Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

- Бэрекелд1, кырандарым! Сендердей ерлермен 6ipre каптаган жауга карсы шапкан кю де арман болмас! - деп кеж- лж 6ip демдеп алды да, сезж одан ары жалгады. - Аныгында, жау жасагы кеп екен деп бугып калар 6i3 жок- Эйткенмен, тубж ойламаска да болмайды. К азак eni осы жуз жылдыкта езж щ жарымындай гана Жонгармен кырык жыл согысты. Енд1 оньщ орнын кара курттай кужынаган кытай басып отыр. TenciHice келгенде Tipecyre жарармыз, 6ipaK кырып тауыса аласык б а ? Кеп KemiriH керсетпей коймайды. Биыл кырык мыцыныц бетж кайырсак, келер жылы сексен мыкы келедк Уздж аз урыска калай тетеп 6epepciK? Сары аурудай созылган, 6imec, тугестмес жанжалга басымызды байлаймыз деп, 6ip куш ойраттардьщ кебж к и т журмейм1з бе?! Сондыктан биыл олар- ды карулы кактыгыстан repi, бейб!т б т м г е шакыра сейлессек деп отырмын. Согыстыц басты 6ip сылтауы Эм1рсана болса 6i3- дщ елден Kerri. Оган карсы жакгын кезж жетжзу киын болмас. Егер кытайлар былтыргыдай б1зден жер дауламайтын болса, басымызга пале т)леп нем1з бар, керилмен тату-тэгп, калыпты байланыс орнатайык... Буган не айтасыкдар? Абылайдын кисынды сезже отыргандар карсы болмады. Согыстан эбден кажыган былайгы журттыц да Tineri осы болатьж. Эр тустан костаган леб1здер е стте бастады: - Е, мейлл.. Б т м г е ке лт жатса, жаусырап отырган 6i3 де жок. - ЭлсЫ-ал! жер1м1зге баса-кектеп Kipin, екмендеп журген ездер! гой. Эйтпесе, кытай деген елд1 ешм1з ту гт туам1зде Kepinni3 бе?! - Иа, ездер1 кырык жылгы кепн умытпайтын жэйш журт KepiHefli. Солармен алыстан сыйласкан да жен, 6ip есептен... - BipaK б тм г е де с е н т калмайык. Оньщ арты немен тынарын KiM 6ininTi. Таяу манда эскер1м1з 33ip турсын! - Иэ, сактыкта корльщ жок. Мундайда белщд1 бермей, KymiHfli KepceTin койып сейлескенге не жетсж! - д е с т жатыр. Муны айткан - хан-караньщ алдында бедел1 зор: Оразымбет, Олжабай, Наурызбай, Байгозы, Баймурат батырлар ед‘1. Биылгы аттаныс, аламан аскер жайы сез болганда, Орта жуз бен ¥лы жузден ту тубже каз1рдщ езжде eKi тумендей кол куралып калганы мэл1м болды. Эз1рше осы эскерд1 аужал ете турайьщ десп колбасылар. Ал кытай генералы Жау Хойга баратьж елшж! кеп п артией буг!н-ертен аттандыру керек.

беппыСол куги еmainm курамы да боп калган. Эб(лфей1э оултанды басшы е тт, % дауысты Куттыбайды цосшы еткен он шакты адам ертеншде-ак жолга шыгып Keni. Ал 9м1роана- нын бул елде жок екен1не кы тайларды цкез1нг капай жеткн зем!з дегенде.хан кекеа шарасыздан бурын казак салтында квз1кпейтж мынадай кадамга барды. Бастарына кун туганда Ж оцгар шебжек кашып ет|п, жылдагыдай Абылай ордэсын паналал журген: Батман Серен, Дашы Серен. Сыбайхан, Ернишин ceninfli аты белилi 6ipHeoie тэйж), зайсандар болу- шыед|.Ойраттардан б 1зде бары осы дел карсы жакка корсету ушш; ©pi KyaFa тарту ниетжде, елцллер соларды да ездер1мен 6ipre ала Kerri. BipaK хан Keneci таратан жок- Олар осында байыркалап. мына атганган елшжщ хабарын кутуге тик; едк Оган дейж колбасы батырлар Аягез ангарына жиналыл жаткан аламан аскердщ э з 1рл1пмен айналысып кетт* де, билер тобы рулар арасындагы ер алуан дау-шарды шешуге KipieTi... BipaK. кеп кутпрген жок. арада апта етпей, Эбшфежз бастаткан елшшер де келИ щалды. вйткеж кытай эскержщ алдыкгы леи Караталдан да 6epi етт. Аксудык темени агысына «enin аялдапты. Ен.жаксысы.елиллер ержен кагып. Keninfli оралды. Жолдары брлып, барган шаруаларык 6iripin кайтыгггы. Жане жай кайтпай, карсы жактык Шундане. Еркеоары, Нусан ceKinfli елиллерж ездер1мен 6ipre ерте келген. Айтыстарынв Караганда, кытай генералы казак елаиле- pitt оц кабакпен ете жылы кабылдаган кержед|. Е к бастысы. Эм!рсананыц биыл бул елде жок екенже кездер! вбден ж е т й т Арадагы магынасыз согыс кимылдарын токтатайык, бейбгт б т м г е ке ле й т деген талапка олар да карсыболмаган. Тек мына келген елштердщ eni турл! шарты бар: оны к 6ipi - кенилде кудш калмау ушж, Абылай ханнык e3i таяу арада кытай колбасыларымен кездесу1 керек. ЕкжилсН - Казакордасы.езжщ а к ниет, адал кенгав 6mflipin, тэту керил ретжде, Бежждеп 6onjМанш ык императоры Цяньлунга арнайы елил ж1беретж сын! Eneyi де былайгы ел-журтка бэлендей ауырлык тус(рмей- ттм.онай орындалатын талаптар ед|... Енгэжабы, кытайтенера- лы м ы н а барган елиллерд1 де к¥Р кол кайтармай, эркайсысына жупар nici буркыраган кытай шайы мен асыл ж|бектен тарту- таралгы жесаган. Соган Караганда, «Кур кавык ауыз жыртады* деген чоыгыс мацалын бул ел де жаксы бте тж тэр/зд|. вю

Рытай эскербасыларымен жолыгып, сейлесуге Абылай да рарсы болган жор. Сонымен 6ipre ол эр улыстыр басТы адамдарымен арылдаса отырып, Манш ыр императорына елил eiin к1мдврд1 ж 1берем1з жэне алгашры сапарда бейтаныс елге рандай сый-сыяпат апарган лайыр деген мэсележ де кейшге ралдырмай. узын-ыргасын айрындап алды. CeHTin, разар- рытай ратынасында тарихта «Мамырсу KeaiciMi* дел аталатын ж ар аке зе р басталып еда IX Хан Kepeci аярталган сор арада кеп уарыт етпей, Абылай рытай эскербасыларымен кездесу уидн туслкке рарай бет ту- зед|. K33ip хан расында 0бтфей1з,Ханбаба, Жодбарысеудтан- дэргбатырлардан: Бегенбай, Кабанбай;;Баян, Барзн. Hayptiip- бай, Олжабай. керей Ж эж бек бар. Булардан басра Бекболат. Тебет, Ку дауысты Куттыбай, Еске/ifli билер шест]. Ту 'тубже жиналган непзп росындарды Аягез аргарында ралдырып, сартыруцлн рорганысрауш мырдэйгана сэрбаз ерзгг!.Мам.ы.рсу- дан аттанган бас-аягы жинары. жауынгер топ суыт,>рур|спен арада уш ронып, терт!ним куж тусте Арсу аргарына да inipin efli; Уарыт маусым айыныр соры. шалрар туст'щ Ke3i болатрж. Bip рырраныр басына щыррарда, рытай acpeptpip.ту птккен ордасы;сорадайдан кезге шалынды.,Каруг>рарагы рун нурмнэ шагылган ажептэу|р ролды Kepin, рареы ж ар дурлюп журмесж деп. 6ipre келе жатрар рытай елшшержен 6ippeme адам алга озыррырап кеткен-дк Солар барып хабарлаган болар, адыс- тар рутрынап.кержген рызылдм-жаеылды адабажар шатырдар марырда элдеб1р рарбаластыр байралады. Цастарына тзяп кедгенде кезге тускеж, атра мж!п улпрмедт ме, не бодмаса булардыр салты солай ма, шатырлардан 6ipa3 6epi. жолдыр epi жагында ралыр жаяу эскер тузем рурып, салтанатты сайта тур ерен. Каралдысы, б1рнеше миррам рем бол.мас. Узындыгы оз бойларынан асатын, ушына уилдрнайза 6epiTiar.aHr,6j/|Tftoi мылтыртарын ор ранатгарынарлып, римылсыз ратып ралгдн. Т|31лген бойлары. сур кенептен Дплген кжм-кешеп 6 ip .келж болгандыгынан ба, эскер л збе п тутас 6ip дене сияртанып, керер кезге б|ртурл1суеты кержед1. Абылай сарбаздар мырдыгынб1р\\шарырымдай томен, ©зон аргарында ралдырып, ,ез10тыздай адаммен адга озды,,СрЛ'бет1 101

жацагы кеше жасап турган аскер катарын как жарып, орта туска таман келд1 де. аттан тусгп. Бул кезде ортадагы улкен сарыала шатырдан шыккан кытайдык эскербасылары да 6epi карай беттеп келе жаткан. Ец алда - орта бойлы, жасы елулерге к е л т калган, ки1м ynrici баскалардан ерекше мэнжу генералы. Батыска жорьщ жасаган биылгы Манш ын эскержщ бас колбасшысы - генерал Жау Хой осы едь Сол адам аягын ж т басып, езгелерден ею-уш кадам озыцкырап келд1 де, Абы- лайга тэж1м ете Minin, жылы жузбен кол 6epfli. - Ат-кел1пц13 аман, шаршап-шалдыкпай жаксы жетпжз бе, курмегп х ан? Ел-журтьщыз сау-саламат п а ? Ci3fli улы М анш ы н эскерж щ жорык шатырында карсы алганыма бек куаныштымын! - дед1 генерал e3yi жайыла култ турып. Касында казакшадан repi уйгыршага бежм, егделеу ттм а- шы бар екен. Бастыгынын ар сезш кагып алып, колма-кол ауда- рып тур. - Шуюр. К азак eni е зж щ ата конысында малый багып, жерж коргап, аман-есен ж у р т жатыр. Б1здщ жана KepuiiMi3 - Ш ын-Машын журтынын, жагдайы жаксы м а? Улы мэртебел1 Цяньлун каганнык денсаулыгы калай? - дед1 Абылай да мэнжу генералыньщ шибиген ары к саусактарын сыгымдай устап турып. - О-о, ете жаксы! Аслан астынын билеуш1С1, кектщ улы - мэртебел1 Цяньлун каганнык камкорлыгында Манш ык ayneTi кут бакытка кенелт, жылдар еткен сайын канатын кекге жаюда. Улы каганнык шарапаты Жокгарияны женге келлрт, eHfli, MiHe, казак даласына да жетж отыр! Bipa3ra созылган алгашкы сэлемдесу paciMi осылай басталды. (енерал Жау Хой келей кезекте хан касындагы Бегенбай, Кзбанбай, Наурызбай бастаган батырлар мен билерге жагалай кол 6epin амандасты да, конактарды шатыр- га карай e3i бастап журдь Дал ортасына б и т баган орнатып, тебес1н салдау агаштармен кумбездей жапкан шатырдык iiai кырык-елу адам epKiH сиып кететж, кек де жайлы екен. Терден - eciKKe д е й т жер табанына кенеп тесеп, онык устже к т е м жайып, ipreHi айналдыра устжде жумсак кепш1п бар аласа орындыктар койыпты. Тер алдына жамбастап еркж кеалетж кешпенджерге онша колайлы болмаса да, барлыгы соган барып конактады. Абылай - тердщ тебесжде. Онык он капталына касына ерген адамдар жайгасты. 102

Кытай жагынан кеп Kici жок, генералдыц касында елил, кутуил, ттмаш тарын косканда он шакты-ак адам отыр. Жау Хой езжен сэл темежрек жайраскан ж алпак жауырынды, екгезердей караны - аскери кекесил, генерал Фу Де деп таныстырды. Оньщ катарында отыр рандар - К азак ордасына келт-ке тт журген Шундане, Нусан, Еркесары сектд1 елиллер... Салт бойынша Абылай да касындагы Kicmepfli атап-атап таныстырып eTri. Бегенбай, Кабанбай, Барак, Баян, Наурыз- бай, Ж эж бек батырларды 6ip шеттен лзбелеп кел'т, «Ыздерше айтканда, 6i3fliK эскербасы - генералдарымыз» деп койды. Ал. Боранбай, Бекболат, Куттыбай, Ескелд1 билерд1 аналарра TyciHiKTi болу уш1н -хан ордасынын, кецесиллерК деп атаган. Эбшфежз, Ханбаба, Жолбарыс, Танаш султандарды - хан тукымы аксуйек, болаш актак Myparepnepi дегенде, бул сездщ м аж ет етежаксы б те тж мэнжулер Timi копацдасып калды. Эйтседе, генерал Ж ау Хойдык бар назары карсы капталда каз-катар отырган казак батырларьжда болатын. Эркайсысы уйге Tipey болардай бакан бойлы, палуан денелЬ к'те ц дэулер ак берен сауыттары мен алтынды дулыгалары алып тулгала- рьжа айбат 6epin, 6ip жерге катар жайгасканда, KiMHiK де болсын журегж flip етшзерл1ктей, Typnepi тым суеты едь Гене­ рал Жау Хой канша сыр бермеуге тырысканымен, таныркага- нын жасыра алмады: Кез шарасы улкей'ш, басын шайкап КОЙДЫ да: - 0те жаксы, курмегп хан! 0ткен жылы Дардана мен Хадаханьщ неге жолы болмага ньж енд1 акгарып отырмын... Осы батырлар foh - оларды ж аз бойы эуреге салган? - дед1 Абылайга куле карал. - Иэ, туменбасы батырлар - 6i3fliK корганыш калканы- мыз. Осы жолы аздермен жакынырак танысу ушж, колбасы- лар эдеж к е л т отыр, - дед1 Абылай. - К азак сиякты удайы жау коршауында румыр кешкен халыктьщ ш еттен батыр болмаска амалы жок- BipaK 613 непзжен татулыкты суйетж елм1з. Казактьщ ойраттан 6ip айырмашылыры, 6i3 ешкашан да 6ipeyfliK жерже басып жрген е местз. - Тамаша! 0те жаксы айттыныз, курметп хан! - деп Жау Хой б1рден min экетп. - М енщ ацраруымша, с!здер мен 6i3flin эскерд1к былтыргы кактырысы TyciHicnecTiKTeH болган сиякты. Дардана мен Хадаханьщ кател1гь.. Бэлжм, ecTireH шыгарсыздар, сол caTci3fliKTepi ymiH император оларды к мандайынан сипаган жок- 103

- болей м а ? На цац текш ей хан оларды да алысца Ж1бермеген ецен гой! - дад| Абылай мэн-жайга бурыннаи цанын болса да. сыр бермей. ^ Бка еткен жылы уйге келген цонацца жаб!р керсетлейли ата flocTypiMia бойынша( ойрат гэйжю1 Эгжрсанага пана б о лган ы м ы зр эс . Алайда аздер- ДЩ эскермен тек соя ушж гзна согысканымыз жоц. Былтыр келген цолбасылар - Дардана мен Хадаха б!зд1н жер1м!ЗГё баеа-кектеп Kipin, жуздеген шацырым шзкертеп ежгт Kerri. Б1зге цойган ujaprrappi да акьшга симайтын, тым эд те га з болды. Олар 6ip кезде ойраттар басыл алып, кейю 93iMi3 кеп кан тепспен зорга аэат еткен шекаралыц аймактардай kept шенйуижзд! талал eni.'B ip сезбен айгцанда, 6i3 ойрат тэйжтер! уш(н емес, е з жер!*кзДЖ булндиЧ ytiiiH шайцастыц. Qripitrflece зйтсын, бул жайтты урыстын бвсы-касында болган мына елил мырэалар жаксы б*яёдг - дед! темен!рек (ггыртан Шунданеге кадала карал. ,■■ ■■ ?вж •••••••■ 'г Абылайдык б!р- байцаганы, еткен -жыяы келген эскерба- сылар имЛератордык каКарына ушыраганда. елил ШунданежЦ лауазымы тагы б»р дэреже есйтгг. Демек б^лтыргы эскербасы генералдардан Рнык“жей-жоСыгы белек деген сез. Кателес- nerrri. Елил канша Экк1 болганьгмен бултара алмады. - К азак хайы ду’быс'вйтадьг.' генерал мырза. вткен жылы ойратгардык арандатуымен 61зй И колбасылар жакагыдай орынсыз талаптар цойганы рас! - дел амалсыз ку э л т берд|. - Айтыл Отырмын гой: былтыр-ак к®'0 жетк1зуге болатын келюм-шартты' бйылга дефн созуымыз - б1здщ жергМИго жагдайды накты б!лмеу!м1зден ббй д ы .'- дед1'Жау ,Хой щ жргында таяу. ртырган А^>1лайг;а сэл Hike Vycin. - Ал Ka3ip император Цяньлун ш д д е л щ жагдай^ща б|ршам.а каны.к. К а за к ордадынык ез алдына 1ргелi ел екенд!п. егер казактар ездер) кадая’ рттбере, тэуелс1з д г 1нё кол сугылмай, дёрбес хаддыц калпында када беретж1 император.жарлыгында аныц айтьшган... Ёнд! 6i3flin 6ip гана плепм13 бар: бул1кш! Эмгр- сана тобынан 1ргелерщ13Д1 аулак салып, оны тез1рец устауга к а м р к т е с с е к 1адрр;бр|Лганы.. с,э^6Ж .. э !вшам ! Кы тай генералы напри сэзнн Абылайга каратып айтца- нымен, багырлар ж акка да жи( жалтэкгэл-.огырганын ceain, Кабанбай осы;туста акт iMere араласш - - Ойрат ханды,гыме.н солыскан жеке оздер гана емес, олар - б13дщ де кырык жыл цыркыскан ета жауымыз, Жау

