айтпай отырмын, ейткеш ол езш щ к а т е л т н TyciHin, тэубеге келдг К ещ л д еп куш рлш пен улы адамньщ му- ражайына алшацдай басып, кеюректенш Kipyre болмайтынын екшпп кайтып умыта коймас. Естерщ1зде ме, ата: «Кудайга сенбейтш адам тылсымга да сенбейд1, Алла пенделерше эр кез белп 6epin турады, алайда адамдар тусшбейд1, тусшбеген сон, кабылдай алмайды. Бэрш кездейсоктыкка апарып Tipeft салады. Кездейсок еш нэрсе бол- майды», - деп ед1 гой. Иэ, кездейсок еш нэрсе болмайды... 180

сез АНАСЫ - с •к * * Бакытжан тунде кепке дешн жумыс ютегендпстен эл1 уйы жаткан. Сондьщтан оган аландамай, сэскел1к асымызды у м!з отырып iniTiK. Ержан касьщпен ойнап, тамагын дурыс же берекеаздене бастады. Эр нэрсеш киырдан кез1 шалатын кы ата оны б1рден байкады. Байкады да немересше карап: - Ержан, дастаркан устшде, ас irnin отырганда ойнауга майды. Ботканды тауысып жегш, - деп ескертпе жасады. Ержан езш щ жлшшке дауысымен шикылдап кулш ж1берд1 - Ата, бул - Kypini каша. Ботка деген - батпак. Ол да болады, - д ем еа бар ма! Мен не дер!мд1 бшмей калдым. Кулю келдк алайда атаньщ салмакты жузше кеглм Tycin, жым болды - «Каша» деген - орысша сез. Казакша оны «ботка» дейдй коймалжыц батпакты «боткадай» деп кейде айта беред^ - д Атанын эдеттеп дагдысы, баламен балаша емес, сезш улкен Kici сейлескендей сезш айтады. - «Комалжыц» деген не? - Ержан да такымдап кояр емес. - Сезд1 дурыс сейлегш, «комалжыц» емес, коймалжьщ. «кою» деген сез. Осы кезде есштщ коцырауы сылдырлады. Барып eciK аш атанын Жуалыда туратын аталас жакын inici Рахым кеке е Амандык-саульщтан соц-ак ата ауыл-аймактыц, агайын-ту тардыц хал-жагдайын жеке-жеке мурнынан т!зе сурап, дарияда' ниетш агыл-тепл Terin жатты. Кеке осындагы жогары оку орнында окитын баласын кер кет1п, кешке карай 6ip-aK оралды. Туннщ 6ip уагы на деш н касында отырды, кебшесе атаныц yHi естипп жатты. - Папамды кердщ бе? - дед1 Бэкец атаньщ белмесш нуск - TepKiHi келген кыздай куанып, дауысы ашык-жаркын шыг жатыр. - Елге бармагалы уш-терт ай болып калды, ауылды сагын гой, - дедш мен. «0здер1 оцаша арка-жарка сейлесе берсш» деп жакка Kipin-шыгьш мазаламадык. Ержан гана уйьщтар алдын

Бабалар аманаты «Атама кайырлы тун айтамын», - деп касарысып турып алган соц, Kipri3in ж1берд1м. ...Ертесшде конак ауылга кайтардан бурын дастаркан басында отырганымызда Рахым коке атага карап: - Кеке, 6ip нэрсеге api тацыркап, spi суйсш ш отырмын. Ана Ержан тунде келin ci3re де, маган да «кайырлы тун» дед1, багана «кайырлы тацды» айтты... - Оныц нес1не тацыркайсыц? 0 p 6ip уйде айтылатын азангы сэлемдесу мен тунп коштасу. Йемене сенщ уйщде ондай эдет жок па? - деп ата шюше тже карады. Агай кумшжш, б1рден жауап бере коймады. - Ты оказываеться неграмотный педагог. Какой дурак поставил тебя директором школы? - деп ата дурсе коя бердь Атадан ондай-мундай сездердщ He6ip куйкалысын ecTin, eTi уйренш кеткен бе, Рахым кеке темен карап, сылк-сылк куле бердг «Ту-у, уп-улкен адамды, ецсел1 он жылдьщ мектептщ ди- ректорын бала кусатып, сонша тьщсырганы Heci екен» деп мен ыцгайсыздандым. Ержанныц бул белмеде болмаганына куандым. Кш кентай бала калай TyciHin, калай кабылдайтынын юм бш н т... Ата бэр1м1зд1 кез1мен 6ip сыдыртып етш , тыцнан 6ip эцпмеш бастап кетть - Халкымызда «Бакыт - баска конган кус, байльщ - колга устаган муз, кус ушып кетед!, муз epin кетед!, бул жалганныц кызыгы - ci3 бен 6i3» дентин енегел( сез бар. Байыптап уксац мунда сыйластьщ пен татульщ тыц TipmifliKTeri улкен TyfiiHi жатыр. Халкымыздыц ем ip тэж1рибес1н1ц дана корытындысы 6ip сейлемге жинакталган. Оны салмактап-саралау ymiH том-том к!тап окудыц Keperi жок, тек 6ip уйде канша адам болса, бул дуниеде 6ip-6ipme аз кунг1 конак екен1н угынса, жетш жатыр. Отк1нш1кыска ем1рде адамдардыц «ci3-6i3» дес1п езара мей1р(м-шапагат арнауы мен сый- курмет1, ец алдымен, отыцныц басынан, баланыц - ата-анага, ата- ананыц балаларына сэлемдесушен басталмай ма. Тац азанда - «кайырлы тац», кешке «кайырлы тун»-д1 айтудыц каншальщты 182

