Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

тастап. тагы eKi топ жарылды. Bip Tayipi, a3ipme ортаны оймай шетке т у с т жатыр. Байты жоцтар жорытына цатысцан, кытай- мен каржаскан, сэры Ticri, сака сарбаздар болмаса, кейжп жастардьщ мундай тажалды Kepin туртаны осы. Бул жатдай аламан арасында эжептэу1р урей тудырып, колбасы батыр- ларды да абыржытып тастады. - Апыр-ай, Ерденбек КУДЫН 6ip еж ш н д е жур екен-ау! Бул итте топ атар зенб!рек бар деп жм ойлатан?! - дед1 Абылай барматын тютеп. Енд1 кулп турудьщ орны жок. Э б тф е ж з султан колындаты жасыл туды окды-солды сермеп, шабуылта 6enri бердь Сол- ак муц екен. манадан тыкыршып арец туртан кальщ кол алта карай лап койды. Кара жер кыртысымен 6ipre козталтандай, адыр-кырканы айтай-суренге толтыра, асудан льщси те п л т, ыра-темен куйтытып барады. - Абылай-Абылай! - Акжол! Каптатай! - Бэйд1бек! Карасай! - Кабанбай-Кабанбай! - деген кУДфетл ураннан жер шайкалып, кулак тунтандай. Он бес мьщ кол мына белнде жолында тау турса да таптап етердей. Тула бойын кект1 ашумен коса. элдеб1р езекл ертер екж- im жайлап алтан Абылай сол кальщ н етрм е н 6ipre келп бара жатты. Сансыз сарбазды жарылтан топка, боратан окка бай- лап 6epin, e3i тебе басында карап турута дал шыдаматан. Алдын ала эз1рлеген эдю-айла жузеге аспады. Елемей кел- ген Ерденбек бул ойлатаннан элдекайда мэттакым, айлакер болып шыкты. Ол e3i такка отыртан он-он бес жылда саудамен байып кана коймай, эскерж осы заанты ек ж аца карулармен жабдыкгай 6epinTi той... Абылай ойламатан жерден урыс лзпн ж ен айрылып калтанын енд1 сездг Мына асау агыс, кара таскын енд1 бутан ырьщ берер емес. Тек Ty6i кайыр болсын деп Tine. Сонда бул кай жерден кате ж1берд1? Эз1рлж барысьжда мулт кеткен жер1 кайсы? Асуда тоскауыл барын сезд1рмейт1н тэты кандай амал бар efli? Цанша ойланса да жауап таппады. Ойткеж урыс тагдырын Абылайдьщ ацталдыты, не болмаса Ерденбектщ KepereHfliri емес, эз1рше казак баласыньщ колы- на туспеген, туйенщ кезждей тана асыл шыны шешкенж ол каз1р б!лген жок едь Ж ака тана жап-жакын жерде самаладай самсап KepiH- ген Кокан me6i жетюзсешИ Кальщ кол л згж ушымен эл1 299

шауып келедк Айнала кою шац. Каптаган кальщ дурмектщ сулбасы гана шалынады. Абылайдьщ eHfliri 6ip Kayni - зтзал а зенб1ректер ортаны ойып тусе ме деп коркып едь Шугар, олай болмады. Зецб1ректщ де октауы мен кездеу1тым тез болмаса керек. Аткан топтары шапкан аттьщ каркынына те се алмай, енд1 арт жакта жарылып жатыр. Абылай астындары арда куреннщ колтыгы жазылып, 6ip мезетте суырылып ал га шыкканын ацдады. Касындагы телек- riT-уландардын Ke6i те с е алмай далада калыпты. Цокандык- тардьщ Lue6i енд1‘ алые емес, узаса жарты шакырымдай... Тек, 6ip гажабы, туземдеп жау жасагы катарын бузбай, кимьтсыз катып калган. Мундайда атты аскер деген карсы шауып, екшн алса керек efli. Булар неге cipecin тур? Сол сурактык байыбы- на барам дегенше, Абылай тагы 6ip кутпеген KepiHicKe тап бол- ды. Ж ацагы алгы шепте Ti3min турган атты аскер катары - жай алдамшы перде екен. К азак колы ок жетер жерге келгенде, элплер шаршаулы шымылдыкты 6ipey колмен ысыргандай ею жакка тез жарылып, артка карай жалт 6epfli де, корганые карудык езгеше турже жол ашты. Мундай сумдыкты гам керген?! Енд! 6ip караса, алдарын- да галек арба тур. Терт докгалакгысы, кос докгалактысы бар, KafliMri арбиган арбалар... Дэртелер1 мен жетек агаштарын кекке карата найзадай шаншылтып, жуздеген арбаны Ti3in тастапты. Кун нурына шагылган алдаспандары кек жузжде калыктап, таекын селдей агындап келе жаткан казак acKepiHiK алды арбага Tipenfli де, жартаска согылган толкындай токыр- ап турып калды. Ол а з болгандай, эр арбаньщ далдасынан тутш будактап, тарс-турыс мылтык атылды. BipeH-саран емес, ужымдаса дуркшдеп атылган жуздеген мылтык ондыра ма, эне-мше дегенше казакж асагынык алдынгы лепн баудай lycip- fli. Ат уетшен еюре кулаган сарбаз, шьщгыра кюшеген жылкы даусы... Не icrey керек? Аттьщ басын Kepi бурып, тура кашу салтта жок- Абылайды тер жауып Kerri. Осынау тамыздьщ аптабын- да суйектен шыккан суьщ тер. «Кайран epnepfli кор eiriM-ay... Алдаспанды андамай таска шаптым-ау!» дед1 езепн ерте- ген еш тш тен жарыла жаздап. 9nri колбасылар кайда жур? Bip мезетте Кекжал Баракка Ke3i тусп. Ол кальщ топтык арасында кек тулпарын кекке шапшытып, аламан эскерге элденен1 айгайлап айтып жур екен. Ж ан дэрмен соньщ касына жакындады. зоо

- Тез арбаны айналып елндер!.. Кос канаттан арттагы атты эскерд1 коршандар! - дед'| Абылай ышцына дауыстап. - 03iM де сол ойдамын, хан нем! Саспаныз, 6api орнына келедП - деп басу айткан Барак аламандарын бастап, туспкке карай ойысты. К азак жаты манатыдай емес, ес жинап калтан-ды. Мак- дайдагы аскерден repi сэл Kemirin жеткен кос канаттагы Олжабай мен Койгелджщ мыкдыктары мундагы жагдайды тез акгарып, кеп шыгынга ушырамай, арбаны eni шеттен айналып етп де, Коканньщ атты эскерже карай лап койды. Абылай ез уландарымен Олжабай кольжа косылтан-ды. Алгашкы урей басылып, кецш1 сэл орныккандай болды. Мына каргыс аткан арбалы тоскауылдан кутылып, ат устжде ерк'ж кылыш айкастыруга 6ip жетсе, казак сарбазьж ы н е ш тм ге есе ж1бермесже ceHiMi кэмш... Осы оймен шетк1 6ip арбанык касынан айналып ете бергеж сол еди кенет таяу макнан мыл- тык атылып, ак бадана сауытгьщ шарайнасын какырата, кеуде тусынан элдеб1р соккынынтигенж ангарды. Басы зе ц т, дуние шыркебелек айналып кеткен. Сол барлык пен жокгык арасын- да астындагы арда куреннжде 6ip кедерпге жолыккандай ома- каса кулап бара жатканын, ал е зж щ ат жалынан аса сыргып барып, жер кауып жыгылганын акдады. Одан артысы каран- Fbi. Санасы сазга баткандай, элденеге шым батып, сщш бара жатгы... Ал, бул кезде майдан даласында урыс кызып жаткан-ды. Арбалар шебж тез айналып еткен казак к°сындары арт жак­ та туртан Коканньщ атты эскерже кырждай шуйтдК Кекжал Барактьщ алдымен emire ти'1скен1 арбаньщ далдасында бутып отыртан мергендер болатын. Соларды тугел турап шыккан сок гана, атты эскерге дурсе коя берген. Бул мезетте Олжабай мен Койгелджщ жасагы да ж етт, жаудьщ кос буй1р'жен кандауыр- ша кадалып efli. Алгашында кокандьщтар да 6epice коймай, 6ipa3 уакытка дей'1н кайтпай урыс салды. Эйтсе де, ат ycri шайкасына келгенде казакэскерж щ басы м- дыгы б1рден кезге тустс Кылыш пен найзаны катар жумсап, т1зе коса лрескенде, Коканньщ куранды колын бет каратпай, б!рден е кс е р т экеткен. Мундай ат айналмайтын коян-колтык урыста лзеден катып талдыратын, каракустан тисе кан кусты- ратын казактык кара шокпары да аз кызмет аткарган жок. Уакыт еткен сайын ала шапандылардьщ катары сиреп, уйрек- 301

бас кокан ер-токымын бауырына алтан туя аттардьщ саны кебейе берд|. Арада биенщ 6ip сауымындай уакыт еткенде, казак сар- базыньщ TeMip TereyipiHiHe шыдамаган кокандыктардьщ таба- ны тайганактап. каша урыс салуга айналды. Шайкас тагдыры ш е ш т т калганын андаган колбасы батырлардык eHfliri i3flereHi - Ерденбектщ e3i ед1. Peri келсе соны колга туармек. Алайда осындай KayinTi куш бурын с е зт, арт жактагы кыркалардык 6ipiHe ертерек шыгып алтан Ерденбекке жету окай болмады. Кокан aMipi колындаты откарудык енд1 6ip белепн ез макына топтастыртан екен. Солар устнуст1не ок жаудырып, тебенщ басына жан жолатар емес. Кокан acKepiHiK курамында а к калпакты кыртыздар да бар екен. Урыста катты карсылык керселп, Ерденбекл жан сала кортап жургендер де - солар... Карсы келген жау жасатын ормандай отап, эскерге жол ашып журген Кекжал Барак кенет сондай 6ip топтык арасынан Балдыбек м а н а т ы танып калды. Осыдан уш жыл бурын Шалкеде жайлауында ез1мен жекпе- жекке шытып, Абылай алдына кекпардай е кгер т апаратын KafliMri Балдыбек... Б арак кек атка камшы басып, дереу солай карай умтылтан. б зж щ 93ipefimiH Балдыбек те байкап калса керек, артка карай жалт бердЕ Сол 6eTi кальщ неп1рдщ арасы- на ciKfli де, кезден тайып болды... Бул кезде Олжабай мен КойгелдЫщ жасаты Кокан колын кос буй1рден кысып. еж канапан орап бара жаткан-ды. Енд1 а з Kiflipce, жаудьщ коршауда калуы да мумк1н ед1. Соны сезген кокандыктар ап ары н ы к басын бурып алып, шытыска карай жекжле женелд'|. Кашкан жаудык желкес1н узуге казак acnepi де дайын тур ед1. Олар да ат басын коя бердт Кек сукП мен жуйрж жебе енд1 ту сы рпан кел1п кадалтан... - Абылайта ок тидк Хан ауыр жаралы! - деген суык хабар майдан даласына, м1не, осы кезде ж е тт efli. Колбасылар Абылайдык урыс аланына келмеген'ж сонда тана пайымда- ган. BipaK, карайлаута мурша жок efli. Калык кол жау эске- piH жебеге жем кылып, Ангрен езенже карай тьщсыра куып бара жапы. Абылай арада канша уакыт еткенж, кортаушы уландар- дьщ е зж каумалай KeTepin, тебе басындаты ту тубже калай жетк1згенж бтге н жок. Bip мезплде eci Kipin, кезж ашса, ез шатырында тесекте жатыр. Кун енкейю калса керек. шатыр imi алакеленке. Teniperi толтан адам. Бас жагында Эбтфей1з,

