Абай жолы 4 том

УДК 82i.512.)22 ББК.Н 4 К,аз 7 - 4 Э 82 Л/ж?/<с?иая Ресиуйям/сссы .жоме дл;ля/)й/?? лй//мет/?л/^/' лсэме л/урам/и ко.-им/не/н/ ^е5ме/и/ищ iMejwe/нтж ум<7^ь/з&//иурлерм &?сьм юыжду \" бс^с/ма.мась/ Жобаныц жетекш!с{ Лцмали KP YFA академиг! Редакцияльщ алка: Мух/ио/? /(ул -Мул'Амжед Лаум/я/vog FejP/к й/йхяяо^ (жауапты р е д з ^ т ^ Эуезов М. Э82 Абай жолы: Ротийм-эпо/^я. Тертшш! ютап. —Алматы: \"Жазушы\" 2009. - 400 бет. - \"Цазак.тыц 100 романы\" сериясы. ISBN 978-601-200-202-7 Роман-эпопея тупнуска бойынш а т у зеп л 1п, цалпына кел- Tipiji ген басылымы бойынша жарияланып отыр. ^ 4702250201-035 УДК 821.512.122 402(05)09 ББК 84 Цаз 7-4 ISBN 978-601-200-202-7 - (4-Kiran) О \"Жазушы\" баспасы, 2009 ISBN 978-601-200-198-3 - (ортак.)

TYH-TYHEKTE t EpTiarin улкен суы на карай ущ лген ea ic, кулан ô e p ic ie пар ат ж ек к ен жен.!л т р а ш п ец к е зы рлап келед}. К о зл о д а гы Kom ip божы ларды бар пэр м ен ш сн шалкая тартса да болар ем ес. У зак кун ri жур}стен талмаган ею ж арау баран ат шокыта шабады. Бул жур[1 н ш м ер осы б е з м е н агындап барып Ep*ric суы на Tycin кетердей. GipaK жотадан сондай ж акы н к ер ш ген E p iic о н ш а т а к а у ем ес екен. Жацагы кезенден сон да сел жайылатын алац бар боп шыкты. Сол аланда апарды и жел4п басылып, жай булкекке ауысты. Енд) б4разда пар атты арба ж ар жагасын жагалай жур4п кегп . Ж ур{с бэсен деген сон. байкалды, ж ел д е ж о к , салкы нда б!л!нбенд{ ек ен . K.a3¡p чю льдн. ортасы. Ол - каланын. ен ыстык uiafbi. C o fa H орай мынау кеш те ты мырсы к, капырык. Э у е тунж ы р гана туны п тур. Жакын аккан улкен дария да сэл гана жулдыз жарыгымен с э у л е л е н е т у сш , yn c¡3 ж ы м -ж ы р т Kepi]mi. К ы бы р -к ч м ы л ж о к , бей н е 6ip калгып калган тэр]зд!. О зеннщ алыстау, apfbi жагасында калын тогай карауыта д у н к н ед ь Ол - бел riл i П о л к о в н и к аралы ны ц калы ц б<пк тогайы . Аргы жагадагы У лкен С емейд!н.оттары н, уй-ж айлары н кезден ж асы р ы п турган да со л арал TOfatï. Т ек а р г ы -б е р п ж агадан e.3ip 6 ^ ¡H eTÍH т!рл}к белг!с4 — и тгер yHi FaH a... Eipi ал ы стан , б}реулер{ жакыннан кейде салмакпен, кейде ш эу!лдеп уред]. Б!рауыколар ш уласы п, таласа жарысып ypin Kericeai. О сы ндай шакта каланын. ш е т т е жан.а гана K ip re H ж олауш ы лар 6 ip H e u je ж ал п ак тебел} кон.ыркай уйлерден айналы п e i i i . Енд! 6 ip к езде Toôeci ж абы к аласа коранын. юыйлеу какпасына кеп токтады. K e tn ip шапшан. козгалып, ыткып T y c in , колындагы бииппмен какпаны тыкылдатып кагып жатгы. Осы шакта арбадан мол денел{ жолаушынын оз{ l y c i i . Цакчанын.ар жагына кел{п дауыс берген ашык унд; эйел, эуел{ тесжтен сыгалач келгендерд{ болжап кермек 3

ел i. Ел жататын кез болгандыктан, тун карангысында келген адамдардын TyciH ангара алмай, к а п ы дауыстап: — Е-е, бу KÍM? K iM c i^ e p ? — дегенде, копир тез жауап цатты: — А ш , мен Баймагамбет. Кел!п турган Абай агам! Абай бул кезде арбадан узацкырап, жар жагасына та кап барып, жены мол шапанын tnemin, жолдын шац-тозацын с!лк1п ка)¡та Kni!¡ жаткан. Келген конактар жайын еспген уй tteci эйелд)ц yHi тез езгердь — О й пы р-ау, А бай агам ба? Ka3ip, Ka.3ip аш айы н!— деп какпасын аша берд<. G n i-iy cT ep i танылмаса да, бойлары KepiHreH сонамандасу басталды. Абай даусын KeiepiHnipen, кещлд} унмен: — Дэмежанбысыц! Калай, уй itn¡n, бала-шаган. аман б а ? - дед). Дэмежан ашык жауап 6epin амандыгын айтып, Абайдын уй- жайын, ауыл-аймак,ел-журть]нын амандыгын байыптап сурады. Бул даусы санкылдаган, сездер! сонша анык, анкын есты е^ н, yHi ажарлы эйел екен. Ол амандаса сала коранын ¡ш] карангы е к е т н айтып, шам алып шыкпак боп, тез бурылып ¡шке карай женелд}. Жабыккоранын. ¡ш!ндеонынтысырлатып баскан Ke6icÍHÍn.aaycb] узанкырап барады. Баймагамбет ашык какпанын алдында д егб ]р с4зден 4п, ауы зды ктары н ш айнап, жер тарпып турган апарына жене Абайга да сейлеп тур. — Кора карангы, Ka.3ip, Ka3ip. Шам келс!н!— деп эр сезш жылдамдата кайталап, «K a3ip, Ka3ip>>- дейд4. Бул уй кора-жайды, Teri, палаша салмаган. Киры калын, к.ысы суы к сахарадагы кыстаулар Tapisai, ay ел i To6eci жабык жылы кора бар да, соны н те р 4нде, не 6ip тук п 4р 4нде адам жайына, белмелерге KipeTiH eciKiep болады. Сондай Te6eci жабыкччреулер! бар кендеу KopaTyKnip жактан шам алып келе жаткан Дэмежаннын жакындауна карай eiÍH¡n. эр TynnipiH, бос куыстарь;н керсете тусл. Дэмежанмен 6ip re 6ip аягын сылти баскан Kyi-íeyi ере шыкты. Ала кездеу келген, узын бойлы, узын мойын улкен баласы Ж умаш та келед4. Арба корага Kiprenne, какпанын сол жагында 6ip жайдак, сары арба тур екен. Сонын уст!нде жаткан юсшер бары байкалды. T eri, бул уйдщ елден келген конак- тары тарпд^ Коранын сол жагында, аласа Kipnitn оттькта шеп жеп турган eKi-уш ат кекшш бау шепт! KyTip-«yT¡p шайнай Tycin, пыс- кырып койысады. Абай уй нелер!н4нсонгы шыккандарымен аман- дасты да, жанагы арбага кез тастады. Содан Дэмежанга бурылып: —Дэмежан, шамынды 6epi кетерил ! Bepi, 6epi таман!—деп, сары арбаны н касында турып, соны н ycTÍHe ун!лд!. Ш ам устаган Дэмсжанды арбага ететакау келт}рд{. Арбада eKi Kici катар жатыр 4

екен. Ш алкадан жаткан калпында eKt конактын. да сакалдары куйектей боп, ерекше кезге Tycii. Eipeyin¡K¡ бунралау мол болганда, eK¡HmicÍHÍKi жайылма, узын сакал. Жаткандар — жас емес, шау тарткан к км ер. EKÍ сакал да 6ip рендес, бурьш екен. Арбага шам сэулес{ тускенде бул екеужж. а як жагында келденен. жаткан тары 6ipey ыныранып айналып Tycii. Онынажары жастау. Б]ракбунын да мол, тыгыз 6iTKeH узын коныр сакдлы бар. Жаткандар оянган жок. Абай оларга карап езу тартгы да, Дэмежанды ез касында бегей турды. Баймагамбет пен уй иелер] эке, бала ym eyi болып шапшандатып пар атгы догарып болган сон f ana Абай Дэмежанга бастатып, бар топты LnecTipin, уйге карай журд:. Дэмежаннын жупыны, жудеу корасынын lepit [дс ауыз yitni, тер уйл4eKi белмеа бар ед{. Эйел конактарьш epiin, Tepri уйди!, ecirin ашып, Абайга жол берд4. Ол уйде аласа кырлы п еч ти карнезщде жанып турган жарьны мол улкен лампы бар екен. Дэмежан шапшандатып керпе салып, конакгарына жастык койып, денгелек аласа столын экеп уйдщ ортасына орнатты да, жанагы лампыны пештщ кырынан алып столга койды. Е н д барлык журттын шырайлары жакын отырысканда анык ашыла Tycii. Yn-imi де езгеше жадырап, кегцлдене бергендей. Дэмеж ан сол уакытта T¡3e 6yrin, куйеуш ен темен отыра бере Абайлардыннегып кенппп келгежн, кайдан шыккыньш сурады. Дэмежан сунгак бойль[, KeiepinKÍ кесектеу мурны бар, жауды- pafaH улкен, эдем! кара кезд4 эйел ед]. А к , карасы айкын K0 3 i — тунжырай 6ÍTKeH, анык бота кезд4н. S3Í. Аш ы кдауы сты Дэмежан сейлеген сайын онын улкен, кесек annaKTiciepi кен ашылады. Ж ука ерж дерш щ кызылына жарасып жи! KepiHin отырады. K yñeyi у[ю здеу, аз сезд! буйыгы Kici болганда, Дэмежан мулде баска. Ол, Kepicimjje, шапшан, ашык сойлейдг Адамгатез кабысатьш, жол мен женд! S3Í йл!п баскаратын кешел! юсщей. Бул уйд!и epKeri epi емес, 6 3 ¡Tepi^i. Жана отыра бере, улкен баласына самауыр кой деп буйрык еткен. Баласы сол шаруага айналысканда, куйеу}неде ic тапсырган. Турьш, казан астына отын жарып экел деген ед!. Абай Дэмежаннын жаудыр K8 3 ÍH сэп тамашалай отырып, куле Tycin сез катты: — Дэмежан, калага Ketnirin келген сон, жакын жагы гой деп ceHÍH ynine бурылып ек. Ен эуел 4, сен кысылма. Б:зге самауыр койып, шайынды берсен болады. Жолдан шаршап келдж, тез!рек жатып тыным алайык. Ол сезд! Дэмежан тез женге салды. — Кы сы латы н дэн ен ем ж ок, А бай ага. Бар M93ip, ж ок жайымыз ci3 келгенде дастаркан услнде болады. Келген сон е н д т с ж e3ÍMe бер:щ 'з!- дед[. 5

Абай осыдан кеш нп сез!н эз)лге айналдырды. Эл) де куле, суй ан е карай отырып, Дэмежанга калжын айтты. — Уйлернще конак жок, оцаша шыгар деп ем. Жанагы арбанын успне тиеп койган сакалдарын немене? Бу кап-кап сакдл жиып, базарга саткалы отырсындар ма?— дегенде, ен алдымен апчак, узын псгерн! акситып ашып, Дэмежан сакылдап кулд!. Абайга сонш а суй с4не кар ап капгы. К.оцыр сур жуз! кып-кызыл бола кулед!. Цалыи сары сакал, сары муртынын бэр!н с!лк4нт1п, Баймагамбет те мэз боп отыр. Ауыз уйде казанаспа жанында самауыр койып жаткан узын мойын, ала кез ж т т Ж умаш та ырсылдап кул 4п жатыр. А бай е з 4 аз кул4п, тагы сейлей туст!. — Сацалдарын тамашалаймын деп, ездер4н танымай да калдым. С ен 4н колы на мундай молшылык ка йда н густ}, Дэмежан! К,айдан келген, кандай сакалдар булар?— Осы сездерд) Абайды н каз)рг{ айтуыньщ е з 4де ойнакы, езгеше. У й )ш! жацагыдан да бетер узак кул!п, мэз болысты. С ей п п , Абайлар бул гун} Е р п сп ц сол жагасындагы Слободка дейт!н, казакш а «бер жак<> атанатын калана конды. Бул — Сем ей каласынын б}р бел{м4. С оньщ Дэмеж ан корасы турган жагы бас жатакатанады. Бундагы кала казагы, кеб)нше, кешпел! елден кел!п осында орнаган. Ал кырда кысгаудан кешпей калатын шаруа- ларды«жатак» дейт!н. Сол дагдымен мынау калада отырган казак уйлер4н, кеп квартал бел1мдерш де «жатак» деп атандыра беред4. Осынау тусты«бас жатак» дейпн), ол езенгпн ер жагында болган сои солай агаладь]. Тепнде, кала халкынын арасында кдлалыктур- мыс калыпка ел) тугел уйлеспеген, кыр мен кала э д е т т е р т ер ал- уан араластырган цазакыльж га осы шетте, бас ж агакга к еб!рек байкалагьгн. Жайлы тесекте жатып, кеп уйктаган, жаксы тыныккан Абай танертецтурып, бет1-колын жуып, Дэмежанныц шайына асыкдай кеп отырганда, тундеп бул сураган «сакалдар» б!р! артынан б!р! шубыра кеп ед). Олар сэлемдесе амандасып, кецсголдын б)р жагын ала отырысты. Кекбараздаган аппак, тап-таза кимешек-шаршысын аса сэнд1 ет4п гарткан Д эм еж ан улкен, таза самауырдыц касына отырды. Кулагында улкен кум)с сыргасы сЬтк{не тус1п, стол басы тола отырган журтка ж)п козгалып, шай куйып отыр. Абайга арнап т а р г е н куймагы, мол бауырсактьщ ортасына габакка салынып койылганед). Жанагы сакалдар Абайдан бурын кол койып, енсере ти!скенде Дэмежан Абайга каран: 6

— Абай ага, кунмакжен)з, алы ны з!-деп, сыпайы конагуарлык керсеггк Абай бул кезде жанагы конакгармен -пл катыса отырган. Олар Абайдынтуыстары болыпшыкты. Ыреу4- Ыргызбайдыцбелгии кыр- ты Жуман, ек!нш!а дэл сондай аталас, жакын, Эсер аулы нж — бакырауык Мака болатын. Булардыцаткосшысы есеб!ндежурген Жуманнын улкен баласы - коныр буйра сакалды, боз кезд! Мухаметжан. Ж уманньщ кеп улдары тус4-туп жагынан гана ез1не уксас емес, кеп сезд1, сусьмдаган мылжындык жагынан да дэл ез4не таргкан-ды. Сочдь;ктан журт мунын бшгаларынын атгарын езгерпп: «К.унанкырр>, «Дененкырт», «Бес11К.ырт<>десспн. Мухаметжан —сол Бест1кырттын ез!. Тунде Абай келген!н бмгеннен бер{ карай сол Беспкырттын ¡ш4н жаргандай, шыдатпай журген б!р сез{ болатын. К^шр уш -терт куймакты карбыта-карбыта ек 4-ак асап жута салып, курен шайды сораптайтартаотырып, Абайга улкендершен бурын Бест4кырт сез катты: — Ал, Абай, елдщ амандыгын айттын. Ж э, енд4ез!ц каланын жамандыгын ес4тг1н бе?—деп, б)р окыс жайды келдененнен койып калды. Дэмежан жаудыр кез! жалт еч1п, М ухаметжанга тж сж е карай калды. — Не деп отыр ез1? — М ынау не дейд{. не айтып о ты р ?-д еп А бай даан ы р а берд!. Осы кезде М ака езж щ кушене шыгатын бакырауык даусымен: — Айтканы сол, туннен бер4еспмедщ бе? Бул калана апат кеп жаткан ж ок па? Абай э т тандана кадалып отыр. — Не дей ан дер, уктыршы е з 4н! Апаты н е ? - А бай уй толы еркектен Дэмежанды есп-басты кер{п. соган карады. Б!ракэкел1- балалы Жуман мен Мухаметжан жарыса сейлеп, ки!п кет1ст!. — Бу калага жаман наукас кепт{! — К,удай урган ¡ш ауру! — А р жак- бер жактан кунде элденеше адам ел!п жатыр! — М элж келгендей. Шыбындай кырылып жатыр! — Аты не дейд!? Адам еспмеген ку наукас б)р. Ж урт кашып жатыр кал адан !- деп ол екеу! б!р токтап е;л. Енд{ байсалды, камкор, каб!летт4 к{с{ болган боп М ака ¡ле женелд!. — С е т туннен бер4 «Осында неге кел!п жур!»— деспк. «Шыл- кылдаган, ¡ндег баскан елде не ¡здеп ж ур ?» - деп с е й л е с к е т ш з ж ок па мынау уш еум !з!-дед!. 7

Эздер1 неге жатканын сураган Баймагамбетке олар Ka3Íp-aK осы шай ¡ше сала журепндерж айтгы. Бул апат каладан, пэледен, ¡ндечтен безгел4отыргандарын тагы да жарыса айтысты. Жастары улкен Мака мен Жуман Абайга тез кайтуды, бул каладан безуд4 акыл кып ай гпак болады. Абай олардан ecrireHÍH коя турып енд) Дэмеж анга бурылды. Эйел Абайды ур к4тпей сейлед). К,алада сонгы он шакты куннен 6epi ел!М б)Л1Н1п турганын, 6ip ¡ш ауру барын айтты. BipaK жанагы Жумандардын кыргын апат, шыбындай кырылып жатыр деген сездер!н ете орасан Kepin: — Алып кашты, есек-aTÍpÍK деген осьгндайдан шыгад)д-ау. Бала емес, сакалды бастарымен сонша ypKirnece Heci кетед.)' екен?— деп койды. Дэмежаннынбул ce3ÍHe Мухаметжан кысастанып ершелене туст). — MiHe булар, каланын жатактары болса, осылай «ештене жок» депс1 келед!. Бар уйде солай, «елген!н жасырсан, кемгенде KaÜTecÍH.!<>— десе не дер едГ? Ойткенш е, тунде Абай келгенде алдымен соны айтсан ед1. Танга ш ешн нес!не жасырдын? Дэмежан ызалана куле ту сп . Енд4 езгеше 6ip намыстана сейлед{. Абай мен цартгарга жалт-жалт eriп кезек караган улкен кездерш де эдем{ ушкын, шугылалы сэуле бар. А ппак узын TicTepiH кор шатан сулу epitmepi кейде кулю мен ызаны катар, кабат бм д]рет4н дагдысы бар ед{. Сол ажармен сейлеп отыр. — Кудайым, T e ri, жаксыны да, жаманды да бпдщ Ыргызбайга берген foñ. MeHi жазгырып отырганын карашы. Ал узак жолдан шаршап-шалдыгып жет4 тунде келген конакка «бунда апат боп жатыр», «бунда конбаЬ десем, ол не болар ед!? Какпамнын алдынан куганым ба? Элдекайдагы ауруды сылтау кып уркгпп, кашырганым ба? Онда мен Абай агамнан 6ip самауыр шайды, 6ip асым e n i аяган, жоктан сылтау ¡здеген ит болмас па ем! — дед1. Абайдын суйс1не кул!п отырганын Kepin, Дэмежан c e 3ÍH¡Hаяк Ke3ÍH калжын гэр}зд{ eiin , сакылдап куле отырып, жаркырап айтып шыкты. Абай оны макулдаганын б{лд!р1п, куле отырып бас изед!. Эл! де женмген)ц бим ей тагы да жауап айткысы келген ез{ курбы лас агайыны М ухаметжанга ол енд{ буйыра сейлед{. — Ж э, тоцгат, кыртпа! Жец!лген]'нд1 б!лепн болсан, сен Бест)кырт атанар ма едщ ?— дед!. Дэмежан бул конактар арасында ежет, ер сейлед!. Ол, теп, унем! солай болу керек. Абай онын шешендг1н жаца байкады. Ал е ж егп п экес)не тарткан тэр:зд1. Мынау еркектер — Дэмеж анньщ терк!Н1, туы стары . Бул Абайларды н ез аулы ны н кызы, 8