С03 АНАСЫ - с е л зор мэш бар екенш пендеш шкпен ескере бсрмейм!з. Туннен туг шыгып, куннщ кызылын керу, тагы 6ip жары к кундц жана кунд! iuiiHMeH карсы алу деген - бакыттылык тусшген адамга. Тун - кашанда тылсым, туннщ б!з терец тусш бейтш купи лары, 6i3 бшмейтш ауырлыгы бар езшше 6ip сырлы кубылыс. Ад бейкам балбырап уйкы кушагында жатып, тшге келмей, соц сезш айта алмай, кайтпас сапарга аттанып кету1 эбден мумк1 Тацныц каралы болмай, кайырлы болганына 6ip уйдеп улке Kinii «шук1р» деп, терт кез! тугел амандьщта дастаркан басын отырудыц e3i - 6ip бакыт, - деп сезш узд1 де, MeHi кабинетш калган TeMeKiciHe жумсады. Атанын жацагы адамныц тшге келмей, уйыктап жатып ел кету1 мумкш е к е н д т жайлы айтканы анамды кез алдыма келттр Ол Kici: «Адам ел1м барын умытпауы керек. ¥йьщ тап жатканын ажал жетсе, тшщ иман айтуга келмей калады. Сондыктан уйыкт алдында «БисмиллаЬи ир-рахмани рахим! Жатсам - 6ip Алл Турсам - 6ip Алла, Тура алмастай хал болса, Ла иллаЬи илла алл Мухаммед расул ул-алла» деген дуганы айтуды ешкашан умытпа - деп кш кентай кезден миыма шегелеп, уием1 кадагалайтын. С бойга сщген эдет жастыкка басым тиген заматта т ш м е osi орал ды. Ka3ipri ез немеремдей кезден уйреткен ед1. Сол дуга сезд менщ пионер, комсомол болуыма ешкандай кедерп келт1рген жо Ол уйымдардыц катарына коппен 6ipre етт1м, ал дуганы анам e3i уйреткен болатын... Ата темею тутата отырып, ары карай эцпмесш жалгасты бердй - «Ерте турып езу тарт, куш бойы кещлщ шат» деп тчршипгщ саулыгыца куанып уйден шьщеан, тещрегщ тугел керкем керш д ! Ты рпыц-сырпыцы кеп кунд1зп т1рлжте кездесетш кедергшер де жещл кетересщ. Кешке карай уйге келгенде кешщ кайырл болса, отбасыца аман-сау оралып, уй iuiiHo;i сау-сэлемет керсе прш Ы гщ е тэубе eTin, тагы куанасыц. Адамныц кайта оралар к зыгы - ез уйщнен аскан жерд! мен бшмеймш, одан артьщ же 1

Бабалар аманаты бар дегендерд1 тусшбеймш. Менщ кеп уакытым елден аулакта еткендштен отбасыныц жылуына муктаж болган адаммын. Сол сагыныш, сол ацсаудыц жан азабын басымнан етюзген соц айтып отырмын. Жылылык уЙ1не кулш мретш , езш кулш карсы алатын адамдармен 6ipre журедг 0 з ушне кещлд1 Kipe алмайтындарды, ез ушнен кашатындарды жарымжан api бакытсыз пенде ретшде аяу керек. Баягыда 6ip патша уэз1рлерш жинап: «Куапыштан, кошемет- колпаштан к е ц т м асып-тасыган кезде сабама туЫретш, кайгыдан жуйкем жудеп, курдымга кулагандай куй кешкенде ецсемд1 кетеретш сез табыцдар!» - деп буйрык 6epinTi. Содан барлыгы ондай сезд1 табуга эрекет етед1. Неше турл1 жорамал жасайды, ананы-мынаны айтып келед1, патшага ешкайсысы жакпайды. Уэз1рлер не ктерлерш бшмей сасады. Содан «таудагы уцпрде esiMcii-esi eMip суретш сопы бар, битее, сол бшсдЬ> дегенд1 ecTin, соны 1здеп табады. 0тш 1ш терш айтады. Сопы мынандай сезд1 айтыпты дейдк «Барлыгы да - етпел1, бул да етед1 де кетедЬ>. Патша да осы сезге токтап, ем1ршщ соцына дешн пайдаланып, yucMi сабырлы болган екен. Адам баласы ол1мд! тузей алмайды, ол Алланыц пэрменшде. Калган кедергшщ 6spi - етпел1, бугш болмаса, ертец езгередг Пенде байкус жаксылыкта масайрап кетед1 де, киындьщка оцай кайысады. Баткан кунмен 6ipre жаксы да, жаман да ете шыгады. Сол етпел1 кещлс1з icKe сабырыц саркылса, ол да ш убатылып, жалгаса бередг Кайсыбгр кущ цзп сэтаздж ке айрыкша мэн 6epin, басыца кара тунекп ympin, ympin кана коймай, суйретти уйге Kip- пзеец, арайлы тац мен тыныш туннщ кад1рше жетпейсщ. Мынау жаркыраган жарьщ дуниеш де багалай алмайсыц. Куйгелек, сабыр- сыз, кез келгенге опырылып тусетш адамньщ eMipi мэн-магынасыз ете шыгады. Калай тамам болганын ацгармай да калады. Иэ, эцпм е «кайырлы тац» мен «кайырлы кеш» ед1 гой, мен сэл ауыткып кеттмм, oipaK аргы мацызына токталдым. Кейде 6i- реулер езара: «Bipre конып шыккандай неге амандаспайсыц?» - 184