Уэли султандар, одан темешрек Батык батыр, Байтара мен Жарылгап билер орын алыпты. Хан eciH жинатанда 6api жапырылып услне TycTi. - Енд| ештеке етпес. К езж ашты гой... - Кайта, цудай сацтаган десейил. Оцтык дал шарайнага сотылганын кермейсщ бе?! - Апыр-ай деил, eKi-уш ел'| ауып тигенде ж азым болгандай екен! - 03i мен астындагы атын коса кездеуже Караганда, KiM де болса хан иемд1 танып, эдеж кадап аткан-ау! - дескен сездер алые 6ip жактан шыккандай кулагына талып еелледг Мыналардьщ сез элпетше карап, Абылай е зж щ тым ел1м- uji халде емес екенж, кудай бул жолы 6ip ажалдан какканьж акдады. Былай барлап караса, сарайы тузу, кек«л сергек се- ктди Тек тес суйеп сыздай ауырып, басы зекш айнала береди Сонан сок аккасын кеплрген 6ip шел бар. - Сусын бер1кдершН - дед16ipiHUji ретллге келт. Bipeyflepi карбаласып торсыкган кымыз куйып жаткан-ды. Сол мезет eciK жактан: - Токтакдар туте... Цымызды коя турыцдар! - деген эм!рл1 дауыс ecTinfli. Ел ш ж де «Жалакаш аулие» атанып кеткен, осындай жорык кезжде, кебжше, аскердщ бакауыл тобында журетж атакты диуана бар еди сол екен. Манадан 6epi Абылайды ушыктап, эр турл1 ем-дом жасап, касынан ею ел1 шыкпай журген-дк Ka3ip де куйылган кымызды Kepi кагып, кыш тостагандагы ез дэр ю н усынды. - Bip катер жанап eTri. Енд1 балталаса да елмейсщ! - дед1 ол Абылайга жакындай Tycin. - Мэ, сусын орнына мына flapiHi iui... Кумжемш KOCbmFaH сарбуганьщ ceni гой. Бул сенщ канык- ды ж у р п зт, шошынран журекл орнына Tycipefli. K e w ii кымызга тартып турса да, амал жок, усынган flapiHi 1шуге тура келди Кермек дэм1 бар шеп шырыны сап-салкын екен, тасаякты басына 6ip-aK кетерди Элп держщ 6ip керемел бар ма, Абылай кэд1мпдей ес жинап, кунап калды. - Ана жакта не болып жатыр! ЖИттерден хабар бар м а ? - дед1 таяу макда сотые ж у р т жатканы енд! eciHe Tycin. - Ж ака гана шабарман ке л т кетл. Жаудык бел кайтып- ты. Б|здщ эскер К°кан колын Ангрен езенже карай тыксырып бара жаткан кержедь - дед'| ауыр мжезд1 Эбшфежз сабырлы калпын бузбай. зоз

- Рас п а ? КУДай бул жолы куран сурелерже жуйрж ко- жаларды колдап, б1зден сырт айналды ма деп ед!м. Алла-тагала ак жол, адал ниелм1зд1 керген екен гой! - дед1 Абылай даусы flip-flip eTin. Жанарында ею тамшы жас бар. Куаныш жасы. - Сен бекер уайымдайсын, Абылай. Бул жолы ею жацтан да шыгын аз болмас. Bipa^ женю - сен тарапта, - дед1 Жалачаш эулие, урыс ж у р т жаткан жакты иепмен нускап. - Аузыца май! Осы айтцанын, келсе, ceHi нагыз nip деп жариялаймын! - дед1 Абылай сол жаткан калпында. - Бшпш болсац айтшы: енд1 меш ч канша eMipiM калды? Диуана елденеж1здегендей шатырдьщ тебесже 6ip, eciKKe 6ip карал, алак-жулак eTin отырды да: - Саспа... Сен ani уш жузге хан боласьщ, Абылай! - дед1 жай келдькетпЫ жок эчпмедей. - Сонан кейж де он жыл eMipiK бар. Ар жагы Алланыч колында. - Сол жетедН - дед! Абылай езутартып. - Кудай енд1 он жыл eMip берсе, 6ipa3 ею ж ш ^ч орнын толтыруга болар efli... Ана жакта урыс аякталган болар, кун бата ат fly6ipi молай- ып, эскерд1ч алды костарына орала бастады. Кеп кеилкпей хан шатырына колбасы батырлар да жиналып калган. Ауыр шайкастан арып-ашып шыккандарымен, enceaepi 6и1к, рух- тары KeTepiKKi. Тек жаралы ханньщ жагдайын бшгенше тагат- тары калмай, асыгыс жеткендер1 байкалады. Бул кезде Абы­ лай да аркасына кос-костан кепшж койдырып, басын кетерш отырган-ды. Алдымен юрген Олжабай, Барак, Койгелд* ушеуже 6ip-6ip шара кымыз 6epri3in, сонан кейж гана эцпмеге Kipicri. Бэржен бурын сураганы - бупнп курбандьщ мелшерл Кол- басылардьщ пайымдауынша, шыгын онша кеп емес сеюлдК Алгашкы шабуылда окка ушканы бар, кейжп шайкаста жан Киганы бар, жалпы саны уш жузд1ч устжде... Эйтеу1р, ен бастысы, казак acKepi бул жолы да женюл колдан бермеген. Арбалы тоскауылдан eTin, ат устждеп айкаска тж ге н сок-ак. казак колы Коканнын, атгы acKepiH кыспакка алып, 6ipfleH encepin экетштк Акыры, у зак каржасуга шыдамаган Ерденбек коршауга тусш калудан cecneHin, epiKci3 кейж шепнген. Оныч арты жаппай кашуга уласып, кокандыктар Ангрен езенж'щ аргы жагынан 6ip-aK шыгыпты. Ж ан алып, жан берюкен киян-кесю айкас устжде колбасы- лар б1рталайга дейж Абылайдыч кай тарапта жургенж ацгар- маган KepiHefli. Ханнык ауыр жарЗкат алып, ту тубже шепн- reHiH кейж 6ip-aK естид1. Басында Ерденбеют Кокан шепне 304

жеткенше чумач ойлары бар екен. Мынадай жайсыз хабарды ecTireH сой, ат басын тежеуге тура келген. - Кочан эскершщ каншасы саптан шыцканын б тг е н Kici бар м а? Эдетте каш^андардын, шыгыны чугандардан кап болу- шы efli гой? - дед1 Абылай чолбасылардьщ э ч п м е с т мучият тычдап отырып. - Начты есебш алган ешмм жоч, хан нем! М енщ мел- шер'1мде, чочандычтардьщ шыгыны б1зден алдечайда кеп, - дед1 бул сурачча Олжабай жауап 6epin. - 0 з Н з керген айчас алачынан Ангрен жагалауына жеткенше, жол бойы жау acKepiHiH eniri бада боп шашылып чалды гой, эйтеу1р... Эй, 6epi айтчанда, ею-уш мыннан кем болмас. - Ерденбекпн, e3i чайда? Ол сумды чолга Tycipe алмадьщ- дар ма? - Жоч, хан нем! Канша жан ушырып умтылсач та, соныц очтайы келмед1, - дед1 Барач кжэлы адамдай назарын темен салып. - Манайында ар ултган ipittren алган мылтычты мергендер1 бар екен, солар чалчан боп ж1бермедь.. Оган да чарамай 6ip амалын табатын е дт, Ерденбек урыстыч болмас- ча бет алганын сездиау деймЫ, чызгыштай чорыган зецб1рек- TepiH тиеп алды да, елден бурын зытып отырды. - Bip сапар бара турсын. 5i3 онымен ani талай кездесем1з! - дед'| Абылай чанын iuiiHe тартып. - Айтпачшы, хан нем, Ерденбекп жан сала чоргаган баскесерлер арасынан KiMfli кердщ дейсщ гой? Балдыбек сум жур солардын imiHfle... Алдымен соныч басын чагып TycipemH деп, мен де умтылып-ач ед!м, тез жалтарып, кептщ арасына сщ'п KeiTi иттщ баласы! - дед1 Барач к у й те тш чатып. - ¥ры мен чарыньщ улысып табысчан жерж чарашы! - Абылай ызалана езу тартты. - Ол да чайда барар дейсщ, оган да 6ip зауал табылар! - Соны айтып, а з ундемей отырды да: - Айтпачшы, чочандычтар арбаларын не iCTefli? Оны да алып Kerri м е? - дед1 эл1 де сол арбиган немелерден керген жэб1рт умыта алмай. Кекжал Барач жауап берер алдында рахаттана к улт алды. - Ой, хан нем, чызыч болды. Ар жагына е т т алган соч чарасач, эр арбаньщ далдасында екиуштен мылтычты мер- гендер отыр букш ит. 0здер1 очтарын атып тауысчан тэр1здь Ж1пттерд1ч чанына чарайып ешжкеж сонша, элгтерд1ч басын 6ip демде чагып Tycipfli... Б1рач сарбаздардыч Keri сонда да чайтпапты. Сол айчас алачында жуздеген арба саудырап бос 305

цалган екен. В з д И ж Иттер жана кайтып келе жатцанда, барж 6ip жерге уйд1де, от койып ертеп ж1бердк - вздерж е де сол керек! Сауап болган екен! - десЛ былай- гы тыкдаушылар. Осыдан кейж колбасы батырлар Абылайды онаша кал- дырып, е з костарына карай бет алды. Макайдагы аскер косыны каз1р маре-сэре. Аспандагы жулдыз б1ткен жерге ке- л'п конактагандай, дала тес!не мын-сан от жагылган. Аламан эскердщ женюпен оралуы зор куаныш болса, оган Абылай- ды к 6ip катерден аман калуы косылып, журт мерейж TinTi eci- ре тускен. Сол ею б1рдей куанышка орай, эр коста аксарбас сойылып. кеккаскалар жыгылып жатыр. Лаулаган алау басын- да гу-гу эцпме, шыркалган эн... Согыста кашанда куаныш пен кайгы кабаттасып катар журедь Бупн куаныштьщ кезеп едЕ.. Ертенжде барлауга барган шолгыншылар Кокан acKepiHiK кеп узап кетпей, Ангрен езен'жщ аргы жагалауына кос Tirin, дамылдап жатканьж айтып келдс Бул куш ею жак та согыста Курбан болгандарды жинап, жерлеу камында болды. Казак acKepi ез ел1ктерж далада калдырмай, кеше-ак алып кайткан. Ал кокандыктар бупн б1рнеше арбамен кун1 бойы елж тасы- ды. Кешеп Олжабай батырдын мелшер! раска шыкты. Бупн так ата урыс алакына барган ж!г!ттер санак журпзген екен. Булардык назарына шжкендержщ e3i ею мьщнан асып кеЛп- Ti. Демек, мундай ауыр соккыдан кейж ЕрденбекЛн бупн-ертен ес жинауы еюталай. Карсы жактьщ шыгынымен салыстырып барып шуюрлж етпесек, кыршьжьжан киылган уш жуз боздактын казасы да окай емес-Ti. Ажалмен кунде беттест, ел1мге eTi уйрент кетк- ен сака сарбаздардын 63i ауыр кайгыга кабыргалары cerinin, шын азалы куйге тусЛ. Ал мунык баржей хабарсыз, ез аза- маттарынык жолын кутт отырган арттагы шакырактардык ертенп кун! не болады десен!зил?! Канша бала жеЛм, канша ару ж е ар калды. Амал не, согыстык аты - согыс. Ол курбан- дыксыз болмайды. Ж ат журтка кул болмау ушж, ел1кд|. жер!кд| коргау уш!н, кейде осылай жан киюга тура келедь Еркек такты - курбандык. Казак улды сол ушж Ллейд1 кудайдан. Азаматым, ерлер1м барда 6i3fli ешк1м басынбайды деп, улдарына сен!м артады. Ж ттте р д И жаны жэннатта болсын! Таяу мандаты Ходжент каласынан келген Нэж!мидден каз1рет арулап кебжделген мэй!ттерд! каз-катар салып кой­ ып, барж е ортак ж аназа окыды. Ауыр соккыдан ani кулан-таза 306