Ызгуттынын улкен кызы болатын. Ертерек заманда усак-туек, айна-тарак сатушы боп, жаман арбамен елге барган к!шкене саудагер, осы мына б!р аягын сылтн баскан Ж эб)кен саудагерге Дэмежан кен м косып серт бергенде, б!р тунде осыган ер!п калага кашып кеткен. Булар — эл! де каланын э л а з ганатургы н кедей1н!н б!р!. Рас, ездер!нен бала туды. Жаман да болса, ез алдына прл!п бар. Осы каланын шеинен елд)ц кеп керуен! туе!п ж урепн жупыны гана кора-жай салып алган. Сонымен отырган уйд!цгуп казыгы осы Дэмежаннын езь Ол жанагыдай жайлардааса намыскер, басынан сез асыра алмайды. Каладагы керш!-коланга да сол мжез! эбден мэл!м. Сонысымен ж эне барлык Слободканьщ бас жагактагы кеп казактарына кад!рлк суйк!мд! де болатын. Ж анагы туста Абай да оны дэл осы куйде г у а н т макулдаган. Б!ракенд!п эн пм е онда емес. Жумандар былай турсын, г!пт!, Дэмежаннын ез! де «калада жаман ауру» барын жасырмады. Ол!м де бар дейдк «Бу не?», «К,айтпек керек?» Абай ез! не ¡стейд1? Калага келген шаруасы улкен де, тыгыз да болатын. Онысы жэне бар. Енд!г! жайды басты б!'р адаммен сейлес!п ш еш у керек. Сол уиин шайдын артынан А бай тез гана орысша б1р кагаз жазды да, Баймагамбетке бер)п жатып: — Каз!р тез ат жек те, мынаны Федор Иванович Павловка алып бар. Уакыты болса, тез кележ деп отырмын. Осында ез!Н алып кел!— дед! де, ез! осы уйде Павловты тосып калды. Мака мен Жумандар базар жакта тагы б;р шаруасы барын айтысып, тусте журмек боп, эз!рге базарга кет1ст!. Дэмежан щайдан кейш езш щ уш баласын, олардын кундег! к э а п куган жумысынаженелтт!. Балалардыч улкен! тунде самауыр койган узын бойлы Жумаш, касынаею ¡н)с!н ерт*п. Олары — он бес жасар Сэл!мж ан мен он ею ж асар кенже ¡н!с1 Эл!мжан. Ш ай басында булар ш еш есте ездер!н!н улкен кездер!н жалт-жалт бурып карай тус!п, сезге катынаспаган. Ундемей гана отырып астарын ¡шкен-д!. Кейш шешес!н!н кабагынан кундег; дагдылы ажарын танып, бегелместен жумыстарына жен елген-д!. Уйде Абай касында Ж эб!кен мен Дэмежан ез! гана калды. Эуел! Абайдьщ бул екеу!нен сураганы каз!рг1 турмыс жайлары, кэс!п-карекет1, эл-аукаты туралы ед). Дэмежан бар шын куйлер!н жасырмады. Терк!н!, жакыны, г!г][1, агасы санайтын Абайга ездер]н!н жокшылык, кедейл!к жайын ¡р!кпей баян ете бастады. 9

Э л-аукагдейпн шамалары ете шагын екен. Тек колдарында жалгыз гана сиыры бар. Дэмежан о н ьщ сул н сатады. Онан соц осы уйдеп жанагы уш бала мен эке-ш еш е 6ecey i тугел карекет етед1. У ш бала биыл кектемнен 6 ep i 6 ip ю ш ш еу кайыкка ие болыпты. Сонымен ар жак, бер жакка E piic пен Карасудан eiin , epcijii-карсылы журген жаяуларды тасиды. Эреджте колы боста аралдан шеп шауып ап, жалгыз сиырларьта жем экелещ. Аралдын тогайынан жаз бойы кургак бугак, ку агаш жинап, кыскы отын жайын камдай жур4сед1. У ш баласынын бегде K icire суйенбей, 6 ip ¡ H e - 6 ip i ¡л ес1п , енд! е з б е т т е р 4мен к у н к е р п ш т а б у г а шыккандарын Д эмеж ан мен Ж эбж ен кеп жубаныш етедт. - Бныл кектемнен 6epi жасы он екн'е толган сон, жанагы KÍtui баламыз Э л 4мжан да агаларына ¡лес1П кайыктын 6ip ecKeriH устап уйрен1п ж ур!— деп Ж э б 4кен де 6ip сэт Дэм еж ан эн п м есш е сез косып калды. Сол балалардын кунделеп тапкан азын-аулак тиындары осы уйд{н б у ч и галшык еп п отырган ¡¡¡[¡п-жем! екен. Д эм еж ан эн п м есж ен сол м эл1м болды. Оны н устж е кун бе-кун табыс болмаса да, окта-текте азын-аулак Kipicri Дэмежан мен Ж эб:кен де табады екен. Айтуынша, Дэмежан кысы-жазы тымак, 6epiK, такия т{гед{. Соны Ж эбж ен базарга алып шыгып сатып отырады. К ейде Д эм еж ан осы бас жатактагы эл д 4 уйлерд4н эйелдер1не окалы жак ш епп, imiK, камзол, бешпет, кейлек снякты ки1мдерд4 nimin, *ririn те 6epeTÍH¡ бар. Будан бурынгы жылдарда осы yi^eri бес жанды асырап келген Дэмежаннын гана коленерг Бул мандагы казак керш1лер4н1н эйелдер} Дэмеж анды аса жаксы б4лед1. О ны н сез)н де, 6 3 ÍH де, эс1ресе, коленер1н де сыйлайды. Буган Ж э б 4кен шук1рЛ1к erin, Дэмежанга осы энпмелер тусында ете жылы карады. Абай мен ез eHejHHe кезек к ез тастап, сый конагынын ез карындасын мактауын KyTin жымындап, кетерм ш калды. Абай, шынында да, Дэмежанды жаксы сезбен суйеп, онын енер}н, ежегг)г)н улкен ж аксы лы кдеп б{лд1. Аналы касы л касиетдеп багалады. Б 4р а к е з жайларынын бар шь[ндыгын Абайдан ip iK K ici келмеген Дэмежан жокшылыц, муктаждыккужнде жасырмакемес. — К ы скасы , e3ÍHÍ3 сураган сон айтып жатырмыз. Gep¡MÍ3ain жиылып, тауыцша шeкiмдeп тауып, TepreHÍM¡3 тек кана сол ¡шкен тамац пен осы ус^мгздеп 6 ip -6 ip кабат лыпага так-тук жечтн отырадьг Одан аргысын «бар, жок» деп кайтей!к. Тек, etneyip, Kici босагасына барып, жагка коз cy3in , кайы р-MeinpÍH сурап кол созганымыз жок! Бейнеп кеп, ôepeK eci аз ем 1р!м1зд!н шыны осы, Абай ага. Манымыздагы керил'лер!м{зге, кеп кедейге каран, б!зден 10

де кедей бар, бпден де жаланашы бар, ^¡зден де карпы ашы бар гой. Олмей жур гой соларда, дейм!з. Ецбепм!зд{ емей!кдеп, кун- тун бой жазбай сол тамак, к э а п сонындамыз!—деп курс{нетус!п, Дэмежан ойлы жузбен ез жайын аяктады. Осыдан э р 4 А бай жанагы айтылган ауру, ел!м жайын тары сурады. Дэмежан енд[ бугаи шынайы ауыр ¡идет ж е т н д е 6{рпндеп отырып, кеп танытты. — Алысты б!лмейм{з, есту!мше, ар жакта ел!м саябырлау болса керек.'— деп Дэмежан ты нсезге ауыса бергенде, Ж эб!кен косыла сейлеп: — А р жактында анау Затон жагы, шет-шет! кеп ауырыптур деседь Дэмежан онын сез!н ез бет!не калдырды. — К.асымызды, осы бер жакты, мына еЫмЬ б!лген айналаны айтайыкшы. Бундайда ерекп^еч алып каштыдан жаман жок! Абай буган бас изед4. — Рас, кергендер{щц, жакын манынды айтшы. Осы туста да ¡идет пен каза бар ма? — Бар,сол! . — Бар болганда жи{леп барады!— деп, ещц шеш!ле тускен Ж еб[кен Дэмежанга тагы косыла туст{. — К!мдер, кане! К!м ауырды, к!м елд!?—деп сураган Абайга бул е к е у 4 кезектем оты р ы п, соцгы ек{ ж ум а ¡ш[нде елген керш!лер!н санай бастады. — Керейбайды б!луш! ме eдiнiз? Ен эуел{ соньщ кэр{ шешес4 елд{. Одан келе Садык шал каза болды. — Семейбайдыненес! елд[. Жылкыбайдынекес!, Жумабектщ катыны, мынау тусымыздагы Жубандыктын. уш йрден жас баласы елд{!— деп, балалардьщ ел1мш де Жэб!кен еске алганда, Дэмежан ¡лесе сейлеп: — Баланын eлiмi т!пт[ кеп! Мен жана ересектерд} айтып ем. Нелер козд4н. ак пен карашыгындай, ^¡реудп! жалгызы, б!р у йд4н алгаш керген тунгышы талай уйде кайтыс боп жатыр. Абай булардын айтуынан апаттын шын ауыртпалыгын тани бастап, малдасын курып алып, Дэмежанга кадала карап отыр. — Ал ерссек еркек, эйел т е ? Кдрекет, кайратадамдары калай? Олар арасында ауру сирек емес пе? Айтуларьщша, жацагы атаган уйлер[нд! б!лем гой, теп, к ер н ер мен бала жагынын шыгыны кеп пе, калай? Бул сезд ер т Ж эб{кен костай женелд{. — Солай, солай! Осыныныз дэл рас. 1]

Д ем еж ан дел бугаи токтай койган жок. Ол езге ел4мд4 еске алды. — Неге, оны калан айтасыц?—деп, Жеб1кенге улкен жаудыр K0 3 aepÍH жалтетюзе, ойлана 6ip парады,— Сен Буцпаны, Сапарды, Кайырды, HcaôeKTi KaüTecii t? Сондайлар тепсе TeMip узед4дей*пн, атпал азаматтар емес пе ед!? — Е, 6 e p i де жумысбасты, ер жаныипы титыгына же*пп журген сорлылар гой! Мойкада жуп жуганда, Tepi жайганда журген, KynKoprimin таба алмай келген аш-арыкед{ гой!— деп, Ж е б ^ ен Kyi'Liepi нашар кедейлер жайын еске алды. Демежан бул сезге бас изеп костап отыр. — Рас-ау, Абай ага, тагы 6ip байкаганды айтайын ба? Осы ауруга ашыккан уйлер мен ауыр жумыстан жаншылып, бейнет басып кеткен еркек, ейел тез ушырайтын Tep¡3ai. Онын устш е, ôip ey a en 6 ip e y r e жугады дейд!. Gt'tTeyip, осы катарымыз, куймалас к ерш 1лер!м4з, бес-алты уй!м!з e3ipme аман тур. С оны ш у т р л ^ eiin, балаларды да ешкайда шыгармай, кеп жандарга катыспай, колдан келгенше кымтанып капа отырган жайымыз бар!— дед{. К,азагы кеп Слободка деп аталатын 6epri жаганын каласында ер алуан байлар, ipi саудагер, елд! алыпсатар бар. Солардан шыккан пелен байбатша, ту ген кажыке, байекелер бар-ды. Уй нелер1'н{н. жауаптарына Караганда аса 6ip сирек, некен- саяк. болмаса, ондайлардан e3ip «пелен елд{<> деген хабар-ош ар ест!лмепт{. Енд1 6ipa3aa Демежан мен Ж эбж ен бул аурудан титыктап, ел iмre бет берген к!с{лерд{н. туе i, peni кандай болатыны туралы айтысты. 1ндет мендеткен ауру он жагынан жаман боп кетед1 екен. Демежаннын айтуынша: кездер! шун1рей!п, иек-мурны шошая бередг K e 3 inÍH айналасына «ел!м танбасы» дейдг 6ip кекш ш нокта тусед;. Ж еб!кеи ейел ¡мен eKeyi осы калада ж урт аузына жайылган ce3AÍ суктанып, шошынып айтысады. — Адамнын дем! суынып кетед! екен. — К,ол-аяк мулде тастай боп калады! — С ейлеген yHt керден шыккандай катты бузылып кетед: десед. — Алды-артына тыным жок, агыл-тепл актарьша бер ед !— деп Ж ебж ен тагы 6ip жайды айтканда, Демежан кабагын шытынып калды. Бул сезд[ бастырмалата:— Адамнын tuQj'ti канбайды, тек сусын-сусын дей беред екен. Не керек, ел ri акырзаманда Ke6inin ораны п, корден шыгып отырады десед! гой молдалар, 12

сондайлардын к е й KepineAi, адам басы натускен пуш айманды к!- деп 6ip жайды аяктай 6epAÍ. Осы кезде булардьщ yciine, Баймагамбетке бастатып Федор Иванович Павлов кeлiп KipAi. Абайдын мол д ен еа оте шапшан козгалып, отырган орнынан аткып турды. Куткен конагын куанып карсы алды. Ф едор Иванович ундемей куш ак жайып кеп cyfticin амандасты. Абайдын колын узак с!лк!п, катты кысты. Сэлден сон жайласып отырысымен Павлов Абайдын бунда не шаруамен келген!н сурап калды. Ен алгашкы кездесу ус*пнде Абай досынын сол сурауына жауап берумен болды. Ол бул сапарга келуге MiHAerri екен. OtÍTKeni биыл П етербургта о к у 6¡TÍpin, аз о тп уск алып елге келген 3 6 iut енд{ Алматыга кызмет жайына журмекш!. Ол елде жакында e 3inin калындыгы Магышка уйлен4пт!. Бул жайды ecT ¡ren туста Павлов кы ска гана турде кайырлы болсын айтып, Абайдын ce3in белмей тындай 6epai. Абай сол узакжолга кел!н! мен баласын узатып салгалы кел!п- TÍ. О ны н устж е Эб{ш т4н жолына акша-пул ез!рлеу керек. Coran осы базарга мал айдаткан екен. Енд! сол малдыертерек сатып, пул кылып, 3 6 ituTÍH эр K eper¡ne эз!рл!к жасамак. Оз жайларын айта кел!п, Абай енд{ Ф едор Ивановичка кул{мс!рей сейлед!. — Бунын 6 e p i n e косымша — каладагы достарды сагындым. К.аланы K epriM келд!. Сонымен кеп калдым. Ал енд! каланыздын жайын, ез жайынызды Q3Í4Í3 мел1'м eтiнiзшi, Ф едор Иванович! Александра Яковлевна калай? Ол Kici доктор гой. Мынау каладагы наукас жайлы не айтып жатыр? Маган бар персе мулде карангы. MeHin санама сеул е 6 e p Í H Í 3 tu i ! — деп K e ñ 6 i p к4таптардан e 3i окыган геройлары Tepb/ii сейлеп, эзшдей токтады. Федор Иванович еуел! Абайга тек наукас жайын айтты. Онын Kayni мен 6ip киындык ж е!пнде кыска rana м эл4мдеп отыр. Ен алдымен e3¡ доктор болмаса да «Сашадан ecTiren¡M<> деп, ез эйел! доктор Александра Яковлевнаны атап erri. Абайга онын селем жолдаганын айтты. Мына наукас басталгалы Александра Яковлевнаны осы бер жактын больницасына ауыстырган екен. Павловтынайтуы бойынша, бул наукас Россияга сонгы алпыс- жетгпс жыл ituiHAe осымен ymimui реторалы п кел!пт[. 0 3 Í аса Kayinii, жукпалы ауру - ел тандамайды. Бар журтка ортакапат. Бурын да, Ka3¡p де ен эуел! Индиядан шыгыпты. Содан Россияны, Европаны, Англияны, К,ытайды, Ж апонияны, Tinii, Солтуст!к Американы да аралап еткен екен. K,a3ip Россияда елу- алпыс губернняга жайылыпты деген сыбыс бар. BipaKap ортада )3

халыктын турмысына, жагдайына карай, салты мен калпына орай бул ауру эр алуан етедЬ Эйел{н1н Павловка тапсырып, А бай снякты хал ык адамдарына б 4лд{р деген сездер{ бар екен. Алдынгы сездер!н Абайга кыска гана айтып кел4п, Павлов Абайдын будан былайгы сезд4ерекш е тындауын е т ш т алды. Содан кейгн айтканы — казак халкынын жайы. Бул ел ел;мд! аса зор ыкыласпен кутед! екен. Б 4реу елее, соньщ утнне жаназага кеп к!с! жиылады. Жана гана ел!м шыккан уйге тепе юр^ед^ онда кеб!нш е ас ¡шед{. Б 4р емес, б 4рнеш е рет жиылысады. О сы ньщ бер!Слободкадагы казак халкынын арасына мынау жаман ауруды аса шапшан таратып отыр. Юм аркылы халыкка есиет айтып, токтау салу га болады? Юмн!н т!л4н алады? Кай жрде халыкка сез сейлеуге болады? Базарда ма, меш{тте ме? Не де болса, халык камын ойлайтын адамдар тез кемек бермесе болмайды. Бул — 61р. Еюнои, Павловтын ез жанынан коса айтатын ^¡р жайы тагы бар. Бурын барлык елдерде, калаларда болгандай, каз!р Слободкада да кеб!нше кедейлер елш жатыр. Эс[ресе, ауыр енбек адамдары мен аш-жаланаш, калын кепш!л!к ортасында ел!м молайып кетт[. Павлов осы туе та Зато иды, & рнеш е заводты, мойканы атап еттг. С оларды н б е р 4нде де оры с, казак, ногай ж умы сш ы лары уй ¡штер!мен кеп-кеп каза кер[п жатыр екен. Абайдын е з т е де Павловтын ещц кайда туру, калай журу жен {нде айтпак мэсл пхаты бар. Оны кыска гана жолдастык буйрык релнде сейлед{. — Ибрагим Кунанбаевич, ен акырда Сашамен екеум 13Д1н С13 бен Баймагамбетке айтатын буйрыгымыз бар. Иэ, буйрык! (лз тек тынданыз да кабыл алыныз?! М ынау уйде сп жатпаныз, себеб[, бул уй ¡шерл1к суды езеннен алады. Ол с у — ез:рш е ауру таратушынын б4р}. К,аз!р ауру кеп шыгып, ел!м молайып турган мезпл. Слободканы н осы жагы мен аякж агы ен кауччт! жерлер. (лз тез!нен Слободканын орта тусына жене корасында кудыгь[ бар 6ip уйге к е ш 4щз. Онан сон аса шаршамауга тырысыныз. А сты онша ашыцпайтурып ¡ш{ц!з. Бул ауруда ашаршьыыцкандай жаман болса, улкен мегикетипк те жаман. Э р тамакты шак капа, дэл гана жеу керек. Ал е н д г..- деп Павлов кулд4д е ,- будан ары осылай айта берсем мен доктор болмай турып, докторлык еткен шарлатан болып кетер кауп^м бар. Сондай куйге жетпей турып токтайын. Мумкгнш)л;гг болса, халыкка сез; жетет;н адамдар аркылы, жанагы мен алгаш айткан жайларды каладагы казак халкына жетк4зуге тырысыныз!— дед{. Осыдан кей!нп аз енпм еден сон Павлов Абаймен егин жгн кер!с4п турмакты уэде е т к т 4 де, ж уруге айналды. Д эм еж ан бул ¡4