Хой батыр! - дед! карсы наптаддагы уй иелерже нарап. - Бул жагынан С!здер мен 6i3 бурыннан одактас болдыкдеуге сияды. Ендеше. душпанымыздьщ душпаны - б!здщ досымыз болмай ш мболад ы ? Ал. 3MipcaHa. ют!н осылай тынарын сезген болар, былтыр кузде-ак б!зд<н елден кетт.калган. Бул сез де нысанага деп тиш.едк Ханнын ез басы гана емес. мынатурлершенадам сескенерлж дэулердщ де 6iTiiyi тшейтжш анрарыл.генералдын кец1л! майлана тустк MiHen байкайсыздар ма, -туптеп.: келгенде с1здер мен g ia кел1се алмайтындай ештене жок екен, дедьЖ ау Хой езу! жайылып. -С 1 з д щ а ты н ы з - Кабанбай батыр гой? »Душ- панымыздьщ душпаны — б1здгн досымыз» деп ете тауып айттычыз. Ci3 согыста гана емес, еезге де мерген екеназ! - деп мэре-сэре боп кулд1 де. одан ары кзсындагылармен ез тшдершде балдыр-булдыр се йл е ст Kerri. Ара-арасында Кабан­ бай деген сездИ жги аталуына Караганда, cipa, еткен жылгы согысты еске алып отырса керек,- Элден уакытта Ж ау Хой есж.жактагы кутуиллермен плдес!п алды да: :*>дjn e nsqs/i йапбтбж етагпдвнол ,пип,б бныгшл !;м.гг O q i*.6(3-Магадан бер! алыс жолдан 1келгрн конактарды кур сезбен алдаркатып, чарындарычь|зды эбден ашырдык-ау дейм1н,г- дед1кенждене к у л т ^ - Б^здИ халыкта: »бос капшыкты ттесженкоюгабодмэйды» дегенсез бар, Енд!пэчпменгас!ш!п; элдежп алганеоцжалгастырсак крйтед1? - деп конактарды «ас уй» аталатын еюнил шатырга шакырды. . Муны нда Tirifly улгюк кенд|п мен би!кпп жанагы шатырмен щамалад. IpreHi жагалатэ жатаган устелдер койып, эр алуан тагамды Tiain тастапты: тэта токащтар, ерт-м еж з, жемю- жидекпч м ете тур!.., Конактар жайгасып болды-ау деген мезетте Kici басына 6ip тэлечке, ишне iuen-ш алач араластырып жасаган, ыстык куырдак келе бастады..Эр туска уйеме табак бертпрген Hypiui пен келемккуощеден.гер! удкежрек, дрмалак б|рдечелер,энелф койды. Казан жагы сол до,малакна жгп тага алмай, ш н е ет салып nicipreH самса ма деп отыредк|ОНЫ.сы буга женен, girey нан.болып шыктьв ©3i оттан ж эна тускдн бе, буы буркырап тур... Алые журютен карындары ашып, оптыгып келген, конактардын араны ашылып, тэбет! тартканымен, енд1 соны.налай алып жеуд!н бабын таппай б е ге л т налган. Алда- рына койган нос таякшага нолдарынын икем1 келер емес. Ал уй иелер1Н1ц кимылына кез теспейдк Жанагы нос таякшамен

кез келген тагамды, Tirrri кур1штщ жалгыз дэнж де min ала- тыны ке р Ы т тур... Акыры шырпыдан ештеце шьщпасына кез- flepi жеткен сон. конактар казаны тасшге кештс Батырлардын окшантайында кайыннын безжен ойып жасатан жорык касык- тары болатын-ды. Амал жок, соган кол созды. -Ас - адамньщ аркауы. Досыннык асын дуспанындай же» деп тусжелн казактар енд1 тартынган жок. Уй иелержщ анысын андап алды да, алдарьждагы та гамга сугына Kipicin Kerri. Куырдакка бурышты тым баса сала ма, калай, а дегенде тандайларын куырып ж1берген. Сейтсе, оньщ да aflici бар екен, куырдакты жанагы KypiuiKe косып, не буга пюкен кулше- мен астарлап асайтын кержедГ Ал тагамнын Typi TinTi кеп-ак. Алдындагы табакшаны сэл ортайтсан болтаны, даяшы аспаз- дар min экелп, орнына баска 6ipeyiH э к е л т кояды. Казакты тамакпен таныркату киын гой. Эйтсе де, сыналатын кез ani алда екен. Устелдщ эр жержде каз мойын кум шелмек- тер мен л з т г е н тасаяктар турган-ды. Bip кезде содан шарап куйыла бастады. Генерал Ж ау Хой шарап толы тасаяктыц 6ipiH колына алып, конактарга жагалай карап e iri де: - Бул - б1здщ сыйлы асымыз, жемгс шырынынан стел ген шарап! - дед1 куле ттл катып. - О здердщ бие сутжен ашыта- тын кымыздарыныз сектдь Кэнеки, осыдан да ала отырайык- Мен мына алгашкы кадакты мэртебел! конагымыз. казактык атакты ханы Абылайдын курмел ушж кетеремж! - Генерал соны айтып колындагы шарапты рахаттана ciMipfli. К азак жагы 6ipiHe-6ipi карап. бегелщшреп отыр. 1шжара орыс бекжютерже катынап жургендер болмаса, Kenminiri iujiMfliKTin бул тур1мен таныс е м е с -Ti. Хорасан, Хиуа, Бухара журты 1шет1н шэрбаттын дэм1н таткандар да некен-саяк- Батырлар куле дабырласып, эртустан: - Кайтсек екен? Дэмж татып керем1з бе? - Курысын. Мусылман баласына коспаган нэрсе гой... - Жемю шырыны деп отырган ж ок па. Бул да адал астын 6ip Typi шыгар? - Дэмнен улкен е м естз. Ауызтимесекуй иелержщ кенш'же келер, - дескен сездер еслледь Эйтсе де, сырттай тартыншактаганмен, тансык астан татып керуге б1разыныц-ак Kenini шауып отырган сектдГ Акыры Kapi-жасы тугел Абылайдын ынгайын бакнан. Ал казак ханы ез курмелне арналган дэмнен калайда ауызтикл керек едГ Bip рет 106

ауыз т и т кана коймай. келеа кезекте император Цяньлуннык сау-саламаттыгы уилн кадак кетеру1 керек. Абылай сы рбаз да тэкаппар цалпын бузбай, колындагы тасаякты орталап ium де, орнына койды. Баскалар да соныц iciH айнытпай кайталаган. Баян, Барак, Олжабай сектд1 тайсалмайтын тарландар шелдеп отырса керек, салкын сусынды белт-ж арм ай 6ip-aK кетердг Енд1, мше, 6ip-6ipiHe иек кагып: - Дэм1 кышкылдау ма, калай? - Е, Taftipi кушала салган кымыздан кушл дейсщ бе?! - ¥заса калмактыкэркюшдей рана... - Дегенмен, e3i imii-tAi жып-жылы кып ж1беред1 екен! - д е с т жатыр. Киялай Kecin, карбыта асайтын казы-картасы болмаса да, эр табактан 6ip шукып отырып-ак, кэд1мгщей тоят алуга болады екен. Б1раздан сок конактардык ар жарына «ел конып», дастаркан басынан кек!лд1тарады. Кун eflayip е ц ке й т калыпты. Далада аз-кем бой жазып, ток басылтан мезетте булар Жау Хойдьщ шатырына кайта оралып едк.. Бас-аяры eni кунге созылрэн бул кездесу бейб1т б т м м е н c a rri аякталды. Ек бастысы, Эм1рсананык дэл каз1р К азак ордасымен ешкандай байланысы жок екежне кытайлардьщ кез1 жеткендей болды. Ол каз1р Таулы Алтайда, немесе орыс шебЫде жур деген болжам жасалды. Егер ойраттэйжю1 казак жерше зэусайтан кайта оралгандай болса, енд1 оны eni жактап колга Tycipyre сез байласты. Сондыктан, Ма нш ы к косындары- ньщ будан ары казак ш ебтде калуы каж етаз деп табылган. Олар ертек-ак ipre кетерт, Жокгар ш ебте карай беттузейлн болды. Ал, Казак ордасы, император Цяньлуннык жарлык хатында жазылгандай, ешюмге багынышсыз, алдагы уакытта Маншьщ каганатымен бейбгг карым-катынас жасап туратын, ез алдына дербес ел болып кала бермек. Eni ел арасындагы жер 6enici туралы сез болранда, ка- 3ipri калыптаскан шекара езгермейд1, осыдан 6ipa3 жыл бурын жокрардан азат еттген аймактар казакты к ежелп ата- конысы релнде, е з мелИнде кала 6epefli деген бэтуага келюл. Абылайдык да, баска батыр, билердщ де кекшдерж купл ет- кен 6ip туйткш осы болатын. Жер туй1н! октайлы шешшген сок аркалары кекш, баскасыньщ 6api жай усак-туйек нэрседей кержген... Будан сок казактардьщ 6ip бужржде жаткан аса зэру мэселенщ 6ipi - сауда-саттык, базар жагдайы еде «Актабаннан» 107

кейж Сыр бойындагы калалар цожырап. ондагы базарлар калыц казакты «амдай алмайтын куйге гускен. Кораоан, Хиуа. Бухар базарларынын Аркадагы елге мойны тым дашыц. Сонан сон, амал жок, Ci6ipfleri орыс бежжстерже телмендеп, аланан жаяды. Bipan ол да туранты емес. Казактын осы муктаждыгЫн сезген патша эжмдер! жагдайга карай ондагь( базарларын б 1рде ашып, б1рде жауып, немесеЬган суйген адамдарынтёна wi6epin, керилге кысым керсетудщ 6ip тэ с тж е айнаядырып алган... Енд1, мЖ’ е. шыгыстан жанз базар ашылатын болды. Келер жылдан бастап Ур1мж‘|де, сОнан сон Кулжа мен Шэуешек бежжстержде ёрюн айырбас жасайтын сауда орталыктары юке KipicneK. Казактар терт тулж малый айдап, жун-журка, тёрнтерсепн артып барып, кытай ж!бёпн, шай-шалаЦ, йдыс- аягын алып кайтатын боЛады. Батые аймактардын б и л тн уакытша Цолына устап Турган генерал Ж ау Хой кел1ам-шартка осыпай деп кол койды. Bipan бул 6iTiM толык кушжё ену! уилн, тэты 6ip кезен бар: Казак ордасы ез тарапынан Кытай байтакгы - Бежжге елил Ж1беру1 кажет. KyflipeTi к у к т Еженхан eni ел эрасындагы бтм м е н танысып, казак ел1нщ талап-тжепн ез ауыздарынан eciyi керек... Еж жак бул мэсележ де кейжге ерзбай, К азак елилле- piH келес! айдьщ ш жде-ак аттандыруга келють ЭД1Л1Н айту керек кой. бул жолгы келюсездж барынша тиянакты, api тез 6iTyiHe генерал Жау Хойдын батылдыгы мен icKepairi шешуил ыкпал жасады. Ол жай эскербасы тана емес. император сарайында аса беделд1 ж с те р д и 6ipi болатын, Оньщ баска аксуйеклк, бекзаттык лауазымдарын былай койг- анда. -императордын туган кайнагасы- деген атагыньщ e3i- а к ж е тт жатыр едл Cipa. генералдын ештенеден жасканбай, ceHiMfli кимылдайтыны да содан болса керек. Шекара туралы сез болганда, эскери кенесил Фу Де -ежелден жонгарга кэрас- ты аймактар» деп. Алтай мен Жетюуга кармак салгысы келт efli, Ж ау Хой оны бфден басып тастады. - EcKi дауды кайта коздырып кайтейз, кенесил мырза. Ойраттардын сезж е сенсен, олар казак жерш тугел б1здж1 деп KepceTKici келедь Semi, Жонгар журты шыгыс терютжтен кеилп Kenin, кериллердщ есебжен коные кежткеж рас. Казак хандыгынын е з ж ерж азат ету уилн, жонгармен узак жыл согысканын да жокка шыгара алмаймыз гой! - деп токетерж 6ip-an айтгы.

Осылайша, н еп зп маселе аякталган сои. ею жаи енд1 6ip- б1рЫен эрнен! сурасып дегендей, еркж эипмелесш отырган- ды; Bip сездщ кезепнде: - Айтынызшы: Еженхан биыл неше ж аста? Ол жсЫщ тайна отырганына кеп болды м а? - дегеи; сол елге таяуда влил боп барлалы отырган Бегенбай батыр сураи нойып. Жау Хой бегелген жок. т е жауап берд!: - ¥ л ы император Цяньлун цазгр иырын алты жаста. Экесж щ орнына тайна отырганына биыл ж иырм аеш жыл толады. Абылай тацырцагандай селт е тт, басын Кетерт алды. Бул н е? Жай уцсастык па. элде тагдырдыи бул да 6ip керсеткен ишарасы м а? Кытай императоры мунымен туйдей КУРДас екен. Муныи да 1 7 3 5 жылы елген Сэмекенщ орнына, Орта жузге хан ке'тертгеНжебиылжиырма еж ЖЫЛ ТолаДы... Генерал Ж ау Хой былайша сырттай Жайбаранат кержге- HiMeH, Абылайдыи еиждеп эр нубылысты налт етпей багып отыр екен. - Неге таиыриадыиыз, нурметп хан? Злденеге цатты ойланып калдыцыз гой? - дедГкуле т т катып. Epmci3 жауап беруге тура келд1. - Бул да жаксылыитыи белпЫ шыгар деп, б1р ’нэрсен11штей ырымдап отырмын. Император Цяньлун межмен жасты, api уэделескендей тайна да 6ip жылы отырыппыз! - деген Абылай да жадырай култ. Бул сезге мэнжу терелер! м эз болып, ез ттдерш де б1рде- целер айть1сь1П,.р|рэ, разы болганы шыгар, жаппай шапалан согып Ж1берд|. Сонан сои журттыи у-дуы басыла берген кезде, >Кау Хой ез елждеп тайна отыру тэрАбж бажайлап туЫн/друге Kipicri. Кытай елжде oip эулет нашан билж басынан тайганша, алтын тан атадан балага мура боп налады екен. Бул елде эйел затц| танка,ртмрмайды, тан ерлер.гааа тан Myparepi саналады. Егер императордыи улдары б1рнешеу болса. брлашан мура- гердГакес1н|и 63i таидап, куж бурын есиет налдырады. Ал нал­ ган балалары улы гуи1 деген атан алады. Кытай хандыгында бурын елд1 eni жуз. уш жуз жылдан билегенСун.Тан. Мин, Юан деп аталатын элденеше эулетгер еткен. Ал билж брсына мэнжу- лерд| акелген асыл теки Манщыи эулетжщ орнараньжа биыл жуз он терт жыл толыпты. Император Цяньлун - сол эулеттен 109

танка отырган тертшцл хан. Осылардьщ iuiiHfle такта эз!рше ек узакотырганы - еюнил император Канси. Ол кытай патшалыгын артык-кем1 жок алпыс жыл билеп, 1722-жылы дуниеден eTinTi. Кытайдьщ TycTiKTeri. батыс TepiCTiKTeri шекараларын кецейтт, Халца-монголды кузырына каратып, ойраттьщХалдан Башухты ханын талкандаган - осы Канси император. Сондыктан оны буюл кытай eai кастерлеп кекке кетеред1екен. Маншьщ генералы осыларды айта келт, тагы 6ip кызык жайттьщ ш е т т шыгарды. Сарай зацы бойынша, кытайда эр императордьщ уш аты болады. Туганда койылатын бала кунп eciMi, танка отырганда бершетж лакап аты жэне елгеннен кейЫ менилктенетж бакилык атагы. Мэселен, жакагы Канси- дщ туганда койган аты - Сюань-Е. Императорлык лакап аты - Канси болса, елген сок оны Шэнжу Жан Хуанди деп ата- ган... Ka3ipri император да солай. Онык бала кунп аты - Хун Ли, императорлык аты - Цяньлун. Ол кытайдьщ «Кайсар» жэне ■ даккты\" деген ею сезжен куралган... Осыларды баяндай келт, ЖауХой: - Оздерде мурагерлж TapTi6i калай? Так мурагерж юм белплейд1? - деп сурады Абылайга карап. - Б1здщ устанган жолымыз с1здердт1нен сэл баскаша, - Aefli Абылай. - Б1зде э к е с тщ орнына такка тек баласы отыру шарт емес. Б1зде такка Шьщгысхан Hacini - султандар отыра- ды. Б1рак ол дуниеден кешкен, не Kapmiri жеткен ханньщ вз ба­ ласы емес, iHici, агасыньщ баласы, не болмаса жай аталастуы- сы болуы да мумюн. Ек бастысы, б1зде болашак так мурагерж хан белгтемейд1, халыктандайды. Султандардьщ epnirme, елге ciHipreH екбепне, акыл-парасатына карап дегендей... - Кы зы к екен! - дед1 генерал таныркап. - Ал ci3 е з И з Орта жузтагы на калай отырдыкыз? - Сол жакагы тэрттпен. Орта жуздщ бурынгы ханы Сэме- ке кайтыс болганда, онык орнын басуга лайык балалары да, iHinepi де аз болган жок- BipaK РУ басы аксакалдар мен билер Орта жуз тагына отыруга Сэмеке ханга терт атадан косылатын мен1 уйгарды. - Ендеше, бул тепн болмады, курметт1 хан. Демек ci3fliK халыкка жакканьщыз гой! - дед1 Жау Хой кеюлдене сейлеп. - Император Цяньлун буюл аспан астынык камкоршысы болса, ci3 - улы каган Шьщгысхан н эа л те на'з. Туысьщызда еш ке м д т жок. Бэлюм, тагдыр жазса eKi курдас кундердщ кун1нде жуздест те каларсыздар?! но