айыгып кетпесе де, курбандарга топырац салуга Абылай да Kenin efli. Ол ушж кыргын coFbic та, ел1м де жацалык емес-Ti. Эйтсе де, каз-катар созылып жаткан жуздеген eniKTi керген- де журеп flip ете калды. BipaK сыр бермей сазара тускен. Хан кайгысы карашыдан баскаша... Согыста курбан болу ерлер- дщ тана макдайына жазылган. Кырьщ жыл кыргын болса да ажалды еледк Алдынгы кун! ажал мунын езж де жанап erri. Егер сол кезделген ок eKi ел1дей аулык тисе, каз1р мыналар- дьщ катарында Абылай да жатар efli. Мунда жатпаган куннщ e3iHfle, бупндер мунын суйепн ак туйеге артып, Туркютандагы Кожа Ахмет Яссауи дурбесже карай э к е т т бара жатар efli... Демек, мунын ажал сагаты сокпагандыктан, 6ip сапар аман калды. Ал мыналар - кудайдын тандап алган кулдары. Ол ушж екжбейд1 Абылай. 0KiHeTiHi - жаудын купли барламай, матка- пыда шыгынды Ke6ipeK 6epin койганы. Срл ушж кудай алдында кунэлы, адам алдында жауапты. I/ Мэйптерд1 жерлеп болган сон, КУРбандардын аруагына арналып ас бер1лд1. Нэж'|мидден каз1рет хан шатырындагы дастаркан басында enircrepre хатым Tycipin, куран багыш- тады. KenTin басы косылган жерде эр Typni anriMe айтылмай турмайды. Bip сездщ кезепнде шаригатка шоркак Кекжал Барак каз1ретке мынадай сауал койды: - Айтынызшы, курметп каз1рет: б!з бурын калмакпен, кытаймен согысыл журген кез1м1зде, молдалар: «KanipfliH колынан елеен шэйгтещ, Tipi калсан казысьщ» деуил efli. Ал осы жолы мусылман мен мусылман кыркысып жатырмыз. Еш жактан да eflayip адам шыгын болды. Сонда, KiM шэжт, мм казы ? Осынын мэжеж TyciHflipiHi3mi, кудай ymiH! - деген e3iHin тур-тулгасына жараспайтын элдеб1р сопылык кейжке туст. Осы б'ф туйткт сурак эрммдердщ-ак кеншжде журсе керек, журттын 6api 6ip сэт тынышталып, каз1реттщ аузына карады. Тетес1нен койылган бул сауал каз1реткедеонай сокпады бтем , кумшж'1П, саскалакгап калды. Оны да TyciHyre болады. К азак ордасына карсы кару кетерт, Ташкентте касарысып отырган Молла Самсы - каз1ретпн кызын алган куйеу баласы. К°кан aMipi Ерденбекпен де ара катынасы жаман емес. Сол екеун нщ де кез1н куртпай тынбан деп, каЬарына MiHin, дал касында казак ханы Абылай отыр сазарып. Ею оттын арасында калган Ka3ipeTTiH кысылганы сонша, мандайынан тер шыгып Kerri. - Бул жагы енд1 аткарган iciHHin ак-карасына байланые- ты, - дед'| ол элден уакытта. - Кейде, екж'шже карай, д1н 307

мусылман кабилалары да езара кыркысады. Адам атаньщ балалары: Э6тд1 Кабыл елт1рдк абтд1ц жолы ак, Кабылдыц idereHi зорлык, киянат болатын. Акыры шайгг кеткен Э б т Алланьщ рахмелне беленд1 де, Кабыл лагынет цамытын кит, жазасын тартты. Аты мусылман делжгежмен, Мухаммедтщ ак жолын устап. кулл1 хальщтыц камын ойлап жургендер бар да, 6ip басыньщ Mrmiri ушж агайын арасына ipiTKi салып, кан Terin жургендер бар. Кашанда эд те т жолында жан цигандардыц иманы кэм т. Нагыз шэйггтердщ катарында соларды атауга болады, - дел токтаган. Каз1реттщ айтар ойыньщ куйрыгын устатпай, тулш булакга салып, тым булдыр, жалпылама сейлегеж сонша, отыргандар накгы ештене уга алмай дагдарып калган. Акыры кашкалак- таган Ka3ipeni батыр Баян отка итерттуаргендей болып efli. - Ол жагы жен гой, молда-еке. Б1здщ 6mriMi3 келгеш - мына Ерденбек сум соньщ кайсысына жатады? Оньщ устанган жолы а к па, кара м а ? - деген суракты тетесжен койып. - Пенденщ ак-карасын 6ip Алла 6mefli, - дед1 каз1рет бул жолы да накты жауаптан жалтарып. - Тек 6ip HapceHi меже тутса болгандай. Бул рет адам каны Ташкент уэлаятыныц жержде т е г т т отыр гой. 9cmi, Ташкент шмнщ жер1? Сырттан келген кара ниет баскыншы KiM? 0 з жерж коргаушы KiM? бздерщ соган карап ажырата бер1ндер! Сырттай салпярт кержгенмен, арадагы эцпмеж зейж коя тыцдаган Абылай шаригаттык 6ip жержен ши шыгып кала ма деп, 1штей KayinTeHin отырган-ды. Нэж1мидден каз1регпц соц- гы сезж е разы боп калды. Дереу энпмеге араласып, кажетп корытындыны айтып калуга асыкты: - БэрекелдМ Э д те т жолын нускап керсеткенщ1зге ракмет, KypMerri каз1рет! а з д щ се зИ зде н укканым: иншалла, 6i3- дщ iciMi3 ак екен. Калын Курама жайлаган Ташкент TeKiperi - 6i3flin ежелп ата-конысымыз гой. Б1з согыссак ез жер1м1з уилн согысып журм1з. Сонау Коканнан Ерденбекп шакырып экелген KiM, шынында? Ендеше аккан кан, теплген жас - сол Цокан aMipiHin мойнында. Ерденбектщ бул жолы хас маскара болып жецту1 де - э д те т жольжан тайып, кудайдьщ каргысы- на ушырауынан! - деген, бул э цпме осымен 6iTciH дегенда кас- кабагымен уктырып... Осымен ас та тараган. Абылай ертенжде бу кт эскерд1 атка кондырып, тустш шыгыстагы Ангрен езенж щ жагасына карай бет тузедг Ондагы ойы: Ерденбек ес жимай турганда бейбп- 308

б т м г е келт, ез талаптарын толы к орындату едЕ Егер оган кенбесе, калган эскерж б1ржола талдандау керек. Мундайда алыста жатып елим ж 1бергеннен repi самсаган сэры колды кезже керсетт койып сейлескен элдекайда acepni болмак. Екж'щ 6ipi: не айтканга кенсж, не турысатьж жерж айтсын! Кальщ кол езен арнасына тым такамай, 6epri кабактагы беткейге ке лт т з п н тартты. Аргы жагалауда - кужынаган Кокан эскерЕ EKi жак 6ipiH-6ipi айкын Kepin, айгайласа дауыс жететж жерде тур. Мьжа жатысына Караганда, Ерденбек ка­ за к эскерж дэл булай, тым тез сау ете калады деп ойламаса керек. бйткеж кокандыктар арасында: «Абылай хан ауыр жара- лы екен. Хандары ел1м халжде жатканда, казактар енд1 урыс- ка шыгуга тэуекел ете коймас» деген сыбыстарап, Кокан aMipi жатса-турса кас жауы Абылайга eniM ттеум ен болып едЕ BipaK ол Tineyi орындалмады. Абылай Tipi калды. TinTi оны жаралы деген дакпыртта жалган боп шыкты. 0niM аузында жаткан Kici кальщ колды бастап, дэл булай тебеце Kenin т е н т тура м а? Ерденбек узак ойланды. Акыры касындагы уэз1рлер1мен акылдаса келт, б т м сурауга бел байлаган. ТубегейлЕ баян- ды б т м болмаса да, мына какпаннан калайда 6ip ece6iH тауып кутылуы керек. Согысып Kepfli. КешпендЕ аккау казак- тан айласын да асырмак болды. BipaK, «Жыланды уш кертсе де кеарткел'ж шамасы бар» дегендей, К азак ордасы эз1рше алдыратын емес. Не KyflipeTi барын KiM бшсж, бул казактар уран салып, атасынык аруагьж шакырса болганы, елген-Tipm- ген1не карамайды екен. Буларды ат устжде кылыш, найзамен алу мумк1н емес, 6ip сарбазы уш шершне тетеп бередЕ.. Ен TniMflici: будан былай откаруды, топ атар зецб1ректерд1 кебей- ту. Осылайша, «капысыз каруланып алып, армансыз айкасу керек» деген байламга Kenin едЕ Онын усгже yMiT кутер улы - LUepani туткынга Tycin калды. Оны куткармай жау колында шырылдатып капай тастап кетерс'щ?! К азак acKepi алды-артын жинап, егер карсы жактан хабар келмесе, жау ошагына лап койгандай боламыз ба деп, жана- дан тузем курып жаткан-ды. Осы кезде аргы бетген колдары- на ак жалау устаган уш салтатты 6epi карай е т т келе жатты. 0зен ангары таяз, жайылмалау жер1 аттын бауырынан гана келед1 екен. Элгшер 6epri бетке етюмен, ездерж коршап алган карауыл тобына: - Bi3 enujiMi3. Хандарыносында м а? Б1зд! Абылайга апарын- дар! - дед'| сарбаздарга жауап 6eprici келмей. Се з лэмдерше 309

Караганда, Абылайдык аман-саулыгына ani де куман келпретж сектдк Бул кезде аскер косынына таяу, сылдырап булак агып жат- кан 6ip койнауга хан шатыры да т1г1л1п калган-ды. Сарбаздар шатырга таял калганда елиллерд1 аттан Tycipin, кару-жарагын сыпырып алды да, хан алдына жаяулатып экелдк Ka3ip Абылай касында Э бш ф етз, Ханбаба султандар, Олжабай, Барак, Койгелд1 катарлы колбасы батырлар отырган-ды. Келгендер казак ханына сэлем 6epin, nine тэж 1м erri де, керсетшген орынра барып жайгасты. Уш елшжщ улкеж - басына дагарадай салде ораган картак адам, Цокан каласыньщ бас муфтж екен. Е кш ш ю - тур-келбет1 кыргызга келетж элдеб1р эскербасы. YtiJiHiuici - сол елге танымал саудагер кер1нед1. Б ас елил ездерж таныстырган сок, казак елжщ куй-жайын, ханньщ денсаулыгын сурап, сэлемдесу paciMiH тым узартып бара жатыр едг Абылай оны к сезж белш ж!бердТ - Иа, Ерденбек не айтады ? К азак эскер1мен тагы да куш сынасам дей м е ? Арманда калган жер1 болса, шайкасуга 6i3 33ipMi3! - деген тусж суыкка салып. Осылайша б1рден к е с т сейлеу - елшшерд1 ыктырып алудьщ 6ip Tacini. Кокан муфтш саскалакгап калды: - Б1здщ бек согысты каламайды, курмегп хан. Арадагы кан Teridi токтатайык дел, 6i3fli езщ!зге эдеж ж1берш отыр, - дед1 дауысын макамдай созыл. - Ерденбек согысты каламаса, сонау Коканнан Ташкент уэлаятына куда тусуге к е л т п е ? Зе цб1ректерш суйретш, Казак ордасьжа карсы ауыр кол бастап келген KiM екен? - Енд1, курмегп хан, басында эр турл1 ойлар болды гой... Bip жагынан, Ташкент aMipi Молла Самсы да кемек сурап, м азаны алды емес пе?! - дед1 осы туста кокан cayflarepi сез ге араласып. - «Ер шекюпей бекюпейд!» деген кайда? Арада кактыгыс болып, eKi жактан да 6ipa3 кан теплдк Енд1 Tipece беруде не мэн б а р ? Сондыктан сайыпкыран Ерденбек ел ipreciHiK тыныштыгын ойлап, 6efi6iT 6iTiMre келуд1 усынады. - Бейбгс 6'rriM Ерденбектщ ойына тым кеш келген екен! - дед! Абылай мырс етш. Сонан сок муфтиге бурылган: - КУР- Merri каз1рет, 6ip Алланьщатымен шыныкызды айтыкызшы: ке­ ше канша адамга жаназа шыгардьщыз? - Кеп... ете кеп, курмегп хан! - дед1 муфти тура жауап беруден тайсактап. зю