орыска Абай керсегкен ыкылас, 6etiumi езш щ жуйр{к 3eidintMen ж аксы андаган eAi. К о н а к ж уруге айналганда ол А бай га ка pan: — Абай ага, ас nicin калды. Мына Kici сыйлас адамыцызтэр[зд{, дэмге калдырсанызшы!— деген ед{. Павлов Абайдын аударуынан бул сезд! еспгенде, Tecine он колын койып, бас ид!. Д ем еж анга улкен, сул у кездер[мен жылы карап, аса биязы алгыс айтты. B ipaK аска калган жок. Тенергенп шайда кездескен Ыргызбайдын мол сакалды, кеп сезд4мылжындары тусп к к е де кайта оралган. Eндi олар аттарын жекк!з{п койып, Абаймен 6ipre ет жеп алгалы отыр. Дел журерменде Абайга жанашыр камкор болгансып, екеу-ymeyi косылып, «келел!» 6ip сез салды. Оны М ака бастап, Ж уман костаган. Бес^кырт — Мухаметжан да екелер!мен жарыса отырып аяктаган-ды. Айткандары Абайга «каз{р елге кайтайык» дeйдi. - Окыс кел4п калган екенан, кырылса каланынез[ кырылсын. Ел!м!зд! табайык, пеледен кашайык, тез ж е нелей i к !— дес ед!. А бай булардын сездер 4н шала гындап: «Ел кырылса кайда кетуш! ек, бунда да кальщ журт. Содан yp K in , кашып не жаным аяулы eAi!)>— деп 6ip кайырган-ды. Оган орай Жуман е з т ш е кесемд{к eiin, жол керсетпек болы. — Елin. не айтып отырган? Осында кы рык рудан жиылган каланын жатагы ел ме екен! EniM десенана иен жаткан аталасын, туысьщ Т обыктыны attT. К.айдагыны халкым деп не деп отыр e3i ?— дед{. Абай енд! ыза болды. Катты зеюп сейлед!. - Ж е, ¡шер асынды iujTin! Айтарлык, кудай аманаты, бос мылж ы нсез4нд! айтып болдын. Ewji тур, тартабер! Менде не акын бар? Юмд: халкым дейт{ц{мд] сендердш. 6 b in нен бар! Бар, бара бер!ндер!— дед! де, уш Ь!ргызбайды суы к к ез 4мен, катал T y ciM e n каймыкытырып осы уйден узатып салды. G3i Демежанга emu баска петерге кеш у! кажет екен in жайлап угындырды. Абай жаткан уйге ертенд!-кеш кеп Kici келед4. Ыгын- шыгыны, мазасызды к к y ii Mi кеп болады. Арты нан келечн ауыл кiciлepi тагы бар. Сондыкган кен !р ек жайга орналасу кажет. Демежаннын бей!л}не ол алгыс айтты. Сейтш , осы жагада e3i удайы петер eiin журетш т а ш к е н т к KyMamiiKine кешт1. Кумагитын. у т бер ж актын орта тусы на такау, бас жатак MemiriHin жанында. Асты кызыл Kipnim, ycii afaru, коныр шатыр- лы eKi кабат уй тиянадай, кезге де кернек*п. Осындагы бай уйлердщ 6epiH<H улпс! бойынша бул уйдщ какпасы да ез кезжде жаксы тактайдан 6niK eiirt салынган. Куймалары да Сибирьдеп орыс 15

калалары дагдысыншатактайдан ц и ы л га н . Какпадан басталатын ашык, кен. ауланын тер{нде тебес] ж абы к «лапас», «зэуезнай> дейлн ат-арба турарлык. белек жайлар бар. Ею кабат уйд!ц асты- услнде Кумиштын ез уй кониктиры рана турады. Абай кейде устгнг! белмен;н б ;р т е туесе, тагы б!р кезде К!р1с- шыгыска жайлы кер!п, истынгы белмеге орналасады. Кеш е жактагы кун тусю ш кен бeлмeнi тандап алатын. Бул жолы да сол астыигы бел мен! мекендедг Бер жакта «бас жатак.<>, «орта жатак», «аяк жатак» немесе «*Пн[бай жатагы» деп казактар белепн кала бел!пн<н орта жатагы Кумаш уй!н!нтусынан басталады. Теп, бул тустарда жалгыз кабат Кызыл тас уйлер, ею кабат кек шатырлы, агаш уйлер де жгп ушырасады. Казак саудагерлер! мен татар саудагерлер! молырак орналаскан жер осы Ертк езен!не жарыса салынган ек!-уш кеше бойьшда. Бер-жактын сауда дукендер!, базары бул кеш елерден онтуспкке карай шыгатын кыраттын уст{нде. Одан темен!рек, сол жотаны бойлап Слободканы н орыстары туратын бе.ш'м} кетед!. Онда бер жактыц больницасы, каланчасы, почтасы бар. Слободканы билейт!н улык «Забедейиитщ- кецсес! де сол туста. Абай тек Кумаш ты н уРнне кеш кен со н гана ездер!н аны к калага к е л т жайгаскан юсщей сез!нд!. Сол к у т кешке Баймагамбетт! жумсап, ез! отырган улкен кец белмеге Слободканын б!р б!л!кт! адамы Сармолланы шакыртып алды. Обадан елген адамдар жайын Сармолла Абайдын кунлнз]! еелгендернен элдекайда кеп санап айтгы. Бунынез! меш!тте имам емес. Халфе, кари мез!нсиякты д^ндар, кепм лж пен кунде кездесепн де адам емес. Сармолла, теп, ез ушнде б!р топ балаларды, жастау шек!рттерд! ез белмен окытып журген б!р устаз екен. Сонда да шек!рттер!нен, кероилертен еелп-бмгендер! Абай уш!н кеп жаналык болды. Сармолла ар жак пен бер жактын калаларын махаллага белед!. Бер жакты «бас махалла», «Т1н!бай махалласы» деп еюге беледь А р жактагы же!1 меш!гп мегзеп, «жет! махаллао дейд{. Ауру, ел!м осылардын бэр!нде де бар екен. Ол кедейдщ, аштардын немесе бей нет! ауы р ж у мыс адамдарынын кеб ¡рек е л е л т н айыра бiлмeйдi. Эз{ кеп жаназага араласпагандактан, елген адамдарга шыгарылган садакалар жайын аз б!лет1'н. Б!рак, эйтеу!р, м еш !Т -м едр есел ер айналасындагы имамдар мен мэзЬщер, карилар, халфелер осы каза уакытында катты байып жатыр деп тус[нед[. Абайга сол жайды баса айтады. 0з!н1н кызганышын коса !6

отырып, кейб1реш кари, халфе, MoiiHAepiH атады. Bcipece, соларды кеп жамандады. Бунын айтуынша, бас махалладагы Шэр1бжан халфе, Самат цари, сокыр кари, Самурат M8 3 ÍHсияктылар Ka3ip куанып жайнап жур. Олар жаназадан, фидиядан, хат1мнен ж ене елген адамнын ж ет4с{ мен кыркынан KyHi-TyHi мол жем айырып жатыр. — !4 6 p ah n M мырза, m y6aha кылманыз, Ш е р 1бжан халфе, Самурат мэзшдер осы казада халык керген ф элэкэтка капаланады дeйciз бе? Ж ок жок, олар, элбэтгэ, барынша куанады, ceMipe TyceRÍ. Бундай Kipic оларга, TinTi, айт кундер!нде де тускен емес. Неге куанбасын! «Элгмщ жерде молда сем)'ред], елещи жерде епз семфедЬ деп казак халкы бек 6ijiin айткан. Мен булардан, xarra KasiperriH ез1нен де солай тущлгенм{н. Сол кадар гайыптаймын оларды. Халь[кка жаны ашымас азгь;ндардеуге батыль;м да барады!—дед). Абай халыкка осы жаназа оку, ас беру, хат1м ж асау жен!нде акыл айту керек деген. Адамды аз жиып, eлiктi тез койып, сактану кажетдещм. Осыны кепке жетк!зу шартдейд) Абай. Ал Сармолла А бай ce3ÍH e коса е з т щ кундеп еш MB3ÍH, халфелерш Ke6ipeK жамандайды. Абай болса emai yHC¡3, са л к ь т, тартынып калган-ды. Сол ажарды да байкап Сармолла халыкка сактык жогннеи есиет айту керек е к е т н де аса куптап cetuiejii. BipaK соны айтып Kejiin жене де Ш эр!бжан халфе, Самат кари, Самурат мезш нщ бундай есиетке соншалык карсы болатынын айта женелд!. Ж ене де олардын халык yuiiH em ôip кабыргасы кайыспайтынын еске алды. Ke3ÍH жумып, басын шайкап, тандайын кага берд{. Абай Сармолланы джбасылардан баскарак керелн. Онын ш ыгыс акындарын ж аксы б1лет1н{н ж эне соларды н кеп К1т а п т а р ы н сактайтынын унатушы едг Абай будан Ш айхы-Сагди, Хожа Хафиз, Элишер Науаидын Keñ6ip диуандарын алып, кайырып та журет!н. Эзге имам, каз!реттерден, карилерден бунын жалпы дуниеге кезкарасын да кегпрек керелн. Ж эне каланыц казак халкы осы моллага балаларын кеб iре к окытатынын 6ijiymi едг Сармолланы нсодан аргы iujKi сырын Абай бммейтш . K,a3ip мынадай кала халкынын ауыр казасы уакытында «акыл косатын адам осы болар ма<>деп, елде 6ip yMi*]*nen шакырган едг Ciрак дурыс сездермен катар, Сармолла да осындагы бар молла сиякты: «Жаназадан анау кеп алды, фидиядан мынау кеп тапты. Мен аз алып калдым, какас калдым!» деп езйнне кызганышпен epTCHin отырган сиякты. Сармолла эр сезд) 0 3 ÍHÍH еш , кундес молла, халфелер1н жамандауга сая берген сон, Абай 6ip кезде оны каткыл унмен, сынап сейлед!. 17

— Сармолла, сабыр! Ш агпрайтпап па ед1: «KiciHin6ipгайыбын маган айтып келген идам, MeHÍH ж уз гайыбымды Kicire де барып айтар»- деп. Мынадай калыц каза, кайгы уакытында еш лк- кистыкты алдымен айтпай коя турсанызшы! — Элбетте, елбетте, ИбраИим мырза, гуман жок, ci^ iK i тура. Fарибьщыз езiн гапыпты санайды !- деп Сармолла кызарды да, 6ep¡K киген басын томен nai.— Маган не меслихат eTec¡3, енд] соны айтыныз!\"дед]'. Абай буган: — Тым курыса. MemiTKe намазга жиылатын адамдарга, Tinii, болм аса ж ум а KyHi хутп а соны н ан махалла халкы на е си е т айтыцыз!— дед}.— Осы жукпалы аурудан саклану ymiH жаназаны, халм д1, асты баскаш а ж ур п зу керек. А з адаммен отказу дуры с дещ з!-дед1. Сармолла Абайдан шын уялган ед[. Ендг кеп отыра алмай: — Х.уп-хуп! Бэрекэллэ, мен ез харэкэ'пм.щ енд{ бастармын, тез бастармын. Y йде отырып e3ÍMe-e3ÍM айтканша, махалла халцьты н арасына бар у га талап етерм1н!— дед1. Сармолла кетер уакытта Абай орнынан тур ьт, сыпайылыцпен кол алысты. Коштасып жатып: — LUeK¡pTTep¡HÍ3 re, e cip e c e , кеп угы нды ры ны з. А та- аналарына, керш м ер1не с{зд{н еси е л щ зд ! таратсы н. С 1зден о цыган ш ек1рттерд1ц бул кунде азамат болгандары да бар. Соларга да селем жолданыз, шынында, махалла халкь' с{здерд} устаз кередг О згелердм ce3ÍHeH cÍ3aep айткан сезге тез1рек иланады емес пе? Сол себеп л осы каладагы барлык д!н устаздарынын Ka3ipri кундеп халыкалдындагы месулият1, бихисап зор деп 6ÍJieM¡H. Бул уждан, ахлак, адамгерш}л1к алдындагы карыздарыныз деп санаймын! Солай емес пе?— дед!. Сармолла тагы да басын шулгып: — Элбетте, елбетге!- деп, елденеге кысылгандай асыга басып ширыга женелд!. Ол осы бет1нде Цумаштын уй1не жакын ж ердеп, ястау намазын окуга женелд!. К еш е карангы ед1. EKÍ гана пуш пак айналдыда, ол мешirriн шарбагынан KÍpjri. Ka3¡p намазга келет)'н копт! тосып отырган отыз-кы ры к адам бар екен. Булар махалланын намазкой д1ндар карпары мен меш1т-медресен!н MB3ÍH, шек!рт, халфелер1. Сармолла осы журттын арасына келд!.. Кара тунде Memirrirt туб 1нде журес!нен отырган бул топтын Ke6i YHCÍ3, жабыркау. Сездер акырын айтылган куб{ртуршде. Е к1 адам немесе катар отырган уш адам арасында гана кыска айтылган 18

жауаптар жш уз{л{п очыр. Кеш карацгы болса да Сармолла бул отырган адамдардын к еп ш Ы п махалланын жай халкы екен{н ангарды. Бар жиын осы м е ш ^ н имамы карт каз!регт!н келуш тосып отыр. Сармолладан кешн де намазга келген он шакть! адам косылды. Булар да каланын ел!, кэс!п халкы. Бар топтын ¡илнде меш1т махалла басты ктарьтан сокыр кари мен Самурат мэзш бар екен. Сармолла жанагы Абаймен сейлес!п шыккан куйде, сел кызынган, уялган калпында болатын. Халыктын казасы уакытында дш устаздарынын кулкынан уялуга тура келет!н4н айтып, сел дауыстай тус{п сейлей жeнeлдi. Буган себеп болган Сармолланын касында отырган сэлдел! кара сакал, картан шэк1ртпн сураган соз{ едк Ол Сармолладан бупн неше жаназада болдыныз деп сураган- ды. Сармолла эуе;п отырган кeпшiлiккe ест!рт!п: — Мен бупн ешб{р жаназага барганым ж ок жене будан былай мумюн кадарымша бармаскатыры самы н!— деген-д{. Бул сезд! естш калган сокыр кари мен Самурат м эзж катарынан ун катты. — Астагфиралла, астагфиралла! — С!з к у т р л ^ етес{з, дамолла*! — Исламиятка хилаф сез! Кайтыныз райдан! Кайтып алыныз гайыпты сез{н{зд{!— десчч. Бул жай Сармолланын ен эуелп дем!нен-ак джбасылармен шиелен!се, шек{се сейлесу{не себеп болды. Сармолла осыдан сон бар жиынга ест!рт!п, суырылып, шапшан сейлеп кет*п. Катты, катал жайларды у сл -усл н е айта женелд!. Бунда отырган еншен Д)ндар кауымнын к еб ¡не мулде тосын ж ене кулак турш 4клрет!Н окыс сездер айтылып жатыр. — У ндем еуге м ум к4н емес, Хаста к у ш е й т , каза к еб ей 4п, махалла халкы калын апатка ушырап барады. К е м е т толкь)н урып, бар кауым гарк болар халетке жетсе не ¡стер ед!? Эрб!р заманнын ез дагуасы бар. Бул жукпалы оба наукасы — жукпалы ауру. Соган каре жаназаны, фидианы, хат!мд), елген адамныц учинен ас ¡шуд{, ж eтiciн, кыркын берщ! каз4р п кундерде мутла баскаша ету керек. А уру тарамас унин, кепш!л!кке фэлэкэт жетпес уш!н ецщ жаназаны, хатта барлык баска хэрэкэтг! азайтып, мутлака езгер*пп, ада кылу лазым. Осыны махалла халкы б!лс4н де туты нсы н!— деп токтады. Бул сездерге жарыла жаздап,жерге тую р4п, бэддугасын ¡ш!нен окып, тулап отырган жанагы кари мен мэзш катардурсе коя берд). — О з жаназа калай болсын дей^з! * Дамолла - Атакты , белгЫ молла деген сез. 19

— XaTÍM калай болсын дейс{з? — Ж амагат жиналмасын, мусылманшылык карызын ада кылмасын дейс!з бе? Сармолла буларды тындап болып, салкын кабакпен, кыска, катан жауап берд!'. —Жаназага 6ip гана д!н устазы барсын. Хат4мд{ 6ipraHa адам жасасын. Ас ¡шу болмасын. Жаназа, фидия, халмге боска барып, текке YHCÍ3 оть[рып, акша, пулды тупс!3 терец калталарына жпчре берепн карилер, м эзiндертокталс ын !—дедi. 0 3 ÍH¡H ек[ душ паны — сокы р кари мен С амурат мэз!нге бар ce3ÍH эдеЙ1 кадай сейлед!. Егесе Tycin: —3 p 6 ip адам ел ген уйге бара 6epMec¡H, ауру таратпасын, одан да инсап ойласын !— деп кызына турегелд!. Me3¡H мен кари де орындарынан атып турысты. Айкайлауга муршалары болмаса да, урса сыбырлап, бул1не куб{рлеп KeTri. — CÍ3 дж нен шыгарсыз! — О з г е шаригат xyKÍMi керек! — О зд щ куп1рлф1щз халден аскан. — Астагфиралла, не дейд{? — Н эм ер т'.- дес!п, Сармоллага ар налтан ыза мен кек кайнай бастады. Ал булардан баска намазга Kejiymi KonmijiiK Сармолланы н ce3ÍH улкен ыкыласпен, аса ден койып тындагандай бодцы. M e3in мен каридын ашулы сэздержен бет бурып, ол eK eyine сь[рт 6epin, Сармолланы коршай ôepicTi. Осы кезде uueTKi отырган 6ip-eK ¡ картанадам «каз[рет, KapipeT келед;» дес!п, орнынан турысты. E w i бар журт тез га на сездер]'н тыйды. Мол ак сакалды, колына узын аса таяк устаган, басьгнда улкен салдес! бар. Аягын аса акырын, ejic¡3 баскан д тбасы н ы жиын турегеп карсы алды. Намазга ден койып меинтке Kipin келе жатканда да жанагы каридь[ц, маз!нн[н кеуделерждеп ыза мен ешт1к ерттей болатын. Каталдык пен кекш}л ашу, теп , м!нэжат ynine д1ндар адамзат алып KipeTiH пелекетгер емес ед4. Ырак сол кари сол калпында-ак ястау намазынын сонынан куран оки женелд1. Осы махаллада 6yrÍHri кун каза болган мусылмандарга арнап «ясин уэлкуранул хакнм» дед{ K0 3 ÍHжумып. Бухар макамына салып, узын cypen¡ жатка созып отырды. BipaK бурын QMipi жанылып кермеген сокыр кари, суренщ бас жагын оки отырып, Сармолланын жанагы сездерш ызалана еске алган e/ti. Ойы сел соган бел тген д е аузы суреден жанылып кеттт 20