сез а н а с ы - сел деп жатады. К ещ л токтатып карасац, кисыны жок сез. Bip уй 6ipre консац сэлемдеспеущ керек пе сонда? Кунде уйкыга кетер у й д еп улкен-Kinii 6ip-6ipme: «Кайырлы тун!», «Туш щ з тынь болсын!», «Жаксы туе кер!» - деген секицц api тшек, api ертеь дешн коштасу лебпш 6iлд!руi парыз. Мен элгшде туннщ ауырлы туралы айттым, мына сездер жакыньща айткан соцгы создер бол; да гажап емес. Ал ертецгшште: «Кайырлы тац!», «Кайырлы Kyi «Жайлы жатып, жаксы турдьщыз ба?» - деген сиякты api сэлем, курмет сездерд1 багыштау керек. Осындай TyHri, азангы тшек отбасыныц ынтымак-б1рл1гш уыздай уйытуга с е п т т н типзе мешрбандыкка жетелейдй Шынайы бакыт -шанырактагы татул пен берекеде. Сол татульщ пен береке уйдеп сэлемнен басталах Сэлем тыйылган уйден ырыс-кут кетед1, ондай уйден nepini шошып, шайтан жайлайды, - дейдь Осыны айтып ата Рахым кек( карап: - BipaK сен nepimTe мен шайтанньщ болатынына иланбайт] адамсыц гой. Мен кудайга сенетш OTipiK коммунисты, сен куда# сенбейтш нагыз коммуниссщ! - дсдй Кеке аде'Нмен томен кар куле бердь - Охо-о! - деп енд1 сезге Бэкец KipicTi, - 6ipeyi - шын к мунист, 6ipeyi - еырш коммунист. Bapi6ip партбилеттерщ официальный коммуниссщдер. Ал мен партияда жокпын. С дер секшд1 кудайды да, партияны да алдап жургешм жок, - муртынан кулш тур. «Кап!.. Бул ез1 не болып Kerri? Басы эдем1 эцпме ед1... И-й мына 6ipey Бакытжан да ортадан шакпа тшш сугып, ушьщтырай деп тур». Уйде бетен адам болмаса да, осылай тебеден тускен койып калып, тура тартканда мен байкустыц кез1м улкешп шь келедь Атаныц адам ойламайтын нарсеш айта салатынына кан кенджт1м десем де, «партия», «коммунист» деген сездерге кат ты кисык эцпмеден урейленш, берекем кетедь Калай корыкпай абайсызда 6ipey ecTice... Жагадан алар тайталасы бар, аяктан ша бакталасы бар п р ш ш к емес пе...

Бабалар аманаты Ойымды ата белш яабердь Баласына карап: - Сен кудайды да, партияны да тусшбейтш сауатсызсьщ! - дедг - Сауатсыз екешм рас, 6ipaK 6ip улы куштщ бар екенш журе- г1ммен сеземш, - дед1 баласы. - Сен секоди балбеске Ka3ipnie сол да жеткйпктй Санана сэуле Kipin, кемел ойга жетсен, кешн айналып согарсьщ, - дед1 ата. Рахым кеке «мыналар не сейлеп жатыр» дегендей, 6ipece ага- сына, 6ipece iHiciHe танданыспен кезек карады. Мен эуел баста Бэкецнщ тшш безеп, бура сейлегенше ата ашуланып, баласыньщ тебесш ойып, сазайын берер, оныц думпу1 б1зге де тиер деп кауш- тен1п ед1м, Бэкецнщ айы онынан туып, оцай кутылды. Тек «балбес» деген атакты алганы болмаса... BipaK бул сезд1 ол буйым кермедь Кунде ecTin журген еркелетудей керш , елеус!з калдырды, TinTi бет1 булк етпедг Момышулдарыньщ аракатынас мшездерш жете укпай-ак ететш шыгармын. Эйтсе де, экел1-балалы жандар гой, «кол колды жуады, кол 6eTTi жуады», 6ipiH-6ipi TyciHce болыпты да. ...Дуние мэцп болганымен, адам eMipi - еткшип. Ерте бар да, кешке жок сагымдай алдап, уакыт сырги бередг ByriHri баткан 6ip кун1м1з етш бара жаткан ем1рдщ 6ip кадамы екен. Адам eMipi кыска болгандьщтан да дуние кызьщ болса керек. Оцай ете шыгар дуниенщ кызьщ-шыжыгымен ж урш , шашымыз агарып, жуз1м1з эж1мденштг Аллага шук1р, бул кунге жеткен де бар, жетпеген де бар. Сол 6ip кешн калган кундерд! еске алганда атаныц баласына: «Санана сэуле Kipin, кемел ойга жетсец, айналып согарсьщ», - деп кудайга ceHiMi туралы айтканы к ер еген д к сез екен. Баласыньщ езше деген касац к е ц т мен ойкы-шойкы мшезш, кайсыб!р ерсшеу кыльщтарын бшсе де, ж урегш щ 6ip калтарысында жаксы yMiii болганы аньщ. Бакытжан - Алматыда туып, орысша окып ержеткен каланыц тулеп. Дацкы жер жарган 9Keci бола тура, экенщ MempiMi мен тэрбиесшен муктаждьщ Kepin, жан азабын да, тэн азабын да кеп тарткан, 9cipece жастык шагы киын болган адам. 0 з eMipiHe колын 186