- Дегенмен, есебж алган шыгарсыздар? - КУРбандардьщ жаны жэннатта болсын! Согыста жан ки- гандардьщ саны e«i мьщныц уст'же шыгып Kerri гой... - Мже, к е р д И з бе. б1зден де жуздеген адам каза тапты, - дед1 Абылай. - КУРбандардьщ нацак теплген каны - Кокан aMipi Ерденбектщ мойнында. К азак жерже кез алартканы ушж, Ерденбек ayeai менщ алдыма келж KemipiM сурасын. Сонан кей'ж гана б т м туралы сез етуге болады. Тер алдында шэюрт баладай шарта ж у п н т отырган муфти алга таман умсынды да: - Ап б'1здщ бект'щ пайымдауы баскаша, ол ci3fli ез шатыр- ына цонацка шакырып отыр. Дастарцан басында агайындар- ша кен отырып сейлессек дегенд1 айтады, - дед1 сол мулэжм калпын бузбай. Абылай басын шайкады: - Жок, курмегп цаз1рет, олай етудщ цисыны келе цоймас. Ce6e6i, 6i3 6ip-6ipiMi3re конакка баратындай сыйластыкка ani жеткежм1з жок--- Ж аца айттым гой, б т м керек болса, Ерденбектщ 63i келт, менщ аягыма жыгылсын! - Жарайды, сэлемщ1зд1 жетшзейж! - дед1 муфти де кенген рай танытып. - Эйтсе де, б т м г е кояр шарттарыцызды алдын ала айтсацыз болар едК Б1здщ бек тиiCTi адамдармен акыл- дасып, айтар жауабын эз1рлеп экелсе... - Оньщ не сурайтыны б а р ? Ерденбек К азак ордасына кандай киянат жасап отырганын e3i бтм е й ме екен? - дед1 Абылай елшжщ сезж белш. - Б1р1нш1 шарт: Кокан хандыгы будан былай Ташкент пен оньщ тец1репндеп калаларга кол созуын цояды. Сырдарияньщ сол ж ак капталы е зж щ Курама журтымен бурынгыша К азак ордасыньщ и е л т болып кала беред1. Екжцп шарт - кыргыздарга байланысты. Кыргыз- дьщ Коканга конысы жакын демесец, бул ел алты Алаштьщ 6ipi ретжде, ежелден Казак ордасыньщ 6ip улысы саналып келген. Будан кейж де сол ypflic сакталуга тию. Сол ушж де кыргыз рулары ант устап, 6i3re а к уйл1 аманатгар тапсырып отыр. Демек, Ерденбек кейб1р манаптарды азгыру аркылы кыргыз жерже кеулеп KipyiH токтатуы керек! Осы шарттарды адал орындаса, б1здщ коканга Tipenin турган баска ешкандай шаруамыз жок. Осы туста езж мана «эскербасымын» деп таныстырган yujiHiui адам шыдай алмай сезге араласты: 311

- Курметп хан, а з д щ айтып отырганыцыз, cipa, ездерНз- бен ipreflec Алатау койнауындагы кыргыздар шырар? - дед1 ол таза кыргызша сейлеп. - BipaK кыргыздын 6api б1рдей Алатауда жасамайды рой. Мэселен, б в д щ рулар Кытай ш епндеп Кызылсу enipiH, Алай, Памир тауларын мекендейдг Сонда, мына 6i3 де арадагы Коцан хандыгын айналып eTin. Казак ордасына багынуымыз керек пе?! взж ш етауы п айттым, сезден cypiHflipfliM деп ойларан болар, эскербасы мардамсып калды. - Бшем! - дед1 Абылай. - Тарыдай шашылып журген кыр- ры з рулары Кытайда да, Кырымда да болуы мумкж. Ci6ipfle, ежелп Енесай макында калып койрандары каншама?! BipaK, мен жер бетжде бытырап журген жрме, сщбелерд1 емес, 63iMi3- дщ Алатауды жайларан ipreni елд1 айтып отырмын. Эскербасы ундей алмай кызарактап калды. Муфти арадары киктж1кд| жуып-шайып, э цпме арнасын езгертуге тырысты. - Айткандарьщыз орынды, курмегп хан! Цойган талап- тарьщызды кожамызра тугел жетюзем13, - дед1 кулшынып. - Тектары 6ip мэселенщ басын аш а кетсен^з. Колдэры туткындар- ды алмастыру жары капай болады? - Алдыцры 6ip айкастарда болмаса, е з Н з 6ineci3, сокры сорыстэ туткын алынран жок, - дед1 Абылай. - Bepi султан жуз жолдасымен а з д щ колда, Шерэл1 бек дал сондай cepiKrepiMeH 6i3flin колда тур. Бекзаданы ханзадара алмастырып алраннан Ерденбек утылмайтын шыгар... Егер Bepi султанды аман экеп тапсырсандар, 6i3 де HlepaniHi колдарына 6epeMi3! Б уп н п э цпм е осымен 6iTKeH-fli. Ел ш те р келген i3iMeH кейж кайтгы. Бул кезде туе ауып калган, Ерденбек келсе ер- тек келер деген оймен казак жары костарын Tirin, емж-еркж жайгасып жаткан-ды. Кун eKiHflire енкейгенде apFbi беттеп Кокан костары жагынан тары 6ip шогыр 6epi карай бет алды. Басында булар Ерденбектщ e3i келе жатыр ма деп дурлюс- in калган. Жок, сырткы пошымдары хан-тереге уксамайды. 0Kflepi жудеу, niHflepi салыцкы, 6ip еккей кару-жараксыз салтаттылар... Эзеннен еткенде барып мэл'1м болды: туткыннан босаган Bepi султанныц jKirhrepi екен. Жиыны токсандай адам. Шайкас кезжде Bepi султанны кок иыгына октиген бе, калай, такулы колын мойнына асып алыпты. Одан баска да женм- ж е л т жаралылар бар. Туткындарды бастап келген - манагы эскербасы.

Абылай ш ж де канша кыжыл жатса да сыр бермей, Bepi султанды кушак жая карсы алды. «Kici KkiiMi мршен. Kici аты тершек» болганда, Kici баласы кжэмшыл. Абылай онын, аман- есен оралганына куанды. Сол куаныш устжде ештекемен есептест жатпай, колындагы Ерденбектщ улын да устап тургысы келмеген. Кунд1зп KeniciM бойынша, Шерэл! бастаган Коканньщ жуз LuepiriH ат-кел1пмен кайтарып 6epfli. - Б1зд'щ бек ci3 койган шартгарды тугел д е р л т кабылдады. Ертен, куда каласа, сый-сыяпатымен алдыцызга келт, бейбпг б т м г е кол коятын болады, - дед1 туткьждарды алып кайткан эскербасы Абылаймен коштасып турып. Тун eKi жакка да каут-катершз тьжыш erri. Жагалауда кузетке койган жИттер езеннщ аргы бетждеп жулдыздай жамыраган мьщ-сан оттарга карап отырып, тун ортасы ауа алацсыз уйыктап кеткен-дг К азак жагы ездержщ оцбай алдангандарын ертецжде 6ip-aK б т д г Тан атканда турып кара- са, жэрменкедей жайрап жаткан Кокан acnepi кешеп орнында жок, тун карангылыгын жамылып тайып отырыпты! Шолгыншы ж Иттер езеннен етт, 6ipa3 жерге дейж барып кайтты. Олар удере козгалган кальщ колдьщ шубырынды i3i ешкайда бурылмай, Коканга карай тура тартканын айтып келдс Колбасы батырлардын коршауьжда жагалауга келген Абылай шыгыс кекжиектен кез алмаган куй1 тун ер т узак турды. Болган жагдайга нанарын да, нанбасын да бшмейд1. Ту­ ла бойын кернеген ашу-ыза б1рталайга дейж ойлануга да ыр- ьщ бермеген. Ол кокандыктардын какпаннан оп-онай кутылып кеткенже емес, езж щ Ерденбектен балаша алданганына ыза- лы efli. Бул не сонда? Кулыкпа, харамдык па, элде бэтуасыздык п а ? Бупнге дейж бул б те тж eiu6ip хан, не патша булай icre- меген. Басталган 6iTiMfli, уэдеж бузып, урланып кашып кетуден еткен кэззаптыкболмас. Элде, Ерденбектщ устанганы - «сауда сакал сипаганша» дейтж саудагерлт жолы ма екен?! Сонымен 6ipre, Абылай осы жагалауда турып, Кокан хан- дыгыньщ окай жау емеслпн, Ty6i К азак ордасы ушж тагы 6ip улкен Kayin сол жактан тенетжж де элдеб1р iuiKi туйсЩ- пен ангаргандай болды. Ерденбектщ куим - аскан ерлтжде, аскери куатыньщ молдыгында да емес, осындай серткетурмас текс1зд1пнде, жаны cipi жалдаптыгында. Кан майданга ашык келген мьщ-сан колдан repi бтд1рмей Щтен мужтен жег! курт элдекайда KayinTi. 313