«Летунзира каумен ме унзпра^ деген густа «кауменнщ» орнына «калана деп калды да, айнала халфе, ш ек[рг, мезш дердщ катарынан ж етк :р [тп , козталакгап калтанын ацгарды. Oai де ыррала Tycin, тамарын кайта-кайта кенеп, ¡ш[нен Сармолланы октай атып, «кэззап!^ деп те калды. Содан epi даусын катты шытарып, мацамын тузеп, сарнай женедщ. Сармолла болса, жанагь: туста намазла отырган молла емес, барлыц ж урт бше'пн «ясиннен^ сок,ыр каридын жанылтаньш маскара кердт. YHCÍ3 рана езу тартып, ез ¡ш[нен «шок» дегендей боп: — С о ц ы р кариды кудай атты. MafaH нас ойлаган Hneii уипн «келем шариф» урды,— деп cyñctH tn калды . Сол тунг! намаздан TapafaH журт ездер!н1ц уйлер[не моллалар арасындаты какгытыс жайын айтып барысты. Бул кеште намазга келген адамдар кеб:нш е шала окытан, тек ж астары ул тайFart сон 6ip¡He-6ipi ел!ктеп, намазра ден койган боп ж урген каланыц алыпсатары, ер турл[ аукаты бар, осы меш!тке жакын жерде улкенд:-к[ш!л[ уй-жайлары бар казак саудагерлер:. Тепнде, Слободка халцынын кептен-кеб[ казак болтанда осы бас махалла немесе казакша аталатын «бас жатактын» бар халкы казак болатын. Уйд4-унлер1не кырдан келген кеп елд:н керуендер!' жататын да осы адамдар. Эрине, бас жатактьщ кепш[л!к халкы булар емес, олар неше алуан жумыс, K e cin ете*пн кедей, нашар букара болады. Ол халык болса меш:тке келуге мурщасы жок. У зак кунп ауыр б ей н еттен , узд:кс[Э кара ж ум ы стан ти ты к тап келед[. ÍHtp карантылытымен аралас cypiHe жытылатын ит азаптаты жандар. М еш пке барып кунде бес уакыт намаз оку былай турсын, олар жумасында 6ip болатын кунд[зг! жума намазына да бармайтын. Бул кепш :л:к - букара меилт, имам, цаз[рет, халфе, молла атаулымен ете алыстан бЫ се^н. Тек жакындарынын казасы кез!нде faHa амалсыз кездеседт. Рас, осы оба наукасы шыккалы сол калын кепшпнк молла, каз[реттерд[ не керш[лерден, не ез уйлер!нен датдыдан тыс жи: корепн болтан. Обадай апат казамен аралас сумандап журген моллаларды ел суймейд[. Узын шапанды, селдел i, сакал сипатыш сопыларга журт каза керген журекпен амалсыз кенсе де, ¡штей жек кередг. — «Ол1мд! жерде молда се\\-иредЬ> деп, биыл осы моллалар мен халфе каз^реггер де жалактап кеткен екен! — Цунырып алран-ау! Ж ас ел[М[, жалрыз ел[М[, жаны аяулы жаксы ел!м!, жасы жеткен кемп[р, шал ел[м!, буларра 6epi 6ip бас. Т ек кымбат жаназа болса, T y c tM кеп тиеп н жер сезсе рана булар 2)

жаксы. Онда шырайланып, сыпайь[ланьт,ж[бектейес[л[п келедИ— деп кала халкы сыртынан кеп сын айтадь[. Молла ачауль[га халык когшпл1п осы кундерде езге кезден, ecipece, суык, карайды. К,ала кедей:нщ у й л е р т е елден кел[п TyceitH атайын, тамыр- таныс, керуен-кеш :н болса, олар да меилтке намазга бара коймайды. Сейтш , тунде бас Memine ястау намазынын алдында, д[нбасылар арасында бол ган кактытыс бул махалланыц кеп халкына тарамаса керек ед[. BipaK моллалар солай деп ойласа да, аныгында, тундег! намаздан кайткан кырык-елу KictHtn ез yiMepine акырындап, купиялап айтып кайткан сыбыстары, ойда жокта аса кеп уйлерге жетт[. Сансыз кеп адамдардын кулагына mi m i. Цаланын ез халкы турсын, Семей манындаты сан тарау жолдар мен талай-талай елдерден келген казак калашылары, старшын, болыс, байлары да eздepi тускен пэтер уйлершен тунде болтан жайды окы с лакаптай ecrim i. Сонымен б уп н ж ума KyHi меич'тке дел осы жолгы жума намазына жиылган журт езгеше кеп болды. Ауы р каза, кайгы-KayinKe тускен халыктьщ обадай наукастан ypiKKeHi сонша, Ka3¡pri кундерде не болса cofaH ceH in , не болса содан ем, лаж к у т т турган шак. Пеледен саскан халы к e 3 ÍHÍH кысылгин хал ¡не кайдан да болса дэрмен етер, пэрмен болар умп талшытын ¡здейд:. Коьнл мен кемектт кексей;и. Сондай карантыда сипалау жeнiмeн ер сакка толкиды. Санылау сел'лген ер жакка тур'пнедь Кейтоптардын YMÍTÍ меш^кеауады. Ондаты «иша№>деп аталатын имамга, кари, халфелерге жалтактайды. Bip нерсе б!ле ме, айта ма десш yM¡T eтiceдi. By пн жума намазына келе жаткан халыктын ойда ж ок куйде соншалык кеп жиылтанын бшген карт ишан намаз сонынан хутпа окымак болды. Ол хутпа халыкка айтатын уагыз-есиепн осы пелекет, оба наукасына байланыстыра сойлемек. OfaH тагы 6ip себеп, тунде ястау намазынан KeniH бул карт имамды ynine meniH шыгарын салю н Самурат Moain мен сокыр кари eKi колтыгынан демей отырып, Сармолланын бар «сумдытын» жеткЬген. Асыра сойлеп, аптыгып айтысып, катты 6ip залым еткен зулымдыктай баяндаган болатын. EKeyi кезектеп сойледг — G3ÍH жаназага халык шакырмаганга. — Эзгелер фидия, садакд тапканда мен кур калдым деп ка стык ойлайды. — Бул халыкты аздырады, Kaaipei . — Махалла халкы надан, каранты, ep6ip yecyecafa сенедг. — Сармолланын MÍHe3tHeH Kayin ойланыз, ка3¡рет! — деп кари 6ip ауык катан унмен, капалык 6ivmipe ceйлeдi. Зор дауысты мэ:ин 22

детар кош ем н тун ты ны шты гын бузып, санкьшдаран унмен жара сейлеген. Бурын акырындау сойлес!п келсе, енд[ имамнын какпасына жет!п коштасар жерде бар салмакты делел!н, зЫ н кулары мук:стеу карт каз[рет*пн кекейш е куя туспек боп, едей[ катты сейлейд[. — А йтпады демен.)з, каз[рет! С арм ол л а ce3im'H зэИары соншалык цатты. Хатта обанын оз!идей. жукпалы, зарарлы сез. K epect3 , б[зд!ц махалланын надан кауымына, ep6ip корасына, лашырына сол Сармолла ce3t жетсе, бул халык белки жаназа шытарудан, хак!м етуден де тыйылып к.алар. K a 3 ¡per, а'здш хайырлы фатикащыздан бул халык. уаз кечиП, бас тартып к,алып журмеан. Суб{ханалла, негаламаттар болары н ойласам ужданым турш :гед!. С1зд[ц хайыр фатиканыздан тартынып, халык устаздарына 6 e p e T ¡n хайыр-уазиф аталары нан да бас та рту га м ум к ш !— дедь Бул шакка тей[нг! создерд! ync¡3 тындаран каз[ретт]н жанагы соцры сезден сон сакалы жи[ с!лк{нд!. Ол темен карап куб!рлеп тур. Keií6ip «фелекеттарды» естпен жерде, соны зарарсыз етпек ниетпен ок.ичы и «лаухынаманын» THÍCT¡ дуралырын окыды. Сармолла болса, айткан созшен кайтар rypi жок. Ол тунде намаздан кайтып келе жатып, оз! бастаран сез беи M ÍHesre ¡штей цатты ырза болган. Буны аз уакьпта кор шагам карт-карнялар шеш!л!п сейлемесе де, 6tp-6ip ауыз: «берэкелла», «осыны айтыныз», «c¡3re ракымет», «Сармолла, а'здж! ак,ыл<>деген тер1зд[ узд[к-узд[к ундер наткан. Сармолла e3in куптаган шырай сез:п кдлран-ды. Жаратылысында шапшан, кызбальи-ымен катар мактан cyñrimTiri бар Сармолла жанарыдай жылы ундерд[ e3¡He халык керсеткен курмет кош еметдеп укты. Талайдан Сармолланын меш[т-мед!ресе icTepine араласуына, жакындауына кедерп боп журген кеп жылгы жаулары — Самурат мез[н, сокыр кариды енд^ бул аныкж:азалайтын repiaai. Солардындэл елерж ер!ненокаты п, жаракаттайтын курал тапканына Сармолла, ecipece суйс[нед!. Олар буран не ¡стемеген? Жетекке eprim карт ишан, имам болса осылардан, Ш ер!бжан халфеден ары аспайды. Сонымен 6epi Сармолланы б!рде-б[р жаназага, фидия, ха'пмге шакыртпауга тырысады. Ол былай турсын, сонгы 6ip жарым жыл бойында Ka3¡peTneHOCbt M e3tn, кари, халфелермахалла байларыныц M em ii- медресеге ж 4берген жьшдык зекет малынан, хайыр-уазифасынан да кур калдырып келед!. Ал аныкгуламалыкка келсе Сармолла 23

бер ж ак кана ем ес, ар ж актагы жет: M em ¡TT¡n де имам, халфелержен ез[н артык молла санайды. Ойткеж бул «Бухарай шер{фте<>, «М иргарап» м ед р есесж д е окы ган. Ketrin К азан шэЬер!нде, Мысырдан жиырма жыл окып кайткан сонгы устазынан «Шарх Габдолланы» да окып, гылым тамам еткен. Сондай Сармолланы, буны незойы нш а. осы махалланын имамы ету керек ед,1. rim i, болмаса xaaipri имам, Kepi ишан кайтыс болган сон,, соны н орны н басаты н e iin Ka3ip халфе койып, Memii*, медресе; пн кад<рл[ устазынын 6ipi eTin уста са керек e/¡¡. Ал онын орнына сокыр кари, Ш ер!бжан халфе, Самурат мез[ндер ездер!мен жем^ктес, ппгылы пасы кСам ат халфе деген и;ала молланы улкен халфе eTin койып отыр. Бул жайларды Сармоллага жи! ойлатып, imiH катты кайнатып журген куй, осы сонгы eKt жума im trm e, оба наукасынын усттнде езгеше кушейе тустг. Бас меииттщ халфе, карилер! эз<рше б)рде-б!р TyciMi кеп жаназ^ны Сармоллага окыткан жок. К еп уйлерд}н xaitM , фидияларына да буны одеni шакыртпады. Сырт калдырып журген андыскан жаулар — сокыр кари мен ceM¡3 M æ ip Самурат. Ал олар езде pi болса, дел осы сонгы он бес кун ¡иннде кеп ryciM тапкан- дарын танытып койды. Сокыр кари бурынгы токал уй[н темфмсн шагырлатып жатыр. Ол аз кунде «как тебел» уйл; болады. А л семгз MG3ÍH унем[ жаяу журуш[ е д , Kaaip жонынан жарылган жирен аты бар. CoHbt енд: эдем!, жана кара тарелейкеге жегзп шыгатын бопты. Сармолла болса, неше жылдан 6ep i сауыры 6ip жумырланбайтын тарамыс тарлан аттан баска тук тапкан ж ок Онын да арбасы жок, ер-турманы жудеу гана. Y иге келген сон да Сармолла езшщеш-кастарына каншалык закым келттрген[н cyitciuin ойлады. Сан рет жымия T ycin , кабагын жыбырлатып кояды. «Бэдбэхыт жуз[каралар, корсечехпн мен ел: сездерге! Жамагаталдында ж уздерткара екен!н ешкере етерм!н:« деп кояды. Octpece, тагы 6ip 0 3 iwe мел[м 6eptK жайларын еске алса такаты калмайды. Бул т у н т н Ke6¡H осы лайш а кызынып, осылайша кулш ы ну ycTÍH/te Сармолла уйкысыз егк п д!. 2 Ж ума намазына бупн жиылган халык меш[т iiuine сыймады. К еп кауым ауланын ¡ш1нде, M em irriH eKt жагын коршай турып намаз окысты. Сармолла осы сырттагы халык арасында болып, мешгг im itée карт имам бастаган намаздын эр кезек «тэкбир- тэЬлилигн» сыртга уйыган саптарга, ашык унмен эсемдей ecTtpiiri 24

тур: «АллаИ уекбарЬ, «СамиюллаИу лимэн хамиде.')>, «Э ссе- лэмугалайкум уерехметолла»деген ауы к-ауы к намаз бол!мдер{н дауыстап, сырттагы науымды ¡штеп, михраптагы и м а м н ы н н а м а - зына калт етк[збей уйытып гурды. Халык. пен ¡ш теп мешп нама- зын он уйлест!ру уш:н ол едей4 меш!тке к[рмей, сол меиптке к:рет!н ашык, би!к аланнын уст[цде, аз адамдармен б[р!пп сапка турып окыган. Мепи'пч'н ею жагы мен алдын тугел каитаган кауымнынбар саптарына Сармолла жак,сы корпии тур. Узын, кел- бепт бойымен, эсем ораган бухарлыкжасыл селдес[мен жене сел жирендеу келген алтындай мол сакалымен Сармолла белек байкалады. Намаз окылып болган сон зор дауысты сем^з Самурат жанагы Сармолла турганаланга шыкты. Ш ирак козгалып, халы к,ка кол кетерд[ де: «Жамагат!»— деп ек!-уш рет ун катты. Намаздан тарамай бутан карай калган журтка ол сартылдатач унмен бар созчн анык сейлеп жар еттг — Жамагат, сабыр е'пнгз! Тараманыздар! Ишан, каз}рет казчрп жумта намазы ак,ырында хутпа о к и д ы !- дед!. Осы шакта саптагы журт орын-орында, жанагы намазда отыргандай жуг!н[п отырысып калды. Енд{ б!разда меш!т ¡ш^неп халфелер мен сэлдел! карилер, картан шектртгер коршаган куйде кэр[ ишан шыкты. Ол бар журтка айкын кер)н!п турган м!нберге такады. Ишаннын даусы кэрЫ ктен кырылдай шыгатын жене былдырлап угымсыз естъчетчн. Онын уст!не, эдетте, басын томен салып, ак.ырын сейлейдг Б уп н де имамнын хутпасы кеп журтка ест:лмед!. Ж ене эи р есе, кырьщ-елу жылдан бер! бул имамга машыкты болган хутпа кебш ше арапша аят хад¡стен немесе парсы аралас жаттанды сездерден куралатын. Бул махалланын кеп халкы окымаган адамдар, бгчсе намаздьчгын гана зорга и;ала окыган, шала надан, шала сауатты казаксаудагерг Б[ракимам ол халд;' еске алып, есепке тутпайды. Д[н устазы деп аталатындар, ездер!н[н махалла халкымен мулде угымсыз т[лде катынас жасайтынын ескерт4п, ойлап кермеген. А л халык бул имамнын бупн де осылай сойлейтнпн ^¡лсе де, тарамай отырып алган. Бурын мын рет оцылган угымсыз хутпага бупн каз!ретт!н ноская сез! ете кы ска, мэл1м гана жайлар болды. Ол обаны «алланын пенделер!не ж!берген жазасы» дейдч. Э р заман, ер кауымга, сол кауымнын кулкы бузылып, кунес! кебейгенде, к у т р л т асканда куд!рет! куш т4 иес)н[н ж!берет!н осындай жазасы болады. Бул ф-элэкогпн себепш)с{, тек сол тегпрдчн тагдыры. Ол лэухулмахфузда солай жазылган. Адамзат муны 25

KejiTipyre де, K eTipyre де ыктиярлы емес. Т en¡p буйыртан уакытта келдь 0 3 Í ток.та деген сататта токтайды. Т ек сол учн<н ahjfi ислам пел еге сабы р ойласы н. М 4наж аты н, кулш ы лы к гибадаты н кушейтс!н. HenciciH Ty3eciH, rapin-касерлерге мемр, шафкат KepceTciH. Э р адамзат 6 3 ÍHÍHкунэ-сумдыгын гэн 'Р 'ан еч коркып ойласын. Сонды ктан кайыр-садакасын, закат, парыздарын ада кы лсы н Ь — дед4. О здер4н4н датдылы алымы-жем: жайын еске салып, кун гуртсезж куммж!п аяктады. Ka3ipe*rri коршатан халфе, карилер, кеп моллалар 6e*nepiH сипап бата кылып, дагды бойынша осымен «хутпа тамам болды<> деп журттынтарауына белп жасай бастады. б!ракжиылган калын ж урт болса, онша асыта коймады. К,айта жанагы хутпата тоймагандай, тагы 6 ip нэрсе куткендей. Д ел осы сэтте MiHÔep маныпдагы д 4нбасылар кутпеген окы с 6 ip хал туды. Ж ана K33ipeT тускен м:нберге енд4 жылдам басып, ажарлы жуз4н халыкка каратып, Сармолла шыкты. Бар д]пбасылардынак сэдделер!пен буньщ жасыл cajineci баскаша. Сармолла санк eiin, зор ун катып, жамагаттан ¡лтитфат т 4лед4. Ол да алгашкы ундеу ce3ÍH арапша бастады. Зор, аш ы к YHÍH кен тастап: - Я ойюЬал муслимина!— дед!. Осыдан сон халыкка угымды, кеб!нше казакша т 4лмен сейлед!. Тек окта-текте тана ютап, арап C8 3 ÍHкосады. Ол тура кеше тунде ястау намазы алдында 0 3 i айткан создер!нбаяндап шыкты. Тек калынжиынга бупн косканы: «Эр пэлекетт! жана каз!ретайткандай, кад4р алла e3i ж !берет:н4 рас. Ж ене де сонымен 6ipre куд]per немпдж эр пэле-пэлекеттен Мухаммет уммет!н сактармын, куткарармын деген! де бар. Суре «ясин», ездерЬиз oijiecis. «алхамду лиллаЬио соган куэ. Хатта пэледен сактармын жене сактансан сактармын деген. Сол ce6enT¡ Tenip нем ердерт{ц ж4берумен 6ipre шипасын да жараткан. А н ы н ymiH, ей, ж аматат, с!зд!н ез камыныз ymiH, осы ндай хал- ахуалымыз апатта туртанда мен 6ip мэслихат айтамын. М ен кебщ здщ балаларыныздын устазымын, мусылмандык карызым ушш, д!н карындастыкдостыгым yaiitt айтамын. Сактаныныздар! Бул оба деген казадан, ауыр дерттен тек кана сактанумен аман калуга болады. А н ы н уш!н кеп-коп eTÍHÍn айтамын, т э к 4рэрлап айтайын, сактаныныздар! Сактану унин не тилаж? К,аза болтан адам yn¡ne, жаназага мумюн кадарынша халы каз жиналсын. М эй4т шыккан уйге кеп адам кел!п кету болмасын. Ол уйде ас ¡шу, кеп халыкка тагам тарттыру, же пс!н, кыркын ж асау уакытша токтатылсын! Жаназата, xaTiMre кеп молда, мэз!ндер, халфелер, шаюртгер шакырылмасын! Bip юна устазы, linece каз1рет 26