- Ол - болашактыц ici гой, генерал. Алдымен ci3 бен 6i3 тэту кершшжтщ ipreciH 6ip калап алайыкшы. Аргы жагын каре жатармыз, - дед1 Абылай. - Дурыс айтасыз, курметп хан! Алайда, Абылай ез заманында Ак патшаньщ дэргейже бас урмаганы секшдг баягы князь Урусовтан баска Орынбор мен Ci6ipfleri 6ipfle-6ip орыс эю мж е жолыкпаганы сиякты, император Цяньлунмен де жуздесе алмай erri. ¥ зак жыл хат- хабар жазысып, е лш тер алмасып, 6ip-6ipiHe сый-сыяпат ж1берюумен гана шектелген. Император Цяньлун да атасы Канси сек!лд| ез елж алпыс жыл биледк Абылаймен 6ip жылы туса да. одан кейж де он бес жыл гумыр кеигп... Эрине, муньщ 6apiH дал Ka3ip болжап б т у киын efli. Генерал Жау Хоймен арадагы эцпмеден Абылайдыц 6ip ацгарганы: кытай колбасылары элденеге асыгулы кержед'|. Казак ордасымен бейбц 6iTiMre келсе, аскер косындарын бул жактан тез1рек экетуге ездер1 де мудделг Алда буларды Кашкария мен Тибет к у тт тур efli. Бурын узак жыл ойрат бо­ даны боп келген Кашкария уйгырлары былтырдан 6epi Жоцга- риядагы жаугерилл1кл пайдаланып, булш шыгарып жатса керек. Калыц кол енд! соларды «тыныштандырып», каганаттын кузырына б1ржола каратпак- Маншьщ генералыньщ Кокан мен Кыргыз, Бухара хандыгы женжде казбалап сурастыруына Караганда, оцтустш аймактарга да кол созатын ойы бар ма, калай?! BipaK, Абылайдыц дэл каз1р муныц 6apiH таразыга салып, ойлап жатуга муршасы ж ок efli. Ол келеа KyHi-ак кытай колбасылары мен кош-кош айтысып, асыгыс аттанып Kerri. Аягезге келю'|мен елш!лерд1 жолга салу камына шрюкен. Бежжге баратын адамдар 6enrmi efli: Бегенбай батыр мен Ку дауысты Кутгыбай, Эбшфежздщ iHici Танаш султан бастаган он уш Kici жолга шьщпак. Кеп ойландырган нэрсе - император- га апаратын тарту-таралгыньщ жайы гана. Кайтпек керек? Мундайда не апарган жарасымды? Канша дегенмен улы кытай елЫе К азак ордасынан туцгыш рет елил бара жатыр. Олар да бул елдщ тым жерге карал отырмаганын, байлыгы мен мэрт- TiriH ce3iHyi керек кой. Акыры Абылай ру басы билермен акылдаса келт, алтын тон, кыран 6ypKiT, асыл ац тертерж ен туратын сыйлыктьщ ба­ сы - жуз сэйгулж ат болсын деп шештк Оньщ да eflyi - шым- m

чай чара, елу1- сулей ачбоз болура тжс. Ырач мундай б!ртусп мал 6ip ауылдыЦ, 'Tin^i .6ip рудыцжылчысынан табыла чоюы етталай. Сондычтан ip reaec отырган Аргын,-Лайман, Керей, Уач ауылдарыныч жылчы чостарын тугелге жуыч>сузю шыгуга тура келген. Арада жарым. ай етненде чарасы'м ен акбозы аралас жуз жорра хан кермесжде дайын турды. Ацбоздын д е т Тертуыл Тебет бидщ жылчысынан табылыпты.’Агайындас Табет, Баймурат, Баймэмбет ауылдары жет! атасынан жыл- чылы байлар саналатын. Бул ауылдар жылчыны санап жатуга epiHin, белплг б1р сайга nipefli екен деген сез бэр.’ Егер жача­ ры сай чемер1нен шь!ра лыч толса, жылчынВ1н тугел болганы.,. Ачбоздарды тандап жургенде, осы Тебет жылчысынан тагы 6ip бара жетпес тарту табылран. Тумсьнынан чуйрык тубше дейш ч ь ф арчасынан как жаррандай, жартысы ач, жартысы чара, нысаналы жаратылран: б!р езгеше кунан бар '©чан- Императордын зайыбы - патшайымра деген сыйлыктыц басы сол чунан болсын дестл Сонымен, 1757-сиыр ж ы лы ны к1чыркуйек айында ез злдына 6 ip ■ кеш ;тузеген чазач5елиЛлер! артынып-тзртынып, Беж1нге карай бет алДы. Санаттагы enuji он уш болранымен; малшы-чосшы, кутуш1С1мен жиыны чырыч-отыздэй адам едр KeniciM бойынша, буларды ЖЬЦрар шебшде кутт;алып, байта- чыт чалага бастап апару - Маншын, эк1мдершщ мойнында: Елиллер тобын жасы жетпюке келсе д е э л 1турырдан таймаган, чытай чужаттарында аты-жеж -Канжырар- болып TipRenreH - Канжыралы чарт Бегенбай бастап бара жаггы. X Цытай астанасы БежЫге чочыр кузде аттанран казак enujinepi алты ай'чы сты алые сапардЭ' efkiain, келёсТ барью жылыныч кектемтнде аман-есен елге оралды. Буя-жолдан тетенше чауш кутпесе де. жолаушылар кеилккен сайын арт- тары елд1ч кец|лдер1 KynTi еДЬ Абылай да биыл шырые.шептеи кеп алыстамай, Карчаралыдары к1ш1 орданы чыстап твыччан. Енд1, мше, YMiT-KVfliri аралас, сол мазасыз: кундер де артта чалрандай. Кашанда уйде чалгандар уайыммен чан жутеа, жолда жургендер масайрап май жутатын эдеи рой: казак елиллерг Бежж сапарынан булар ойлараннан repi де олжалы чайтыптыупэ &д дмнО зтшэш пэд ниэпоО тв ншутнво еуж - ыэ 13J2

Ka3ip Абылай ордасы той кылган ауылдай маре-сэре. Елшшер е з алдына салкар кеш болып, хан ордасына кеше ке л т тускен-fli. Алые жолдан арып-шаршамай жаксы ж етттс Ат-келю куйл!, коржын-колакы ток. Мундайда кезге алдымен тусетж - сый-сыяпат, дуние-мулж жаты той. Онык да царалдысы жаман кержбейдЕ Еженханныц казак хандары Абылай мен Эбшмэмбетке, тэты баска ел аталарына деп арнап ж1берген тарту-таралгысы тутас 6ip то та н ак - он шакты туйеге жук болыпты. Хан эулетже арналтан алтын тон, асыл кжмдер, топ-топ кытай камкасы, сэнд1 ыдыс-аяк, тек-тек шай дейсщ бе, толып жатыр. Бергенд1 KiM ж ек керген. Bip атым насыбайдан KeKini калатын казакек бутан да катты разы боп калды. Алайда казак елиллержщ басты олжасы дуние-мулж емес, кытай императорымен терезеа тек отырып сейлескеж, Еженханнык елеп-ескерт, ерулте-карулы сыйлык ж1бергеш еде Ек бастысы, Шытыстан ж ака 6ip epic ашылтаны. Казак- тьщ 6ip жауы ке м т, 6ip досы артканы. KyHi кеше эскерж топ­ тал, каруын кезеп, куш керсете келген астамшыл каганат бупн сол райынан кайтып, б т м г е бартан елилнш кол кусырыл Kyrin алтан. Дал каз1р казакка будан артык не керек? Абылайдык да, басканьщ да мерейж устем е тт, к е к т ж кекке ерлеткен нэрсе осы efli. EHfliri мждет - осы сапардык эр сэтж, эр кадамын ой елепнен, сын сузпсжен етюз'т, байыптап барып, 6ip байламга келу. Мундайда iprefli катанаттык елштерд! кай дэрежеде, калай Kyrin алтаны, кабылдауда юмдердщ болтаны, импе­ ратор Цяньлуннык аузынан не шыкканы ете-мете макызды... Жолаушыларды карсы алтан алташкы ап-сап басылып, елил- лер тыныккан сок, хан ордасындаты бупнп бас косу, мже, осы мэселеге арналып efli. Ka3ip Абылай касында Бегенбай, Ку дауысты Куттыбай, Танаш султан бастаткан елш тер тобынан баска, Эб'тфежз, Ханбаба султандар, батырлардан Кабанбай, Баян, Олжабай- лар бар efli. Кабанбайдык мына кектемп аласапыранда мунда ке л т калтан ce6e6i, кайтар жолдарьжда Халка-монтол жерж басып, Алтай, Сауырды, одан Баркытбелд1 бектерлей журтен елш тер берп казак шебже еткен сок, Б айж И т пен Тертуыл ауылдарына 6ipHeiue кун аялдап, ат шалдыртан-ды. Натыз наурыз кеженщ Ke3i efli. Елшшермен табактас бола жур'т, 6ipa3 сезге каныккан Кабанбай енд1 оларды узатып салмак болтанда, Бегенбай батыр колка салды.

- Дарабоз, сен де жур 6i36eH 6ipre! Енд|п енпмеж хан ордасында жата-жастана, жайланып отырып жалгастырайык. М ы на сапардан кежн Абылайдьщ да ел аталарымен ацыл- дасатын жайлары а з болмас, - деп болмай е р т т алтан. Сей- Tin, Кабанбайдан баска Тебет би, Еспембет, Есенгелд1 секшдй Найманнын 6ipa3 Kicmepi де Абылайта кутты болсын айтпак болып, е лштерм ен ере ке л т efli. Елиллердщ аман оралтан хабарын ecrin, таяу мандаты осы елдщ адамдары да атылып келе бастатан. Бупн улы сэске кезЫде хан ордасына Каз дауысты Казыбек келт тустк Бул кунде жасы токсанта келген улы би сонты жылдары уйден узап шыкпай, шегщжреп налган-ды. Казыбек кыстауы Каркаралыдаты хан ордасына такау. Мынадай дуб1рл! жацалык тусында Kapi тарлан уйде шыдап жата алмаса керек, ез улы Бекболаттан бурын жетп. Алдымен Абылайта амандасып, кутты болсын айтты да, Бегенбай, Куттыбай бастаткан елштермен, кептен керюпеген баска да атайынмен тес туй!ст1ре кауышып шыкты. Бэтуалы басалкы сезЫ тер алдына барып жайтаскан сон айтып efli: - «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстаты шал алды- нан ujbiFbin селем береди дейд1 екен. Сендер сонау кун тубЫе барып кайтты деген сон, Kepi суйепмд1 суйретт, орталарына мен де Kenin калдым, - дед1 бул кунде аузындаты Tici тугел д е р л т аршыла бастатан Kepi би кемиектене култ. - Алла- тагала емише осындай жаксылыкка жазсын! К азак emuici булай алыска узап шыкпаталы кай заман. Bi3 е з тусымызда контайжылармен алысып erriK ... Ал, Алаш улынын Шын- Машынта дейш шыркап бартаны осы-ак шытар. Бул да болса аруактын колдатаны, казацтын ат байлар epiciHin кенейгеж... Улы бид1н мына KeniciH Абылай да жаксылыкка жорып, 1штей кзтты разы болып отыртан. - Берекелд'|, Каз-еке!.. Айтканыныз келсш! Сол ездери Hi3 салтан жол той - б1здщ де куып жургежм!з... «Ащы менен тущыны таткан 6inep, алые пенен жуыкты жорткан бшер» деген осы. 9ni де Бекболат биден repi а з д щ кол-аятыныз ж е н т боп шыкты-ау! - деген сез аятын е зтг е сайып. Kepi би калт ж1бермедг Се з астарын б1рден утып, сытырая кулд1 де: - Ие, онын рас, хан ием! «Бука - бута, азбан - дуга- деген екен. Мендей емес, Бекболаттын колында каз1р б и л т бар той.

Билж luipKiH е з буына KiMfli пюрм еген?! - дед16ip окпен в з улы Бекболат пен Абылайды коса туйреп. Алрэш кы аман-сэлем, кауышу сэл аякталып, абыр-сабыр басылган мезетте кепшт1кт1к назары елш терге ауып efli. Ауыл арасы кайда барады, eHfliri эцпме соларда. Баспаган жолды басып, ертепде рана айтылатын елд1 Kepin келш отыр. Мына журт соны естт-бшгенше асык efli. Осыны айкын ацгарган Абылай эл1 де жуп жазбай катар отырган Бегенбай мен Куттыбайга кезек карап алды да: - Жолаушылардьщ да алые жолдан кейж т ы ны ры п, ес жига­ ны бупн рана. Журтжиналганда б1р-актьщдайык деп, 6i3 де «ала каптык аузын» эл1 шешкежм1з жок— Ал, Беке, ауылдан аттап шыккалы не Kepin, не бш д кд е р ? Соны i3i суымай турганда ез ауыздарьщнан 6ip естижил! Ештецеж коспандар да алмандар. Б'1зге болган HapceHi болгандай дал айтып берсецдер жетедП - деген етжгендей болып. Бугаи eMipiH ат уетжде, жорыкта етгазген Бегенбай батыр жол азабы мол у зак сапарга бэлендей бой алдыра коймапты. Ж еттске келгенше эл1eTi кайтпаган шомбал денесж тжустап, сергек отыр. Тек аяз бен жел етжде кеп жургенд1ктен, коцыр- кай жуз1 TOTbiFbin, бурынгыдан сэл аш ац тартканы байкалады. Б1ракол узын-сонар сезден repi жаумен жекпе-жекке шыккан- ды жежл санайтын Kici efli. в з мждетжен окай кутылды: - «Елдеслрмек - елилден, жауластырмак - жаушыдан» дейд1 екен. 0Mip бойы найза устап, семсер сштеп еткен жан ед1м, осы жолы сынагандай сез устатып ж!берд1цдер. BipaK атаньж аруагы жебеп, казактык асып турган батына кержген шыгар, сапарымыз сэтп болды, - дед1 ол отыррандарга жагалай кез тастап. - КУДайра шужр, алтын сарайда Еженханнык ез1мен катар отырып, неше дуркж дастаркандас болдык. Иншалла, сыйдан кысылган, сезден угылран жер1м1з жок. Цазакка кеше Каз дауысты Казыбекп берген TanipiM, бупн Ку дауысты Куттыбайды 6epinTi. в з басым соган разымын... Меж алыска айдап кайтеакдер, eHfliri энпм еж осы Цуттыбайдан тыкдацдар! - деп жасы Kimi iHiciHe жол 6epin efli. Жасы елуге eHfli iniHin, кемел шагына жеткен Цуттыбай бул кунде Найман улысынык гана емес, nci Орта жуздщ сез устар билержщ бipi-тyFын. Aprbi-6epri тауарыхка, жол-жорага жетш. хат-сауаты да мол Ж1пт кеййнг! кезде Абылайдьщ арыска салар азаматына айналган. Бура тартар букпеа жок, айтканыкды 115

артыгымен орындайтын тындырымдылыгы тагы бар. Орта бойлы, ерте каскаланган кец мандайлы, мелщей сацал-мурты аккуба жузж е куп жарасып туратын сол Куттыбай кудай дауысын кенеп, жетк1р ж т алды да, су теплмес майда тшмен жоргалай женелд|. - Арканды Tipep аталы журтыц турганда, каИарман халкьщ, акылман ханыц барда, сежмен дос тупл душпаныц да сана- сады екен. Жер шалгай, жол алые дейтж емес, кайда барсан ж уз1к жарыц, мерейщ устем. Жер1м1зге келген жауды желке- леп шыгарган былтыргы женю казак данный аспанга KeiepinTi. Сол женген елд1ц enmici ретжде ак сарайда дамылдап, алтын аяктан ас iuiTiK. Bi3 жол уетжде де, байтак кала Бежжде де ен алдымен К азак ордасынын ерлеген батына куэ боп кайттык, - деп аз-кем аялдады да, осы жолты сапардын жай-жапсарын баяндап Kerri. Айтыстарына Караганда, Жонгар шеб!н атгап eTiciMeH- ак, кытай жагы буларга ерекше ыкылас 6inflipinTi. Бул кезде Кулжага барып орныккан генерал Ж ау Хой мен баска да мэнжу терелер1 казак елиллерж зор кошеметпен карсы алган. Соныц алдьжда гана К азак ордасымен арадагы 61Т1мд| Еженхан ете жогары багалап, колбасыларга алгыс айткан болса керек. Елцллер сол куаныштын уетже барыпты. Кулжада 6ipep жеп аялдаган сон, буларды кеп устамай узак жолга курметпен шыгарып салган. Арнайы жасакталган мэнжу жузд1г1 жол бастап, коргап-коршап, алып жур1пл. Жол бойындагы бекет уйлерге кун1 бурын ескертш т койылса керек, казак елш!лер1 кай жерге токтаса да, жатьж орьж мен конакасы жагы дайын боп тургзн. Булар сол 6eTi Ерентауды бектерлеп, Манас пен YpiMWiHi басып, одан Баркелге жетед1. Будан ары карай Бежжге баратын жол eKire айрылатын KepiHefli. Bipi Кекнор, Гансуды басып, TycTiKTeri Кытайдын 1шк1 калаларын аралай журсе, eKiHmici - Уластай аркылы Халка-монгол жерж капталдай отырып, атакты Кытай корганынын солтуст!к какпасынан етед1 екен. Императордын алдын ала ескерту1 бойынша, елш тер осы eKiHUii жолмен жур1пп. Cipa, кеп мал айдап, керуен тартып келе жаткан журпнш1лерге epici кен, журт сирек коныстанган осы далалык жолды колайлы деп санаса керек. - Айтпакшы, атакты Кытай корганын да керген екенандер- ау! EpTeri-аныздарда бул корганды жын-nepmep салыпты деу-

mi efli... Цалай екен 63i? - дед1 Олжабай батыр осы туста сезге араласып. - Шынында да, бул цорган - адам соцты десе нангы- сыз, сондай 6ip тылсым куштер тургызды десе сенелндей, тацгажайып нэрсе! - дед1 Куттыбай энпм есж жалРастырып. - Жол бастаушы мэнжу тересж ж айтуынша, корганньщ ipreci будан e«i м ы ц жылдай бурын каланыпты. Б1рак курылысы элденеше жуз жылга созылран. Былайша айтканда, атасы бастап кеткен шаруаны кеюн баласы, немерей, шебере- шепшеп аяктаран KepiHefli. Жолымда тау-тас, цуз-кия тур екен демей, кун шырыстан кун батысца карай иректелш кете бередь Корганнын узындыгы - мыцдаган шакырым, ягни аггы Kicire айшылык жол... Bi3 кызык ушж устже ш ырып та кердж: бж ктИ - аркан бойындай, ал дуалынын калыкдыры - ею арба катар жур'ш еткендей. Осыншама дуниеж таспен epin, топыракпен толтырура канша адам жумыс icrereHi б ел паз. Соган Караган­ да, кытайдьж саны сол заманда да а з болмаган сеюлдь «Хан эулел бул корганды далалык жабайылардык шабуылынан кор- гану ушж салыпты» дейд1 6i3fli бастап журген мэнжу Tepeci. Ал онык «жабайылар* деп отырганы - б1здж баягы бабаларымыз екенжде кумэн жок, - дед1 Куттыбай леюте кулш. - Жалпы кытайлар б1здж ата-бабаларымызбен сорысып па екен 63i? - дед1, эр нэрсеге кулагы TypiK журетж Еспембет сурак койып. - Согысканда кандай! Бабаларымыздык рун болып, кек турж болып журген кезжде ею арада талай кыргын шайкастар еткеж аньщ. Кытайга кериллержен Kayin тенбесе, жакарыдай шет-шеп жок жаубалшык салып жын какты дейсж бе?! - Иэ, сонымен Улы корганнан ш ы ры п, Бежжге карай бет алдыкдар? - дед! Абылай энпм енж неп зп арнадан ауыткып бара жатканын акгарып. - Улы корганнык солтуст1к какпасы мен Бежжн'ж арасы онша кашык емес, салт атка узаса ара конып баратын жер екен - дед1 Куттыбай сезж сабактап. - Казан айы ны к алгашкы жулдызьжда Кытайдьж байтакыт каласы - Бежжге де атбасьж лредт-ау! BipaK Еженхан бул кезде Б еж ж нж езж де емес, одан He6api туслк жердеп «Жеха» деп аталатын шарын шаИарда, жаздык сарайда екен. Ол 6i3fli осында кабылдады. Куттыбай будан ары Манш ынтерелерж ж Жеха шаИарында ездерж салтанатпен калай кулп алганьж, императорга жолы- 117