- Хан ием! - дед1 Кекжал Барак оньщ ойын белш. — Сол итке ерегескенде, екше 1зш е г у с т кусак кайтед1? Цудай б!лед1 деп айтайын, солар кап узаган жок. Олар бупн ездержше 6ip катерден кутылдык деп, туслк жерге барып дамылдайды. Осы Ka3ip аттансак, коналкыда устержен тусем1з! - Шынында да, Ерденбекп Коканга д е й т куып, cypi богын 6ip туарежк. Будан к е й т бул жакка аягын байкап басатын болады! - дед1 оны Койгелд1 батыр да костап. BipaK Абылай козгала коймады. Оны каз1р алыстаты Кокан- нан repi iprefleri Ташкенттщ жайы кеб1рек алакдатып турган. - Keperi н е? - дед1 танауын тыжырып. - Согысам деп i3- деп келген Кокан SMipmiH e3i. Б т м сурап жалынган тагы езг.. Кашса жолы болсын! \"Коркакты куа берсен батыр болады» деген сез бар. Сокынан салактап еретждей - Ерденбек гам ед! соншама?! Тускетаман дабыл катылып, калы к кол атка конды. Беталыс- тары - Ташкент. Бул каланы алуга енд1 ешкандай кедерп калмаган. IV Эркандай ipi окиганьщ езжен repi алыска жетер дакпырты басым болатын вдел. Ангрен езеж бойындагы урыс туралы да ел iiuiHfle 6ip-6ipiHe керегар сан алуан эцпме тарап жатты. Bipeynep: - К азак acKepi мен Ерденбектщ колы тек туст, жегасе алмапты. Абылай ауыр жаралы екен! - десе, енд1 б1реулер: - Жок, Абылай Ерденбекл басым кушпен ойсырата жекжл. Казактар Коканныц карутиеген арбаларын шырпыдай жагып )Ki6epinTi. - Ерденбек жарым эскержен айрылып, Кокан камалы- на кайта барып тыгылыпты! - д е ст, бул кунде Сырдариянык жогаргы алкабы сыпсык сезгетолып кет1п едг Ел imiH гу-гу э цпм е кернеген осындай 6ip сэтте Абылай муздай каруланган он бес мык колмен Kenin, Ташкентп коршады. BipaK б1рден шабуылдап басып Kipyre асыккан жок. Кала какпасына таяу жерге кос Tirin, алыстан айбат шепп жатып алды. Ангрен бойындагы жещс хабары мунда да д у т лдеп ж е тт жаткан. Eki ай бойы iHre KipreH суырдай ка­ ла камалына жасырынган Молла Самсынын жагдайы Ka3ip тым мушгал efli. Бурын оны к бар yMiTi Кокан aMipi Ерденбекте 314

болатын. Коцандыктардын, 6ip тумен колмен Ферганадан 6epi атганганын еслп, nenmi 6ip дем делт калган. Арадагы келю- iM бойынша, eKi жактык acnepi бетпе-бет келген туста Молла Самсы Ташкенттен шыгып, казак жасагын ту сыртынан согу- га тию болатын. Алайда, дал жеме-жемге келгенде, камалды тастап шыгуга Ташкент эм1ржщ журеп дауаламады. Bip жагы, кала макында Абылай калдырган тоскауылдан сескенсе, екж- uji басты себеп, Ty6i негайбыл урыска бас суккысы келмеген: Абылайдык бар назары енд1 Кокан аскерже ауганын аужал тутып, жатса-турса Ерденбектщ мереж устем болуын тт е п efli. Ангрен бойындагы урыс хабарын жансыздар сэт сайын ж е тш зт турды. Алгаш асыгыс жеткен жаушы “Казактар зенб1рек тобынын астында калды. Абылай окка ушты!» деп суй'жцл сураганда, Молла Самсыньщ куанганын айтпа: eci шыкканы сонша, элпге колындагы жакут кез! бар алтын ж узИ н бере салыпты гой. BipaK. амал не, оньщ 6api жай кауесет боп шыкты. Кеилкпей жеткен екжил 6ipeyi: Абылайдык e3i аман, текастындагы аты гана окка ушканын, казактар Кокан эскерж кыргынга ушыратып, Ангрен езенжен ары асырып тастаганын айтып келдЕ Ал келеа кундер1 Ерденбектщ тун жамылып кашып кутылганы мэл1м болды... Енд1 м1не Абылайдык 03i аман-есен, эскер1нщ мурты да булжбей, Ташкент ry6iHe Kenin ошарылганы мынау. -Абылай ке л т калды!» деген хабарды ecTiciMeH, камал мунарасыньщ устже шыгып, айнала коршап турган калы к атты эскерд! кергенде, Молла Самсыньщ журеп кол бойы темен Tycin KeTin efli. BipaK мундайлар ерлжпен танылмаса да, есептен жакыл- майды. Молла Самсы ез жагдайын безбенге салып ж1бер1п, api-6epi ойлап Kepfli де, шыгар жолды тез тапты. Ол дуниедег1 барша еш жузд1, саткын адамдардык эдет1нше, eHfli казак жа- гына шыгуга бел байлаган. М ына коршаудан 6ip амалын тауып кашып шыгып, Коканга барып паналауга болар efli. BipaK уэдеде турмаианы уш1н, Ерденбек муны 6api6ip Tipi калдырмай- ды. Одан repi кжэсын мойындап, кеш1р1м сураган болып, мол тарту-таралгымен Абылай алдына барганы жен. Мунда, кан- ша дегенмен, жылтыраган yMiT ушкыны бар. Казактар - кек кумайтын, кек колтык, кайырымды халык кой. Алдарына ба­ рып, шын жалынып-жалбарынса, 6ip жолга Keuiipyi мумкйн... Сонан сок, тагы 6ip сенген1 - кольждагы алтыны. Алтынньщ алмайтын камалы жок. Vftinin жаткан мол байлыкка K03i туссе, Абылай канша тас болса да ж1буге Tnic. 315

Осы ойга берйк бекшен Молла Самсы соцгы жылдары жиналып калган мол казынага кол салып ед|. Шор-шор ал­ тын, асыл тас, кумю ыдыстар, калы юлем, багалы ан Tepirepi, торгын-торка дейсщ бе, барж косканда элденеше туйеге жук болды. Муны к сыртында, 6ip кэдеге ж арар деп, Kapamapi- ден алдырган аргымак аттар мен гаремдеп сулулардык да б1рнешеуж дайындап койды. Ал бекпен mecin баратын кала саудагерлершщ ханга арнаган сый-сыяпаты ез алдына 6ip белек... Абылай алдында кунэсын жецшдету ушж, Молла Самсы дэл журерде тагы 6ip тэуекелге барды. Ол осыдан eKi ай бурын ез колтыгына Kenin тыгылган Сайрамньщ баскагы Биарыстанды кУРбандьщка шалып, кол-аягын байлады да, ханга тарту етпек болды... Уакыт там ы з айыньщ соцы, улы сэскенщ кез1 болатын. Абылай колбасы батырлармен 6ipre шатырда кымыз imin отырган-ды. Sip мезетте кала какпаларын сырттай торуылдап журген кузет жасагыныц басшысы - тобыкты Токтамыс батыр iuiKe Kipfli. Бул каз1р немере агасы Мамай батырдыктуын устал калган, кейж п ж ас буын арасында кезге Tycin журген, дэме- ni жкггтердщ 6ipi efli. Сол Токтамыс юрген бойда шугыл хабар жетжздК - Хан нем! 1шжде кала баскагы Молла Самсы бар, 6ip улкен топ Ташкенттен шыгып, осылай карай беттеп келедг Осында Kenin, а з д щ дэргейщ1зге бас урмак - дед1 ол eHTiriH баспаган куж ханга тэж1м елп. - Койшы ей, Молла Самсы келе жатыр дейсщ бе?! Ку тулю iHineH шыгып па акыры?! - дед1 Абылай осылай боларын кун1 бурын б тг е н адамша. - 03flepi канша адам ? - Толып жатыр. Касында кала саудагерлерг жакын-жуык кенттердщ басшылары бар. Сый-сыяпат арткан туйелершщ e3i тугае 6ip керуен десе болады. Керней-зурнай кетерген ca3repnepi мен бишшер! де каптап жур. - Келсж... Керейж, саудагерлердщ калай сайраганын! - Абылай кентдеж п калды. - Ал е зщ жаксы хабар экелгенщ ушж хан шарасынан кы м ыз йш! - деп колындагы сырлы аякты кымызга толтыртты да, Токтамыска усынды. - Ракмет, хан ием! Мен ушж будан еткен курмет жок! - деп ж ас батыр элдеб1р киел1 затты устагандай кымыз толы шара- ны аузына таман апарды да, дем злмастан басына 6ip-aK те н к е р д г

Арада сут nicipiM уакыт атер-атпесте, кала жакган шыккан anri ала-шабыр топ та к е л т цалды. К аз xepiM жердей аттан туст, жаяулап келедь Алдарында дап-думбак coFbin, керней- зурнай тарткан тэты 6ip дулы шотыр бар. Узындыты сала ку- лаш зурнайларын какке созып озандатканда, ен даланы баста- рына Keiuipin, т с ж щ тебе куйкасын шымырлатады. Ер-эйел1 аралас екжин 6ip тобы жацагы с аз ыртагына кан кебелек айналып, билеп жур. Аттылы-жаяу аламандар а з цостарынын, алдына шытып, мынадай тосын кержгске ауыздарын аш а ка­ рал калыпты... Элплер осы жур'юпен хан шатырына жуз ка- дамдай таял келд1 де, касындаты cepiKTepi мен ат-келш, TOFa- нак-жуктерж сол мацда калдырып, он-он бес адам 6epi таман б е л ж т шыкты. Булар Молла Самсы бастаган кала бектер1 мен ipi саудагерлер едк Бул кезде Абылай касьжда: Олжабай, Каюкал Барак. Кой- гелд1 сынды колбасы батырлар, Эбшфешз, Ханбаба, Уэли катарлы султандар, Жарылгап, Батык, Байгарадай билер отырган-ды. Бэрж ж де мерейлер1 устем, кац1лдер1 кетержкк Алдырмас камалы бар Ташкенттей каланыц акыры какпалар- ын айкара ашып, урыс-кагыссыз бершгенже куанышты efli... Bip кезде жасауыл 6eri iume Kipin: - Хан нем! Ташкент aMipi Молла Самсы бастаган 6ip топ адам с1здж дэргейж!зге к е л т тур! - дел хабарлады. - Руксат... KipciH! — дед| Абылай, жорык кезжде алып жур- ет1н аласа сандал тактыц устЫде буй1р!н таяна, ш алкая Tycin. Кап узамай, сырттай ала-кула кержгешмен, б1ршама сэн- fli китген, сэлдел!с1, 6apiKTici, такиялысы бар 6ipa3 адам !шке Kipfli. Элплер топырламай, тыкырларын да бтд1рмей табал- дырыктан атгады да, 6api 6ip мезгтде «Ассалаумагалайкум!» дел дауыстарын соза сэлем берд|. Сонан сок, бейне, намазга жытылатын муриттердей жапырыла тэж1м erri де, колдарьж кусырып, бастарын темен салган куй1 м ел и т турып калды. Тек орта тустан устже зерл1 шапан, басына кундыз 6apiK ки- ген 6ipeyi ал та озды. Cipa, Молла Самсы дегеж осы болар, элп адам аягын санап басып, Абылайдык алдына таман келд1 де: - Алдияр таксыр, хан ием! Мен сенж алдыкда кжэлымын. Кудай кара бастырды гой меж... Эзезш Ерденбектщ тт Ы е ерем дел, тура жолдан тайдым. Казак ордасына карсы куп1рлж ютер ютед1м. Сол ушЫ кессек - мже, бас! - дел ецкейген куж терт тагандап жата Kerri. 317