ne, халфе ме, баска молла ма барсын да, 6ip адам жаназа шыгарсын. Хат4мд4 жене де 6ip fana молла окысын. К еп молла, ruoKipr, M33ÍH, карилер будан былай осы махаллада барлык ауырып елген адамдардыи уйлерше каптап барып, баска уйлерге жене каптап журулер!н токтатсын. Олар, Ka3ip байкалгандай, oip/teii 0 3 ;tepi ауырады. Бмеаздер, Ж уман молла, Сахип халфе, Амаптай utoKipr, тагы кеп сондай жандар жакында д!н устаздары арасынан да обадан каза болды. К еп молллалар осы оба ауруын, осы зарарлы хаете ni ыктпярсыз таратушылар болды! Олар халкыныц хал{н, камын ойласын! Жаны ашысын, махалла халкына! Инсаф ойласын, мусылманшылык карызы деп инсаф ойласын!— дед!. Сармолла сезш щ аягын тагы да да аса 6ip камкорлык унмен аныктап, салмактап турып айтты: —MiHe, махалла халкы, карындас казак халкы! M eH inocb! ce3ÍM осы махалланын e p ö ip корасына, e p 6 ip естяяр азаматтарына жетсе екен. Ж ене маглум болсын, бул айтылган мынау фэлэкэт тусы ндагы кам корлы к, д о сты к се з MeHia 0 3 ¡M гана айткан, Сармоллатарапынан fan шыккан сез емес. Слободка халкына осы мэслихатты айтушы казак халкынын камкор, дос адамдары. Солардын ¡ш!нде, халайык, сгздщ ен жакын камкорыныз жене б!лпш , акын досьщыз Абай деп 6^ÍH¡3! Сол Kici де с!здерге осылайша, мен айткандай, сактануды мэслихат етед!. Ол д т устаздарынан халык уш 4н камкорлы кталап етед]. Сактаныныз, сактан халайык!— дед!. Сонгы рет ашык ун тастады. Мол, сулу сакалы с!лк!не ту стг YHÍ тыныш аспанда сан к eT in , 6 ip a 3 жангырыга турып токтады. Сармолла бул сэтте дегеюне жетп. Имам басгаган бар молланы ол 6ip apara уйш-топп, кулага салып кеткендей болды. Уйлыгып саскан молла, халфелер мынау калынелден кысылады. Бул1не Kyrnen¡ болса да, Ka3ip Сармоллага карсы ем табыса алмады. EmKÍM де Сармолланынартынан MÍH6epre шыгуга жараган жок. Титьны курып iirnepir^e 0urrÍKTÍH0Tb] лаулаган мэ:ин мен сокыр кари, Шар!бжаи халфелер жарылгалы тур. Халык болса, буларды, ecipece, гулаткандай M¡He3 керсетед}. М тбердщ манында турган Moainaepre халь[ктын дабырлап айтып бара жагкан содер! ecrijiiri тур. — Бэрекелде, Сармолла! — Сармолла жаксы айтты! — Сез Сармолланж). — А н ы кхалы кка жаны ашыган сез ocbtHÍKi. — Сармолланын жолы болсын!— д е с т бара жаткан сездер жанагы кари, халфе, мэзшдердщ бастарына тиген камшыдай 27

т^лплеп, кинап ет:п жатыр. Сонын. орайына халфелер м4нберден тускен Сармолланы коршап алып, каз4ретт4н касы на тыксырып экелд). Енд4 осы apara бупн намазда болган кала саудагерлер4 жене 6ipneuie ел Kicijiepi де, казак калашылары да жиналып K eni. Ж аца Сармолланы куптап костаган топтын 6ip шогыры да оны сырттай коршап, осы 6nÍK аланга шыгып апты. Жайшылыкта мешггке бас сукпайтын болса да, осы буп н п жума намазына эдегп ынтыга келген nicijiep бар. Олар кеше тунде осы меипт туб!нде болган молла, сопылар езара муй{здес{п, шайкасып капты легенд'] ecTireH . Сол хабар кала халкы мен елден келген керуен, калашы, базаршынын.бэр4не мол жеткен кор!нед[. Ал K.a3ip мынау M ÍH 6 e p айналасындагы топка жанаса Kejiin турган калашылар болса, булардын Ke6i елдщ сезуар, пэлекор партия басы -- аткамжерлерь Олар су й еп н е 6¡TKeH машыгы бойынш а айтыс пен таласты суйед1. К.акгыгып-кагыскан кездер болса, ол ymiH бар жумысын, жур[с:н де догарып койып, K epic кызыгын керуге жаны кумар. Мешггке кудай жолын кексеп келмесе де, моллалардын енд!п мчнездер{не кызыга келген осындай адамдартобы м}нберде сейлеген сездерге тугел тоя алмады. Айьгзы кана алмай калган. Bcipece, имамнын «хутпа« деп сейлеп еткен жайларынан олар мулде lyHHtin калган. Солар кобпнче Сармолланынсоз{нен дэме кылысгы. Тобыкгы тымагын кгнскен 6ip-eKÍ кара сакал мен тагы 6ip бурыл сакал ytueyi 6ip¡H-6ipi TypTin, такымдарын кысысып, дэмеленш отырыскан. — Ундеме, ce3RÍH6eTÍ енд! тузелер. — Бесе, мына сезд щ артынан ашылысар дейм4н 6eTTepi. — Ашылар да, ашынар да. Сармолла осындагы молла, кожанын талайын шапка TypTTi, бшем! — Ундемендер, кызыкенд! болады. — Ж ур, кызыгын керейж! -- Такап барайык, кул акоты жерден тындайык. — Булар журт алдында салгыласпаганмен, онашада жаксы жаргыласады!— деп бурыл сакал сы лк-сы лк кулдь — Мен 6ijn en Самурат мэзж, сокыр кари болса, Сармолланын колында елед). — Е, ауыздагысына жармасса жаны шыдар ма!-- деп тагы 6ip тындаушы куле тусп'. — TicTen турганын тарткылап жатыр гой. Жаны куймей кайте! н ,- деп жене 6ipey костайды. Бул кезде Ka3iperrÍH касына келген Сармоллага Ш э р 4бжан халфе, coKbtp кари, Сам урат M33ÍH жан-жактан акырын айткан 28

айыптау сезбен жабыла кетт;. Олардыц пуызындагы сездер сырггай сыпайы болганмен, шын M auin уккап K icire Сармолланы кагп куне еткен адамдай, каралач тур. — Сармолла, c¡3 e3i надан жамагатты кайда адастырмаксыз! — F азаппен елген пушайман мусылмандарга, кеп моллалар аузы айта гын дуга, аят хаднс;н сауабын аядыныз ба? — CÍ3 надан халыкты, e3i карангыда адаскап халыкты одан бетер туйыкка, надандыкка, зулымдыкка камайсыз!— десед1. Сармолла тек цаз'ретке царап, булардынбар ce3ÍH елеген жок. YHCÍ3 сыздана Tycin, кейде сел гама иыгы cijiKÍHÍn кеткендей мырс беред{. Жирен мурты астынан езу тартады. А ласа бойымен Сармоллага шаншыла карап, жогарылата кез тастап турган каз4ретке ecTipTin, Сармолла кыска гана айтты. — Бул кундерде юмде-юм халыцтын камын жеп, K.acipeTÍH укса, сол адам мен айткан еси егп айтатынына ш убе кылмаймын. Б:л4н4з, na3 ÍpeT, 6ip мен емес, c ¡3 имам болып отырган казак кауымы, казак карындастардын саха радагы ж ене шаЬардагы бар халкына кад{рл} Абай мырза даайтады! — дед!. Бул созд{ Сармолла ось!мен eKÍHmi рет айткан. CofaH орай елден келген аткамшер тобынын 6ip адамы катты дауыс 6epin, катулана KHJiiKii. — Ой, моллеке, осы Абай, Абай деп кайта-кайта коймайсын. Сол Абай туралы не 6 ^ y m i ен e3ÍH¡ Сармолла озж е арнап бундай турпайы ун каткан K icire жалт карап едь Ол — басында ак елт4р4 жещл 6epKi бар, кесек мурын, бурыл сакалды Kici екен. Туйш ген калын кабакты, жалгыз кезд}, ортабойлы, ныгыз адам rapiiju. Сармолланынбайкауынша, бул сахара казагынын касында, сыртын ала, коршап турган 6ip nem e кала байы, саудагерлер] де к ер4нед4. Сэнд! кш нген белд4п бай, ки{зш4 Сейсеке, оган такау касапшы К.асен, дукенш 4 Жакып, кылш ы С э р с е н д е й т4н С арм ол л ага м эл 4м к !с 4лер. BepiH in шатырлы агаш уйлер; бар. Осы махалланын «инабатты» дей^н бел г4л 4 саудагерлер! тур. K.a3ÍpeT жанагы сокы рды н корш ау косарларын ангарып, бул адамга ¡лтипагпен карады. К.алын сакалын Tafb! да с!лк4нте жыбырлатып, ж ука ершдер{ куб{рлей жыбырлап, узд4кс}з дугаларын окып отыр. С окы рды н 03¡He кадалган жалгыз коз} epÍKCÍ3 жауап айтуды тосы п турганын ангарды да, Сармолла Абай жайын айтып берд!. — М ырза, c¡3 менен Абай жайын сурадыныз. MeHi ол KiciHi б)'лмейд{ деп ойлаган ш ыгарсыз. C i3 re маглум болсын, мен ИбраЬим мырзанын. казак халкына устаздык, есиет eTin жазган 29

с е з д е р т бек бш емш . Ж ене аса зор курмет етем!н. Ол заманымыздын асылзада ада\\марынь[н б!р! деп б[лем!н!— дегенде, жанагы сокы р ш апшан сейлеп кет*п. — Абай деп кеп алданган сорлынын б!р! кер!нед! мынау молла. Айтпасыма болмайды. Мен Абайдыц касындагы халыктан шьжхан адаммын. Абай дегенн!н бар шынын м!не менен сура, мен айтайын. Ол Абай сахара халк.ын азгы р ьт болган. Ата жолынан, дш жолынан аздырган. Оз! орыскатабынган, барыптурган булд!руш{, азгын. Б!з калага кедд!к, мынау куда]4дын у]\"]! меш!тке келш турмыз. Осындагы чманга нланамыз, мусылмандык жольщдамыз деп кел!п турмыз. Тагы да алдымыздан Абайды алып шьчып аздырмандар жолымыздан. Т ым курыса, шэЬэр!мпд!, бундагы бэйтолланы, т а т р ¡не и:п, сэж дэ кылатын жер!м4зд! Абайдай орыска шала шокынганньщатын атап арамдамандар. Сен, Сармолла, халыкка есиет айтам дейс)н. Сол есиет]ннен б у р ь т ез]нн)н аузынды тазала!— дед!. Бунынайналасындагы байлар мен кари, мэзшдер мэз бола кул кл . Олар арасынан: — Дурыс айтады Оразекен! — Макул айтты Оразбай аксакал. — Молла адасады. Тындасын эне не айтады екен, окымаган халык адамы!— десед!. Сармолла жанагы сокырдын юм екен!н енд! б!лд!. Абайды бар жерде жамандап, сол аркылы улыкпен де жаксы, елдеп нелер жуан бузыкпен де, содыр-сокамен де жаксы боп журетш Оразбай дей пн сокыр бар. «Абайдай жаксынын душ паны!»деген сезд; Сармолла кейб!р дурыс адамдардан да ест[ген болатын. Жана Абайды аямастан каралауд ын успне Сармолланын оз;н де одепс[з, турпайы турде кагыткан Оразбайга карсы ызакор Сармолла каз!р катты ашуланып калган едм Ол бундай кезде басына кандай соккы тисе де, б!р айтарын кауып тускендей ет!п, катты айтып салать[н. Ашуында ауыздыкжокдагдысына бастады. — Э , мырза, мен а зд щ Оразбай екен!н!зд! жана б!лд!м. Не харекетпен, не фнгылмен с!зд!ц е з т п г е абырой тауып, мал тауып журген!н!зд! де б!лем!н. С!здей ада\\м.ар туралы хаз!рет! А б ул ь- Гала Магри* айткан ед!. «Фоичнал ус'дэ, тотбагуИа, зиЬабсн Уагурбанен фэмэн гуррен, уэгур жен...» *А буль-Гала М агри — Арабтьш Х -Х] гасырда жасаган классик акыны. 30

Ягни «Арыстан ж урш еткен ¡збен аксак, сокыр бер) де, карга, кузгын да ¡лесе ж ур'п азы кайы раты н»- деп. С 1здей Оразбайлар езд['г!ннен халыкка не берем дейсчз? Ш ын ж аксы ны жамандап, каз)ргщей, жанагыдай ж уз берем дейсч'з, элбетте! Сонымен де атымды шыгарып, кун керем дей с1згой !-деп б)р-ак кеоп. Ои[ кып-кызыл боп, алтындай мол сакалын катты б)р-ак с[лк[п токтаган ед). Оразбайдын касындагы байлар кожырай женелд1. - М оллеке, т1л типзбе! - М олла, с 1зд1н буны ны з не? - Бул к}с{ - мейман. Буныныз л ай ы к ем ес!— десе бергенде, солармен жарыса Сармолланынсыртында турган каланын жай халкыныц б)р тобы, жанагы байлар тобына карсы жамырай сайлеп карсыласа кетт). - Сармоллан1к) дуры с. - Зорлык етпендер! - К онакты н оз[ бурын тид) моллага. - Сармолла сез)н!н бэр) дурыс, жабылмандар! - Халыкка шынайы жаны ашып, достык сейлеп турган осы Сармолла деп бшем!з б!з! - Баскасы ж ок, не десендер о де! Осындай ундер м)нбер манындагы адамдардан басталып, теменде сезд! тосып турган б!р топ жай адамдар арасында да катты даурыгып ест!ле бастады. Енд) каз)рет осы хутпаны н артында туып еринп бара жаткан мынадай сезден, урыстан катгы кысылды. Ею колын жургка: «аулак-аулак», «токтат» дегендей сырт карата С[лк!п-С1лк['п тастап, айналып журе берд). м['нбер манында, б т к аланда калган журттын бэр} де козгалды. Каз{рет енд1тек кана Ш эр)бжан, сокыр кари, Самурат мэзш жене узын бойлы кесе кара Самат халфежн корш ауында келе жаткан ель Сармолланы сел гана белг[ ет[п окш аулап алды. Бес-алты сэлдел) д)нбасылар ездер1гана болып онаш ал ана берген де, баганадан куй!п болган каз1рет енд1 Сармоллага аса суык ажармен сез катты. - Эфэнд)м Сармолла! Меи азд,[ тындадым, тындадым да таныдым. Б['лд!м, енд! халас! Б1р гана назира уэ1юм хахихатсоз!мд! айтам. С{з гайыплысыз, кайтыныз тез кател!к жолдан. Тыйылыныз фэлекэттан! А ны н уинн хиянат жолына бастыныз! Кайт!н'з лагнат ниеттер)Н)зден! Кайтпасан.ыз малгун боларсы з!- деп, колындагы аса таягымен жерд! катты туртш килды. К1рп1кс}з суы к кекш)л 31

казлсрш Сармоллага катты жиреншпен кадап турды. Сармолла кып-кызыл боп тутана туоп де: — K,R3ipeT, с['зд! бу касыныздагы халфе, M93iH, карилер осылай маган карсы уатыздаган. Ci3 солар с е з 1Н айтасыз. Бул мен ушш хиянат деп б)лем)н. Ce6e6i а з д щ бул адамдарыцыз гад!летс{з, зулым. Ш унки олар мухтасиб емес, урылар!—дегенде, Шэр[бжан халфе мен сокыр кари дуре коя берд[. — Сен ез)Н залым! — Сен бэдбахт! — Сен кэззэпещ !— деп Самурат мэгин де жагын Ticien, CKi кез) канталап умтыла T y c in ед), Сармолла осы кезде катты ашуланып айгайлап ж)берд[: — Токтат харакат сездер)нд). Болмаса, каз)р-ак мен махалла халкын жиямын. KiM кэззэп, к)м залым, к['мдер уры ск о п и каз)р осы арада ашып metuyiH талап етем )н!-дед). Енд! урысты тындамай журе 6eprici келген каз!ретт)налдына Сармолла келденен T ycin, ен сонгы аса катал жене соншалык салмакты 6ip каруын ж умсады . О сы меш[тт[н ол б[летш сондайлык карангы соракы сыры бар едь Айкайлап турып, Ka3 ip e n in кулагына эр c o 3in ныктап турып соны айтты. — Мен махалла халкыныналдында урынын, залымнынать)н атап беремш, ендеше! Халыкка пэле, кдза шь)гарган юм? Оган куэлар бар. Tipi к у э , м куэболады. Еп.а.чдымен мынау MciuiniH асгында чурган уш табыт куэ! Осы оба ф элакэ п келерден бурын «алам елмед)», «жаназа болмады», «фидия, садакага тойымсыз терен калтам толмадь)» деп табыт каккан к{с)лер бар. Солардын кара тiлeгi 6yriH халыкбасына муншалыкзор апатты, соншалык кеп ел!мд[ экел!п отыр! Юмдерсол табыт какканлар! К.айкун!,кайкеште,кдй намаздан Kenin табыт какты?* Оны мен t ana емес, каз!рет, менен баска да cia иланатын, инабатты бес адам керген. Тш ейаз бе, каз)р мен сол маскараны эшкерелей)н!? Мынау *iypfan Самурат мезш, мынау e3i rapin болса да, inn жауыз сокыр кари, мынау Ш эр!бжан халф е^з Ytiicyininae, мен тьчесем дэрхал жуздер}н халыкалдында кап-кара eiin танбалаймын. И л сй сп бе Ka3ip! Халыкты шакырып а л ь т мен: «B^iHi3, у э atah болыныз мусылмандар» деп, осы меииттщ соншалык маскара кылмыс сырын фаш етей^н бе?— дед{. Сонг ы сездергусында даусын зорайта шыгарып, каггы кадалып токталды. Осылайша бар сумдыкжаналыкты enni гана 61л ген каз!рет ун ката алмай, ауыз atua алмай калды. Ол тек куп-ку болып шошына *<-Табыт пару.) деген д!нбасы лар меи дш лар халы к арасы нда зор сум л ы к сан зл аты н . Ол - ол},\\; т!л еу, к!м &oj<ca ла гын 6 ipey;tin ел ;м !н т'.леу. 32