сез а н а с ы -сел 6ip сштеп, калай болса, солай бепмен журген кездер1 де болып Анам: «Teri жаксыдан жаман туды десен де, теп ш ц 6ip саркь саркыты кершбей коймайды. Teri нашардан канша жаксы ту десен де, туп казыгы бакайынан тартпай коймайды», - деуип е Сол сез шындык екен. Бакытжан езшен-ез1 езгерш, бурын бойын м1н болып турса да, мойындагысы келмейтш эдеттершен ешк1м кемег1нс1з арылды. Кыран конган алтын тугырлы кара шаныр - эке уш н 6epiK устап калды. Бэкеннщ жан дуниесш серпшт шарапат шуагын теккен, i3rmiKKe жетелеген касиетп ттаб ы м - Куран KapiM едь Эке K,a6ipiHiH басында eMiH-epKiH Куран о алатынына, Алланьщ осы кунге жетюзгенше кунделжт! дуга-тш тшеп, тэубеге келедь «Ата кундердщ куншде жалгыз улын осындай 6ip сапада боларын бшгендей айткан екен-ау», - деп м де Аллага мшэжат етемш. *** Ата сонау 6ip кезде сэлемнщ эркилысын таркатып айткан ым келш сэлемше токталмады. «Мснслз де бшесщ» деп сыргыта салд Жай сыргыткан жок, «бшедЬ> деп маган сешм арткандай бол едь.. Туып-ескен ауыльщ мен тэл1м-тэрбие берген ата-анад кергенщ, естшенщ, кещлге токыганыц бар дегендей, менщ де эл1мше азын-аулак бшгешм бар екеш рас. «Бшгешцщ бшмеген айтпасан, ол да - кунэ» деуии efli кариялар. Енд1 соны эцпмел керешн. Bipey болмаса, б!реудщ кэдесше жарап калар. Алай букш казакка тэн келш сэлемшщ тур-турш камтимын деп ай паймын. «Эр елдщ салты баска» деп ел1м1здщ эр кнырында э турл1 езгешелштер болуы эбден мумкш. Тек ез бшгешмд1 га айтамын. Алдымен казыналы халкымыздьщ гасырлар туцги гынан жеткен бурынгы салтында келш сэлемшщ кандай сипат нендей турлер1 болганына 6ipa3 аялдайын. ...«Кыз - аз кун п конак» дейд1 халкымыз. Крнак канша сыйл басы ардакты болганымен Kici уш не сыймайды, кетш тынад

Бабалар аманаты Кеп жаткан конактан кад1р кету1 мумюн. Кыздьщ да бойжетш, уакыты келгенде сэн-салтанатымен кеткен! - ата-анасы уппн де, 63i уш ш де 6ip бакыт. Кыз бала ата-ана, бауыр-туыска канша аяулы болганымен, була ескен кызыкты кыз дэурешмен коштасып, езге босаганы аттап, келш атанады. Ол енд! бурынгыдай бас шп сэлемдеспейдг Келшдж сэлем рэам ш е кадам басады. Келш сэлем1 кыздыц кэмшат берю мен у к т такиясы эке ушнде калып, казак аруларыньщ касиетт1 саналатын сэукелесш кигенде, кайын ата ушне енгенде басталады. Жаца келген жас келпцц куйеу жш ттщ eici жецгеск ягни будан бурын тускен осы эулеттщ келшдер! ею жагынан колтыктап, кайын ата шанырагыньщ табалдырыгынан он аякпен аттатып, уш кайтара сэлем салгызады. Содан кешн халкымыздыц урпактан-урпакка уласып келе жаткан сулу да ем1ршен дэстур1 - «беташар» басталады. Акын немесе жыршы тш енершщ туныгын сузе тогиццрш, эуелетш экетедг Ен алдымен, талгамды ойды ш жу сездермен комкерш, келшд1 келген жерше таныстырады. Келес1 кезекте керкем сездщ KecTeciH ернектеп, келшге келген елш, ауылын, кад!рл1 карттарын, кайын ата, кайын ене, кайын ага, абысын-ажын, кайны, кайын сщ лш ерш е дешн атап ет1п, улкендерге сэлем жасатады. Сол куннен бастап жас келш куйеушен жасы ш гершердщ бэрше он колымен он Ti3eciH басып, шлш сэлем ететш болган. Жубайынан жасы юпиге келш сэлем салмайды. «Беташардан» сон куэлардыц катысуымен не- Keci киылып, келш отка май куяды. От лапылдап жанганда кшз уйд1 кере отырган кауым оны зор куаныш етш: «Бакытьщ оттай лауласын!», «Оттай опалы бол!», «Косагыцмен коса агар!» - деп келш нщ 6ip ошактыц neci болганына бата-тшектерш арнайды. Сейтш, Kemeri кыз бала бугш ак некел1келш болады. «Келш - кенейген тынысыц» деп, тац азанда келш отауынан келш кайын ата ушне сэлемш жасай юред1. Упкен уйдщ тущцгш ашып, от жагады. Шацырактан тутш нщ кершгеш - сол уйдщ туннен аман шыккан тыныштыгыныц хабарын паш ететш белпсш дей, ауылга арнаган сэлемшдей болыпты. Bip Караганда, 188