Абылай -мынаган нендей ж аза буйырсам екен» дегендей, алдында бук т у с т жатка н ада мга тыжырына карал сэл отырды да, 6ip мезетте: - Турегел, опасы з бек! - дед1 эм1рл1 ун катып. Молла Самсы басын кетерген. BipaK турып кетуге дал бар- май, жупнген куй1 отырып калды. Абылай сезж кайта жалгас- тырды: - Егер сен осыдан жарты ай бурын, мен Ташкент тубже алгаш келгенде осылай карсы алсац, бар кунак шайылып кетер едг BipaK сен кала какпасын таре б е к тп , ж тубжде тьщ тыцдап жатып алдык гой. lurni ece6iK белплк жек1с, сез жок, Кокан жагында болады, Ерденбекке жацеам, упайым тугел деп ойладык— - Мен, шынымды айтсам, Ерденбектен корыктым! - дед1 Молла Самсы flip-flip eTin. - Коканньщ кортык беп Ерденбектен коркасьщ, ал Казак ордасынан корыкпайсык... Солай ма! - деп Абылай акырып калды. - Мен керсетейж сендерге гамнен калай корку керек екенж! Ар-уяттан ада, корыкканын гана К¥Дай керетж теказ!.. К азак каласы Ташкента Коканга сатып, опасыздык жасаганык ушж, осы Ka3ip сенщ басыкды кагып TycipyiM керек еди BipaK «усынган басты кылыш кеспес» деген ата салтын бузбай-ак кояйын. Зйтсе де, ж азасы з кетем деп ойлама. 03iKfli кандай YKiM Kyrin турганын сокы ра таман естисщ... 03ipme жогары шыгып жайгаса 6epiKflep! Bip ажалдан калганын ce3in, Молла Самсыныц жузже кан жупргендей болды. Лып е т т орнынан турды да, артымен шепншектеп ез тобына косылды. Сонан сок 6api 6ipniKre ш атырдык о к канатындагы бос орындарга жайгасып жатты. Тер жактагы орын 6apiHiK ж асы улкен аксакалы, сэлдел1 муфтиге тиген. Сол Kici дуга окып, казак ханы Абылайга узак гумыр тшеп, бет сипады. Абылай карсы капталдагы ташкенгпктерге осы кезде гана бажайлап кез ж1берген. Ж а с мелшерК лауазым дэрежеФ эркилы, 6ipaK 6apiHiK де бетжен майы шыккан, казыналы шонжарлар екеж KepiHin тур. Молла Самсыны, бурын атын еслген'| болмаса, Kepin турганы осы efli. Жасы елуге келсе eHfli келген, декгелек кара сакалды, тыгыршыктай сем1з адам екен. Kicire ж апактап карайтын бадырак «e3i коян журек коркактыктан хабар бергендей... 03i айткандай, муньщ тубже жеткен сол коркактык болуы да мумкж. Бодан елдщ iiuiHfleri

ец «irepci3, жалтагын баскыншылар цалай тауып алады екен осы?! Мына отыргандардьщ жагалай руын сурасак, аргы теп: Каклы, Катага н, Цоцырат, Кыпшак. Найман, Дулат боп шыгуы гажап емес. Bipan Ka3ipri к е й т -6i3 езбекшз» дегенд1 айгайлап айтып тур. 8й, мыналарды неше марте цайнатсац да, казакка сорпасы посыла кояр ма екен?! Амал не, кала халкы - Heri3i- нен, осындай дубаралар. Жеке Ташкент кана емес, Ходжент, Суткент, Аккорган, Куляб калаларыньщ да жагдайы осындай. Казына-байлык, сауда мен саясат - сарт-сауанньщ колында... •Канына тартпаганньщ кары сынсын» дейд1 гой, булардьщ не Бухарга, не Коканга буйреп бурмай турмайды. Мэселен, осы Ташкента тэубеге келлрт, К азак ордасыньщ казыгына тукыртып байлап-ак кетесщ. Bipan, енд1 6ip айналып келеек, беттер1 баска жакка бурылып калады. Ty6i, осы калаларды казактандырмай, Ti3riHfli казактьщ ё з колына устатпай, бул елкеге ие боп туру киын шыгар?! Осындай ойлардык ыркына бершген Абылай келгендерге жагалай кез тастап, 6ip с у з т шыкты да: - Ал, курметп меймандар, не айтасыкдар? К азак каласы Ташкента! мына Молла Самсымен 6ipre Коканга басы 6yriH са- тып ж!берд1кдер м е? Жок, элде К азак ордасына да б1рдеке кал- ды м а? - дед! суеты калпын бузбай. Ташкента!ктер 6ipiHe-6ipi карап, а з 6erenin отырды да, 6ipeyiHiK жеке жауап 6epyiH кутпей, жапа-тармагай дуылдасып - КУДай сактасын, хан ием! Ташкента! сатып, 6i3re не керЫ- inTi?! - 03iKi3 айткандай, Ташкент - казактьщ байыргы каласы гой. КУДай алдында да, адам алдында да айтарымыз осы... - Бул кала К азак ордасына сокгы рет Тэуекел баИадур ханньщтусында караган. Одан айнуга какымыз жок. - взгеж былай койганда, кун! кеше осы каланы билеп турган Жолбарыс хан мен Теле би кекем!зд! калай умытамыз?! - flecin жатыр. Айткан сездер!нде капы жок. Тек сол сездерд! тоты-кус Tapi3fli тандайлары такылдап, тым окай айтады. Соган Караган­ да, казак ханыньщ каИарынан коркып, кеп!рден елп алудык амалы ма, мм бшеж?! - Олай болса, Ташкент уалаяты сокгы жылдары Казак ордасына алым-салык телеуден неге бас тартты? - дед! Абы­ лай ani де TyciH жылытпай. 319

Молла Самсы бастаган цала бектержде ун жоц. Олар ауыз аш сак б 1рдемеж булдорш алармыз ба дел, неде болса ундемей кутылуга бек1ген сиякты. Бектерден repi «6i3re кайсы хандык- ка карасак та 6api6ip» дел б те тж саудагерлер жаты ездер'ж еркж устал отыр. Абылай суратына Ташкенттеп ец ipi керуен сарайдьщ neci саналатын 6ip ж ас ж И т жауап бердЕ - Дурыс айтасыз, хан нем! Сокгы он жылда 61здщ Казак ордасынан кез ж азып цалганымыз рас. Теле би елген сок, иен калган елд1 Кокан aMipi Ерденбек иектей бастады. Бул орайда жалгыз Молла Самсыны гана жазгыру адтетке жатпас. бйткеж оны бул калага баскак eTin бек'икен - К азак орда- сы емес, Кокан хандыгы гой. Ол бар болганы ез кожасына калткысыз кызмет erri... BipaK Ташкент тургындары Коканга караганнан eui6ip лайда тапкан жок. Алман-салык жыл еткен сайын ауырлап барады. Ерденбек салык жинауга келгенде, кен колтык К азак ордасы туг!л, Т аш к ен т отыз жыл бодан ет­ кен ойраттардан да асып тустЕ Bi3 бурын Казак ордасына жуз- ге - 6ip салык телесек, Коканга 6epeTiHiMi3 онга - б 1рден асып барады. EriHiui мен малшы да, саудагер мен коленерил де осы зорлыкка амалсыз кежп келедЕ.. Егер К азак ордасы алдагы уакытта 6i3fli коргансыз калдырмай, ел мен жерге туракты турде иелж етсе, 6i3 ci3fliK дэргейщ1зге куана-куана бас коям- ыз! - деген элп ж!г1т казакш а мултжс1з сейлеп. ■ 0К1нде урей, сезжде жалтакгык жок, мынау 6ip ютщ жен1н бтетж , турашыл ж!ггт екен!» дел ойлады Абылай штей разы болып. Ж ас саудагер кыр казагы ескере бермейлн ащы шындыкты айтып отыр. Ташкент ежелден б'1зд!ч каламыз efli дел, сырттай малданып кана коймай, булармен коян-колтык араласып, лзпнд1 кымтап устау керек екен-ау ез1?! Мундайда кур т1зеге салу да лайда бермейдЕ Мыналар сиякты есеп бше- TiH журтка есеппен келген жен сиякты. - Кулбштелеп келпрамей шындыкты бетке айтканына ризамын - дед1 Абылай ж1птке жылы шырай таныгып. - Сен1к ныспыц жм efli? - Нарбота... Нарбота Нурсагат баласы. - Кай рудансьщ? - Коныратпын. Курама журтынан... - Хат-сауатьщ бар м а? - Бухара-шэртте медресе бтргенм!н. - Жаксы екен... CeHi б у к т Ташкент уалаятына бек сайла- сам, аткарып кете алар ма едщ ? - дед1 Абылай онык бетже барлай карал. 320

Нарбота мундай шугыл ujeiuiMfli кутпесе керек, 6ip сэт ойлан- ып калды. Сэлден сон, езу тартып кулд1 де: - Егер хан лайыц тауып, кепиллж колдаса, Heci бар, аткару­ га болатын шыгар! - дед1сежмд1ун катып. - Ендеше, ic 6iiri. CeHi бупннен бастап Ташкент уалаятына oMipiui eTin тагайындаймын! - дед1 Абылай. - Мына Молла Самсы сияцты Кокан хандыгынын, беп емес, К азак ордасыньщ 6eri боласьщ! Адал кызмет аткаратыныка кумэжм жок». Кол астыкдагы халкьща менщ жарлыгымды жетюзетж бол. Халык букарасы будан былай ауыр алман-салыктан босатылады. К азак ордасына гушыр-зекет туршде теленетш, ежелп салыктар гана сакгалады. - Kvn, таксыр хан нем! 8MipiKi3 орындалады! - дед1 Нарбо­ та гайыптан конган бакка сенер-сенбесж бшмей. - Буган ташкентпктер калай карайды екен? С1здерде карсылык жок п а ? - деген Абылай енд1 осы аймактьщ шора- бектерже назар аударып. Кай жер1м1зден мж табады, кайсымызга кандай ж аза Kecinefli деп, кыпылдап эрек отырган кала шонжарлары ойла- маган жерден icTiK бейбгг мэмшеге карай бет алганына куанып Kerri. Bapi жамырай т т катып, кошемет-колпаш сездерд1 аямай агытып жатыр: - Кандай кемецгер е д Н з, хан нем! - Еаламды так калдырган Наушарбаннык гадшдИ де осын- дай-ак болар! - Бэржен де улы ханымыздьщ Атымтайдай жомарттыгын, халыкка кайырымдылыгын айтсайшы! Ауыр салыктан азат болганын еслсе, Ташкент журты той жасайтын шыгар... - BapiMi3 де кунэлы пендем1з. КаИарлы ханнан ж аза ку- Tin, корка-корка кел'т ек, улкен дэрежеге ж етт, жарылканып кайттык-ау! - дес'ш аркаларын кекге сала бастады. Мундай жалган мадак, ке тр м е сезге кулагы уйренбеген Абылай 6ipTypai TiKciHin калды. Жылы сезд1 KiM жек керген? Б1рак мыналар мулде асырып ж1беред1 екен. Костау-колпаш- тьщ малшерден тыс жэне т т ушынан тым ж е к т айтылуы - шын журектен шыкпаганы гой. Булар мундай жылымшы сездерд1 кезжде Ерденбекке де айткан болар... Осыны ойга алуы мук екен, ханнык ашуы кайта козды. Жалт етш Молла Самсыга караган. Ол темен тукырган куж ун катпай, м елш ит отыр. Бект1к мансаптан элдекашан кудер у зт, енд1 тек калай аман 321