калтырады да, Сармолла ж ак беттн алаканымен коршагандай болды. TaFbt да ак сакалын д)р)лдет)п, с!лк!нт}п, ез-ез{мен куб)рлеп, дугалыгын ок.ы11тайки берл.[. Сармолланын. енд! ri айткан айыбы epi шын болгандыктан, api халык ecTice мынау казаныц у сп н е M93ÍH мен кари, халфен! лаулап турган отца тастагандай жаза болатынын сезген онып жаулары катты шошыды. OiipiK суркияланы п, турш )ккен Kici болып жагаларын устап, «астагфнралла», «суб{ханалла» дей берген болды. Содан баска тук айта алмай жым болысты. Осы окнганып ертец{нде бул махалланып к ек тебел уйл[ KepHeKTi 6ip байы - Жакып дукенш[н[н кэр[ е к еа обадан кдза болды. Бай унлерге ете сирексоккан бул апатауру, ipi саудагсрлсрдш iujiHeH ер адамды eK eiin отырганы осы. Ж урт не айтса да ез э к е а н Жакып саудагер бурынгы уйренипкл, дагдылы жол-женмен женелпек болды. Сонымен кешеп халфе, кари, мэз!ндерд[ц 6apin хабар- ландырды. Бупн тапаткады онын арнаулы хабаршылары теменп Metui'ti in имам, халфе. мэз['ндер[неде жене бер жак пен ар жактагы Жакыптыц 63¡MeH ¡д[ктес. дос-жар, жаксы таныс саудгер, хажылар, байлар узппеде хабар етжЬд}. С е г т п , дукенчн-садагер Жакыптыц асты-уст!л! бес-алты белмесчне Teric дастаркан жайылды, кабыр- гадарды ¡ргелей узын керпелер салынды. Аса кеп журтты кутуге .днрл!к жасалды. Кораны и iuji мен ас уйд[ц 6epi - тугел['мен палау баскан, сарбуга салып былкытып ет аскан казан-ошактарга толды. Э р белмемцлеген-кумганы, майлык-сулык орамалы esipJieHin, осы банды t[прпказч iiri,T¡;iхаты. м&пайы есеб!нде журепн же*п-сепз ж!пт кутушшер! де эр белмеде конактосумен болды. BipaK осынша эз!рл!'кке карамай, Жакып байдынэкес! Жумадш карп ы п жаназасы жет)м кыздынтоныпдай боп шолтиып калды. Ce6e6i, бул жаназага eKi меч lini н д]нбасылар!^ мен Жакыпка алык- 6ep¡K аласы бар, ¡стесбоп жургенон шакты саудагерден баска журт келмедi. Жиыны Жумадтл отырган к4пд'леу б ел м ет гана тодтыруга жараган 6ip ш еюм саудагерлер мен сэлдел!лер гана. Озге бар белме келмеген конагыи бос тосып капы pan калды. Жаиагы аз топтан баска бай yriiiie кай KyH¡ болса да KipyrepyKcaT ет4лмейт!н сокыр, кайыршы, аксак., санырау, кем -келк 'пленчнлср гана келген ед{. Жиылган имамдармен Жакып бай «жамагат келер-^ деп 6ip сагат, eKi сагат тосты. C en6ÍH ÍncoT¡ енд) 6ip a 3 T o cca ауып KeieTÍH. Сонымен амалсыздан асыгып, ел}кт) шанкай туе бола бере казак зиратына апарып, KOMin кайтысты. Содан канта жацагы жасаулы уйге кел}п, аска-дэмге K¡picnen шакта гана K eñ 6 ip саудагер мен 6ipeH-capaH д)нбасылардынт!л) 33

шсшици. ]штер!нде баганадан бер)туй[н боп жаткан «Kecip» шеп'н [лыгарыеты. (лрмоллага кеше карсы болган Kn¡3tn¡ Сейсеке, касапшы Кдеен бупн, o e íp e e e ызалаш ан екен. Булардын касында удайы косалкы, костаушы, куптаушы боп жабыса журе*пн Корабай, Отарбай дей*пн ожар-согкар, пэлекорлар болушы ед[. Олар малы-пулы, тэн-сомасы шагын саудагерлер болса да, осы отырган байларга кол артып, осылардан удайы дэме кып, ездер)не жагына журетш. Сезуар, пэлекор, «айкайшы каралар» осылар болатын. Мьгнау уш -тертбай оларды, керек кезде емеурш жасап, айтактап койды. Bijteri жуан, камшылары дырау, жанжалкойлар да осылар. Жаназа ус^нде Жакып байды кала халкыныц бупн осынша жалг ыз, жаланаш тастаганын Сейсеке мен Клеен байлар катгы юна кып сейлеген. Сонда жене «бунын 6api Сармолда салган пален{ц галаматы» деп Корабай, Огарбайларды Сармоллага оиакпрген-д!. Мынау eK¡ ожар болса, кешеп мешптеп жанжалды ездер) кермесе де, кеп e ch in канып алган. Ен'д} ас уетшде солар «Сармолланын Kecipi тилЬ, «Сармоллага тыйым бола ма, ж ок па !»- дес!п, Жакып уш!н куглп те, намыстанып та сез катыскан. Байлар бул туста сезге араласкан жок. Тек Кора- байларды куптайтындарын гана айтып, 6ipi тамсанып, 6ipi бас шайкап мек)рену-ыныранумен болды. CeM¡3 карындары гана сейлегендей рай таныткан. К аз[ретте солар тэр)зд! ундемеуд!, шеш[л!п-ашылмауды макул б['лген. Тек с о т ы кундерде Сармолла десе тутана женелст['н белгьч! халфе, кари, м э з т кыска гана 6ip- 6ip ауыз сезбен Сармоллага лагынет айтысты. — Сармолла талайдь) аздырар ! — Махалла халкын дш жодынан адастырмаса не кылсын. — М уншалык апаттай, газап кундерде соншалык кас ниетт) ойлар ма? — Эйтпесе Сармолла болар ма? — Ол имамдардын, каз!реттерднбар мусылман кауымы атынан айткан бэдд)г асына, тер iс батасына ушырамай токтамас!— дест). Осы сонгы 6ip аса зорл! жайды езгеше айлакер кулыцпен Самурат M0 3 ÍHайтып токтады. Оз имамын Сармоллага emÍKTÍpin шуйлеудщ y c iin e , томен ri Memi )YÍH yHCÍ3 отырган Коны ркожа дейтш имамын да осы жайга эдей) жетелей эз!рлеп, шан 6 ep in отыр. Каланын беделд[ байларын, соткар, ожар Корабай, Отар- байларын да осы сайкал соз!мен ел!кт[ре Tycin, айтактап койды. BipaK каз)р фидия, садака бергел! отырган, каза керген осы дастаркан нес i Ж акып бай, бул сэтте жанаг ы сездерге б)рде-б1р 34

шырай бермед). Томсара сызданып ундемей калган. Ол эк е сЫ ц (ui¡M¡ успнде б)реулерге косылып, б['реулерд! жамандасып, сарапка салып отыруды лайыксыз керд). 1ш)нен Сармолланы б у п н п жаназанын корлыгы уш!н, маскаралыгы ymtH ту*г['[] жегендей болса да, бар кепн кетпнге сактап отыр. Цабарган кызыд жуз, 6ÍTÍK кез, тыкпа курец сакалды Жакып бай — осы каладагы айлалы саудагер. Салмагы мен сызы мол бай. Каз[р сол Жакып ундемеген сон, Сармолланы сарапка салган сез узакка бармады. E ip a K осы белме тола отырган салдел['лер мен саудагерлер жанагы бетте Сармолдата бэддуга* окумен тарасты. Осыдан 6ip жумадай мезг)л еткенде оба наукасы элс)ремей, куш ей еTycri. Талай уйлерге ракымсыз, токтаусыз касч'рет-кайты, каралы каза араласып тур. Сонымен катар ещц алгашкы оба келген кундердей емес, барлык жаназаларга, ха*пмдерг^ барушы журт кун санап азая бердт. Анау жумадагы хутпадан кетпн болтан кактьи ыс жайы ар жак пен бер жактын барлык жаназаларында, хат}мшде, жет)лер}нде калын сез болып, барлык калага тарап жатгы. Metiiir- медресемен байланысы жок намазта бас коЙАчаитын кеп кала халкы хабарланды. Олар базарда, кайык уст{нде, аралда, KenujmiK баратын iujin-жем жайларында «Сармолла мен бар молла* арасындаты талас сездерге канык болды. Модладардан чара тан ж ене бер жактын 6ipH em e байларынан ест!лген сездер Сармолланы аса капы жамандайды. «Бас мешгггщ имамына, карт шианта халык алдында Сармолла катты карсы шыгыпты. Сонымен e3i д)нд{ шала бшетш казак кауымыныц арасындажалган есиет, к а у н т упттаратылыпть). Ке[чтт)Л[к надан кауым енд! жаназадан кашып, ел)ктер)н имам, молдасыз да жасырып койып жатыр екен» деген хабарлар ар жактын жет! Memi*ritTÍ4 .бар имам, халфе, кари, сопы, кожалары мен мэзшдерше ж еп т. Д)ндар, жалган сопы байларына да мол тарады. Tafbt 6ipa3 кундерде Сармодлата карт ишан снд! бэддуга окиды екен деген сездер де шыга басгады. Осы кундерде Абай Кумаш тыц утннде KÍTan окумен шутылданып отырган 6ip кунде, туе мезг1д[нде nienieci жумсаган жайменен Дэмежанныц улкен баласы Жумаш келдт. Ke3¡ жасты, ж!тт!ч1ке сида бойлы бала ж!Г)т буп н танертен, обадан эке сш щ каза болганын хабарлай кел!пт{. Абай будан бурын да Кумаштын осы бас жактагы ею кабат уйше керш! отырган ôipuenie кедей, нашар, кайыкшы, отыншы, сушылардыц ут'ннде болтан. Eapirmeri к а з а т кен'л костык б[лд4р! п. *Б эдд уга - Tepic бата, к а р г а п -а л е у , ж азалау дугасы . 35

Kipin ш ыккап. Дэмежаннын. yríine де ол ¡ркмместен келд[. O ui- жуз!н, нурлы, каракат кез!н шын KßcipeT жасымен жуып отырган Дэмежанга Абай кушактач Kopicin, жубату айтгы. Осы у i-miн, кер- m ici Жабайкан да ел ген екен. Онын. ересек баласы Бндайбайга да кони] айтып, eKec¡H¡n орнына Kipin шыккап, Абай калага келген- нен 6epi оба накасы калычдай т у с т , талай жанды eK eiin жатыр. O cip ece, Дэмеж ан уй!не кел)п, осы манда 0 3 ¡ б{лген кедей-кеп- m¡KTÍn жайларын сурастырганда, Абайды н бул халыкка езгеш е жаны ашыды. Он жасар жалгыз-жалкы улынан айрылып, куп-ку шелмектей боп, жылаган ананы корд!. Абай жайларын жаксы угатын момын eтiкшi Сакып елгенде, артында шиеттей алты бала- нын. ортасында калган Камар дей'пн эйел бар eдi. Балаларынын. аштыгына киналган сол ейел мойкеге жун жууга барып жур!п, жакында 0 3 ¡ де оба боп Kejtinii. Бар баласынын. алдында кор т{рл}кке иман айтып коштаспай, лагынет айтып коз жумыпты. Дамежаннындагы 6ip Kepmici отьщшы Tycin екен. Сол аралдан отын алып кайтып, ертен. базарга апарып, ауру эйел! мен карт ш еш есш е болымсыз сусы н экелм ек ед{. Отынын зорга аркалап eciK алдына Kejtinii де, жыгылып жан 6epimi. Ойткен} еактен Kipe берсе, карт m eu ieci мен буган пэрмене болган жан cepiri, ecii жары Сэтж ан катарынан оба болып жатыр екен. Оз] кеткенде cay жандарынын. енд!г! жуздер!не ел!м ноктасы т у с к е т н коргенде ж уреп жарылып oJtinTt. Осы журттын. 6opi де Сармолланы ауызга алуды коймады. Дэмежан Сармолла айтты деген ecH erri балаларынан ecTinii. Аралда nirueH шапкан, отын кескен бар бейнеткор - баршасы да enjti жаназага имам, карилерд! шакырмайтын бопты. Д эмеж ан да жылап отырып, MemirriH. моллаларын Жэб{кенн!н. жаназасына шакыртпаганын айтты. Абай онынбайлауын макул керд!. Бул уйге Абай отырганда кед in кеткен бас жактардыц кайыкшы, ет!КШ1. устасы, ж ум ы с- шысы кеп болып едг B9pÍH¡n Сармолланы куптап акылын ала жургендер!н Абай жаксы кабылдап, акыл бере сейлеген. Дэмежан у т н е н шыгып ез пэтер!не жаяу келе жаткан А бай­ дын eciHe жан.а e ciireH кайгылы ол!мдер туст!. EiiKmi Сакыптын., жес!р катын Камардын, отьч ¡шы Tycim i н,ejtivmepi etmi жеке-жеке ащы Kacipeii, ауыр тагдырымен козге айкын, жакын елестед!... Аталар, аналар зар-шерлер!... Балалар соры, жет!мд!п, панасыз, аш жалацаш, кат-кабат ауыр бишаралыктары — 69pi де Абай ж урепн катты жанышты. KypciHe де алмай, тынысы тарыла камыгып, кальщ ауыр сордан шошыды. Дэрменс!зд!к ecipece 36

булыктыра кысады... У й емес тыста, елстз кеш еде жапа-жалгыз келе жатса да Абай езш туншыгып бара жатка ндай сездк Халы к кдйгысы ойлы, кен^л! камкор жанды аныкауыр уайымга, ш ьтайы терец кас!ретке сала бастады. Ол осы бетте петер!не кдйткднда Кумаштыц корасына кырдан келген, шацбаскдн пеуеске кеп к!р!пед!. Бул келген Абайдыцек! жумадай тосып журген баласы Эб!ш пен онын. жацада гана уйленген келжш еп Магыш екен. Абайдыд услне, ол отырган белмеге Эб!ш селем берш к!ргенде Магыш ¡рк!л!п, уялып ес!к сыртында калып ед]. А бай соны ацгарып калып, офицер ки]М)н киген, калага ескерл!к формасымен к!рген Эб!штей баласыныц селем!н жендеп алмастан-ак, оны кайта жумсады. — Селем !цж ен, б!ракартында, ес!к сыртында менен уялып Магыш турып калды. Олай калуы сенщ оф и ц ер л !Г !ц е, мен!Ц аталык екел!пме жараспайды. Бар, ерт!п юр уст!ме. М етм ен амандасудан уялмасын будан былай!— дед!. Эб!шпн, коцыркай кызыл тарткан, тотыккан жуз! кып-кызыл боп кетт!. Ол кысыла кулген бойында, ескери козгалыспен шугыл бурылып, ес!кт! аша берд! де, Магашты ез)нен бурын ю рпздг Магаштыцбой сымбаты сунгак, бп!к. А ппак мандайына, кара касына шугылады, улкен кой коз! сел гана кайшылыктай болса да, жаксы жараскан. Абайдыц жуз!не Магыш кез! курмет ¡зетпен карай тус!п, темендей берд!. Толык, сулу ер!ндер! мен сопакша келген аппанкы згы лт бет! де эдептШ к танытады. К,ызыл ер!н- дер!нде сел гана сыпайы жымию бар. Бул жузден уыз жастыктыц суттей таза, момын адалдыгы нур атады. Абай оган «карагым'> деп амандасты. Экел!к бей!лмен жылы достыкацгартты. — У зак жолдан шаршап талмадыц ба, Магышым!— дегенде Магыш есем дауысымен акырын гана: — Ж ок, ага, оншалык шаршагам ж ок,— дед!. Абай бул балаларыныцез касында болуын, ес!ресе, бер жакта кдлуын кау!п санайды. Эб!ш пен Магыш екеу!нен де сол ойын ¡р!ккен жок. К,аз!р аттарын догартпастан тез!нен ар жакка женелу! керек. Абай солай байлаган екен. Ар жакта булардьщ тусу!не лайык, кеп журт бармайтын Данияр деген окыган кдзактыц уй! бар. Оны Эб!ш те б!лед!. Жастар енд! сонда барады. Осымен Магышты Баймагамбет ертш, тыска шыга берд!. Абай сел ¡ркЫп калган Эб!шке тез гана б!р меслихатайтты. Оны жаца гана еактен шыккан сунгак, сулу бойлы Магыштыц сыртына карап айткан ед!. — Ауылдагы енелер мен абысындарга косьшып, Д!лде кел!н!не кимешек-шаршы, кдлыцж!бек желек кипз!п ж!бер!пт!. Магыш- 37

тын, ез бойыныц жарастыгын жетк!зе ту сем деп, жарыса T y c in ii. К,аланын у л п сш е лайы к емес. CeH¡H будан былай аралсатын ортана кимеш ек-ж елект4н K eperi не, калай дейс)н?— деп, Абай куле карап ед!. Э б!ш e 3 ¡HÍH бурыннан байлап койган жайынын ycT¡HeH дел тускен экесш е ырза болды. Ундемей кул!п, бас tmi де шыгып Kerri. Дэмежан yñiH e барып, ондагы 6 ip уй емес, кеп уйдщ казасын керген Абай ауыр 6 ip ойлап кайткан. Э б 4штерд4н, K ejtyi, кызыкты баласы мен кел!н!н калада K ep y i, ж анабуны нкещ л!н аланет!п, сел cetiijtTK eH едг Енд! 3 6 im K eiiciM eH сол уайымы кайта оралды. B ip уйде емес, кущренген кеп уйлерд!н кею рек жарган OKciriH еспд{. Жет!м бададар мен жес!р жар, жылаулар аналар айырылу K yñiriH eH жадын атады. K ,acipeT баскан жандардын yH¡ мен дем! ел! де каккасында шарпып тур. Етер шара, керсетер кемек аздыгы озгеше кпнайды, капады кещлд] кыса тусед!. Ж урт уайымын ез аузынан e c iiin , азалы жуздер!н ез K03¡M en керумен катар, Абай нала кедейлерш щ Сармолла турасындагы дурыс бей!л!н де байкады. Оны ел К1'иэдамайды. EipaK6yrÍH танертенп шайда осы уйд!Н neci Абайга 6ip жай айтып едь Сол аз сезд!, турашыл адам К,умаштан e c iir e H сез Ka3ip тагы еске TycTi. К.умаш кеше тунде ястау намазына барып M93ÍH, xaлфeлepдi Kepinii. Сонгы кундер! базарда-Сейсеке, К,асен, Отарбайды да керген. Солардын ез ауыздарынан естп ендерй! К,умаш Абайга жетк!зд!. Сонда ен сонгы айтканы: — Сармолланы бар молда мен саудагерлер аса жек Kopin алган кер!нед!. Сонш алык eш iккeн тэр)зд!, Tinii, айтып болмастай. Немен тынарын да 6iJtMeilMÍn!— деген. Абай 6ip жагы осы сезд] ести отырып, ек]ншщен кедей уйлершщ жайын ойлап, енд! Павловка 6ip согып, сел ак.ыл косым кайтуды макул керд}. Павловтын n e ie p i Слободканын орыс бел{м!нде, каланча мен больниианынаралыгындаболатын. К,умы ж оккенкеш ем еп Абай такап келгенде жалгыз кабат, коныр шатырлы уйдщ кун жактагы eK¡ T ep e3ecin in сырткы какпагы шала ж абыкекен. Шыкырламай жен,!д ашылатын Kitui какпаны Абай ашып, корага KipreH жерде, ол орыс уш нщ корасын ангарды. Аш ы к ауланын тап ортасына агаштан киып, би!ктеп койган кудык сырты Kepirmi, салма агашы да бар. Одан ep i — тауык пен каз, уйрек шубырып Kipin журген кус корасы. юшкентай гана ie 6 e c i жабык сиыр корасы да бар. Эз)не белг!л{ пэтердщ сырткы eciriH ашып, чуланга Kipe бергенде Абай орыс yñiHÍH iniKi ерекшел{пн де андады. Тебеде 38