гу алдында буларды б 1рнеше кун бойы калай дайындаганын баяндап етп. Айтып отырса, хан сарайыньщ кабылдау кезж- fleri ырым-жырым, салт-дэстур1 Tirrri кеп кержедг Кия бастыр- майды жэне ездер1 де асыкпайды. Ец алдымен апарган тарту- таралгыны 6ip сабак ж т, 6ip тайга дейж цалдырмай, тугел хатка TycipreH. Сонан сок елшшер Еженханга не шаруамен келд1? Кандай талап-тшектер! б ар ? Соны зерттеуге KipicneH. Хан сарайына барганда елиллер езж капай устауы керек? Табалдырыкты аттаганнан - императордык алдына барганша, неше рет жерге бас койып, тэж1м етуге ти ю ? Оньщ e3i жаткан 6ip жарапазан. Таж1м еткенде жай nmin кана коймайсык, KafliMri намаз окыган Kicime етпеттен жатып, мацдайынды уш рет жерге типзущ шарт. Сарай макындагылар казактарга, мже, осыны уйретем1з деп кеп эуреге тустп... 0зге Tyrin ез ханда- рына бу й тт бас урмайтын, керек десен, кудайга жалбарынып, сеждеге де жж жыгыла бермейтж кешпендтерге мунысы тым ауыр тиген кержедг TinTi корлау, мазак ету сиякты эсер еткен. «Бул калай?* деп сурасац, айтар жауаптары кыска: «Кектщ улы император - б у к т аспан астыньщ билеушю. Сондыктан онык дэргейже келген enini атаулы осылай бас урып, курмет eTyi керек!» №мнен сурасак да осы сезден танбайды. - Бул сапарда б1здщ мэнжу терелер1мен Tin табыспай, кигаштау келген eip-ак жер1м1з болды. Ол - осы бас урып, тэж1м ету тежрепнде, - дед1 Кугтыбай экпменщ шогын урлей Tycin. - Енд1 не icTey керек? Сонша жерден эдежлеп барганда, сол ушж туе шайысуга тагы болмайды. Акыры угыспайтын болган сок, 6i3 элплердщ 6epiHe «макул» деп койдыкта, 6ipaK Еженханнык алдына барганда, ез жолымызбен KerriK. ©лемнщ шар тарапынан келт, император Цяньлунньщ кабылдауын ку тт жаткандар аз болмаса керек. Монгол, Жапон дейсщ бе, Ундютан, Бирма, Лау, Тай, елдер1 дейсщ бе, тагы баска аралдарда жасайтьж журттардын да enininepi Еженханга жыл кургатпай келт, дэргейже бас урып, сый-сыбага тартып кайтады екен. Сарай макындагылар, ездержше, казакты да солардык санатына т1ркемек болган. Содан, не керек, арада он шакты кун еткенде казак елиплерже де кезектитп. Typniiue терелердщ коргап-коршауында булар да император сарайына карай бет алады. Хан сарайынык сен-салтанатын айтуга Tin жетпейдк Айнала толган асыл жиИаз, жаркыраган дуние. Мэрмэр тасты кабыр- 118

га, алтын тутцалы есжтер. Сондай есжтердщ талайынан aiin, ен сонында Еженхан отырган орданын езж е де жакындайды. Булар босагадан аттай бергенде, алыстагы К азак ордасынан елmiлер келе жатка ны хабарланады. Сонау терде, жан-жагын шаршаулы ж1бек пердемен коршатан алтын тактьщ устжде Еженханнык e3i отыр. Касында улде мен булдеге орантан патшайым. Cipa, уэз1рлер1, ттм аш тары болар, сол манда тэты б1реулердщ Tisrnin турганы байкалады. TapTin бойынша, елцллер енд1 eKi-ym кадам журщшреп барып, сонан сон намазга жыгылтандай етпеттеп жата кету1 керек. Сол арада мандайын уш марте жерге ти п зт, бас урган сон гана турегеп тшдесуге тию. Жол бастаушы улыктар «жыгылатын м е з гт болды» дел белп бергел1 катан. BipaK казактар дал осы арада ешкандай ережемен санасып жатпапты. KyHi бурын ке л ю т алгандай, Бегенбай батыр, Куттыбай би, Танаш султан ушеуж алга сала топтаныпбарыпты да, алтын таккатаяганда, казаксалты м енон колдарын кеуделерже койып, Еженханга лктур ы п тэж!м eTinTi. Хан сарайында кабылдау paciMiHiH дурью сакталмауы улкен айып саналатьж болса керек, арт жактаты улыктардын “бул не сумдык\" дегендей, катты карбаласып калганы байкалады. Алайда казактардын олармен ici болмапты. Бегенбай батыр 6ip адым алга озып, сонан сон тен1ректеп дабыр-дубырды баса, зор дауысымен санкылдап коя 6epinTi. - Уа, Шын-Машын елшщ асыл текп eMipmici, мархабатты Еженхан! Сенщ алтын дидарынды Kepin, аман-сэлем жасап кайту ymiH, алыстагы К азак ордасынын eammepi кузырына кел'ш тур! - деген эр сезж балгамен ургандай шегелеп. Императордын касьждагы тшмаш елшжщ аузынан шык- кан сезд! кагып алып, колма-кол аударып тур. Осы эред1кте буларды бастап журген кутуил терелердщ 6ipi жакындап келт, сэлемдесу рэс'|мж'щ баскаша боп шыкканына KemipiM сурагандай, ез тшдершде императорга б1рденелерд1 айтса керек. BipaK -Еженхан онын сезж акырына д е й т тындамап- ты. *Мейл1, елиллерд1 еркже коя бер1ндер» дегендей колын сермеген. Кайта кешпендшердщ мына батылдылы мен еркж- fliri оган унап калган секшдл Туан жылытып, елиллердщ бас- аягына бажайлай кез ж1берт, сел у н а з отырыпты да: - К азак ордасы аман-есен, бакуатты турып жатыр м а? Казактын Абылай ханы сау-сэламат п а ? - деп сурапты. - Шуюр. К азак eai езж щ кен байтак даласында кам- кайгысыз, емж-еркж Kemin жур. К азак ордасынын хандары 119

- Абылай мен Збшмэмбет езще дугай-дугай сэлем айтты! - деген Бегенбай батыр. Еженхан кырыктьщ irniH аралап Kerri дейтж емес, Typi тым ж ас KepiHefli екен. Бейне опа-далап жагып алгандай, бетн жузжде 6ip сызыцжок, жылтырап тур. Устждетобыгына тускен алтын зерл1, сэры ж1бек шапан, басында асыл тасты, шошац тебел1, сол тустес кайырма калпак. Шапанньщ еж enipi мен eKi жещне, калпацтыц мандайына терт таганды айдаИар бейней кестеленген. Мэнжу салтымен самай шашын сэл цыргызып, тебесже айдар койган екен. Олай-булай бурылганда epyni айдары желкесжен ап-анык ке р ж т тур. - Уа, кектщулы, KyflipeTri Еженхан! - деген Бегенбай батыр сез кезепн цайта алып. - Bi3 саган хандарымыздыц сэлемж, к а р аты халцымыздын, ак ниет, адал тшепн экелдж. Ол жагын жата-жастана жетжзерм1з. 93ipre айтарым: К азак ордасыньщ ел‘| бай, жер1 кен1ш. Содан 6ip ескертжш белп болсын деп, езщ е арнаган 6ipa3 сый-сыяпатымыз бар. Сэйгулж аттар, асыл буйым, кыран кус. кумай тазы дегендей... Аз да болса, кептей ке р т, сол сыйлыгымызды кабыл ал! Император Цяньлун дэргейже бас урган эр алуан кошемет- ке де, тарту-таралгы, сый-сыяпатка да зэру емес-Ti. Ал пакдыгы мен кербездтжде TinTi т е к жок болатьж. 1луде 6ip болмаса, жан-жактан ке л т жаткан сыйлыктарга назар салып жатпай, сарай кызметшшер1 жасаган Ti3iMre жай гана кез ж упртт ететж. Б1рак ол бул жолы езгеше м ж ез танытты. - Сэйгулж аттар дейс1з б е ? Кунже жуз мил басатын нагыз тулпарлар казак даласында деп ecrymi ед1м. Алдымен сол csfiryniKTepfli керш, экпм еж сонан кешн жалгастырсак кайте- fli? - дед'| орнынан туратын сыкай танытып. - Кайда олар? Таяу жерде ме? Сарай улыкгарыньщ 6ipi К азак ордасынан келген сый- лыктардьщ 6api Kepmi корада, кермеде турганын мэл‘|мде- fli. Еженхан енд1 бегелген жок- Орнынан асыкпай кетертд1 де, патшайымды колынан жетектеп, есжке карай бет алды. Елш терге жылы жузбен карап, «аздер де журМздер» деген- fli ишарамен бтд1рдь Бойы ортадан repi биж, 6ipaK тым тара- зы, арык Kici екенж келктдеген шапан да жасыра алмай тур. Алды-артын орап, зыр жупрген кутуиллер. Еак гщ кезжде ж1бек шаршаулы зуза1 да 33ip тур екен. Патшайым eneyi жеке-жеке 1Зуза — улыктардыnerepinжурел'нбапдахана. 120

ез орындарына барып отырды. Эр балдахананы терт-терттен иыкка салып кетеретж сепз адам б1рден iain алды да, тайпала басып журш Kerri... Эцпменщ осы тусында Еспембет шыдай алмай: - Сонда буларга адамнан ат кымбат болганы м а? Салт атпен неге журмейд1? - дед1 тац-тамаша болып. - Император атка да мжеда екен. Оны кейж ацга шыккан- да кердак, - деда Куггыбай. - Ал калада, уй-уйдац арасында унем1 балдаханамен журедК Ж алгыз император гана емес, Kimi терелер де солай. Жалпы Бежжнщ кешелержде адамды-адам арбамен суйреген, не жацагыдай иыкка салып кетергендер кайшыласады. - Ой, тоба! «Еслмеген елде кеп, есек мжген сартга кеп» деген осы. - Элп кытай шержтержщ ебектеп атка отыра алмайтыны содан екен-ау! - десш жатыр былайгы журт. - Иэ, сонымен жакагы корага бардыкдар? Апарган сый- лыктарыца калай карады? - дед1 карт Казыбек ауыткып бара жаткан эцПмеж ез арнасына салып. Айтыстарына Караганда, К азак ордасынан барган сый- сыяпат, тарту-таралгыга Еженхан перемет разы болтан nepi- нед1. Асыл nniMflep мен кымбат an тер'шерж колга устап керген. Цыран кустар мен кумай тазыларды тамашалап, б1разга дейж касынан кете алмаган. - Мен жакында а ига шыгамын. Мына кырандар мен KY- майлардыц енерж сонда байкап керуге болатын ш ыгар? - деп сурапты Куттыбайдан. Ал кыран буркптердщ бупн-ак тулюге TYcyre a3ip екен'ж еслгенде балаша куанган. Ал кезек сэйгулж аттарга келгенде, Еженхан мулде ес'жен таныпты. 0з'| былай ат кулагында ойнап еспегежмен, жасынан ептеген ат кумарлыгы болса керек. Жалпы Мэнж у аксуйекте- piHiK езге кытай журтынан 6ip айырмашылыгы, ездерж ежел- ri кешпендалер эулетженб1з деп есептейтж. Кейж отырыкшы елге айналып, кытайласып кеткеж болмаса. шуршггтердщ conTycTinTeri жауынгертайпалардан шыкканы рас. 0здер1 соны 1штей мактаныш ететж-да. BipaK булардык терт тулж малдан, acipece, жылкыдан кол узгенже кеп болды. Императордын, бертжде к е р т журген! - монголдьщ адымы кыска, жатаган жылкылары гана болатын. Казактьщ каба жалды казанаттары мен арабы торысын, акалтеке шатыс каз мойын аргымактарын 121

кергенде, Еженхан айтарла сез таппаган. Оныц услне к!лек акбоздар мен сулж царалар кезге оттай басылса керек. Ал жартысы кара, жартысы ак. нысаналы кунанга кез1 тускенде, патшайымнын куанышында шек болмапты. Еженхан б1разга дейж жылкынын, мацынан айналсоктап шыта алмай: - Егер 6i3 келер жылдан бастап, жаца елкем!з - Шьщжацда с1здерге арнап сауда орталыгын ашсак, айырбаска осындай жарамды аттар келе м е? - деп сурапты Бегенбайдан. - Бул сэйгул1ктер - а зг е тарту ушж эдем ipiKTenin алынган гой. BipaK, казак жылкысыньщ 6api осындай болмаганымен, 6i3flin казанаттар монгол жылкысына Караганда элдекайда сулу, 6epiK те, жуйрж екенжде кумэн жок. - депл Бегенбай батыр. Осы сэттен бастап казак елшшерже деген сый-курмет бурынгыдан да арта тускен. Сол кум Еженхан ез сарайында елиллердщ курмелне конакасы б е р т л . Дастаркан басында эрнеж сурап, узак эцпмелескен. К азак ордасынык Ka3ipri жайы, эр жузде Ммдердщ хан болып отырганы, К1ш1 жуз руларыньщ орыс бодандыгын кашан кабылдаганы, барж де кагыс калдырмаган. Энпм е барысында Еженханнын Ак патшамен бакталасекеМ.лажболса, Казак ордасынез жагына тарткысы келел М анык акгарылыпты. TinTi 6ip сездщ кезепнде онысын жасырмай: - Казактардьщ кек далада еркж ескен аса жауынгер халык екеМне, 6i3re деген достык лейцине еш кумэн келлрмейм1з. Дегенмен, 6i3 алдагы уакытта Ресеймен согыса калсак, сйздер кай жагына шыгар е д Н з д е р ? - деп ашыктан-ашык сурапты. Бул сезд1 6ip жагы э з т г е суйеп, Бегенбай батырга карал айтса керек. Мундайды кутпеген Бекен сасып калып: - Эй, мынау б1рден мужзге жармасты-ау! Кисынын тауып, сен б1рдеце айтшы, - депл касындагы Куттыбайга Ky6ip елп. Сонда Ку дауысты Куттыбай еэ д тн ен сезге араласкан болып, императорга курметпен Млшл де: - Казакты н байтак даланы бауырына баскзн батыр халык екеМ рас. BipaK 6i3 сан жагынан кытайга да, орыска да текесе алмаймыз. Сондыктан, ею улы патшалык езара жауласкандай болса, 6i3fliK бул жанжалга араласпай бейтарап калганымыз жен болар, - депл кыскаша жауап 6epin... Энпм енщ осы жер1не келгенде, бар ынтасымен тыкдап отырган Абылай: 122

- Дурыс-ац!.. TinTi тауып айткан екенсщ! - дед1 Куттыбайта суйсже карал. - Ал бутан Еженхан не дед!? Еженхан сол кеншд| калпында e3yi жайылып кулшл де: - Bip есептен, ci3flepfliKi де дурыс. Б1здщ де Ресеймен согысатын ойымыз жок. Жай сез peii келген сон сураганым Fofi... BipaK орыстар аздерге бурын араласканымен, 6i3 mbiFbic халыктары м'жез-кулык. дэстур жагынан 6ip-6ipiMi3re жакын екешм'13Д'| умытпауымыз керек! - дел сез аятын жайма-шуак- тап >xi6epinTl. Осыдан кешн кеп етпей казак елшшерж керней-зурнай тарткан салтанатты шерумен Бежж шаИарына апарып. ай- га жуык саяхат жасаткан. Ондагы хан сарайларынын эсем керю, ежелг1 ескертюштер - ез алдына 6ip e p re ri. Бэржен де тан калдыртаны - халыктын Kemiri efli. Адам дегенщ кала кешелержде кумырысканын илеуждей жыртылып айрылады. TinTi ауыл-кыстак, даласында да бос туртан жер жок, кужына- ган халык- Тусттке карай ш керш еп енген сайын TinTi кальщ- дай берет'ж кержед1. Сол кара H enipre карал ту-рып, Бегенбай батыр: “мыналармен Tipecin журген 6i3flin де журег1м1здщ Tyri бар екен. EHfli бул халыкпен тш табысып, дос болудан баска амал жок» дел жатасын устапты. Бул кезде карашанын алгашкы кары жауып та калган-ды. Жехадаты жазты сарайга кайтып оралтан сон, Еженхан казак елшшерж анегунг1 уэде бойынша акта epTin шытыпты. Бул аса сыйлы к°нактарга керсетшетж курмет efli. Император- дын ан аулап, сейш куратын жер1 онша кашык емес, Наньюан тауындагы 6ip келемд1 корык екен. Bipan осында ан мен Кустьщ алуан Typi бар KepiHefli: жабайы шошка, коян мен тулю, тауешю мен аркар дейсщ бе, epin жур. Еженхан осы сапарда елшшермен 6ipre атка мжген. К азак кусбегшер1 баптап отыр- тан 6ypKirrepfliH калай тулю алтанын Kepin, тан-тамаша болыл- ты. Абырой болтанда, осы жактан апарган кумай тазылар да кашкан анды куткармай, кырандар коян мен туяKiHi кынадай кырып, конактардын мерейж TinTi асыра тускен. Осындай кызык, тамашамен жургенде, булар желтоксан eTin, кантардын калай тутанын да андамай калыпты. Бул аралыкта Еженханмен элденеше рет дастаркандас болып, кеп сый-курмет керген. Ен бастысы, император еткен жылгы KeniciMfli тугел куптал. кол койып, б е к т п 6epinTi. Абылайга арнайы хат жазып, дутай сэлем жолдаган... Содан кантардын 123