калудьщ камында отырган сек'тдк Эрине, Молла Самсыны жазасы з ж1беруге болмайды. Баскаларына сабак болу ушж де, OFaH 6ip шара 40лда ну керек. - Масайрауга aai ерте. Казак ордасына кастык ойлаган адамдар жазасы з кетпеуге тию! - дед1 Абылай кайтадан сустанып. - Сен, Молла Самсы, кеше казак жерж Коканга сатып, арасынан пайда туармек болып ек. Енд1 6yriH ант бер- ген кожан - Ерденбекп сатып, 6i3re ке л т отырсын. Манай- ьща Биарыстан секшд1 булжиплерд1 жинап, казачка карсы согыспак болганьщ тагы бар... 0 зщ айтшы: берген уэдесжде бэтуа жок, осьждай eKi жузд1опасызга кандай жаза лайык деп ойлайсьщ? Молла Самсыньщ жуз'жде 6ip тамшы кан калмай, ку шубер- ектей бозарып Kerri. - Мен не айтайын, хан ием! 9 зщ айткан Биарыстанды эдеж байлап экелд1м... Тарткан айыбым жэне 6ip жанымнын сада- касы болсын деп, бар байлыгымды алдьща тосып отырмын... EHfliri билж ез1нде, хан ием! - дед1 иеп икемге келмей flip-flip eTin. - Алтын канша кунды болганымен, чылмысты жаба алмай- ды! - дед1 Абылай. - Сен ейтт, экелген дуниелер'1НД1 келде- нен тартпа. Неше жыл бойы Ордага салык телемей, халыкты булап-талаудан тускен бар байлыгын онсыз да тэржлежп, хан казынасына етедМ.. Ал 63iHHiK 6ip басычды коргап калуга MyMKiHfliriH бар. Алтынга айырбастау жолымен емес, эрине. 03iHfli азаматтыкарынмен, ерлюнмен коргайсын! Абылай соны айтып, орнынан турегелген. Хан YKiMiHiH не­ ге апарып согарын бше алмай дагдарган баскалар да далага карай бет алды. Шатырдан шыгып караса, айнала кужынаган халык. Ташкенттен, тагы баска кенттерден аттылы-жаяу агыл- ган журт аланга симай кетштк Бэр! де хан жарлыгын ез кулак- тарымен ecTirici келедЕ Анталап алга умтылган кепшш1кп атты жасауылдар 6epi етжзбей кайырмактап жур. Абылай касындагы колбасы батыр, елбасы султандармен 6ipre атка конып, солай карай аячдады. Кос канатта кеше жасап, сап тузеген кальщ аскер... Apbi-6epi жуйтшген атты жаршылардьщ аузында тыным жок: - Жол... жол ашыцдар! - К азак ордасынын сайыпкыран, баИадур ханы Абылай келе жатыр! 322

- Кулак койып, хан жарлытын тыцдандар! - деп дамылсыз дауыстап жур. КелеЫ сэтте жанагы дабыр-дубырдьщ барж сапта турган аламан эскердщ жер жацгырткан айгай-суреж к е м т Kerri: - Жаса, Абылай хан! - К азак эскерж жецштерге бастай бер! - Жаса! Жаса!! Жаса!!! Осы ураннын ез1-ак бупнп салтанатка ерекше айбын, сус бтргендей efli. Суттей ак боз аттьщ устжде, айрыкша сэнд1 ер-турманы мен алтынды дулытасы кун нурына шагылган Абы­ лай топ адамньщ коршауында, жиналган журттыц алдына таяп барып токтады. Bip сэт келденен сез тыйылып, кулакка уртан танадай тыныштык орнады. - Армысындар, ташкенток бауырлар! - дед1 казак ханы санкылдай ун катып. - М'же, бупн Ташкент шаИары мен он- ын айналасындаты Курама журты К°кан курыгынан босанып, К азак ордасымен кайтадан кауышты. Жол ортадан KWiirin, кедерг1 жасамак болтан Ерденбек казак эскержен куйрей ж ецш т, е з апанына кайта барып тыгылды. Енд| 6i3fli кудай айырмаса, адам айырмайды. К азак ордасы бул аймакты будан былай ез кортауьжа алады. Коканньщ ецсе кетертпес ауыр салыгынан бупннен бастап азатсындар! Бурынгыдай малдан зекет, епннен гушыр телеп турсацдар, сол 6i3re канатат. Алаш улы баягыдай 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шытарып, 6ip ту- дык астына жиналатын болады! Бутан не айтасындар? Элi де ес жинап улпрмеген ала-шабыр журт жаппай костап кетпегежмен, эртустан кадау-кадау ун ecTinfli. - Айтканык келсж, хан ием! - Осы кунд1613 куткел1 кашан!.. - Тек 6ip буй1рден Бухары, колтык астынан Коканы шыта келж, кукай керсетш журмесе болтаны. - КУР сез болмасын, эйтеу1р... - К азак acKepi арата жылдар салып, осылай жарк елп 6ip кершед1 де, сонан сок кез жаздырып кетедк Казактын 6ip ханы Ташкентте неге отырмайды? - flecin жатыр. - Дурыс айтасыццар: б 1здщ капы ж1берген кателю1м1з де - осында! - дед1 Абылай. - BipaK, будан былай Ташкенттен кол узбейм1з. Мен TinTi е з ордамды таяу жылдарда осы онтуслкке карай кеш1рсем бе деген ойым бар... Ал, эз1рше ез 1штерщнен шыккан 6ip адамды Ташкентке бек сайлап отырмын. Kepin 323

алындар: Нарбота бек! - деп езж е тацау турган жас жнттл нускады. Карапайым халык вздер1 бек сайланбаса да. юмнщ бек болганын бтуге куштар-ак. в з тавдырына тжелей цатысы бар бул хабарга жиналгандар дуылдасып Kerri. - Е, Марботаны бшем1з гой... - Япыр-ай, байгус Цураманыц да колы би лтке жеткен екен! - Уйбай-ау, ол 63iMi3fliH Нурсагат аксакалдыц баласы емес пе?! - 0 з1рше бул макайда казактан шыккан гулама ж 1г т м 1з осы! - дескен дауыстар есш едй - Ал. Молла Самсы кайда? Ол су жукпас. шынымен-ач, ж азасы з Kerri м е ? - дед! таяк устаган 6ip шал 6epi таман жакындап. - Молла Самсы бар байлыгын артып, хан алдын- ан шыкты деп еде Сол алтынын тыкпалап, кемейлер1цд! 6iTen тастаган жок па, эйтеу1р ? Абылай ж е ц т е й т калгандай, KeKiperiH кере тыныс тарт- ты: «Япыр-ай, Кудайдьщ сактаганы-ай! Мана оган кек'лшекпк- пен KemipiM жасап ж1берсек, журт алдында масдара болады екем1з-ау!» - дегенд1жылдам ойлап erri. - Жок. аксакал, Молла Самсы жазасыз кетпейд!. «Алтын керсе п е р с т е жолдан таяды» деген сез бар. Перште тайса таяр, 6ipaK менщ жолдан таюла хакым жок! - дед! саккылдаган айбынды унмен. - Молла Самсы К азак ордасына опасыздык жасап, Кокан sMipi Ерденбекпен ауыз жаласканы уш!н, узак жыл Ордага алым-салык телемей, халыкган жиналган дуние- Hi жеке ием дент келгеш ymiH, бар байлыгы хан казынасына втед1. Ал, e3i к1нэсын мойындап, 6ip басына сауга сурап отыр. Сондыктан 6i3 оны eniMre байлап, канына ортак болмай-ак, е з тагдырын адал жекпе-жекте, семсер успнде сынасын деп уйгардык. Буган калай карайсыццар? Хан YKiMiH еспгенде, алакда турган халык тежздей толкып, гушдесш Kerri. Сол кеп гутдщ арасынан шакпактай шагылган ар алуан сездер есттедк - Жен-ак. Будан еткен эдшдж бола ма?! - Муньщ e 3i оган жасалган тым артык курмет емес пе? - BipaK, сол каскач колына диада болмаса, кылыш устап Kepfli ме екен? - дескен кулю аралас ажуалы сездер де айтыл- ып жатыр. 324

Молла Самсы бул кезде кала журтыньщ арасына Kipin алып, 6ip шетте бугып турган-ды. Абылай оны кез1мен i3flen тапты да: - YKiMfli естщщ гой? - дед1 оган шуйше карап. - Естюен, ceMcepinfli ал да, 6epi шык! Кэне, юммен сайыскыц келед1? Саган карсы эйгт'| батырларды шыгармай-ак кояйын. Осы турган эскерд1к арасынан кез-келген аламанды е зщ такдап ал. Жексен жаныц олжа, бетщ ауган жакка журе беруще бола- ды. Ал, майып боп кетсек, амал жок, тагдырдьщжазуы... Кэне, KiMfli калайсык? Абылай соны айтып, таяу макда турган атты аскер лепне бурылган. Ок канатга, дал бужрде Шынкожа батырдьщ мындыгы тур екен. Такдау epiKci3 осыларга тусетж Typi бар. Бул кезде колына жалак кылыш устаган Молла Самсы да ортага шыгып едк YcTiHfleri шубалакдаган ж1бек шапанын шеиЛп, жец!лтектент алыпты. Канын imiHe тартып, сурлана тускен. 6 з1н1ц сол жагындагы аскер катарынык алдында, эр аламан- Fa асыкпай кез токтатып, мысык табандап жылжып келед'|... BipaK канша уц<лin караса да, «мынаны жэукемдей салармын» дейтшдей окай-оспак 6ipeyi болсашы. Bapi де - кабагынан кар жауып, кек TeMip курсанган еншен дэулер... Ешкайсысынан ракым кутуге болмайтындай. Ол, осылайша, КУ жанын коргап калатын ез курбандыгын i3flen eflayip сандалды. BipaK оцтайлы eumiMfli таппады. Тек сонау арткы катарларда мурты жака тебендеп келе жаткан б 1рд'|-жар жас сарбаздар тур екен, оларды шакыруга намыс- танды. Намыстанган жок-ау, мына анталап турган елден уялды. Уакыт болса aTin барады. Б уй тт epiK 6epreHi бар болсын! Жалганда ез жанынды алар Эз1рейтд1 езщ тандаган жаман екен гой. Молла Самсыньщ макдайынан суп-суык тер шыкты. Акыры ез сарбаздарыньщ алдында турган мынбасыгатоктаган. ■ 03i 6ip иман жузд1, эдем1ж И т екен. Осыдан 6ip аяушылык бол- маса... TiriTi алеем де осыньщ колынан елейтил» деген элдеб1р умпт'щ жетепмен... Ол кенет Абылайга бурылды да: - Сонау 6ip каракек аттьщустщдеп мьщбасымен шайкасып керейш! - дед1даусы жер астынан шыккандай таргылданып. - Шынкожа батырды айтасьщ б а ? Мьщбасыдан темен туск1к келмед1 ме?! - дед! Абылай езу тартып. - МейлЬ калауьщ 6inciH. - Соны айтып, аскер катарына бурылган. - Шынкожа батыр, ecrin турсын, б а ? CeHi Ташкентт'щ бурынгы беп Молла Самсы жекпе-жекке шакырып тур. 325

Шынкожа Timi бейгам. Басында эчг!мен!н не жайында екенж ачгармаса керек. Енд1TYCiHfli. Хан жарлыгын ecTiciMeH, сезге келмей аттан каргып TYCTi. 9цжде тук езгер1с жок. Бейне, жай 6ip шаруага жумсагандай, дулыгасын ердщ касына !л!п, шылбырын cepiriHe устата салды да, жалач кылышпен ортага атып шыкты. - Ойбу, сорыц курсын! Баска 6ipey таппагандай, тачдаган адамыньщ турж! Шынкожа ceHi ею толгап, 6ip жутады гой! - деп калды элдеюм аскер арасынан. Молла Самсыныч устжде - жука камзол, басында - зерл1 такия. Шешжгенде анык байкалды: кол-аягы кыска, тертпак келген, ет-женд! сем1з адам екен. Ал, Шынкожа одан элдекайда сучгак. апайтес, сида ж1г!т. Устжде - жечс1з бектер сауыт, жаргак шалбар, аягында сактиян eTiri бар. Жалачбас. Колындагы алдаспанын сусылдата б'1леп-б'теп койып, 6ip- ден дурсе коя бермей, кылыш устаган о ч колын алга созган кую, карсыласыньщ эр кимылын багып тур. 03iHi4 сан рет кайталаган машыкты т!рлiri Tepi3fli. Ал, Молла Самсы асыгар емес. Бейне, устаса кететж палуандардай ею колын б1рдей алга созып, тукыра койкачдап, карсыласын 6ip айналып шыкты. Содан 6ip мезетте копадан шыга келген точмойын кабанша ечмендей умтылды. 0зжше, б 1рден жарып тастамак сеюлд1. BipaK сермеген семсер'| ештемеге дарыган жок- Шынкожа булт eTin бурылып кеткенде агынымен ете шыкты да, кулай жаздап барып, кайта очалды. Осы 6ip кимылдьщ ез!нен-ак былайгы журтка бект1ч эуселес'1 6елгш1боп калган. Бэлюм, жас кезжде сайыс енер1не жаттык- са жаттыккан да шыгар, алайда сочгы жылдары колына кару устамай кеткен! KepiHin тур. Оныч услне ет'ш1ч ауырлыгы да кырсык болып, икемге келлрмей жургеж анык. Олден уакытта eneyi 6ipa3 кылыш айкастырып калды. Сырт Караганда, Молла Самсы шабуылдап, карсыласы корганып жургендей. Ал Шынкожа шабуылдаса icTiK немен тынары 6earici3. Ол эз1рше окта-текте гана тыксыра шепнд!рт, кай- кы кылыштыч кандауыр ушымен карсыласын шабактаудан арыга барган жок- 9cmi, Шынкожа казфп ез мжделн анык б т 1чюремей журген сеюлд!. Оган жуктелген нэрсе - Молла Самсыны мурдем келру ме, элде мына журтка ойын керсету м е ? Сол жагы анык емес. Эйтпесе, манадан 6epi бекпчтакия- лы басын допша кагып lycipyniK де, немесе ак алмастыч ушын 326