моншаныц сыпырткысы кыстырыдыпты. Бурыштагы су сак- тайтын куб! шедек*пц беп жабык, Ж ене бунда би!к колжугыш тур. Ол кек туске боялган кдлпында чуланньщ корк[ тэр!зденед!. Ею жак канылтыр канатына кызыл, кек сабындар койылган. Уй нес! — сагатшы Савелийд!н.тазалыкты алдымен ескерген! байкалады. Осы уйдщ барлыгы терт белме болганда жарымында сагатшынын, ез! де, калган ею белмес!нде Павловтар туратын. Абай келгенде Павлов пен Александра Яковлевна да оздершщ осы бер жактагы бодьнииага жакын к!шкене пэтер!нде, уйде екен. Абайды бул уйге экелген уайымымен катар, куд}кт! б!р сурагы да бар. Ол Александара Яковлевнадан сол сонгы жайын сурастырды: — Не с е б е т т мен келген кезде, осыдан ек! жума бурын ауру да, ел!м де азыракед!? Нед!ктен аскындап кебей!п барады? Булай болганда осы халыкты куртып болмай токтамайтын болганы ма? Кайткенде тыйыладь[?— дед!. Ж аназа хат!мдерге сонгы он шакты куннен бер! кала халкы ете аз барады, т п т , жонд; жиылмайтын болып ед). Сонда да ауру нел!ктен саябырламай, аскындап кетт!, осы жайды сураган. Д эр!гер эйел Абайга ез!н!н. кажып, талган, мун.шыл кара кек кез!мен узак карап алды. Оныцаш андау жуз!нде, жукалау б!ткен шекес!нде ж ^ ш к е кек тамыры б!л!нед!. Абайдын. уайымын ол адамгерш!л!к белпс! деп тусшедг Оз журеп де осы кундерде кер!п журген селдей мол кез жастан киналатын. Каз)р бул эйел Абайга аса бей!лд!, ынталы жауап бердг — Ибрагим Кунанбаевич, а з алгаш келген кезде бу калага ауру жан.а гана араласкан-ды. Ол мынау ыстык кундерде осылай удемей коймайды. Ал жаназалар ез ¡стейтшж ¡степ болган. Сонда ауру жуктырган ж еке-ж еке адамадар еид! ездер!н!н. уйлерш дертке ушыратып, жуктырып жатыр!— дед!. Сонымен катар Абайдынмулде ум!тс!з уайымын дэр!гер эйел тер!ске шыгарды. — А уру енд) ек! жума, кеп болса б!р ай шамасында азаяды да тыйылады. Ол август айынын. салкындауына карай бэсендейд!. Сенбесещ з де аз гана айта кетей!н, Ибрагим Кунанбаевич... Бул ауруларды да баска кеп жукпалы аурулардай залалды микроб тудырып. жаяды. Ол микробтар ыстык пюкта кумгп тт!рл!к етед!. Ал салкынды суймейд). Салкында елс!реп, езд!пнен ел!п, кырыла бастайды! Суыктускен такта ауру муддеболмайды, басьтадь: —дед!. Сонымен катар куйеу! мен Абайга Александара Яковлевна буп н больн))цада болган, кез жас арасындагы б!р кулк! жайды э н п м е етт!. 39

Кептен кулюш умытцан боп, кэны к атк а н эйелд!н ашан. жуз! енд! сел эзшкойлыцпен жылынып, жадырай берд^ Б уп н тан.ерген. бул дэр)гер больницага бар ганда ойда ж ок окыс кы зы кб!р халдщ уст!нен TYciптi. Семей шэЬэр!не, Слободкага оба наукась: араласцаннан бер! бурнагы журттынбэр!не енд! мэл!м болган, бурын халыцатаулы кер!п-б!лмеген, адам шошырлыц «кара арба» дейт!н арбалар шыккан. Буларды кун сайын ерте мен кешке каланы аралатып шыгуга больницалар ж)бере.щ. «Кара арба» кэд!мп кеисары арба болган да, уст!не бгпк уйш!к ет!п, айналасына туйыц брезент коршау жасалган. Оба наукасыныц ¡ндечч куртын зарарсыз ету уш!н бул брезент пен арбанын ез)не де карболкадай цара май теплед!. Сондай кап-кач май с!нген улкен брезент^ арба обадай обырдертпнбаршысытэр!зд!. Оз! де жаман сумдыкбелпи есепл. Ойткен! бул арба каланы аралап жур!п, кешеде, ойда ж о ц ж е р д е ол!п жаткан адамдар болса немесе елмел! аурулар болса, соларды жипап, больницага экелед!. Буг1н Александра Яковлевна андаса, сондай ек! арба больницага танертеноралып келген екен. Сонынб!реу!н!н ¡гшнен ек! еркек-п тус!р!п жатадьг Дагды бойынша буларды оба екен десе, олар арбадан оздер{н тус!ргенде боктап, булгацтап, карсылыц корсетед!. Больница адамдары енд! ангарса, ол екеу) ауру емес, мастар болып шыгады. Куйма туб!нде жыгылып жаткан сон буларды да кундеп оба науцасы екен деп кара арбашылар алып кеткен. К.аз!р арбадан тус!р ген д е ек! мае б1р]н-б!р! сузе кактьчысты. Булгактай тус!п, б!р!не-б!р! нускап, эуел! ь[рсылдап кул!скен-д!. Узы н бойлы, уйпаланган сары сакалды б!реу1* аласа бойлы тыкыр карата эзш айтпак болады. — Сен! мынау жацсы адамдар оба десе, сен гой уятсыз, алдайсын!— деп б!ресе сыцьшдап, б!ресе ырсылдап куледг Анау болса, о з [т н канталаган ала козш эрен ашып, цайда турганын андай алмай сипаланады. Кутты б!р енд!п журген жер}н цалтасынач карап бЫеин к!сщей, бешпет!н!н ек! цалтасына цысцалау цолын кезек-кезек сунптт!. Ыргала турып, б!р сэтте он жак. цалтасы нан б!р бум аж ник суы ры п алды. Оз! енд] сол мыржиган майлы кара бумажникке не танданып, не наразы болгандай урке карап, алаканына салып созып тур. Сол сэтте бул бумажникке кез! тус!п, енд! оз цалтасын сипалап турган узын бойлы, сары сакалды жанагы кулген жуз!н, ацситцан т!с!н езгертпестен кеп аласа караны элс4з колымен койгылай жонелд!. - Сен талаушы, К1С! талаушы, м аск ун ем !- деп кояды. 40

Арты нан аныкталса, бул екеу! ек{ жерде ¡ш 1п, б!р}нен-б1р} жакын жерге кулагаи екен. Тек, эуел[, сары сацалды мае болып жырылып жатканда соны ц уступе ек{нш} мае келед! де, очы н калтасын аюарып точайды. С е й т т , ез[ мае, ананы тонаймын деп жур!п мулде лэйл!п болады да, ¡лгер} карай жарым квартал жур'ч! бары п, о да кулайды. К.аз1р олардыц оба емес[не больница танданса, олар езд!-ез1 де ац-тац. Бтр! урысын тауып, ек{нш{с4ез1 тонаган жем[н тауыпты. «Бул дучие не кылган сандырак туе тор1 зд!, опасыз» дегендей аныртач жайлары болыпты. Александра Яковлевна айтып берген бул окшау окита Абай мен Павловка ею турл! эсер егп. Павлов эдеппен сэл куле берш, мыекыл байкатып бас шайкады да, ергпн шутярд']. Абай кулген жок, Ол ез!н]ц осындай жандарга карап айткан ек1 жол эж уа елец ж еске алды: Е с е р , е с 4р !к б о л м асан , Т 4рш [л<ктен пайда ж о к ... Олен1п айтпай, достарына ол ось[ олеидс1д ойын айтты. Ж у р п а к 1м ж ок?! Ж ылаган мен шерленгентйц арасында «тапканым осы,табынганым осы» деп, жы чдыбасты кка сал ычаты н жандарда бар... «М ейлщ ызабол, мейл1цкул»деп жирсч'чч ойлап калды. Бас жатактагы кеп кедей уйлерд!ц ел1м казасы мол болып жатканьч ] Абайдан естумен б1рге Павлов та бугаи ез) 61лгеч ел1м- каза жайларын айтты. Ол ар жакта Заючдагы пароход груз- чиктерд!цортасында ж и']болады екен. Сондагы тон заводы, пима басатын, сыра кайнататыч, арак, ашытатын дукен, заводтарда Павлов жтч болушы ед!. Бер жактагы мойкачыч, тер} заводыныц жене кайыкшы атаулыныц кеп топ жумысшыларымен удайы араласы бар екен. Абайга ез! керген жайларын ж сткЬс отырып: - «Азап кайда, жокшылык кацдай, адам 11рд['п[)й( ит корлыкка тускен 1 кандай?» десеш з, Ибрагим Кунанбаевич, бэр! де сол мен керген жерлерде. Эрине, мынау ауырдергпц,ес[ресе, ойнаксалгчн жер} де сонда!- деп бая]шады. Осымен к,атар эйел[мен екеу! косылыч. Абайга жене де казак, хадкы арасына осы аурудан сактану жайын бм дф у кажет екеган айтысты. Бул женге келгенде булар букара камын катгы ойлайтын дос-жар адд\\1ддр жузтмен жарыса айтысады. Осы ку чтдерде ездертде обадан баска уайым жок. Обага ушырап жаткач калыц бауыр кандаска кам ойлап, пэруана балуан баска б1рде-йр шет жайлар, муц 41

да ж окдэр1'з.щ. Бул достарь[нын казак кедем yuiin курбач етер 6eñi;iin кере отырып, Абай e3ÍH¡Hде журт керепне жарауъ) аса кажет екегнн ойлайды. Ол бул сетке дей4н езтарапы нан кимыл жасарын, кандай aMaji табарын ачдач алл^ай жургеч. Достарына Сармолла ерекеп мен 0 4 t*ÍMücÍ4 Абай баян еткенде, одар Сармоллага ка гта c\\i'tciн,щ. «Ондай адамды косчау керек, барынша кемек crin, сол бастаган epcKciin токгатпай соза беруге кайрау керек. Бсй}лдсчд}ру кажет!)>—десп. Абай булармен акылдасып, enai e 3Ín¡H де 6ip жол тауып, ар жак,бср жактыц хал к ьта акыл айтуын кажет деп байлады. Александра Яковлевна Абайдай бсдслд'] адамнын ce3¡ казак кауымына каншалык кымбат болатынын езгеш еойланып ед[. Ол сол ойын дагдылы ¡синлдж, ширактыгымсч колма-кол ¡ске асыруга асыгадь[. Сармоллагадшбасылар карсы эрсксчсачлач жур дегенд! тус!нгенде, эйел Абайдын e3¡ne акыл косты. — Барсанызшы, c¡3 мусылмансыз. Сол м еш пке ci3 де барып, жума чамазында c¡3 де ceit'icccnÍ3m i! Неге сейлемеске, Ибрагим Кунанбаевич?—дед}. Ашан, аппак жуз! кыч-кызыл боп, ду ете тус*п. Ол дагдысынантыс кызына сейлеп ед[. Бул жайга, ерине, Абай да жене соган ¡лесе Павлов та амалсыз куле карасыч, карсылык ói.'mipicii. Мусылманнын MCiuiTÍ, онын M¡n6epi мен хутпасы тек имам, халфелер!]ннгана журтка сез катар орны CKC4ÍH айтысты. Ол жер кугнне бес намаз тупл, бес айда 6¡p намаз окымачтын Абайдын аяк басар жер! емес. Осычы айтыч, Абай Jtepit cp эйелд} спд! кул ере отырып, аныктап ашып бсрд1. BipaK бул учдеч кетерде калай да болса, 6ip жолдар тауып, Абай ар жак пен бер жактын казак халкына дерперлер акылын ж ^ к Ы ч керудч М1ндс1, серт cl in ала Kcrri. К елеа Kyní ертемен, ыстык, аш ы ксэске шакта Абай Epricrin аргы жагасындачаяу журпншпн етк1згсч улкендеу 6ip желкайыкка кепМ1ЧД1. KaiíbtKneci 6n¡Kкермсч! ж аланаякбойдатурегептуры п устаган Cciii.'i екен. Ол жагадагы eK¡ курекш}, жас кайыкшыларга кспд,1р арканды лактыра тастады. Абай Kc.'iin отырганда ж ург1нш 1лср мелшср! кайы ккаю лы п калып ед!. Енд1 кайы кар жакка ж уруге айналды. Hipan EpTicii келденен Kecin аргы жагага ету ушш берп жагада 6ipa3 жерд{ ерлеп, к е те р 4л[п алу шарт. С оны м ен Сей{лд!н «тартындар!» деген кыскд буйрыкбслг^д бойынша eK¡ курекил узын арканды иыктарынан асыра кымтып, аркалай тартып кетп. К,айык аз icHccjiin барып, ерге карай баяу га на жылжып кслсд]'. Сейьт 0 3 ¡ KepMCHi гузеп устаумен кабат, узын сырьж.ты кайга-кайта су тубше кадап койып, кайрат салып, ауыр кайыкты итере ж урпз!п келедг 42

EpTic суы, тепнде, Семей тусында кекилл, тунык боп агатын. Бупнгщей жауынсыз ашыккуч! сол мол су, есересе, кепдщртартып, мелдчрсй туснгп. С эл жасылданган бояуы да байкалып калады. К.айык 6ep ri жагага ерлеген сайын Слободканын езенге шыга!Ь[ч кешелер! 6ipÍH en сон. 6 ip i кезектеп ашыла берд}. Э р кешеден cyfa кед in жаткач жандар байкалады. Алыстагы аукатты уйлерден су алуга беш кел! арбалар к е л т , езенде ат жалдата туседк Ол бешкелерд{н. улкен-к!ш! мелшер), есю , жаца калпы, 9cip ec e, кызылга, жасылга немесе кеккс боилгач p em tep i де эр сочдг «Кектебел уй\">, «тасболат уй<>дейтугын бай уйлерд! байкатады. 93¡p осылар кер1нумен катар, иыктарына экп!ш агаut сальш, кос шслскт! KOTepifi Kc.'iin, су алып кстй) жаткан кс.'ншнскюр, карчан эйелдер не бала ж!г[ттер KOÔipeK кер!нед{. А бай E p iic суын ¡шуге экеччм жаткан уйлердщ K aynin ойлап калды. Мелд[реген, сылдырлаган, ауыр салмакпен сэндеп аккаи сулу EpTic, бул шакта каншалык«унс4з уатер, жым-жыртжаманат, ауырдерттаратып жатыр». Ол куй ойды коркытады да, амалсыздык тыгырыгына камайды... Мынау жагалай отырган жаман уй, кедей шокмьп коралардыц, ecK¡ шарбак, куймалардын., жыртык аласа какпалардын ар жактарында чургач уйлердчн 69pi 6}р халде. Олар амалы жок, суды Ерт}стен ¡шпей кайдан алады. С у емес, «у» десен де Ертютен баска ауыз су ¡здер жер} кайсы?.. Сондыктан да барлык орта жатак, бас жагак Ер'пс суын жанагыдай алып imin жатырда, кесел дерт обанын казасына белшесшен батып жатыр. E pricnH . суы жаз ортасында таргыла Tycin саяздагандыюач кайыкшынь[ц кайсь[сы болсын ксйд с суга ceK ípin тус;п, кайыкты колы меч де итеруге тура келед!. Сол c c ô c m i жасы елуге такалган Сей1л мандайы мен eK¡ урты, кез уясы айгыз-айгыз эж1мге толган калпымен жалан аяк тур. Балагынын 6ipi жыртык, ак дабы дамбалдын ышкырын Typin алыпты. 0 3 ¡ 6 ip ece кермем устап шалкайып, 6 ip e c e каккы агашты езен i y 6 i n e кадап, с и к с itс Tipey салады. Цайыктын. тез жылжуына кайрат сюдч. С ейте тура Сешл Абайды жаксы б{л!П, курмет тутатын калпымен оба наукасы жайынан акыл сурай бастады. Дэмежан уЙ1нде Абай естнен бас жата к ксдсйл cp¡ Hin куШндей бер жактын темен тусындагы кедей-кепш}к ywiepiniH. де ел1м, казасы аса кеп екен. Жакында гана Сеймд[ц к;ш; балалары 6-8 жасар ек! улы 6ip кунде каза болыпты. Мынау кайыктартып келе жаткан ею жас ж!пгт[н. 6ipeyÍH¡n кел!ншег[ е л 4пт4. Bipeyinin ас nicipin, жас жеттм ininepin купп отырган шсшеа' кайтыс болыпты. СеЙ1л А бай га каран: 43

— Бул дертке шара-шыпа бар ма, Абай мырза? Осылай кыруар халык кырыла-жойьша баргапы ма!— дед}. А са ауыр дертке, тым курыса, жубаныш т}легендей. EH/titi yMiT lip cri 15- ) 6 -та келген улкен улы екен. Сол анау KÍmi iníjiepi ауырганда 6ipre жып-шеа да, 93¡pre усынып K einem i. К.ысыла барып, oKcciit неше кундей кап жылатып, «ес Kerri, жан шыктыо дегенде сел 6epi караган тэрЬдь С ей м д н д м к э с эйсл! бар екен. Bip кунде топ бадасыньщ ¡minen окка ушкандай уш бфдей баласы мурггай тускенде од ес-тустен айрылып, ыс1ык ¡степ беруге жарамай калыпты. Kepi K eM nip, эже бодса бук тускен куйде: «Men¡ ал, балаларымныц жоль[на айттым 0 3 ¡Mit.¡, тым курыса, 6¡peyi ymin чурбан етпм ез1'мд!'>дсп о да ел[мге бас байлапты. Аза менен наладан ауыз жимай, бас алмай койыпты. Сей!л уйге барса кущренген шер мен зар естшн. Осы жайын айта к е л т ол 6ip еэгге: — Мынау улкен балам жазылмай, Tafыда кайтадап жазым боп кетсе, эйсл iм мен шешем обадан бурын кайгы-Kacipcncn epTen¡n елепн. Осындай аурудын. 6epi каратаны, теп, кайтадай ма екен, Абай. Оны 6úireHÍHÍ3 бар ма?— деп сурайды. Абай Сешлд{ ж убату ym in гана емес, анык ceniMi сод болгандыктан кайыкшынын кенЬпне медеу бодар сез айтгы. — YtJLiTÍn6ipi бодса да, аман калганы ырысынекен. Адгашкы aybtp кундерден аман еткен сон, буд балан сни осы дерттен кутыдды деп б}л, кайталамайды,— дед{. Bip кезде Сеймд!н кайыгы Удкен EpTicTi жуз)п eTin, жарлау Keneci бар кегалды ap^Lita жнектеп сд]. Enai тагы да ссксктеп жас кайыкшьшар коддарына аркан алып, ceKipe Tycri. Семей жактагы К д р асут косыдатын арнаны ерлеуге KipicTi. КиМык ¡ш!нде Абайдын сыртжагында отырган он шакты жаяудар бар сл;. Арасында eKi татар эйсл i, бастарына кетерген жука кара шапандарымен беттер[н тумшадай буркеп адыпты. Озге журпншмермен 6ipre оларда Tycri. Кдйыктын орд су ¡чс ж енм дк жасамак. Сол барлык журпнш)дермен катар Абай да кайыктан тусуге беймдергенде Сей iл OHbt сьдтады да: —CÍ3rycneHÍ3, еш H ep ceem eítai, ш арш айсы з, ш ы кпаны з!—дедь Абай мол ауыр денес}мен сыртына карай бурылды. Кайыктан езгелерден соцырак шыгап жаткан татар эйедчне кез салды. — TinTi, мынау эйелдер де шыгып жатыр. Ден!м cay менщ отырганым дайык болмас!—деп е;ц. Сей ¡л эж 4мд] жуз!Н ете сирек кулюмен тыжырай )ты да, жарылтан epuiH ашып, аксия кулд). — Ол ейелдерден кысылманыз. Булар жаяу журмесе шаршайды емес пе? Отыруга шаршаганнан кыдырып бара жаткан ж ок на! C i3ji.ÍH жеч}шз 6ip баска, оты ры ны з!- деп А банды шыгармады. 44