сез а н а с ы -селЕ карапайым дагдылы шаруа болып керш геш мен, байыпта барласацыз 6ip уйл! жанныц, TinTi ауылдыц TipniiniriH келшд бастаган. От бар жерде OMip бар, жылу, береке бар. Сол отт жагуды халкымыз келшге ceHin тапсырган. Ойткеш бугш п келш ертен оулегп жалгастырушы, урпак экелетш ана. От neci. Бул елке - ата-бабам кектеген жер, Корамнан актылы кой кетпеген жер. Кез1ме от-жалындай кершесщ, Алдымнан келш кесш етпеген жер, - деп энге косылган казак келшдершщ сэлем салуы - езшше б’ коркем де талгамды KopiHic, улттык; тэрбне-тэл1м1 мол дзету Сэлем жасау 1зет пен курметтщ , эдептш ж тщ белпс1 болуыме 6ipre улкендерге де салмакты Miидет жуктейдь «Кдйын ага има ды болмай, келш ибалы болмайды» дейтш нускалы сез бар. Жас улгайгандар келш алдында улагаттык танытып, улкендж жолыме yjiri керсету1 парыз болган. Жасыныц озыктыгын малданып, кел! кезшше дауыс кетеру, бейэдеп турлаусыз сез сейлеу, кисьщ мш керсету казак гурпында бурын кездеспеген тыйым екен. 1лу 6ip сондай казанбузар мшез ушыраса калса, текскдйс ретшде тань лып, аксакалдар «келшнщ сэлемшен садага KeTKip, бэтуасыз» де cerin, айыптапты. Ондай жагдайга урынгандар кора былгар коты ешкщей елге суйюмс1з болып, жаман атка калады екен. Сэлем ж сау да, сэлем алу да - тек кана амандасу м ш деи емес, ею жакты юшшейщщкке, салмактыльщка, адамгерш Ы кке жетелейтш ке мазмундагы дэстур. Келш сэлем ш щ б1рл1кке - кеш р, татулы кка тетш болга жагдайлары казак гаш де эр елде кездесш отырыпты. Соньщ 6i енегел1 улпеш дей эцпмеш Кытайдан келген, жасы сексеннен аска абыз аксакал Мусатай атадан ecTin ед1м. Ол Kici сезш баптап, жак-бер жагын кец камти отырып, асыкпай сойлейтш. - Ертеректе менщ жас кез1мде 1ле ж актагы «Аттьщ тауы дейтш жерде Ыстанбек деген Kici болган. Ыстанбек жет1 атасына 1

Бабалар аманаты 6epi бак-дэулет1 басынан таймаган, каспагы калыц, куйкасы майлы, айналасына айбыны аскактап журетш бай едь Оньщ бетшен какпай коя берш ecipreH еркетотай шолжан кенже баласы болды. Сол балац жiгiт эке байлыгы жетпегендей, Мырзабек деген адамньщ мацдайына баскан жуйрш сэй гу л тн neci жокта ж ш ттерш ж1берш алгызады. Мырзабек Ыстанбек секшд1 мал- ды-жанды шонжар болмаганымен ел ш ш д е бет-бедел1 бар, ер мшезд1 T9nipi жазган адам болатын. Жас кезшде талай жортуылды басынан етю зген ержурек азамат ед1. М ырзабек кеудесш е нан п1скен бай баласыньщ озбырлыгына шыдамай « ели рем ш » деп канына карайып, Ыстанбектщ ауылына арындатып жет1п келедь «Еркек болсац шьщ 6epi!» - деп шацын кагып, шацырагына ко­ быз ойнатардай катал мшезбен каЬарланады. Куаныш пен капа- льщ - eri3, кеше гана айтулы жуйршке такымы тиш масайраган мырза енд1, шынымен, д1рш кагады. Коркыныш кашанда ойдьщ айкы нды лы гы н жогалтады , мынау да не icTepiH бшмей саска- лактап, кип уйдщ ш ш де шыркебелек айналып, eci кетедг Акыры жандалбастап ерешенщ iniiHe Kipin, жасырынуга мэжбур болады. Сонда Ыстанбектщ жаца тускен уыздай жас келш1 далага шыгып, Мырзабекке сэлем жасап, курметпен ш лш тг Намысы аякка тап- талгандай болып spi мал ашуы - жан ашуымен жарылардай болып TyTirin турса да, келшнщ i3eTTi сэлемшен аттап ете алмай, тосылып калады. «Кеп жаса, карагым!» - деп казак жолымен сэлемд! кабылдапты да, атынын, басын Kepi бурып, шокпарын темен Tycipin, журш кетш ть Кднтепске барып, арты бэлел1 дау- дамайга жалгасатын жагдайдьщ ушьщпауына келшшн сэлемл мен улкеннщ парасаты, екеушщ де ата салтты сыйлауы ел iprecimH тыныштыгын сактап калыпты. Ыстанбек канша ектем болганымен KeK'ipcri керсокыр емес едк Баласын Мырзабектщ аягына жыгып, ат-шапан айыбымен коса, сэйгугпгш кайтарады. Мiне, шырагым, келш сэлемш щ осындай да тегеуршд1 касиет1 болган, - деп М усатай ата улттьщ кундыльщтьщ 6ip шок ую сш дей жэдшер 9HriMeHi осылайша баяндап 6epin едг 190