ортасында мол олжамен артыныл-тартынып. жолга шыккан елиллердщ ем ай шамасында елге жеткен 6eTi осы еде Булар- ды Бежжге бастап апартан жасауылдар жуздю кайтар жолда да айрьщша KyriM керсетт, 6epri Жонтар шебже д е й т узатып салыпты. Y Куттыбаи эцпмесж аяктап, дабыр-дубыр басыла берген кезде нарт К азы бек 6ip бэтуалы сез айтты: - БэрекелдМ Алые сапардан, атаньщ аруаты нолдап, ете абыройлы найтнан екенандер, жтгггер! Анжолтайым, арыска салар аймацдайым сендердей-ан болсын! - дед1 улы би шын риза кецтм ен. - Осы журт кейде «Казыбек пен Теледен нал- тан сез жок» деседк. Бекер. Э р заманньщ е з ce3i, е з TUii бола- ды. Оны айтатын ул да сол заманмен 6ipre туады. Тш-аузым таена, Алаш улынын, жудеген жал-нуйрыты найта ж е т т т т ь Ел бастар cepneci, нол бастар батыры, сез бастар бж - орданьщ уштатанытугел екен. Кудайтатала амише осы берген абыройы- нан айырмасын! - деп бата ютеп, бетж сипады. Улы бидщ бул ыныласын тетенше жаксылыкка жорып, Абылай да 1штей катты толнып отыртан. Былтырдан 6epri алыс- жуын атайыннын сан-санна жупрткен алып кашты сезшен кей!н отан осындай нолдау аса нажет efli. - Аумин! Айтканыныз келсш, Каз-еке! - деп бидщ ыкы- ласына алтыс айтты да, кенет ecine элдене тускендей, жымия култ: - Кыста 6ip келген1ц1зде матан 6ipa3 екпе айтып едщ1з. Keniai4i3fleri Kip6en таркады той, эйтеу1р? - дед1 кулаты ауырлап налган нартна жанындай туст. Э цПменщ не туралы екен1н Казыбек те 6min отырса керек. Bip нарттын нуанылынпен езу тартып, сытырая кулд1 де: - Е, кэр1нщ yeftiMi кеп ной бул заманда. Соньщ 6ipi ш ыгар еске салып отыртаньщ, - дед1 Абылайта тура карап. - Ж асы рып neperi не, сенщ нытайта наратнан беталысынды басында TyciHe алмай, куд1кпен наратаным рас. Алдьщгы жылы шурш1тпен сотыстын, былтыр экей-укей т1л табысып, аян асты- нан елш'| аттандырдын. Сыр ушытын устальщ б а ? Оныц уетже О рынбор мен Омбыдаты орыс aniMflepi де enciH-eni Kici салып, «Абылайды райынан кайтар- деп мазамды алды... Сонан соц, мен не 1стей1н? Амал жон, тонсандаты томар шалдьщтаусылмас гей-гейже бастым. Енд1 карап отырсам, кумэн-куджке орын налматандай. Сенщ тускен жольщ - елге бейб1т береке экел- ген анж ол боп шыкты, хан ием! Жанылмайтын жак. суржбейт1н туян жон- Илай1м, дел осы туста тутырдан тайтан Kepi - мен-ак 124

жанылайын. Арттагы жас, осы сендердм тузу болсыншы! - дел в31 де култ, журтты да ду кулд1рген. Казыбектщ айтып отырганы рас. К азак ордасы аткен жылы кытай эскер1мен б т м г е келш, те-ш ала Бежжге елил аттандыруы Ci6ip мен Орынбордагы патша эюмдерж к а п ы абыржыткан. Бул женжде Нуралы хан мен баска да бак кун- дес агайындар тараткан -ойбай, Абылай кол астындагы ел1мен кытай бодандыгын кабылдайтын болыпты» деген алып кашты есек-аяк да отка май тамызбай койтан жок. Орыс эюмдер1 мундай кауесетке тубегейл1 сенбесе де, шыгыстан мыкты 6ip бакталастьщ пайда болганын ce3in жанталаскан-ды. Кыс бойы Абылай ордасына неше дурюн елил ж1берш, тыным таппады. Аныс ацдатан ондай адамдар Турюстандагы Эбшмэмбет ордасына, Ш акшак Ж эж бектщ баласы flayiT таркан мен Kapi би Казыбекке де келш, алдагы кауштщ алдын алуга тырыс- кан... Ал. Абылай болса орыс эю мдерж щ бул кылыгына куле карал, сыр бермей отыра бердс Оган кереп де осы болатын. бйткеж, казак елжщ ендИ тагдыры, кеп жагдайда, е з сыбага- сына ашкарактана умтылган арыстан мен айдаИардьщ езара акдыскан бэсекесже байланысты едл Соларды нтаразы басын не(урлым тек тартканы, 6ipiH-6ipi ж1бермей устал турганы керек. Мына бартан елиллер жакадан ашылган сол epicne, i3 салып кайткандай болды. Абылай бэржен де соган разы еде Мже, ол каз1р де аса 6ip жайдары калыппен касындагы кумю каптырмалы шагын кобдишадан элдеб1р кагаздар алып шыкты. Серкенщ тер1ацдей такбалы кагаз - император Цяньлунньщ Абылайга жолдаган хаты екен. Кытай жэне монгол ттдерж де жазылган хатты Ердене ттм а ш колма-кол цазакшага аударып окып 6epfli. Мунда непзжен, М анш ьщ хандыгынык алдагы уакытта Казак ордасына достык п ей тд еп тэту керил болып калатыны, ею ел арасындагы барыс-келютщ будан кейж де узшмейт1ж айтылган. Осы максатта бурынгы Ж оцгар жержде биылдан бастап казактар ушж б1рнеше сауда орталыктары ашылмак. К азак ауылдарынын шекаральщ аймакгарда еркж к е ш т журуже, малдарын айдап келт, жакагы базарларга сауда жасауына жол аш ык делжген... Хаттык 6ip жержде: -Казак ханы Абылай. мен сеж ез1мнщ бауырым дел санаймын» деген сез бар екен. Журекке жылы тиетж осы сезге отыргандар тепе еледдест калды. Эр тустан: - Се з1м-ак емес пе?! Будан артык не десж енд1?! 125

- Timi журек жарды сезш айтып, imi-бауырыца Kipin тур гой e3i. - Kipim ap керилм, багынышты боданым демей. «бауырым» деген 6ip ауыз сезж щ 03i неге турады?! - дескен суйж1шл леб1здер ecrinin калды. Свйтсе, бул арада «бауыр» деген сездщ журт б те п н цазакы магынасынан баска астарлы мэж де бар екен. Ол жагын ел арасындагы ежелп жол-жорага ж елк карт Казыбек тусЫд1рдг - Шыгыс халыктарында патшалар мен хандар 6ipiH-6ipi «балам», «бауырым» деп атау жосыны бурыннан бар - дед1 улы би селеу сакалын тарамдап отырып. - «Балам» дегеж - боданым, кузырымдагы кулым дегенд1 уктырса, «бауырым» деген сез - тец-тусым, одакгасым дегенд1 6inflipefli. Егер Еженхан б1здщ Абылайды «бауырым» деп атаса, онда ол Казак ордасын терезес1 тен керилм деп мойындаганы. Отыргандар отка май тамызып ж1бергендей тагы да дуылдасып Kerri: - Ендеше, бул с ездщ магынасы TinTi терец боп шыкты. - Heci бар, «бауырым» десе бауыр болуга татимыз. - Дегенмен, орыстан repi осылардьщ Mi жумсак па дей- MiH. А к патшадан бауырга тартар ani 6ip жылы сез ecTireHiMi3 ж ок кой. - Сезж де де, кезшде де жылу жок. TepiciHeH туган жут жыл- гы жулдыздай шепрейед1 де турады... - «Орыс - TeMip нокта болганда, кытай - кайыс нокта» демексщ бе сонда? - деген сездер шакпакгай шагылып, 6ipi атып, 6ipi кагады. Абылай 6yriH Ke^infli efli. KiM не айтса да, белнен какпай, орталарында мереж тасып, еркж отыр. Ka3ip К азак ордасы- ныц eKi бужржде туйенщ тецждей тецш елт, кос каганат тур. Бурын 6ip жагына аулык тарта берелн казак кешжщ жур1а eHfli тузелгендей. Абылай соган ш уж рлт етедк Сол кецж хошын журтшыльщка жай сезбен емес, дастаркан M93ipiMeH де 6mflipyre тырыскан. Ka3ip наурыздьщ аягы. Хан ордасыньщ тайказаны неше куннен 6epi оттан тускен жок- MiHe, конацтар кысырдьщ кымызына канды-ау деген мезетте дастарканга сем*зжылкыньщсурараласжылы-жумсагыдакелш калды. Кек- TeMri кекезек шакта майлы астын орны л п л белек. Жиналган журт енд1ri 6ip алуан эцпмеж ар жактарына ел кондыра, карын жубата отырып жалгастырып efli. 126

Bip кезде э цпм е арнасы ойрат тайжкя Эм1рсана жайына ойыскан. Соцты уакытта ол туралы 6ip-6ipiHe керегар эр турл1 кауесеттер тарап журген-Ai. Б1реулер оны «Халка-монголга барып паналапты» десе, енд1 б1реулер: -Ресей шебже етш, Ак патшанын бодандытын кабылдапты. Сол жацтан эскер бастап келт, кытаймен кайта согыспак екен» деп сан-сакка жупрте- TiH. Сол свздер бупн кайта жацгырып, журт ацыры оный да ток- етер дерепн Абылайдан е с тт бшдк - Осынын 6api жай сез. Б1зден калай кетп солай, 9м1рсананын, жолы болмады, - дед1 Абылай элдеб1р кайтылы казаны еслрткел1 отыргандай кокыркай тартып. - Оньщ еткен жылы шытыска, Халка-моцголдагы бултакты кара тартып бартаны рас. BipaK ол жеткенше бултак басылып, оны бас- татан Ценгунжап тэйж1 дарта тартылып та койтан-ды. 0Mipca- наньщ Алтайдаты уранхайларды квтермек болтан ниетжен де ештеке шыкпады. Онык е нд И ум hi - жыл басында Ак патшага ж'1берген елшще болатын. Содан 6ip хабар бола ма деп, былтыр тамыз айында Семей бе кж ю н е келген. 9м1рсананьщ e3i баспана сурады ма, немесе патша awMflepi элдеб1р себеппен колдарында устатысы келд1 ме, эйтеу1р оны жедел турде Тобыл каласына ж енелттть BipaK тэйж ж щ татар дэм1 тым а з калган екен. Кыркуйектщ аятында ойраттык е к сокты ханы жумбак жагдайда кайтыс болды! - дед1 ол ацпмесж аяктап. Кайтылы казага отыргандардьщ бэрьак жабыркау тар­ тып, азалы тур байкатты. 9м1рсана — Абылаймен ант устаган анда, баскалармен де талай жыл дэмдес болтан адам. Алайда, жиналган журт ел1м еслрткендеп эдетпен «аллау экбар» деп бет сипарын, не «маркум иманды болсын» деп 6ip-6ipiHe кенш айтарын бшмей дагдарып калган. Бул тытырыктан да Kepi тарлан - Казыбек алып шыкты. - 0м1рсана ойрат татына орнытып отырмаганымен, азаттык ушж алыскан, ез халкы хан кетерген адам едь 0cmi, шаритатта баска дждеп патшала рдык о дуниедеп орн ы бежште де, тоза кта да емес, 6ip кокыржай туракта болады дейд! той. Ол маркум да сол жайдан орын алсьж! - дед1 бул кунде сыны кете бастаган каз дауысын кенеп койып. - Ал, Абылай, сатан айтарым: сен оньщ алдында андальщ карызыцды капысыз етеген адамсьщ. Киын-кыстау кундерде 0м1рсананы да далага тастамай, ез халкыкды да отка куйд1рмей, апаттан алып шьщтьщ. Саган сол андальщ адал кызметщнщ сауабы тисж!

- Ракмет. Каз-еке! Айтцаньщыз келсж! - дед1 Абылай да разы болып. - Сонымен, кытай жагыныч кечш1 тынган екен гой? Ойпыр- ай, 6ip Kicire бола мычдаган адамды чурбандычча шалды-ау! - дед1 Еспембет эчпмеге араласып. - Б1рац, 6ip гажабы, 9м1рсана елгежмен, орыс-цытай ара- сындаты ол туралы дау ani б1ткен жок, - дед'1Абылай. - Басын- да ойрат тэйж1с'| елд1деген хабарга чытай жагы сенбей, оны тез чайтаруды талап еткен. Ацыры болмаган соц, Ci6ipfleri орыс aKiMflepi Эм1рсананыц м эй тн кытай елштерж е керсетттк.. Осымен дау бтсе керек едк 6ipaK олай болмай отыр. Енд1 еж ж ак тэйжшщ суйепне таласуда. Кытайлар мэйггп экетем1з дейд1, ал орыстар ез жержде калдыргысы келед1. Мундай сумдыкты бурын-соцды еспмеген казачтыч ип жаксылары жагаларьж устап, цатты TiKciHin калды. - Ойпыр-ай, мундай да чатыгездж болады екен! - Сонда. булардга 6ip-6ipiHe жасаган кысас п а ? Ж ок элде eniKTiK де 6ip кажет1болтаны м а? - Б1здщ Tipi Эм1рсанага ара тускежм1з ештече емес, 6ipey- лер TinTi оны ч елИ не таласып жур десейшП - десш жатыр. - Демек, чум санап, арыдан ойлайтын елдерге ел1кпч де 6ip чажет1 болтаны гой, - дед1 Абылай дуылдатан журтты аузына чаратып. - Кытай га ол аты шулы булжилжч басын мунарата win, мактану уилн керек. Ал орыстар е ч сочты ойрат ханыньщ суйепн ез жержде чалдыру арчылы, Жочтариядан чалайда 6ip iniK i3flerici келедк.. Сонымен, елштерд1ч келуже арналган бул жиын да аячталып. эрк1м ез ауылдарына тарай бастады. Абылай езже арнап Еженхан ж1берген сыйлычтан euiKiMfli ЧУР чалдыртан жоч- Алдына шапан, артына кейлеклк торгын, шай улеслрт, барж де разы чып аттандырды. Былтыр Бежжге ачбоздыч уй1р1н айдатчан Тебет би сиячты жомарттарта тиген улес, эри- не, молырач болды. Арада терт-бес кун еткенде, Кабанбай тобы да чайту чамына KipicKeH. Аттанар алдында Абылай оган тэты 6ip мждет жуктедк - 03i4 де ecTifli4 той. Дарабоз. Биыл ж аз Манш ыч ханды- ты Ерентау бектержде 6i3re арнап базар ашпачшы. Алгаш- чы жылы еж жачча да сауданыч чызу жургеж жачсы. 5ipa4 етекбасты журт эл1 де ж аугерштж басылмаган жат елкеге мал 128

айдап баруга корганатын сиякгы. Сенщ конысьщ YpiMMire 6ip табан жакын гой. Осы icwe е зщ биыл жол салып берсен кай- тед1? - деген елнгендей болып. - Сауданьщ кезж танитын нагыз керуен басын жана таптьщ, хан нем! - дел Кабанбай каркылдап кулдЕ - Дегенмен баруга болады. 03iMHin де сол ж акка 6ip барып, журт шалып цайтсам ба деген ойым бар едК.. - «Журт шалганы» налай? - Kasip Ж оцгар елкеа кулазып бос калды. Жер кашанда кеплк етпейдЕ Ежелп ата мекенге 6ipie-6ipTe жылжымай- мыз ба?! - Солай м а ? BipaK, шуршггп шошытып алмай, бул icTi аса сацтыкпен, жщ!шкелеп журпзгежмпз жен, - дед1 Абылай сел ойланып калып. - Ал осы бастан журт шолып, жер танимын дегенщ терю емес... Heci бар, TinTi жаксы. «Апама да барайын, тайлагыма да бас 6 тд 1 р т кайтайын» депл гой баягыда 6ipey. Сол айткандай, жазда Ур!мж1ге мал айдап барсан, 6ip окпен еж коянды б1рден атып алуга болады. EKeyi осыган келюл. Ертенжде Баркытбел, Барлыцтан келген Найман Kicmepi атца конып, елге карай беттузедК XI Канша дегенмен тамыры тым теренде жаткан, енегелр ысылган журт кой, шыгыстагы жака кершж щ каркыны карымды, ic-эрекел икемд1 болып шыкты. Айналасы 6ipep жылдьщ ш н д е -ак казакпен коян-колтык араласа бастаган. Сол 1758-жылдыц маусым айында К азак ордасына Бежж- нен арнайы елил келдЕ Еженханньщ 63i аттандырган бул жол- гы елшжщ каралдысы л п л мол ед|. Олар Жаркенттен еткен сон enire айрылып, 6ip тобы Кекшетаудагы Абылай ордасына карай бет алганда, екжил 6ip тобы бул кунде е з кузырында, непзжен, Шу мен Талас, Арыс пен Сырдария алкабын устап калган Туркютандагы улы хан Эбтм эмбетке бурылып ед!. К азак хандарына экелген сый-сыяпат, тарту-таралгыда кисап жок, эркайсысы тоганакты жук арткан узак-салкар керуен тар- тып келд!. «Кулшел! бала суйменд!». Мы н аз-б!зден 6ip шыж- быж артык. Отыз жыл бойы орыспен отасканда, мундай б1рде- 6ip мез1рел кермеген казактын ыкыласы енд1 шыгыска карай ауа бастап едЕ 129