Екеу i оцаша калtai ¡да Абагщын ойында ж ок сыр ашып, Сегнл Сармолла жегннде каланын теменп жатагы айтысып жургся 6ip жайларды сейлед!. — Абай мырза, 6i:M.¡McaiirünÍM¡3 рас па осы? Сармолланыиезге моллаларга жакмай жургсгн ол: «Моллаларга жаназа, садакадан TyciM туспей калса да, журт па укаста ч амандау болсын. Et^irepi Kici.'iepÍH елее жайшыдыктай емес, молла-кожамы шакырмандар, кеп журтты жиып, ас бермендер. Бул мегпн. халыкка айткам дос- т ы т м !» iicrni. Coran бас меинт пен 6¡3;i,ÍH мыча тем ени мешгг нмамдары сез косып, катгы жауыгып апты. Булардынсойыл согар, бас бузар соткардары кунд!з ¡стемесе, тун жамыдып icTenrin касчык аз емес кой. Осылар сол Сармолланы куртпай тынатын емес десед}. Одан c¡3 не ^¡лдчнчз?- дед!. Абай бул сезден сескенш, ойланып жауап ôepai. — Сармолланын. сез! халык камыма жакын сез CKCui даусыз. Аралары урыс-таласка айналып жургегпн де eciin ем. BipaK со чшалы к em irin, касты к етуге барар ма екен. Оны нел!ктен айттын.?- деп e3i сурау берд!. — Айтканым сол, кчмнемдеменгз, осыпда Отарбай дечпч C0 3 ¡MCH 6¡pre камшы, каруы коса сгчтснспи 6ip сотка р саудагер бар. Онын Семейкам, Корабай дейт[н езш е cepiK ю бсл сск о й саудагер} бар. Булардын ар жагы порттардан шыкпайтын б[рнеше imKim, карташы, K ici елтчргчг]. уры, бузыктарга жалгасып жатады. Отарбай yíii MCniH амау су жагасындагы жаман yi-нме жакын болатын. Э р уйлерд} аралап журген 6ip шал сушымыз бар ед*[. Сомым co3¡M тындасам, Отарбай ynifte жанагы бар каны бузы к сойкандар жиылып, Сармолланы сыртынан куртып, жойып жатырдейд!. Ол eKi имам алдына «ленето аталды. Каланыч бар басты саудагер байларын TypmÍKiip;j.¡. Д}м мусылман карымдасты, мынау карангы кучде, апат усччндс орга, жарга жыккалы тур. Д!ммем аздыргалы жур. Астыртын орыстыи герсдер) мен поптарыныц дегеише карай жетектеп, халыкты MCiiiincM, имам, Ka3iperren безд!р4п барады !- деп-ri. Сол yLiiin «ондай ел аздырушыны д[н жолымен жазалау керек», «аямай курту керек десед{<> деп ест{д4м. — Буны кашан eciT iin ?— деп сураган Абайга ол еткен ñei\"[ce))6Í4ÍH кешш атады. О ганбупн yuiÍHLiii кум. Абайдын емднт кенчл-куй}, e c ip e c e , кобалжыткан регншке ауысты. Ол Сармолла мен e ß in in Kenec¡ne «халык камын ойлап, журтка ecTipTe есиет айту кереко дегегпн еске алды. Сол жолда не ниетпен болса да, Сармолла ерекет c ri m i де, осы каланын. бар момын ембек ел!не камкор адам ece6ine аты шыкты. Онынайткамыи 45

бар к.аз[рет, халфеден элдекайда артьщ санаган момын журт мынау кайыюны Сей{лдер. Кешеп бас жатактагы кез) жасты, кещ л4 каяу жудеу-жадау кеп уйлер. Сармолла жалгыз болса да, ауыр дерт усинде кеп уш!н ез басын кушт{ топтын. жауль[гына карамай, катерге т)ккен юс! тер)зден{п тур. Моллалармен арасычда кандайль[к еш{-касы болса да, бупн онын. каз!реттерге карсы айткан жарть[ леб!з!н!н.ез! де кепке женп, журтка жакты. Ендеше, Абайдын колынан келсе, сод Сармолла айтыч журген сезд! бул ез тарапынан да журтка жетюзу борыш- карыз тэрпд!. Енд4б 4разда ауыр кайык улкен кала жактагь[ К,арасуга карай такап кел)п ед]. Каз}раралдыайналып сол Царасуга шьнабергенде юшкене озеци}ц арг ы жагасындагы Улкен Семей кецашылып, мол кер!не бердь Бержакпен улкен кадаарасын белген, кезден тасалап турган кип;[ц би)к тогайлы Полковник араль[ енд[ аркада кала бердь «Кдрасу» белек езен емес, Е рп стщ сол аралдь[ айналып аккан б[р тарауь[ да, Семе!цдн улкен каласы осы Кдрасудын жагасында. Каз!р каданын К,арасуга карай тускен б!рнеше кен, тузу кешелер! алыс- тан ангарылады. Дел езен жагасына карай ыра темен салынган улкенд!-к!ш)л4 кеп уйлер кезге туседк Солар арасында, ес!ресе, кайыктын карсы аддында аппак, кеп кабатты бу дшрмен) кер!нед{. Онын кызыл к ф т ш муржасы бар. Атыраптан бойы асып, кара кок'чыл тутинн будактатыптур... Атакты татарбайы М у си н тц б у д)нрмен{, казактаратандырган «кызыл барабайы»* осы. Содан арырак б[пкше аланда окружной соттын ек! кабат, ак тасболат уш келденендейд!. Буран жалгасырак езенд! кулдай салынган Плещеев ш!ркеу! жене 6ipнeшe акка боялган ек! кабат тас уйлер, кек шатырлы асты-уст)Л[ агаш уйлер бойлап кер[нед1. Кенсел!, машиналы, би)к алтын крест!, коныраулы орыс каласы айкын ерекшел!ктермен байкалады. Эс!ресе, кь[рдан, сахара унс{зд)пнен калага келген казакка жанагы кызыл барабайдын «кышкырганы» кандай! Жакын ш[ркеулерд[н кеп конырауын кантырлата, шалдь[рлата, гумб!рлете, салдь[рлата соккандары да — езгеше ем!р дабылын, прл[к тынысьш танытады. Сол жайды бупн ерекше ангара отырган кайыктагы Абай Царасудыцжиепне жепп калгандарын байкады. Алда б¡раз жерде жанагы кайыктан тускен ж аяулартурекен. Беттерш карашапандарымен кымтайтус!п, б!р жак кана кездерш сьч ь[райта караган татар эйелдер! де жетштг. Казагы, ногайы бар, эр ж асты , эр улгЫ кн!м киген кала адамдары енл! кайыкка беттед!. Осылар такай бере Сеш л езге сездер!н узе *П аровая м ельнииа — б у ди[рм ен4. 46

койды. Абайга оцашада айтьш калайын деген 6ф соигы сез!н ецкейе турып баян етт). - Оз!ц!з де есптп, ceз^п журген боларсыз. М енщ де кен'л}м Сармоддага кеб)ре иданады. Казфет, ишанга кошемет айтайын деп тургам жок. Б!р кезде Сармолла жауларымен катты б!р айтыскан шагында, «менщайтканымды халыкайтады» деп*п. «Эаресе, казак, халкынын. Абайдай камкор адамы айтады» детч . Сейгп Абайга о сьтд ай б!р сыр ашты. Абай мынау момын ен.бек адамынын аузынан жанагы жайды ес!ткенде бурынгыдан да катты т!к с!н т калды. - Цалай дейс!ц? Булай деп нел)ктен айтты екен, оны бгщццбе?— дейд}. Сейм ге енд! бар шынын, барб!лген!н айткызардай боп, ойль[ кезш улкен ашып, калада калган. Сейм бегелген жок. Ол кайыгын жагага карай каккы агашымен катты прей, жылжыта тус)п, алдындагы тургандар ес11мсс}н деп, Абайга карай б)р аттады да: - Оны да бщщм. Сс1\\1\\[ше, Сармолла меш!тге сейлеуден бурын оз!н.!збен кездес{п, а зд ен акыл алып кет!пт! дейд[ гой! Онын. «халыккажайлы шыгып жаткан соз!н[цтуп-терк!н! с!здентарапть[» дегенге осы бас жатак пен аяк жатактьщ бар казагы, эс!ресе, ден койып,оцай иланьт ж ургенж окпа!—дедг Осы кезде кайык жайдак жагадагы усак таска шыга бере кайрандап калган ед . Кургак жаг&т,а тосьш турган жанагы адамдар кайыкка ьп кып сек!р!п тусе бастады. Абай отырган корма жакта гь[ кайык бойы ек! жакка кезек кел!п тен.сел!п, катты ыргала берд{. Абай енд{п сезд}н бегелу!, токталуы лайык екоднангарды да, Сей!лд{ц буган керсеткен сен!м! мен бей!л[не, ашык сырына ырзалык б!лд!рд!. К.ыска гана жауап катып: - Ест!лмеген, андамай журген жайым да болар. Жанагы айткандарына мен тус{н!п отырмын. Э зщ е ырза болдым, С ей м !— деп тура берд1. Се)нл де Абайдь[ дурыс тус!нд. - Бул айтканыныз да жадымда болар!— дед[. Кайыктан шыгарда ауыр денес! ауьч кч басып бара жаткан Абайды ол куа жетт) де, ез! колтыгынан суйеп, кургак жагага шыгарыл салдьг 3 Кызыл лгпрмеп касынан ерлеп калага карай баскан Абай, «кырапап^ аланда извозчик бар ма?» деп карастырып ед{... Дащылы жещл трашпенкел! легковой извозчик те жок. Жайдак, аласа арбалы легковой извозчик те керш бедг Енд[ Эб!ш т)ц пэтер!не 47

карай жаяу басканда Абайдьщ кеб;с{ кайта-кайта кумга тола берд!. Семейд!н кешелер! Слободкадай емес. Бунда кальщ боп кепап ж ататьт кум мен боз топырактан аяк алып журу 6ф жук. Желд! кун{ аспан уй{ре согатын кум боран, шан боран да осы улкен калада мол болады. Ка'лр жел жок, кун ыстык. 1лгер[ баскан аяк удайы жарым кадам ке;нч жылжиды. Абанды н ке)ил!не былжыр баскам ат жур)с!ндей кезелестед!. Терлеп, дем!пп, пиналаоты рьт Абай ез)не керек кешеге шыкты. О нш ецагаш уй тд ак тай кумалы, би)к какпалы уйлерд[н терезе какпалары ер алуан бояулы. Кеп какпалар да кызыл, кок, сары бояулармен жангыр1ыл)ан. Осы орталь[к тусчагы ек! кабат агаш уйдердн шать[рларь[ тепе бояулы. Каланын орталау тусынан басталып, татар жакка карай созылатын М и р-К урбан кеш ес!нде кум сел азырак ед4. Осы кешен!н бастала берген шен!нде сол жактагы пушпактарда турган асты ак к!рп!ш, уст{ жан.а беренеден салынган к!ш! ыкшам уй Абайдын. ¡здеген у!д болатьш. Каз!р сол у{'[Д)н жаяулар к!рет!н какпасын ашып, Эб!шт{ ¡здеген Абай кеп кфдг Эб!штер тускен у[-[д}н. иелер} бул каланынсаудагерлер!нен де, кеп казак, ногай гуртындарьшан да баскарак, езгеше адамдар. Асты к{рп!ш, уел агаш, ыкшамды жапа у[!Д)Н)-)ес! Данияр Кондыбаев — окыган казак. Ол - Семейдт«Государственный банкодейпн улкен б!р елеул! орында тммаштык кызмет кылатын усак чиновннк. Бунын ейел! де езге кала казагынан баскаша. Ол ногай да, казак та, орыс та емес. Туркютанда Маргулан каласында туып-ескен сол маргуландык усак бакалшынын. кызы Афтап. Данияр сиякты орысша окып юнн}п, кала кенселер!нде кызмет кылатын ер орынньщ улкенднюилл} плмаштары, пес!рлер} жэне фельдшер мен мал дор!герлер} бул кунде казактан да шыга бастаган. Семей казагы бул окыгандарды «каратаяк» деп атандырган. Сондай боп, азды-кепт) окып алып, юиллеу чиновник дэрежес!не ¡лЫ п, едэу!р жаксы жалакы алып, енд!, м)не, уй-жай салып, ток турган каратаяктын.б!р! — Данияр. Буны осыдан он ею, он уш жыл бурын калага орыс окуына интернаткаберпзген Абай ел;. Данияр ол кезде бупнпдей боларын кайдан б!лс}н. «Болыс басына уш бала берс[н<>деген улыкэмцл бойынша ел ¡ш!ндеп нсс[1 жет1мнщб!р! есеб!нде, садакадай шетке шыгарылып бершген женм ед!. Кырдан калага карай буны а л ь т журген Жумагул атшабардын. мазасын келр{п, ботадай боздап келген-дь Буны экеп табыс еткен оку орнын «Русско-киргизское училищем дейтугын. Ол школды он тогызыншы гасырдын орта 48

чусынан бастап казак балаларын окичута ук{\\]ечедеЙ1' арнап ашкан. Патшальщ кецселер[не керек тммаштар мен кемекш ! атаулыны, усак чиновниктерд{ казакчыи ез{нен сол школдар эз[рлемек. Данчяр кеп тускенде оныц уст! не емфшде б[р!нш4рет жаца, бупн, ыкшам ки!мдер кипзд). Тамагын, жатар орнын жайлап, сайлап бердт Озш дей ер жайдан кел!п жиылган ж ене жасы курбы казак, балиларынын арасына косты. Сенччп, б{рччнден калага у й р етт, сабак к а уц!лт)п, ж атак хан ан ы ц т е р т 4б 4не м ойы ндатты. А з жумыныц ¡ш4нде сол «Русско-киргизское училище» Даниярды кед!М1Ч оку жолындагы тербиел! баланын катарьша ¡лесччр!п екегп. Абай еуел! зорль[кпен болса да казак балаларыныц орь[с окуынабаруына кемек еттг Эз!н)цбедел! жет{п, кольшан келген жерлершде осы Данчярдай жадкь]-жеччм жастарды ннтернатка екеп косуга тырыскан. Сол ретте к.аз!р Семе)'ще Данияр катарлы окып кеде жаткан, алды кенселерге енд!-ендч тусе бастаган Самал- бек, Нурлан, Орманбек деген тагы бфнеше жас «каратаяктар» бар. Данияр болса алты жылдай орысша окып, бастауыш бес жыддык школды б{*прд{. Ешюмге аты -ж ен4н, ой-ниепн айтпастан, ез{мен б!рге окыган Турк!стан жагынынн б}р жас жтччне ер}п, Ташкентке кеткен. Содан ек; жылдай Ташкентте, уш жыл бойы Маргуланда пачшалык кенселер!нде кызмет егп. Жаксылап турып акша-пул тапты. Сол М аргуланныц мынау б у п н п Афтаптай келк'чч б{р кызына уйлеи!п кайткан. Семейге кел!с!мен бенк!ге кызметкетусе салаТурк!станнан жиып келген акша-пулыч жумсап, осьшау уцщ сатьталган. Данияр — аласа бойлы, калкан кулактау, жайдак кабак, жыпык кезд} ж}пт. О ны нсурбепне жараскач жунадан. к.ычыды бар. Танкы мурны суйк1мд4 келген, ез! жугымды ж!пт. Ал эйел! Афтап болса, Даниярдыцез[нен жарым есе бжк. Кесексымбачды, ко.\\прдей кара касты, толык, керкем жузд[, кул4м ко чдч, кед}счч кел!ншек. Бул ею жасчын оз!р балалары жок, асчьнусччд)' терт белмеде туратын тек ездер} мен картан. кутуш) ейел Майсара гана. Каллез жука денелг к!шкене Данняр кесек келбечтч Афтапка ез{т'н кулдчрп, ойыншы, усак кулыктарымен де суйк1мдч коршеччн. Казак жайын, орыс жен!ч, кала, дала -прл[пн мулде б!лмепн Афтапты Данияр: «Сонау Турк)станныц Маргуланьшан осы Семейге алдап экелд!м» деп кулк< эц п м е айтатын. Б уп н чане;)танчч шайдан сон Данияр Магышка мегзеп эзш айтып отыр. Оз!не ¡н! есспгкбфакбудан окуь] жогары офицер дэрежес{ндег} Эб}ш - Абайдай аганыц баласы. Данияр Абайды сыйлагандай Эб!ш1 ¡ де аса жылы шь!рай, жацсы бе{нлмеч кутедг Б!раккалжыцычдатасчамайды. 49

— Магыш, cení де мынау 9 6 itn уилене сала елде, уйге тургызбай элдекайда алыска шыркатьш ек ел п барады. BG im iin тчл! кандай жугымдь], сыпайы. Бул гой: «Алматы сондай тамаша, мунан езгеше, баск.аша)> деп барады . А л 6Í3, окы ган ж )п тте р м ун дай да, ейелдер[мЬд[н. сен п ш п п н е суйегнп аддай да 6epeM¡3 !— деп, кез[н кысып койды. 9 6 ¡m акырын рана кул)п отыр, ол жауап патпады. «Магыш кайтер екен!'> деп кед[ншепн)'н нурлана балкып отырган ак жуз;не кезтастадь[. ()3inin жайын сез кыл ганда уяла кул!П, сел кызара тускен Магыш Даниярдын. ач!лкон, калжынбастыгын жаксы андаган болатын. Енд[ куле отырьш, уялганын жещп, Kyi-mi даусымен карсы калжын. айтты: —Даниярага, опда Афтап жецген) е л i1¡чд]]i алдаганыны з болса, эуед{, соны бастап айтпас па едщ !з!— дед[. Магыштын. орай кдлжьщ айтканына Данияр cyHcinin кулд! де: — Айтайын, кылган килмысым ym¡n Афтаптан жаза шепп болгамын!—деп альт, Данияр енд! ездерппнбф кездеп eMipin кулю кып айтып Kei*r¡. — Афтап-ханга кудай косып уйленшк. Маргуландабау-бакшаль] 6ip жайда ту ph.tr] жатырмыз. 6ipaK ес[-дерт!м туган жакга. «Семейд! кашан керем, елге кашан 6ip оралам !>>—деп апсаганда жар кулагым ж астыкка тимейд4. Озге жайымньщ 6ep iH укса да, Аф тапка: «Маргуланнан кетейк, Семейге жетей!к» деген сез]м, байкаймь]н, даритын емес. Не кылсын, эке-шешес) касында, келен.кел4 жем4с агашы басында. Тунжыраган хауызь], сылдырлаган арыгы, гул майыскан гулзарь], y3MÍn сайраган сандугашы анау. Афтап данияр айткан Сарыарканын eHecÍH урсын ба! MeHÍH. айткан мун-зарым кулагына KipciH бе?! Бул болса, ес{-дерт[ гулзар мен y3¡M, алма, анш ентогп жем!стер. Содан 6ip кун куз бола, алма nicKeH шагь]нда корадагы 6ip алма atan ibtньщ Ty6i нде екеум)з отьгрганда мен 6 ip сез бастадым. «Бу не, Маргуланныналмасы, y3ÍM¡, жем!с1 ж емк пе! Гул бакшасы бакша ма! Ой нирюн. Семей... Осы кундс гой онынш1масы аяктай боп албыраптур! Ойпыр-ай, уз!мдер!-ай Семейд!ц, хусайн!, ширази - 6 e p -6 e p ic iсонда! Эгген,Сем ейш ннэп меншафталысы... [tief кандай! А узы на салсан дом! кандай! Ж еннат кой, Семейд!н. жем[с-бакшалары! K eycap гой онын арык сулары! Кандай сандугаиггар, кандай гана кумыр булбулдар... Нелер шешен кулд!рп тотылар бар Семейде! «Тотынаманын.» кы ры ктарауы н ездер! «юксан тарауо кып, кунде айтып берется жасыл тотылар кандай Сарыаркада!'>деп турып ацеадым да, сарнадым-ау к еп ! 50