...Казакта жубайы бар эйелдсрдщ улкен кюшерге сэлем е г булжымайтын ережедей болганымсн, косагынан айырылып, же г калган камкещл эйелдердщ сэлем салмауына кариялар езда жол 6epinTi. Отагасынан айырылып, eHceci тускен жабыркаул жанды жубату api «агайыннан алыстамасын» деген езш дш Ii белгюшдей бул да болса, халкымыздьщ тектЫгшен шыккан гур п екен. Ата-бабаларымыз аягы ауыр келшге сэлем салгызбаган. К ретте кайын агалар ондай келшдердщ алдынан етпеуге тырыска Ce6e6i бурын унем! сэлем салып журетш келш кысылмасы именшектеп ьщгайсыздыкты сезшбесш дегеш екен. Соным 6ipre аягы ауыр келшге eMipre урпак экелер болашак ана pe ri г , курметпен караган. «Кел1ш жаксы уйдщ эр керегесш щ басы береке» дегенд<} атасынын Ke6iciHe аяк сукпаган, ене к ш м ш баспаган, келге ж ерш щ эулетш де, аруагын да сыйлаган т е к и келш дер зир тусынан ешкашан атпен ©TnenTi. Кем дегенде кырьщ кадам жер аттан Tycin, жаяулап, ем1рден ©Tin кеткен аруактардын рухына '> кайыра сэлем салып, бет сипайды екен. Казак кслшдсршщ амандасу магынасынан баскашалау, i3<i Курмет ретш де кершю беретш Typi болган. Улкен кюшерге куйып, кызмет жасап отырган жас келшге кариялар дастаркандаг дэмдерден кесеге салып усынады. Келш орнынан турып, езй керсетшген мешр1мге ризашылыгын бшд1рш, сэлем етедг Y кендер: «Кудай мандайьща 6epciH!», «Басыца бак 6epci н!», «Y6ip п шуб1рл1 бол!» - деп баталарын багыштайды. Сол сиякты улке дастарканнан кайткан табак та келш нщ улесш е THin, сэлем яг сайды. Эдетте табакты сол уйдщ ен Kimi келш1 алады да, калга келшдерге аталар мен эжелердщ, сыйлы ага-амалардыц саркытын ауыз типзед1. «Аса кад!рлк аузы дуалы адамдардын, KonTi Kopi кеп жасаган енегельенерл1 ккллердщ жолын 6epciH, жасын 6epci иг1 касиеттер1 жугысты болсын» деп келш дер дастарканнан та? алып, сэлем салган. Казактьщ бул салты Кытайда, Монголия,,

Бабалар аманаты туратын кандас бауырларымызда sni кунге дешн сакталган. Казакстанда киел1 Сыр елшде осы 6ip i3eTTi салтты кай маг ы бу- зылмаган куш жалгастырып кследк Улкеннщ Kiniire деген кецпешл ьщыласын, KiniiHiH улкенге деген курметш бшд1ретш эдеп-ибаньщ улттьщ улпсш дей 6ip елшемш корсетстш сэлем салуды улттык таным-нанымнан, жен- жобадан белектенш калгандар «ескЫ к» деп санайды. Орысша окып, орысша тэрбие алган талай дубэра келшдер ушш кандай касиети, ардакты адам болсын олардыц алдындагы дастарканнан кайткан дэмнен ауыз тию ез басын корлаганмен б1рдей кершедг EceciHe, улкендермен согыстырып пшмдш iinyzu мэдениеттшш, жеке бастьщ бостандьщ еркш дш , тецщ п санайды. Бул тектес аракатынаста eKi жактан да сыйласым элс!рейд1. Bipre отырып, бетелке белюкен соц 6ip-6ipme 6 eri ашылады, улкен-юппнщ ара- сындагы шекара бузылады, ауыздан артьщ-ауыс сез шыгады. Ондай улкеннщ агалыкка не сэш бар, ондай кпш нщ келшдшке не C9Hi бар? ...Казакта келш Tycin, той еткен соц ауылдагы аталар мен эжелердщ «келшнщ тэтп шайын imeMi3» деп арнап келетшдер1 бар. Келшнщ отырыс-турысы, шай куюы, кай колмен калай усынганы, дастаркан M93ipi - 6spi кезден таса калмайды, ягни келш конак кутудщ алгашкы сынагынан етедг Шай шллш болган соц аталар бата бередг Эжелер болса: «Карагым, кудай колыца куат 6epciH, 6i3 секшд1 ак шашты, сары TicTi эже бол! М ынаны «итаягыца» сал», - деп сакина-жузш, бшезш сиякты кумю буйымдарды ке- сеге салып, келшге усынады. Келш орнынан турып, ш лш сэлем жасап, штипат бшд1ред1. Кешн туцгышы дуниеге келш, баланы кыркынан шыгарарда сол кумютсрдд собидд шомылдыратын кырык касьщ суга салады. К^азак эйелдер1 езш щ жас ерекшелжтерше карамай жасы ул- кен карттарга сэлем салуды борыш санаган. Жас кез!мде б1здщ уймен араласып туратын Хадиша деген апай болып сдк Сол Kici- нщ жасы токсанга келген eHeci кайтыс болды. Менщ шешем ка­ 192

с е з АНАСЫ - CeAl зак жолымен Хадиша апайды «кещлшайга» шакырганда: «Мэк! ау, апамньщ орыны ущ реш п бос калды , ер тец гш ш теп жаса| сэлем1м узш дь bip Typni уйге сыймай журмш», - деп кез жасьи сыгымдаганда тацгалдым. Апайдьщ ею улы, келшдер!, 6ip тсИ HeMepeci бар болатын. Осыньщ бэрш е тэубе демей, e3i кекя басымен енесш жоктап жылаганын epci Kepin, ойларымдУ анама айттым. Ол Kici: «Эйтш шолак ойлама, Хадиша тэубесш ! жоктыгынан жылаган жок. Ол саган KeMnip болып кершгешмеи eiieciiii н, алдында сэлем) узшмеген келш болатын. Омip бойы 6ipin| 6ipi кад1рлеп, береке-б1рлштерш бузбаган. Сол енелькелшд1 ей эйелдщ ынтымагы, адамгершшж к;асиет1 Хадишаныц eKi келши «кергенд! келшдер», «уызына жарыган келшдер» атандырып ж у | Оньщ eHeciHe жасаган адал кызмст! - салган сэлемше алган батаси каз ip алдынан шыгып, ецбеп жанып, e3i де келшдерппц кызыгы| Kopin отыр. «Не ексец, соны орасьщ» деген - сол», - деп едь Кеш н, мунда ез1м келш болып ж урген кезде ж огары даг! эцпм еге уксас жагдайды тагы коз1м кердк Тараз каласыньщ id гесшдеп Аса ауылында атанын жаксы Kepin, ардак туткан нагати inici Жлптеков Рахметкан кекем1з турады. Рахметкан кекем ме| Калдыкул жецешем - улдарын уяга, кыздарын кияга кондырып немере-шебере сушп отырган улкен шанырактыц иелерь Сол кл сшердщ эже колында ескен Тургын дейтш тунгыш улдары эка ш еш еамен ага-жецгесшдей эзшдесе бередь Bip жолы сол Тургьп анасына: - Жецеше, езщ де картайдыц, дардай генералдыц шешесюш соган карамай ш ал-KeMnip кореец болды ецкейесщ де жатасын Осы эдетщд1 коятын уакы ты ц жеткен жок па? Bip куш белп шойырылып калса, кайтесш? - дед1 эзш-шынын араластырып. Кекем мен жецешемнщ екшпп улдары Нуржан Жшггеков ось эцпмеден 6ipa3 бурын генерал шенш алган болатын. - Кой ары! - дед1 жецешем1з колын сермеп. - Сендерге каусаг керш еем де, сол жарьщтьщтардыц алдында келш мш . Онсыз дг катары азайып, б1рен-сараны гана калды. Эл! де сэлем1мд1 алып 19