Журт назарын езже аударган тары 6ip мацызды нэрсе, Маншьщ хандыгы уэдесжде турып, бурынгы Жоцрар шебжде К азак ордасы ушж арнайы базар ашатын болды. Айырбас сауда, непзжен, уш жерде: Урймжще, Кулжада жэне Шэуешек- те втеПм болады. Ур1мжщеп сауда базары каз1рдщ езжде-ак дайын турган квржедл Ал, калган екеу| келер жылдан бастап ic«e косылмак... TycTiKTeri Бухара, Хиуадан да, TepicTiKTeri орыс бекжютержен де шалгай жаткан шырыс аймактары улыстар ушж жакалыктьщ улкеж осы болды. BipaK кермеген жердщ ойлы-шуккыры кеп. Эр нэрседен аузы куйген былайгы калык ел сол базарга бару ушж де, б1реулердщ жол бастауын Kyrin отыр едг Анада Абылайга берген уэдеа бойынша, Кабанбай ел жайлаудан туспей-ак, Ур1мж1 сапарына шыгуга камдана бас- тады. Егер жан-жактагы агайын журтка тугел сауын айтар болса, саудага сусап отырган елд'щ симай кететж сьщайы бар. Сондыктан алгашкы сапарда ез айналасымен рана шектелуге тура келген. Сактык ушж касына Баймурат, Шынкожа, Шерек, Касабай батырлар бастаткан жуз >KiriT eprri. Базарга салам деп е з ауылынан белгеж - уш жуз жылкы. Оган касына ерген ж1пттердщ бес-ондаган карасын косканда, 6ipa3 малдьщ басы куралып калды. Кабанбайдын, е з балаларынан: Ед1ге, Байток, Эл1 yrneyi шескен. Мундайда керек-жарак тандап алуга эйел заты араласпаса тагы болмайды. Басында Майсарага cepiK боп, Eflire мен Байтоктыц эйелдер1 белсент шыгып efli, кейж оларга ерке келж Муней косылды. Булардьщ кутуил, кызмет- luinepi бар, акжаулыктьщсаны да 6ipa3ra барып калган. Сейтт, булар ужрлеп жылкы айдаган жай еркек кос жортуылшы емес, жежл-желт кжз уйлер мен элденеше кос арткан, азык- т у л т жетк1л1кть сауын биесЬ сойыс малы бар, Шагалактык карауындагы тутас 6ip керуенге айналып едл Жол жабдыгы 6iTin, ертек журем'13 деген куж Кабанбайга кудасы Банжыр келш колка салды. Онык еткен кыста бэйб1- meci кайтыс болып, 6ip уйде сока басы турып жаткан-ды. Ka3ip жалгыз кызы Мунейден езге арка суйейтж де euiKiMi калмаран. Сол Банжыр ойда-жокта кел'ш, мынадай ллек 6inflipfli. - Сардар, узак жолга, 6ip кездеп менщ ата мекежме кетт барасьщ- Будан кейж caTi тусе ме, жок п а? Егер руксат етсек, осы canapFa мен де барып кайтайын! Мундайды кутпеген колбасы басында не айтарьж бш- мей абыржып калды. вйткеж Маншьщ эскержщ жазалаушы 130

топтары кашцын ойраттардыц соцына шам алып тусуж эл1 токтаткан жоц. acipece, булжке катыскан Эм1рсана тежре- пндеп тайжг зайсандардьщ сэры i3iHe Tycin, колдарына miKce шелнен куртып. маргау асырып жаткан кез. Осы жагдайды тез ойлап еткен Цабанбай: - Тэйжг ci3re ол жакка бару тым к а у т л емес п е ? Bipey- м1реутанып калса, айыкпас пэлеге каламыз гой! - деген оный белне таныркай карап. - Е, Tampi, мен1 каз1р KiM 6min жатыр. Жакында айнага карап efliM, езге ту гт ез TypiMfli ез1м зорга таныдым, - деп Банжыр кеншдене кулдь - Казакша KniHin алсам, осындагы кеп жылкышынын 6ipi демей ме?! Цабанбай канша киналганымен, 6ip басына каар е л желп жаткан кудасынын, кецт!н жыга алмады. Сонымен, Ерентауга бет алган казак керуенжщ курамында ата жагынан Тибет ханзадасы, ана жагынан контайжы Халдан Цереннщ туган жиеж, ойрат ордасындагы хан нас!лжен налган сонгы туян - Банжыр да келп бара жатты. Бул - ел жайлаудан ani тусе ноймаган, мал эбден тойынган, тамыз айынын басы болатын. Барлынтауыньщ батыс стем ж ен тац ата жолга шыккан кеш-керуен малды да, адамды да ыстык- на урындырмай, кеб!несе еж салнында ж у р т отырды. Булар небэр1 еж-уш куннщ шамасында журт «Жонгар какпасы» этап кеткен Барлын пен Тонта таулары арасындагы тар нысаннан етт, бурынгы ойрат, каз1рг! нытай шебже де miHin efli. Кытай жагы енд!п шекарага эскер койып, барж болмаса да осьждай асулар мен керуен жолдарды налт етпей кузелп турган шыгар деп ойлаган. Жон, ондай ештене байналмайды. Timi ушнан нус, жупрген аннан езге тырс еткен л рш ш ж 6enrici б'шжсеил. Жонгар нанпасынан еткен сон, жол найтадан кен нолатна айналып, бет алдыннан жана 6ip елке басталады. Камшылар жагында нальщ натпарлы Буратола таулары кылан берсе, сол жан напталда Барлынтын кунгей бел келендейд!. Мунын 6epi - Банжыр тэйжжщ туып ескен, онды-солды талай шар­ латан жерлер1. Одан баска ана жылы казак жасагынын кура- мында 0м!рсана мен Дабашы арасындагы урыстарга катыс­ кан Баймурат, Шынкожа, Касабайлар да бул елкен in жер жадысын жаксы бшелн боп шыкты. Солардын айтуынша, бул манайдан Ур1мж1ге еж турл1жолмен баруга болатын кержедг Bipi - он кол жактагы Буратолага бурылып, Кызылтуз келше 131

Дейж барады да, ары карай сол келге куятын Жыргалан езе- н!н жагалап, Ерентауга бет алады. Екжила — Барлыктын, кун- гей бетж бектерлеп, одан Майлыны басып, Жэжрдщ тустж смемше таман барады да, одан ары керуен жолмен Ерентауга карай тже туею кетедК Cipa, e«i жолдьщ да бурые, кашыктыгы шамалас болса керек. E«i айрык жолдьщ кайсысына тусем1з дегенде, Кабанбай Барлыкты бауырлай журетж екжил багытты тандады. Ондагы максат - e3i 6ip пушпагында дуниеге келген Барлыктауын осы жолы тутас аралап керу, егер таяу жылдарда бул ел шыгыска таман журт жацалагандай болса, ол жактагы epic-коныстар- мен осы бастан таныса беру едк Оньщ уетже, айдаудагы мал мен ат-келжке Жыргалакньщ маса буган, аптапты калы к копа- сынан repi Майлыньщ салкын жоны жайлырак дест1 бжетж- дер. Сонымен кальщ жылкы мен кеш-керуеж Барлыкка карай бурылган. Алайда максат журт шолу болгандыктан, Кабан­ бай Буратола жакты да кагыс калдырмады. Касабай батыр бастаткан жиырма mirirri сол жакты шолып кайтуга ж 1берд'1. Оларды Майлыньщ салкын тесжде, эйпл! Кокыроба сазында Kyrin ал мак- Бастау кезж Майлыдан алып, Барльщ тауын шыгыстан батыска как жарып агатьж TepeKri езеж Алакелге ке л т куя- тын-ды. Журпншшер енд1 сол езенд1 жулгелеп шыгыска карай бет тузедк Жолдьщ e«i 6eTi 6ip кезде ойраттар сьщсып отыра- тын, мол сулы, шуйпн шелл, шурайлы коныстар. Б1ракосындай ежрде 6ipfle-6ip адамньщ, не жайылып журген малдьщ кезге Tycneyi таккаларлык жагдай едк Оньщ есесже, аспанда топ- тобымен каракустар калыктайды. Окта-текте адамнан онша бой салып каша коймайтын ужрл! каекырлар к е з к т калады. Кулазыган журт, есш мола басында улыган иттер ушырасады. Осыньщ ез1-ак бул елкеде таяуда гана аса ауыр жут, не кыргын апат болганын сезд1ргендей. Кеп узамай булар сол ойрандалган окшау кержюпен де бетпе-бет к е л т ед'|. Терекп езенж щ сол ж ак капталы- мен б1рнеше кырка асканда, ертенген, куйреген курендер ушыраса бастады. Шакырагы ортасына туст, шагылган ки!з уйлердщ кейб1реу! шала ертент, каккасы гана калса, енд1 б1разыньщ орнында кок болып куйген кул1 гана жатыр. Ай- нала шашылган кжм-кешек, керпе-жастык, ec«i кебеже... Ара- арасында жидкен, борсыган, eTi агып, сулбасы гана калган 132

адам суйектер1 Bip уйдщ журтында кшзбен кымталган 6eciK калыпты. БеЫкте - кундактаулы калпында каты л калган жас нэресте. Bip гажабы, бала бейнеа бузылмаган, осы жаца гана уйыктап кеткен тэр!зд1. Булар ойрандалган ауыл манына айелдерд1 жолатпай, ер-азаматгар ездер1 гана ке л т efli, сонысы дурыс болыпты. Эйтпесе, мына сумдыкка кю ж щ дал шыдап, карал туру мумкж емес. Талай кыргын согысты бастан еткерген сыралгы сарбаздардык e3i борсьюан ел1к июжен журектер1 лоблып, аттан ауып кала жаздады... Keneci 6ip булактьщ бойында булар мурты булжбей бутж турган взгеше ауылдьщ устжен шыкты. Акбозы, коныркайы, шокпыты аралас кырык-отыз уйдщ сорабы. Бэлжм, Tipi жан кезюер дел, Кабанбай 6ip топ адаммен ат басын солай таман бурган. Жок, мунда да 6ip ленде кержбейдь Ecitcrepi алак-ашьщ. Ат fly6ipiH ecTin, кейб1р уйлерден neci3 иттер атып шыкты. Жюптер ат устжде турып, ашык еЫктен iume ynm’ in карал efli, дуние-мулш де сол каллы турган кержедь Cipa, шержтер бул ауылды ертеп, киратуга epiHfli ме, элде муршалары болмады ма, эйтеу1р ж ансыз затка тиюпеген. Ал адамдарды кайда экету м ум кж ? Кешжпей бул жум- бактын да сыры мэл1м болды. Булар элп ауылдан узай берген- де, тау жактан ескен самал колканы капкан 6ip жагымсыз ию экелгендей болган. Bip жамандыктьщ шетж сезген улкендер не де болса кере кетейш дел, атгык басын солай карай бурды. Келеа кырканы асып тускен мезетте булар тагы 6ip сумдьщ KepiHicTiK устжен шыкты. Сол мацда табанын су орып кет­ кен, eni жагы жалама, т'ж шаткал бар екен. Соньщ imi толган елж! Адам eniri... BipiHiK устже 6ipi уйме-жуйме кулай 6epinTi. Сыцайы, кеп адамды осы жарга nipin койып, окка устаган Tapi3fli. Одан калганын жагалауга Ti3in койып аткан секшдк Накты санын ажырату киын: элде мьщ, элде б1рнеше жуз... Сырт пошымдарына Караганда, согыста кырылган карулы жасак емес, коргансыз жай адамдар, кемп1р-шал, бала-шага... Осы кержюке куэ болган 6ip топ адамньщ ш ж де Банжыр да бар efli. Байгус кун бойы суйепне карысып, зорга тез in кел- се керек, мынаны кергенде шыдай алмай, ешре дауыс салып, аттан ауып калды. Зарлап жылаган куй! ею колымен жертепеш- теп, жаралы ацдай аласурды. в з т т ж д е катты-катгы б1рдецелер айтады. Осыншама жауыздыкка барган адамды ма, элде ойрат 133

эулетжен Tepic бурылып кеткен ез кудайлары - Бурхынды ма, эйтеу1р 6ipeyqi каргал жаткан секшдь Ею «iriT Банжырды цолтыгынан алып, зорга тургызды. Сорлы тэйж1 содан кейж де басыла алмай, eci ауыскан адамша айналасына алактай карал: - Жарандар-ау, айтыцдаршы: ойраттан тукым калдырмай осыншама канды касапца салатындай не жаздык бул цудай- г а ? Жер басып жургежм1зд1 кеп керген'| м е? Уа, жолыца жуа 6iTKip Еженхан, осыдан кейж де Кектщ улымын, тэж ржщ кулы- мьж дейсщ-ау! О, соцыр цудай, корлык пен зорлыкты ерюне ж1берш цойып, сен не карал отырсьщ кулазыган ку аспанда? Элде кекте кудай, жерде кытай ауыз жаласып, 6ipirin кегпкдер м е? - дел ею колын кекке созган каллы зарланып, шер тегумен болды. •Кап, тэ й ж М бул canapFa бекер-ак е р т т шыккан екенмж! - дел eKiHfli Кабанбай. - Булай болар дел KiM ойлаган? М ы на Kaciperri кетере алмай езж-ез1 мерт кылып журмесе жарады...». Дереу аттан тус'т, Банжырдьщ касына келдк - Сабыр ет, тэйжП БолFaн icne болаттай 6epiK бол! •Кудайдын буйрыгы ма, элде кытайдын зорлыгы ма, эйтеу1р, жоцгар журтына 6ip зауалдык тенгеж рас... Осылай боларын KyHi бурын с е зт, шырылдап отка тускен адам сендей-ак болар. BipaK колдан келмеске не шара?! Кэне, буыныкды бектп, атьща мж, тэйжк «Жол акысы - журмек» деген. Козгалайык! - дел кудасын колтыгынан алып e3i аттандырды. Булар Ka3ip TepeKTi езеншщ ок ж ак калталындары 6ip б и т мойнакга турган-ды. Keneci сэтте 6api тепе атка конып, сай-сайда сайрап жаткан кеш жолдарынын 6ipiMeH шыгыска карай ж у р т Kerri. Калы к кеш арада 6ip конып, ертежнде туе ауа «Цоныраба сазы» аталатьж жасыл жонга да ж е тт еде Бул ез заманында торгауыт пен дурбптщ талай хандары мен тэй ж те рж е коные болган, кейгнп жылдарда Эм1рсананык ордасы тюлген аса KepiKTi жайлаулардын б1р1-тугын. Кабанбай осы Кокы раба сазына кос TiKTipin, бие байлатып, 6ipa3 кун еру болуга бел байлады. Осы арадан жан-жакка шолгьжшы ж1бе- pin, epic-коныс жагдайымен танысуга да колайлы едк Ж ака журтта 6ipep кун байыркалап, тыныстап алган сок, касына Банжыр, Баймурат, Шынкожаларды epTin, сардардык e3i де жер шолуга шыккан. Ж а з ортасы ауды дейтж емес, 134

айнала-тенОрек ani де кездщ жауын алады. Аслан да, жер де жап-жасыл. Бурын мм бшген, бул ен>Р - «Барлык» десе Барлык екен гой! Ата казак осынау елкелерд! «Баркытбел», •Барлык», «Майлы» дел, аттарын калай дэл тауып койган?! Кейжп жуз жылдыкта ойраттар басып жатты демесек, Алаш улынык кут конган ecKi мекеж гой муньщ 6api де... Кабанбай 6ipiHeH 6ipi еткен жер шурайын кызыктап, Тастыньщ басына, Саркырама, Байбагыс жайлауларына дейж барып кайтты. Б и т тургыга шыгып Караганда, Тастыньщ карагайлы каптал- дары кара баркынданып, сонадайдан кез тартады. Ал, Байба­ гыс пен Саркыраманьщ кек орай шалгынына ат cypiHin, ит кемшгендей... Банжырдьщ айтуынша, Байбагыс жайлауы Батыр контай- жы тусындагы хошауыттьщ ханы - Байбагыстьщ атына койыл- са керек. Беринге дейж бул eHipfli сол ханньщ урпагы жайлап келген... Кутпеген жерден булар тагы 6ip KepiHicTiK услнен шьщты. Барлыктьщ осы тустагы б и т тургыларыньщ 6ipiHeH Алакел кержед1 екен! Кек тен1з бжктен Караганда сагымга оранып, TinTi айдынданып шалынады. Алые 6ip киырга келп калдьщ па деп жургенде, айналып ке л т е з ауылдарынын, услнен шыкканда, бастыгы Кабанбай болып, журпниллер катты дуылдасып, б1разга дейж Алакелд1 тамашалап карап турды. TepeKTi езеж Барлык стемдерж ортасынан как жарып aFa- ды екен. Соньщ кунгей жак 6eTi - -Кара Барлык» аталатын ала- са адырлар. Цыста кар жатпайтын, тупн тартсан майы шыккан осы кунгейге ойраттар узакж ы л бойы мал кыстатып келген. Не кыласьщ, осылардьщ кай-кайсысы да мал сумесж емген елге таптырмайтын-ак жерлер! Ал Кокырабадан шыгыска карай Майлыньщ кек жоны басталады. Кальщ мал канша жайылса да сонысы 6ip басылмайтын, тунде тастаган курыгыкды танертец шеп басып калатын, бетегес! ки1здей уйыскан кутты коныстьщ 6ipi осы. BipaK сол жерлерд1н 6api каз1р кулазып бос жатыр. Жайлауына ел конып, койнауына мал толмаса, жер екеш жер де желмарейд! екен гой. Айналаны 6ip neci3fliK, Me^ipey тыныштык жайлап алган. Осыдан 6ip-eKi-aK жыл бурьж бул жерлерд! кальщ ойрат коные етпегендей, мьщгырган малы еркж жайылып жатпагандай... Мал демекш1, кейде киын шат- кал, кальщ жыные арасында neci3 жайылып журген кой-ешю, кеп кугын Kepin жабайыланган жылкы уй1рлер1 ушырасып калады. Сол желм жер, neci3 малды кергенде. KeniniH одан арман кулазиды. 135

Келеа 6ip кундер1 Кабанбай Барлыктын терюней капталы - Карабураньщ басына д е й т барып кайтты. Осы тустан Цулыс- тай аталатын кек елке алаканга салгандай TinTi айцын Kepi- Hefli екен. Шыгыстан батыска карай созылатын узындыгы eKi жуз шакырым, келденец1 жуз елу шакырымдай казан шуккыр алып ойпаттын apFbi капталында Баркытбел 6niKTepi кылак бередс Ал жуйрж басын Сауыр-Сайхан мен Оркашардан алып, Алакелге куятын Емш езен1 осы Кулыстай жазыгын ортасынан какж ары п агатын кержедЕ - Бул елкенщ Цулыстай деген аты да Емш бойындагы ну камыска байланысты койылган. «Кулыстай» - б1здщ монгол тшшде «камысты» дегенд1 б1лд!ред1, - дед1 Банжыр, кез жет- кен жерге дейжп epic-коныстарды сер1ктерже атап-атап, керсетт турып. Кабанбай бет алдындагы Кулыстай жазыгы мен 6ip киыр- дан булдырап кылац берген Баркытбел сшемдерже кезжщ нуры талганша узак карап турды да, аттын басын Kepi бурды. Кецшд1 неше алуан ой кернейдЕ «Ал енд1 кытай acnepi бул елкеж тып-типыл е тт, ойраттан 6ip тазартуын тазартты. Сон- да кацырап бос калган жерд1 не ютемек? - деген сурак жалт erri оныц санасында. - И е а з калган малды асыгыс жинап, кора-корасымен ium epire айдап экеткен кер1нед1. Б1рак жерд1 нате рт экете алмас. Сонау кун тубжен адам экелт, бул eHipfli мал мен баска толтырганша к1м бар, KiM жок- Амандык болса, ата журттын HriniriH 63iMi3 карелн шыгармыз!» Булар 6ip апта шамасында Конырабага кайтып оралган. Майлыньщ салкын жонында мундагы мал да, адам да ес жинап, кунап калыпты. Биебайлаулы, кымызсапырулы. Шаруа бабын жаксы бшелн Шагалак кунара 6ip сем1з байталды жы- гып алатын кержедЕ HeciH айтасын, казан да - май, шем1ш те - май. Жылкы елнен жалыксак. сай-сайда, бута-бурген арасында шашылып журген калмактын иеЫз койынан устап экел де сойып жей бер. Кой гана емес, жылкышылар элдеб1р шаткалдан кырык-елу жылкы да тауып экелттЕ Кабанбай Tyci бетен малды сырттай карап шыкты да: - -Ер азыгы мен 6epi азыгы жолда* деген. Сендердщ ризыктарына кезжкен шыгар. Осы жылкыны ездерщ YpiM- жше барган сок, базарга етю зт, керек-жарак алындар! - дед1 ж1пттерд1 разы кылып. Арада eKi-уш кун аткенде, Буратола жакка кеткен Касабай тобы да кайтып оралды. Булар жол-женекей Караганды-

Кожекеж басып, Ж ыргалак езенж щ Кызылтузга куятын сагасына д е й т барып кайтыпты. Ол жакта да ойрандалган ел, ертенген ауылдардык устжен шыккан. Упангайыр елкеде He6ip шурайлы коныстар какырап бос жаткан кержедЕ Булар- дьщ айтып келген 6ip жакалыгы, Буратола тауларыньщ кез- ден таса, киын шаткалдарында тыгылып калган ойраттар бар екен. Булар жыныс тогай арасында жасырынып отырган сон- дай 6ip куреннщ устжен Tycirni. Соган Караганда, кытай - ujepi- пнен Kafa-6epic, тау-тасты паналаган боскын-кашкындар бул елкенщ эр жер'жде болса керек... Мундай алые жортуылдан Касабай батыр КУР кайтушы ма ед1?! Бул wirirrep де кездерже тускен иен малдан 6ip yftip жылкы айдай келттк Осыдан кейж базаршылар кеп бегелген жок. Ертекжде жылкы костарынын бас-аягын жинап, жуктерж артып, жолга шыкты. Коиырабаньщ кунгей бетжде Терекпге куятын тагы 6ip езен - Узынбулак аталады. Ж ургж ш тер енд1 сол Узынбу- лакты ерлеп, Майлыныц шыгыс капталына карай бет алды. Сол мацнан солтустж пен октуетж аймактарды 6ip-6ipiH e коса- тын керуен жол етедс Одан ары сол жолдык жулгеамен, Уты жэне Уланбулак бекеттерж басып, Ерентауга карай тже тартып кетуге болады. Жургжштер энегуннен 6epi шуйпнде жайылып, кебекст калган ат-келж пен айдаудагы малдын, iuim тарткызып, ток жарау куйге келт1ру уш'ж, Утыга дейж жыла конактап, баяу жылжып келд1 де, ары карай б1ркелж суыт жургске кештК EHfliri беталыстары - Жокгар ойпаты аталатьж тактайдай кертген кек жазык. Салт атпен катты журген Kicire уш ку н ш тж жол. Ал айдаган малы бар кеш-керуен бул аралыкгы 6ip аптада басып етерм1з деп мелшерледг Булар енд1 ею ортадагы сэл борбас- тау боп келетж кумдауыт, шелейт аймактан тез1рек е тт, оныц есесже Ерентау бектержде б1раз кун еркж тыныстауга бел байлаган. Жолаушылар Утыдан шыккан сок арада уш кун е тт, тертжил конакта Жыргалак езенжщ жогаргы агысына жегп. Осы ара- дан Ерентаудык б и т cenripnepi де мунартып керше бастаган. Жыргалак бойынык шыбын-ш)ркей'| катты, ауасы капырыктау болганымен, жагасы дуккел1, оты-суы мол жер. Базаршылар осы арада 6ipep кун еру болды. Бесж ауып калган кез едК Кенет булар дамылдап жаткан еткелдщ аузына 6ip топ кытай uiepiKrepi cay ете тусп. Жол бойы секем алар Tipi пенде кезжпеген сок, ж ургж ш тер алга 137

шолгыншы Wi6epyfli, не кузет коюды естен шыгарып, тым жайбаракат жатыр едг Кальщ копаныц арасынан элплердщ капай шыга келгенж ацгармай да калыпты. Карсы алдында жайрап жаткан кальщ кеш пен карулы адамдарды шержтер де кутпесе керек, дереу мылтыктарын октап, карбаласып калды. Тек жолаушылардык бейб1т калпын керген сок гана журектер1 орнына тускендей. Салт аттысы, кос докгалакты дашай арбага MiHreHi, туйе жетектегеж бар, жиыны елу-алпыстай адам. Cipe, топ бастаган Tepenepi болса керек, сэлден сок екнуш салтатты элплерден 6eniHin, 6epi таман аякдады. Бул кезде казак жагы да каруларын сайлап, ек шетю костык макында аналардьщ акысын акдып турган-ды. Элплер аркан бойындай таяп келт, алдындагы бастыгы элдеб1р шаккыл- даган, жагымсыз унмен ез нлшде б1рдекелер айтты. Онысын булар тусже коймаган сок, арттагы ттмаш ы н шакырган. Ол жака гы сезд1 калмакшага аударды. - «Сендер KiMciKflep? Кайда бара жаткан адамсыкдар?» деп сурайды, - дед1 Банжыр оньщ сезж казакшалап. Сонан сок: - Ei3 К азак ордасынан келе жаткан сауда керуежм1з. Ур1мж1ге мал айдап бара жатырмыз, - деген Кабанбайдык жауабын аналарга жетшзд1. Осыдан кейж-ак ем арада алма- кезектшдесубасталып кеткен. - Руксат кагаздарык бар ма? - Эрине... Кабанбайдык калтасында: -Казактан 6ipiHmi болып, YpiM- ж1 базарьж а мал айдап барады. Еш жерде тоскауыл-бегет болмасын» деп анада кытай enmiciHiK e3i 6epin кеткен Mepni кагаз бар болатын. Соны Kepcerri. К азак ордасымен арада- Fbi биылгы сауда-саттык жайынан аналар да хабардар болса керек. Осыдан кейж-ак кауырсын калпакты эскербасыньщ кабагындагы ток «i6in, жылы шырай 6шд1ре бастады. Аттан Tycin, костык келеккесже кел1п отырды. Keneci 6ip сэтте дурд1к epHi жайыла Tycin: - Казактар жаксы... Ызд1к жакын керш1м1з! - дегенге дей1н к е л т калып едь 03i шелден каталап, елердей каксып келген екен. Нбпттер усынган салкын кымызды ашырканбай басына 6ip-aK кетерд1. Айтуына Караганда, булар да жол ж у р т бара жаткан кержедг Осыдан кунш1л1к жерде, тогыз жолдык торабында монголша «Харсун» деген шагын бекет бар-ды. Сол Харсунньщ бурынгы 138

атын жойып, цытайлар «Шиху» аталатын жаца 6eKiHic салуга Kipicimi. Мундай бекшю-калалар будан кейш Ж онгариянын эр жершде салынбак. Мыналар сол Шихудан шыгып, енд1 Шэуе- шек жакка бара жаткан 6errepi екен. - Жолда уры-кары кезткен жок па? Каракшылардын тукымын канша куртканымызбен, олар эл1 де болса ке зд ест калады, - дед1 жаца гы шерш Кабанбайга карап. - Жок. Ондай е ш тм ушыраспады. Bi3 Барлыктан шыккалы жолда кезжкен Tipi пенде ездерщ... Зскербасы жан-жакка мойын соза карап, 6ip кезде езен бойында уйездеп турган калыц жылкыга K03i TycTi: - Аттарымыз нарау. Келж жетюпейди.. 5 i3re он шакты ат 6epceni3 кайтед1? - дед! элденеге куанган тур байкатып. ■ Мына енекФ урайын бойын уйрете келе аранын ашып, шынымен-ак, б!рдеме дэмелп отыр ма?» дел Кабанбай шам- данып калган. - Боска емес, арине... Сатып аламыз! - дед1 анау, батырдыц е хи де н езгерюп сезе койып. - Базарда аттын багасы - алты мыскал кумю. Ал 6i3 ceri3 мыскалдан телейж! Бул айтып турганы а з ба, кеп пе, арзан ба, кымбат па, оны да 61лin турган ешюм жок- - Сонда сенщ ceri3 мыскальща не алуга болады ? - дед! Шынкожа батыр мына жактан сезге араласып. - Се п з мыскалга м а ? - Анау ойланып калды. 1штей 6ipfle- KeHi есептеп шыкты да: - се пз мыскал кумюке: сексен кез мата, не кырык кез торгын, не болмаса алты такта шай алуга болады - дед! ceHiMfli турде. Кабанбай мыналармен сауда жасарын, не жасамасын б т - мей ойланып калган. - Жалпы оньщ айтып турганы жобага келед1, - дед1 Кытай акшасымен бурыннан таныстыгы бар Банжыр. - Жол-женекей тиын-тебен кажет болып кала ма, сураган жылкысын 6epceni3 де болады. - Жарайды, жол айрыгында жолыктьщ гой, айтканыц болсын! - дед1 Кабанбай, кандауырдай кадалган мына шерж- тен тез1рек кутылгысы келт. Сонан сок жкггтерге бурылды да: - Мыналарга ipmi-уагы аралас он жылкы устап бер1ндер! - деп буйырды. Эскербасы да калет кылган жок. Дереу канжыгасында журген жол капшыгын шешл де, сексен мыскал KyMicTi сауды- 139

ратып санап бердь К азак акшаньщ ж енж бшмесе, шер1кгер мал жагына ш оркак efli. Wirirrep олардык в з калауы бойынша, eTi ояз, колга туратын жуастауынан он жылкы устап 6epfli... Ертенжде так эта кеш-керуен де орнынан козгалып кет- кен. Булар он кол жакта калып бара жаткан Харсун бекет'г- не бурылган жок. Мынадай кеп малмен шер1ктердщ кезже тусе 6eprici келмедк Жырталанды ке с т вткен сок, Кызыл взенд1 бетке алып, Ерентау бектержен 6ip-aK шыкты. Ендю беталыстары 6ip ынгай - куре жолдан онша узап кетпей, кун шыгыска карай тау бектерлеп тарта берсе болтаны. Булар енд1 асыккан жок- Жол-женекей Кызыл езен мен М а нас бойында, одан Куттыби жайлауында б1рнеше кун еру болды. Осылайша жыла конып отырып, кыркуйекпн бас кез'жде межел1жерге де жетш калып едь XII Ур1мж1 каласы Ерентаудык шытыска карай еркештене созылып, аласарып барып, Ботда тауына лрелетж кек жайыл- ма койнауларыньщ 6ipiHe жайтасыпты. Кала дейтж бэлендей улкен де кала емес, езен актарын бойлай жыпырлата салтан бекет уйлер. Жоктария мен Кашкарияны жалтастыратын, шытысында Алтай, Шонжы, Баркелге дейж баратын куре жолдар осы тустан етедь Тотыз жолдык торабы болтандыктан, керуен сарайлары мен дукен-жаймалары мол кержедь Кез1нде ойрат ордасынык ipi сауда орталыты саналтан бул калата Манш ьщ acKepi к е л т орнатанына биыл He6api ушжш1 жыл. К азак ордасынан мал айдап келген базаршылар б1рден калата шрген жок. Ур1мжж1к тустж жагына таман оратытып барып, мол сулы, кекорай шалтынды Уланбай булаты деген жерге костарьж TiKTi. Каланы н ipreciHfleri тау койнауында бие байлатып, жерош ак каздырып, кашан елге кайтканша осында бола туруды уйтартан. Bipep кун тынытып алтан сок, Кабанбай бастатан 6ipa3 адам атка конып, базардаты мэн-жайды 6min кайту ушж калата карай бет алды. Ею ар а онша кашык емес, биен1к 6ip сауымын- дай мезетге Ур1мж'жщ шетже де miHreH. Кала кешелер1 кап- таган халык. Жук тарткан туйел'| керуендер, атка, eri3re жеккен терт донталакты, кос докталакты даш'ай арбалар жол бермей кайшыласады. Epcini-карсылы шубырган жаяу-жалпысы одан

да кап. К1мдер жок дейсщ муньщ imiHfle?! Ж ырык етек монгол да, айдары шубалган шурилт те, ала тациялы уйгыр да каптап жур. Соган Караганда, сауданын, айналасындагы журт улт пен улыска белжбейтж болса керек. Далада кыркыскан шурилт пен ойрат калада 6ip-6ipiMeH шушркелесш, акша санасып тур... Бул манда тек казактан eumiM кержбейдл Cipe, кейж п заманда Ур1мж1 топырагын басып турган алиашны казан - осылардьщ e3flepi сиякты. Кешедеп журттын 6api кшм ynrici, ер-турма­ ны бул TeHipeKTeri ешшмге уксамайтын 6ip топ салтаттыга таныркай карасады. Булар кала кешелерж 6ipa3 аралап керд1 де, элден уакытта келген жумыстары еЫне Tycin, осындагы кытай улыгын i3flecTipe бастаган. Ур1мж1базарыньщ устжен карайтын Манш ын улыгын тауып алу онша киьжга тускен жок. Осындагы керуен сарайлардьщ 6ipiHe орныккан сауда орталыгын екж щ 6ipi-an бжетж боп шыкты. Б азар бастыгы - эскери шен'| бар, орта жастагы Мэнжу Tepeci басында какпадан сау ете калган салт атгыларга уд'|- рейе карап сал турды да, мэн-жайды угыскан сон, ку р аку ш ь т алдарынан шыкты. Конактарды e3i отыратын кен белмеге Kipri3in, устел басына ыстык шай, Tarri тагамдарын койып, бэйек болып жур. - Б1зге Куяжадагы жанжун1: “Биыл Ур1мж1ге сауда жасау- Fa К азак ордасынан кеп адамдар барады. Царсы алуга дайын болындар!» деп буйрык Tycipreni кашан... Кеп кутт1рдщ!здер гой? - дед1ол, орсак т1стерж керсете ырсындай култ. - Б1з - алгашкы i3 салушылармыз. Баскалар осы б1зге карап отыр... Егер 6i3fliH саудамыз сэтп болса, езгелер де агы- ла бастайды, - дед1 Кабанбай эдеж салмак сала сейлеп... - Болады, 6api де жаксы болады! - дед1 М анш ы н Tepeci. - Бул жолы базарга канша жылкы э ке л дН зде р? - Жиыны жет'| жузден кем болмас... - О-о, TinTi жаксы! Фздерге арналган бул-шай, асыл буйымдардьщ 6epi коймада e3ip тур. Баска саудагерлердж алдауына Tycin калмай, керек-жарактын 6apiH ез1м!зден алы- ныздар! Кы зы к болганда, улыктын тшмаштарынын 6ipi Кабанбайды жаксы танитын болып шыкты. Былтыр елшшермен 6ipre Абы- лай ордасына барганда, сонан сон генерал Ж ау Хойдын жорык 1Жацнкун — цыгайша генерал-губернатор.