Бабалар аманаты бата беретш кариялардыц болганына тэубе! Алладан буйрьщ келген куш юм етпейд1 бул ем1рден. Бабалардан калган дуние, бэр1м1зден ететш жалган дуние гой бул TipnimiK. Кенекездердщ саркыты б!ржола саркылмай карайып ж ургенш е шук1р! Он жет1 жасымнан 6epi жасап келе жаткан сэлем1мнщ куш бугш ге дешн жалгасканы yniiH Жаратканга алгысымды айтып, мшэжат етемш. Ал енд1 генералдьщ uieuieci сэлем жасамасын деген зац жок. Генерал казактыц салтынан улкен емес. Сэлем жасап, бел!м шойырылса, ортан колдай дэржерсщ гой, емдеп жазып берерсщ, пулын алсац да, - деп жецешем epyuire карулы сезш эзшге ойыстырып жауап бердг Калдыкул женешем тагы б1рде езш щ шешен сейлейтш эдем! тш1мен: - Улкенгс ш лш курмет керсететш келшдер корер кезге бия- зы, эдепт1 келедк Неге десец, олар унем1 бата алып, ак алгысты болып журедг «Атацныц ботасын алма, батасын ал. Бота елш калады, батамен багыц жанады» деген екен Есей батыр. Бата, алгыс, тшек жанды жадыратады, кещлд1 гулдентед1, адамды игш1кп ic icTeyre умтылдырады, батага сай болуга кулшындырады. Ал жаксыльщка бой тузеп, соган кадам баскан пендеш Жараткан ием кем кылмайды. Ерте ме, кеш пе, акжарылкап кун туып, тш еп кабыл болады. Кудайга inyKip, б1реуден - uirepi, б1реуден кешн TipinmiK етш , Алланыц берген Heci6eciMeH мына жаман каралар- дыц кызыгын Kopin жургешм - ак батаныц шарапаты, - деп едк Жецешем кешенд1, ойлы сез айтты. Оз басым соган кулай сенемш. Алла кеп кермесш, менщ де шгершдькешнд1 болса да, мацдайымныц ашьщ болып жургеш аталар мен эжелердщ, агалар мен апалардыц адал пейкпмен берген баталарыныц рухани куш- куатыныц аркасы деп ойлаймын. ...Бэкец екеумп турмыс кургаида алгаш келш болып Бэкецнщ нагашы апасыныц колына туст1м. Узатылардыц алдында анам бурыннан айтып келе жаткан насихаттарын тагы да кулагыма куйып жатты. 194

сез АНАСЫ - с - Кун шыкканша уйьщтама, апацнан бурын тур. Бетьколь жумай от жакпа. От - уйдщ иманы, отты таза колмен жаг Кунде танертецгшште енеце сэлем жаса. Кайын ата, кайын ларыца, улкен Kicijiepr e кездескенде «сэлеметслз бе» деп бетш карамай, и ш п сэлем ет. Келшнщ сэлем жасауы - бурынгы-с аналарымыздан жеткен мура, солардан калган есиет жолы, - анам. Казактыц салт-дэстурш, эдет-гурпын, таным-нанымд ныц кылш ыгын кисайтпай устау букш табигатына сщ ш ке шешеме карсы дау айтпай, тьщдай берем. Сонда менщ жо оку орнын 6iTipin, кызмет icTen жургешмде де, ез заманы ереже-кагидаларымен eMip cypriM келетшшде де шаруасы жо Сонымен, келш болып келд1м. Анама берген уэдем бойь ерте турып, дастаркан эз!рлед1м, апага сэлем жасадым. - Айналайын, ауылга барганда сэлемщдд жасай берерсщ уйде кызым сиякты журе бер. Маган сэлем салмай-ак кой, - апа. «Жарайды, айтканы болсын, мен парызымнан кутылдым> ойладым. Апа «кара тырнагына» дешн каланыц адамы бола Алматыда туып-ескен, алгашкы пионердщ 6ipi болган, Мэс окыган, кеш н «халы к жауыньщ эйелЬ> ретш де Ci6ipflin д б1рнеше жыл татып, тау асып, тас баскан, табанынан тауы тагдыр машакатын кеп керген Kici едь Менщ келшдш алга сэлем1м мэресше жетпей, осылай аякталды. Б1раздан кешн 61зд1 белек шыгарды. Сонда ушм1зге 6ipiHini рет ата келдг К корка сэлем жасадым. Ата: «Бакытты бол, балам!» - дегенде к жас толды. Алгашкы сэлем салудан бетш кайтып калганды оньщ устше айдай элемге аты белгш1 айбарлы кайын ат алдында тургандыктан бутага буккан панасыз торгайдай бу ак 6tiin ед1м. Атаньщ сэлем1мд! алып, тшек айтуы менщ жоль анщандай, улкендерге сэлем етуден куш бупнгс дешн айыры жок.