шатырында муны б1рнеше рет KepinTi. Сол ллмаш бастыгымен балдырласып, элдене жайында сейлест алды да, Кабанбайга карал: - Бул Kicire жана ci3 туралы айттым: -Казактын бас ба­ тыры, Абылай ханньщ оц колы... вткен жылы генерал Жау Хойдьщ е з1мен дастаркандас болган дед1м... Дурыс па айтып отырганым? - дед1карсы сурак койып. - Дурыс! Жалпы тутшщ тузу, - дед1 Кабанбай лекгге култ. Осыдан кейш-ак базар бастыгыньщ бас шулгуы TinTi кебешп Kerri. - Bi3 с1здерд1 ренж!тпейм13. Экелген жылкыларыкызды базардагы ец жогары багамен аламыз, - дед1 бипаздай сей- леп. - Айтпакшы. орыс беюжстержде 6ip ат канша турады? - Эр жылы эркалай... - Ендеше, 6i3 орыстардан 6ip жарым, eni еседен кым- бат телейм1з. Айырбаска алатын буйымдарьщыз да жаман болмайды. Тек кана жылкы багатын адамдарымызды эз1рлеп, койманы реттеп алганша, терт-бес кун куте турсакыздар болтаны. - Кутем1з! - дед1 Кабанбай. - Алые жолдан жаца кел1п жатырмыз. Б1раз кун демалып, ес жинап алтан 6i3re де Tepic болмайды. Базаршылар келген шаруаларын ойдатыдай тындырып, сауда орталыгынан кен!лд1 аттанды. Сол 6eTi каланы как жарып, манаты 1здер1мен Kepi кайтып келе жаткан. Кешенщ eKi капталы - жыпырлаган жайма дукендер. Эр бурышта ceMi3 койдьщ ушасын босаталарына inin койтан ашпузыл, шайхана- лар ушырасады. Кыр казатына таксык неше Typni калаш-токаш nicipeTiH наубайханалар мен кант-кэмпит сататын дукендер де кездщ жауын алады. Баятыда калага барган казак: «базарда адам жанынан басканьщ 6api бар» деп кайтушы efli. Мунда да солай екен. Соньщ эркайсысына 6ip кез салып келе жаткан Кабанбай коста калган ж тттер мен кыз-келЫдерге базарлык ала кайтуды ойлап, касындаты Шынкожа батырта бурылды да: - Айтпакшы, осылардьщ акшасын 6ip жумсап кермейм1з бе?! Мэ, мынаган балаларта тэттндэмд1 б1рдеце алындаршы! - деп, анада Жыргалац жагасында кытай luepiri 6epin кеткен KyMicriK уш-терт мыскалын устата салды. Шынкожа дукенге карай бурылганда баскалар сонадай жерге барып Kyrin турды. Дукенил де, наубайшы да уйтырлар 142

екен. Ш ынкожа атустждетурып, саудаласа бастаган. Саудалас- кан жок-ау. колындагы уш мыскал кумю™ саудагерге устатып: - Осыран келгежнше ак калаш. Tani токаш, кант-кэмпит бер1кдер! - деген. - Мынауыц - 6ip eri3fliK куны гой! Барж е аласыц б а ? - деген саудагер сенер-сенбесж бшмей. - Е, барже алмаганда, жартысын тастап кетед1 дейсщ б е ? - деген Шынкожа езжш е ж т л ж керсетт. - Ыдысын бар м а ? - деген саудагер. - Ыдыс жок- б зщ б1рдеце табарсыц. Саудагер жацагы уш мыскал кумгатщ 6ipeyiH езж е кайтарды да, калганына 6ip канар кант-кэмпит, era канар токаш салып 6epfli. Канар-каптары Kici бойындай жойдаусыз улкен екен... Шынкожа неге сонша бегелд1 деп, cepirarepi алацдап турган- ды. Bip кезде онын буларды кол булгап шакырганы байцал- ды. «Буган не болды екен? Элде акшасы жетпей калды ма» деп 6api солай карай аяцдаган. Сейтсе, Ш ынкожа жацагы Kici бойы каптарды калай алып журуд1ц бабын таппай тур екен. Баймурат, Касабайлар аттарынан тусе калып, кант-кэмпитт1 тагы 6ip капка белж, базарлыкты era атца тендеп алуга тура келд1. - 8й, мынаныц барж жацагы ацшага алдыц б а ? - деген Кабанбай тацданып. - Саудаластыц кой! - flefli Шынкожа сэл шалцая Tycin. - Саудагермен сейлесе келе су-тепн арзанга TycipfliM... М1неки, акшаныц жартысын кайтарып 6epfli, - деп цольждагы 6ip тецгел1к KyMiCTi Kepcerri. - Эй, шын айтып келес1ц бе?.. Сен езщ саудага жуй piк болдыц гой, онда? - Е, шын болмай... Мына жерде уш мыскал кумга 6ip епзд'гц куны KepiHefli. Бул кезде кала шетже шыккан жолаушылар мынаны ест1генде кад1мпдей дуылдасып калды: - Не дейднау?! Онда цытайдыц акшасы, шынында да, кушт! болды. LUepirarep алдамапты. - 0 г1з уш мыскал болганда, аттыц куны алты мыскалдан артпайтыны рас екен, - десш, так 6ip базардыц жыртыгын жамаган жандардай ryinflecin келед1. Жол бойы Ш ынкожаныц саудага «жуйр(кт1г1н» э цпм е eTin, куле-куле коска Kenin жеткен. Нес'ж айтасыц, костагы ж 1пт- 143

тер мен жас эйелдер тэгп-дэмд1 базарлыцца царыц болды да калды. Сол кун1 дастарцанга к т е ц ац цалаштар туралып, цант- кэмпит дегенщ аткегпр теплдь Базаршылар Уланбай бойында б1рнеше кун еру болды. БиеЫ байланып, сойысы цамдалган цазац косы цаз1ртой жаса- ган ауылдай мэре-сэре. Оны-муны цажеттерш базарга шауып барып, лезде алып келетш болган. epicieri жылцы мен ат- KeniKTi алма-кезек кузелп, багып-цагудан басца кеп м1ндет! жоц ер-азаматтар да алые жолдан кейш бой жазып, 6ip ceprin цалып efli. Кабанбай кунже 6ip уац атца м ш т, epicieri жылцыны, кейде цала мацын шолып цайтады. Бупн де цасына ез баласы Эл1 мен Шынцожа батырды ертт, ойпагга жатцан Ур1мжМ 6ip айналып шыцты. Каланы айнала цоршаган - тастацты, тацыр тебелер. Сонау туетш шыгыста ацбас шыцдары кунге шагылып, Богда тауы бой созады. Сардар сол б и тке царап турып: -баягы кек 6epmi кек турж заманында, Богда деген атацты хан вппт! fleymi едь Мына тау, дэу де болса, сол ханныц атына цойылган шыгар-ау!-деп ойлады iiuiHeH. Жалпы бул мацайда ежелп турж мен ата цазац eciMflepiH сацтап цалган б и т тау, езен-кел, epic- цоныстар кеп-ац. Анада ездер1 басып еткен Манас, Кызыл езен, Куттыби жайлаулары мен цаз1р кел'т цоетшкен Уланбай булагыныц да 6ip кезде цазац цонысы болганында кумэн жоц. Узац жылдар бул елкеш ойраттар бауырына басып efli, eHfli Кытайдыц цузырына царап цалды. Улыстар кеш т, урпацтар ауысып жатыр. EHfli 6ip жуз жылдан кейш бул жерлерге цандай ат тагыларын 6ip цудайдыц e3i бшеш... Осы ойларын цасындагы жас cepiKTepiHe эцпмелеп, yuieyi цоеца цайтып келе жатцан. Кзланыц тау жац бет'жде ар жерге тоганацтарын Tycipin, шатыр тИ п алган сауда керуендер'| аз емес-Ti. Bipeynepi жаца Kemin келсе, eHfli 6ipeynepi жуктерж артып, цозгалып бара жатады. Булар жол жиепндеп сондай 6ip керуен жатагыныц цасынан жанап ете бергеж сол efli. LLIeTKi шатырдыц келецкеанде царбыз жеп отырган 6ip адам ж урпнш терге кун салып, теЫрейе царады да, 6ip мезетте орнынан атып турды. Сонан соц аягын санап басып, 6epi таман жацындап келдгде, кенет емпецдей жупрдь У с ш д е жагасыз, жадагай шекпеж, ала тациясы бар, бурылдау сацал-муртын децгелете шырпып цойган ж ю т агасы... «Бул KiM болды екен?» дегендей, Кабанбай да аттыц басын ipne берген. Элп адам 144

шылбыр бойы жерге келд1де, «енд1тануымда капы жок» деген Kicime, батылданып: - Асалаумугалайкум, Кабанбай ака! - деп дауысын соза сэлем бердк Онымен де коймай: - Ойпыр-ай, бул жакка калай ке л т калдьщыз? 6 k im бе. элде TyciM J6e ? Егер м е т кудай кара бастырмаса, ci3 - Кабанбай баЬадур е м е саз б е ? - деп асты- уст1не туст, э к е т т барады. - Иэ, болсак болармыз, - дед1 Кабанбай да оны к бас- аягына бажайлай кез салып. «Мэссаган, Ерентаудьщ 6ip куысында журген мына саудагер меж кайдан таниды? - деп ойлады irniHeH. - Элде Ташкент ж ак­ та nepfli ме екен? Эйткенмен, 63i 6ip керген адамы сиякты...» - Танымадьщыз б а ? - дед1 саудагер мэз-мейрам болып. - Е с И зд е ме, осыдан аттай он жыл бурын Ыздщ ауылда болып ед1м гой. Онда с'1здщ ел АкшэулшЖ бауырында, Мынбулакта отырган... Касымызда ем орыс бар, о й ра телш ю Ошыржаппен 6ipre бармап па ед1м ? вткен кундер елей Кабанбайдыц санасында енд| гана сам­ са п тура калды. - Иэ, иэ, сен сол ма едщ?! - дед1 батыр санын согып. - Кап, этгегене-ай, естен шыгып KeTinTi-ayl Айтпакшы, сен маган сол жолы Эм'|рсана тэйжж1к хатын экел1п бергенсщ... - МЫе, енд1 есщ!зге тусгИ Мен - солмын гой... Дэу1т сау- дагерм1н... С1здщ ауылда б1рнеше кун аялдаганбыз. Ci3 ханымьщыз бен екеу'щ1з б 1збен б1раз сауда жасагансыз. - Иэ, енд1 eciMe Tycri... Сен айтып отырган сол ханым да осында. Bi3 мынаУр1мж1 базары на мал айдап келгенб1з. Сонау 6ip тескейдеп калык кос - 6i3fliKi! - дед! Кабанбай да есж танысын жолыктырганга агынан жарыла куанып. - TinTi керш1 екенб1з гой. Канша болды келгендерщ1зге? - Терт-бес куннщ айналасы... - Жылкыны етк1здщ1здер м е? - Жок. Алла буйырса, алдагы сэрсенбжщ сэтше каратып отырмыз. - Ой, Кабанбай ака! С 1эд|де керетЫ кун болады екен! - деп Дэуп-басын шайкай бередс - Караймын, 6ipTon казактар келе жатыр. Алдында баИадур акамнык e3i... Дэуо коярда-коймай шатырына алып барды. Улкен кекала карбыздьщ 6ipiH сойып, конактарын сусындатты. Карбызы т!л уй1рет!ндей тэтп екен. 145

- Эрине, сардарды гой б!рден шырамытгьщ. Сен езщ меж таныдьщ б а ? - дед1 Шынцожа уй м есте куле Tin катып. flayiT оньщ ж у зте 6ip-eKi рет карап алды да: - Жок. Ес1мде цалмапты. Бэлжм, сол сапарда керген шыгармын, - дед1 шынын айтып. - Кергенде, сен баскалардан бурын мен1 кергенсщ? - дед1 Шынкожа каркылдай култ. - Сендер Ур1жардан 6epi шыккан- да, жолдарынды ю с ы п жатып, Ошыржап бастаткан калмактар- ды тырыстырып байлап алган мен емес пе ед1м ? - Иэ, иэ, eciMe енд1 тусл... Оган Ошыржап ашуланып, кеп­ ке д е й т буртиып сейлеспей койган, - дед1 flayiT те масайрай култ. - Онда сен жастау ж И т едщ, K33ip нагыз баИадурге айналыпсыи. Булар эрнен! еске алып, тагы 6ipa3 энпмелескен сок, цонактар журелн ьщгай танытты. flayiT: «Ханымга ала барыц- дар» деп, Эл1н1н коржынына eKi улкен карбыз салып 6epfli. - Ауыл арасы жацын екен. Б1здщ коска кел. Кашан елге кайтканша кездест, араласып турайык! - р.ец\\ Кабанбай а тт а нарда. - Барамын, баИадур ака. Куда каласа, л п л ертек-ак барып калармын. 03iKi3re окаша айтатын 6ip ce3iM бар, - дед1 flayiT коштасып турып... Айтканындай-ак. келеа KyHi туе м езгш тде уйгыр cayflarepi казак косын дал тауып келдк Жол сапарына арналган терт канатты жолым уйде Кабанбай, Майсара, Шагалак, Шынкожа бастаткан 6ipa3 адам TycTiK ас iujin отырган-ды. Бурыннан Кулактаныпотырганжуртсаудагерд1 б1рдентанып, шуркырасып калды. Ол дауысын соза сэлем 6epin, iume жрген сэтте-ак: - Экем-ау, мынау - flayiT пе баягы? «OnicnereH Kepicefli» деген рас екен-ау! - деп жатыр Майсара да. Кермегендер кол алысып, терден орын усынды. - -Адамньщ басы - Алланьщ добы» дейд1. ханым. Адам баласы ез ризыгы кай жерге шашылса, сонда журед1екен гой, - дед1 flayiT терге келin жайгаскан сок- - Кердщ'з бе, заман калай-калай e3repefli? Bip кезде жер-жаЬанды 6i3, саудагер- лер гана шарлайтын сиякты едт. Енд1, MiHe, дуниенщ 6ip шелне азд ер де керуен тартып келin калыпсыздар. - Оньщ рас, кайным. Баркытбелдщ бауырында бет керю- кен адаммен он жылдан кейж Ерёнтаудык етепнде кайта жуздесем1з деп KiM ойлаган?! - деп Майсара конагына кы- 146

мыз усынып, табактагы тоцазыган ет пен казы-картаны солай карай жакындатып койды. - Дэм ала отыр, айналайын! Мактап журед1екенсщ, TYCKi астын услне жаксы келдщ. flayiT шелдеп келген сиякты, аузына нэр салмас бурын кымызтолы шараны басына 6ip-aK кетердК - Ой, жалган дуние-ай! Аста-тек казак дастарканынан дэм татпагалы кай заман!.. Шел1м енд1 канды гой! - дед1 бурк ете калган макдай терж мата белбеужщ 6ip ушымен сурлп жатып. flayiT алдындагы астан да тартынбай алып, эчп м е ж ц де KepiriH кыздырып отыр. Сез лэмже Караганда, Жоцгариядагы жаугериллжке байланысты, соцгы жылдары саудамен казак даласына бара алмапты. Сонан сок Кашкарга 6ip табан жакын Цокан, 8нд!жан калалары мен 6epri кыргыз ауылдарын кана- гаттуткан. Енд1, мже, саудага кайта жол ашылды. К азак даласы­ на бурынгыдай керуен тартып баруга болар efli. BipaK казактар будан былай базарга малый ездер1 э к е л т етшзелн болса, ол жакта да саудагердщ epici тарылатын шыгар... - Неге? Алые базарга мал апарып сатуга ею нщ 6ipiHiH колы жете бере ме. Саудага сусап, керек-жаракка зэру болып отыргандар ani де аз емес, - дед1 Кабанбай оньщ сезж бел т. flayiT саудагер Маншыц хандыгыньщ iiimi-сырткы жагдайы- на, дэл каз1р казактар ушж арнайы базар ашып отырган себебже де жаксы канык екен. EHfliri 6ip алуан э цпм е сол жайында ep6ifli. - 03ini3 де акгарган шыгарсыз, Маншьщ хандыгы куатты, бай ел болганымен, жайбасар шабандыгы да 6ip басына же- Tin жатыр, - дед'| ол куле Tin катып. - Булардыч батыс елке- лерге колы жаца желп отыр. Енд1 сол боска еткен жылдардын ececiH тез кайтаргысы келедг Басты максат - бурын Ресей ыкпалында болып келген К азак ордасын ез жагына тарту. Сау- да-саттык пен барыс-келюл ж и те л и отырганы да сондыктан. He6api 6ip жылдык imiHfle Ур1мж1де базар ашу окайга тускен жок. BipaK булар 6ip Kipicce, алган белнен кайтпайтын халык кой. Базарды дер кезжде ашып улпрдЕ.. - Ол жагы 6i3re де жаман болып отырган жок. 0piciMi3 кецей т калды, - дед! Кабанбай. - Эрине, бул карым-катынастан К азак ордасы утылмайды. Кайта, Еженханньщ e3i е нк е йт турганда, пурсаттан пайдала- нып калу керек, - flefli flayiT ез ойын api карай жалгап. - Екжцл- ден, бул сауда булардьщ ездерже де ти!мдг Манш ыц хандыгы

дал Ka3ip ат-келтке, acipece, жылкыга зэру болып отыр. Жаца- дан басып алган улангайыр елкеж эске раз устап туру мумкж емес. Ал эскерге жарамды келж, азык-тулж керек. Сонымен 6ipre булар шекара аймактарга бекжю-камалдар салып, епнилл1кп де мыктап колга ала бастады. Ол жумыстар да ат- келж аз аткарылмайды. Алайда Даун саудагердщ айткалы келген непзп шаруасы бул емес-Ti. Ол жагын кешжрек, уйде колбасымен екеу'1оцаша калган кезде 6ip-aK козгады. - Тышкандар дуниедеп ен улкен, ен жырткыш ан мысык деп ойлайды екен, - дед! ол мулде ты к эцпме бастап. - Сол сиякты б1здщ уйгырга да жоцгар калмактарынан мыкты ел жокгай болып кержетж. Олар, шынында да, жауьжгер болды. Ойраттар саны аз, отырыкшы уйгыр тупл, ездерж уш орайтын казакты да кан каксатпады ма. Уйгыр эулел жуз жылга жуык ойратка бодан болып, ауыр алым-салык телеп, юрштарлык куй кеилт. Кашкарияньщ эр каласында билж курган ойрат 8MipujmepiHiH ак дегеж - алгыс, кара дегеж - каргыс болды. BipaK булар да а з халык кой, елдщ iumi TipniriH ерюн nrepin кете алмаган... Кейж жокгардык е з басына кун туды. Ел iiuiH ала ауыздык, булгак жайлады. С1здер карсы аттаныска шыктыныз- дар. Осыны пайдаланып, б!зд!н, уйгыр да бас кетерген. Алды- мен Жаркент пен Хотанда басталган кетертю л кейж Кашкар мен Аксу калалары костады. Акыры булгакты басуга шамасы да, муршасы да жетпей, ойрат aMipmmepi ез жендерж тагтты... С е й ш , «ата жауымыз ойраттан кутылдык, енд1 азат-еркж ел болармыз» деп такиямызды аспанга атып, мэре-сэре болдык. BipaK, Keperi не. халыктын бак-талайы жанбаган сонболмайды екен. Сейтсек, 6i3 бер жагындагы мысыкты гана Kepin ж уртш з гой. Ар жагында турган айдаЬарды байкамаппыз. Дэул осыны айтып, ой аркауын шумактагандай аз-кем бегелди Экпмеге уйыган Кабанбай шакшасын шыгарып, на- сыбай атты. “Ал 6i3 Жоцгардын жулыны киылып кетпесж деп, канша эуреге тустж!» дед1сардар ш не н . - Енд1, мже, сол жонгарга жылап керюетждей куйге Tycin отырмыз, - дед! flayiT сезж сабактап. - Ka3ip б у к т Кашка- рияны кытай ujepiKTepi онды-солды шандатып жур. Ойратты ойрандап, енд1 кайтып бас кетерместей жермен- жексен e n i де, биыл кектемде терт тумен колмен оцтустжке ошарылды. Карсы шапкандарды канга б е кп рт, бугып калгандарга бугау