Бабалар аманаты Менщ сэлем жасауым ауылда табигн турде кабылданатын да, каладагыларга ол кезде 6ip турл1 ерсшеу KepiHeTiH. KM6ipeynepi «мен современны й адаммы н» деп ш амданы п калаты н. Енд1 6ipeynepi «жогары бЫ мд! адамга бул жараспайды» деп акыл айтатын. Ал 6ip парасы сэлем ж асаганы мда саскалактап, не айтарларын бшмей, колын усынатын. Енд1 езщ кысыласьщ, улкен KiciHiH созган колын алмайын десен - ыцгайсыз, алайын десен, келш басыца уят кершетш. Келшдердщ сол кюшерд1 сэлем жасап карьщ кылмаганы, келш сэлемше кезш уйретпегеш бадырайып туратын. BipaK келшдерд1 кшэлауга болмас. Соларга айтып ук- тыратын, улп керсетш уйрететш аналар мен енелер, TinTi эжелер Кецес еюметш щ кслшдер1 ед1 гой. Адамныц жаратылысы кызык, жаксы нэрсенщ жаксы еке- н1н imi бшш турса да, «баскалар 1стсмейд1, маган не жорьщ» деп езгелердщ катарына тура калатын жалган намыс, пендешшш бар. М актанганым емес, сол кецес заманыныц дэу!рлеп турган кезшде де «катарга» турганым жок. Талай тецтустарым беыме тура айтпаса да, кез тасалап сыбырлап сез eTin, кулетш дерш 6i- лш журд1м. Сонда да «атага жаккан сэлем салу езге казакка да унайды» деген сешм болды. вйткеш ата меш алгашкы керген куннен бастап, ем1рден еткенше ишш салган сэлем1мд1 ыкыласпен кабылдады. Жараткан нем MeHi казактьщ He6ip дара тулгаларына, жаксысы мен жайсацыныц алдында сэлем салуыма H9cin eTinTi. Сол асылдардьщ батасын алып, алгысын еспгеш м атама жаккан жолдан таймагандьщтан, халкымньщ салтын устаганымнан деп ойлаймын. Тегшде салт-дэстур, жен-жоралгыларды тек бшш кою аз. Оны сактап, кунделпсп ем1рде колданып, урпактыц бойына сщ ргенде гана баянды болады. Bip езщ бш ш , оны к еш н п ге уйретпесец, бшгенщ ана дуниеге 6ipre кетпей ме. Аллага myKip, тэуелаз казак елшде улттык кундыльщтарды жацгыртып, жаца гасырга бешм- деп, жаркырата пайдалануга барлык м ум кш дж бар. Бурынгыдай Мэскеуден рахым кутш , кез1м1з жэутецдеп отырган жок. Нокта- 196

сез АНАСЫ - с т1зг1н колымызда. «Енд1 не арман, еркшдшке кол ж егп, ею 6i сыбанып, улттыц жогын 1здеуге Kipice бер» дейтш дей-ак к 0KiniiuKe карай, улттык мурага келгенде сол нокта-пзгшд! мы устай алатындардыц карасы аз. Дэстур жалгастыгыныц 6ip жутаган, жогалган орыны ущрешп бос тур. «Бос орынга ша ушр» дегендей, куш ертен езегщнен тебер езгенщ кацсыгь толып, оны кеш нп урпак мэдениетке санап жатыр. Ka3ip оз ултынын, рухани казыналарын бшуге куштар, л1 де намысты жастардыц катары кебеш п келедь BipaK с ултымыздьщ озгеше урдгстерш кайдан уйренш, кайдан аларл бшмейдь Эйтеу1р узш-жулып ана жер, мына жерден кылац бе д1 амалсыздан канагат тутады. Онда да тек сырткы турш эспе бар да, iuiKi мазмунын уктыратын адам сирек. Алыска бар ак Ka3ipri тойлардагы келш сэлемш е назар аударып кореш 0цпмем1здщ 03eri де осы такырып ед1 гой. Кез келген тойда елдщ бэрш асьщтай ympin, «беташар» а га жутынып асаба шыгады алдьщызга. Bmeri мен жотасы, дес1 айкара ашык ак койлегш KHiHin, басына фата не 6ip ша капрон орамалды жаба салган келш келед1 буралып. Жага- жабык кейлек кисе, сэн-салтанаты кемш калатындай кеу ж арты лай ж алацаш жас келш улкен-Kiini бейтаны с ж урт алдында денесш щ 6ip б ел ш н кормеге койып турганда онсь ашык журетш алакандай 6eTiH жасыру неменеге сэн, Heci ул дэстур екенш тусшбейсщ. Иэ, сонымен, келш келш куйеу колтыгынан ажыраган соц, ол колтыкка ею келшшек ие бол Ж шггтщ eKi ж ецгесш щ ею жактан туруы мшдетт1 екенш бш едь А лайда неге солай болуы KepeKTiriH тургы зганда тойга келгендер де жете укпайды. Казак халкы ештецеш ой максатсыз шыгармаган. 0p6ip дэстурдщ, салттыц, титлмдей i ырымдардыц астарында мэн-магына, тэрбие коз1жатады. Жа ек1 жецге - жаца тускен келшд1 колтыгынан демеп, бшмег уйретш, укпаганын туспцпретш акылшы, кецеспплер1болуы к адамдар. Булар - осы эулетке мына келшнен бурын келген