кеуде тусына сыр е т ж з т сутып алудыц да талай рел келген. Ею ж ак тек туспеген соц. сайыс та баланыц ойыны сиякты боп кершед| екен той. Урыстатыдай уран шакырып, кетермелеген де ешшм жок. Сотан Караганда, булардш1 жай ойын болуы да мумюн... Акыры Шынкожа жалытайын дед'|. «Мынаны кайтсем екен?» дегендей, ара-арасында Абылай жакка карап кояды. Ол да белп берер емес, касындаты кюшермен элдене жайында сейлест, бейтам тур. Бул кезде Молла Самсыны тер басып, шыпасы эбден 6iTy- ге айналган. Аузымен ауа карматандай алкынып, зорта жур. Алмас ушы шабактаган ж1бек камзолдык туте-тутеа шытып, эр жержен шыпылдап кан бш ше бастады. Цолындагы кылыш- ын батыт-багдарсыз, бет алды сермейд'|... Ш ынкожа енд1 матынасыз сайысты будан ары созып журпс1 келмедК Анау тэты 6ip екмендей умтылтанда, колындагы каруын 6ip каккан- нан калдырмай ушырып ж 1берд1де, алдаспанын кеудесше лр- еп тура калды. - Не тыл турсьщ? Шауып таста! - дед1 Молла Самсы кырыл- дай ун катып. BipaK ызалы Шынкожа отан караган жок, аз тобына карай бурылып журе берген. в м 1ршде талай жекпе-жекке шытып ж урт, KiciHiK ж1гер'ж к¥м кылатын мундай carri бастан кеш- пеген болар. Ит корлыкпен жур1п 6iTipfli-ay, эйтеу1р... Осыны ойлап улг1ргенше болтан жок, кенет арт жатындаты журт шу ететустк - Батыр-ау, карасайшы, еллрд1 той! - деп калды алдаты атты сарбаздардьщ 6ipi... Шынкожа артына жалт бурылган. Караса, жакагы Молла Самсы жерде жаткан кылышын ала салып, ту сыртынан те н т калган екен. Енд| сел болса мерт кылатын Typi бар... Шынкожа 6ip 6yftipre калай ыршып тускенш e3i де бтге н жок. Сонымен 6ip мезг!лде колындагы алдаспанын да сермеп улпрген. KaHiri кол кате кетпепл. Ол ак алмастыц жуз1мойын омыртканы кырт етжз1п калай киып тускен1н кезбен емес, айызы кантан кол курышынан андады. Бул эрекетлн кас катым сэтте, тым тез болтаны сонша, осыны калт етпей бакылап туртан былайты журт та жаркеткен кылыш жаркылымен 6ipre кек шептщ уст1не домалап тускен такиялы басты 6ip-aK Kepin калды. Е р л т пен ездж, MaprriK пен харамдык арасындагы кезек- Ti 6ip шайкас осылай аякталды. Бул api биылты казак-кокан 327

урысыныц cipre жияр соцгы нуктеа сиякты болып та кержген. Шынкожаны езж щ чарулас достары каумалай карсы алып. кекке KeTepin экегп. Ал, Молла Самсыга жанашырлыч таны- тып, пей!л бш ^рген ленде баласы болтан жоч. Цайта, жиналтан журт: - Итке - ител1м! - Ант аткан арам немеге осы керек! - десш, тугел жерге TyKipAi. Сейтт, тауарыхта талай чыргынньщ куэсы болтан Kapi Ташкент бул жолы кудай оидап, артыц чан Tericci3, бейб№ жагдайда алынды. Сол куш кептен Mi3 бачпай мелшшп турган чала чачпалары айчара ашылды. Казан acnepi салтанатты шерумен 1шке Kipfli. Айлар бойы тар чапаста туншыччан чала тургындарыньщ чуанышында шек жоч. Хандар мен бектердщ алма-кезек орын ауыстыртанына мундаты журт эбден уйрен- in алтан-ды. Олар жеч1мпаздарта дэм-туздарын алып шыгып, керней-зурнайларын тартып, чала кешелерж басына кетерд1. Б1рач, Абылай мунда кеп аялдаган жоч. Каланьщ жаца 6eri Нарботаны чутты орнына отыргызып, Казач ордасыныч низам-тэрт1б!н орнатты да, 6ipep куннен кейш чырта шыгып кетп. Heri3ri чосынды чала сыртындагы тосчауыл-туратында чалдырды да, e3i ipiKTenreH бес мьщ чолмен Сырдарияньщ сол чапталындаты кенттер мен чыстачтарды аралап чайтты. Бул да, эрине, айчас куткен айтулы жорыч емес, ел ш н д е ау- чым тутызып, чазач чаруыныч чУДФетж ацтарту ушж жасал- ган салтанатты шеру болатын. Жол-женекей кейб1р бузачы бектерд1 жазалап, журтшылычгы тэубеге келт1ру чызмеп де чоса атчарылып жатты. Кыркуйект1ч басында ауыр чол Кочан жорытын аячтап, Арыс жатасына чайтып оралды. Осы арада Бухар хандыгынан К азач ордасына елил келген1 туралы хабар жеткен. Осытан байланысты, Абылайдыч e3i шагын чолмен Туржстанта чарай бет алды да, чалтан аскер топ-топ болып елге чайтты. V Сайыпчыран казач эскержщ сотыста мерей1 устем болып, жауды жапыртаны жеке бул жолы тана емес-Ti. Казач сар­ базы He6ip чиын урыстарда бурын да сан рет жец|ске жет1п, чыруар олжамен елге оралатын. Шанды жорыч. чанды шайчас

- аламан аскер ушж эдетгеп нэрсе. CoFbic кушпен экеп таца- тын ен, ауыр кайрет - ел'1М десек, ол да Kici цоркатын нэрсе емес, кырыц жыл кыргын болса да ажалды еледт Ажалын жетсе, согысца бармай-ак, улде мен булдеге оранып уйде жатсан да, Алланын аманат жанын 6api6ip тапсырасьщ. Уйде туып, тузде елу - ерлердщ тана мандайына жазылтан. Ta^ipiM от басында омалып отыртаннан, ез тезепнд1 03in мыжып, ал- жып елгеннен сактасын! Mine, аттьщ жалы, атаннын комында жаумен жаталасып журю ержететж кешпел1 журттыц eMip мен ел!М туралы TyciHiri осындай. Иэ, сотыстьщ да е з цызыты мен шыжыты бар. Кай кезде де, TiriTi жойцын урыстардын тусында да каареттен куаныш басым Tycin жатады. Адамта ap6ip ай кастан аман калудын e3i - 6ip мерей. 0 з елщ, ез жерщ ушж жан киып, тер текпесек, сенщ TipairiKHeH не кайы р? Омалып уйде отырсан, кай кезде ер атанасьщ ? Атак-абыройта калай беленесщ?!. Сонан сок мундай алые жорыктык ер-азаматты езж е тартып туратын тэты 6ip шыртасы бар. Ол - олжа. Цатын цалжасыз, батыр олжасыз болмайды. Сенщ кандай жорыкка катынасып, нендей ерлж керсеткежнФ aprraFbi ел экелген олжана карап баталай- ды. KyHi кеше жорьщка 6ipiншi рет аттанган жас сарбаз бугж батыр атанып елге оралса, косары мен жетеп КУР болмай, алдьжан шыккан агайынта cayFa улесттрсе, ол да 6ip ганибет. Алые сапарда керген бейнетщ мен теккен терщ, атыс-шабыс- пен еткен азапты кундер сол сэтте-ак умыт болады. Бул елдщ «ер азыты мен 6epi азыты жолда» дейтж1 сондыктан. Кашанда олжалы ердщ 6eTi ж арыкта, олжасыз ердщ 6eTi - кен шарык... Сорыстык да, жек1стщ де мэн-магынасын осылай утынатьж 6 ipa3 батырлар Ташкент жорытынан кеншаздеу кайтты. Солардьщ 6ipi - осы сапарта Найман колын бастап келген эйг’1л1 батыр Кекжал Барак. Ж элры з ол тана емес, Олжабай, Баян, Цойгелд1, Оразымбеттер де Арыс бойында Абылаймен салкьж коштасып, курен кабак куйде аттанды. Жорыктаты аскердщ бул жолы ужымдасып 6ipre кайтпай, бет-бенмен бытырап кету1 де сонын 6ip KepiHici. Bipey Аркага, 6ipey Алатау enipiHe, енд1 6ipeyaepi Баркытбел, Алтайга карай топ-топ бол- ып бет тузеген. Кай-кайсысыньщ да косар ат, жалгыз-жарым жетег1 болмаса, алдарына салтан малы, артынып-тартынган бектер1ншег! шамалы едь Арыс бойынан аттанран, карасы екнуш жузден аспайтын сондай 6ip шагын жасак солтустжке карай суыт журш келе 329

жатты. Жол алые, жер шалгай. Осы беттерЩде Талас пен Мер- кеш басып, одан кыргыз ж ершщ 6ip шет1мен Алатау айналып, сонан сок Жетюу еж рж кектей ете, сонау Баркытбелге жеткен- ше ат басын тартпак емес. Булар Ташкент жорыгына катыс- кан Найман колыньщ кештеу кайткан ек соцгы леи болатын. Алгаищы комакты топ осыдан он шакты кун бурын козгалып кеткен-fli. Олар енд'|г1 ел шетше ж е тт те калган болар-ау... Ал, мыналар ол кезде Абылайдьщ жумсауымен Сырдык аргы бе- TiHe eTin, Гурама imiHfleri 6ip булгакты басуга кеткен-fli. Кекжал Барактьщ касына ерген жолдастарымен 6ipre сол шаруаны б 1рьщгайлап тастап, енд'| гана елге кайткан бел efli. Биыл куз ерте тусе ме калай; кешеден 6epi кун райы бузы- лып, жауын-шашын молайып тур. Журпниллер тужмен жауган жанбырдан коргалап, бупн костарын кеилрек жыккан-ды. Ж акбы р басылган сок ыстык аска б1ржола тойып алып, туске таман атка eip-ак конды. Енд! сонык ececiH кайырып. кешке дейж 6ipa3 жолды eHflipin тастамак. Шолгыншы wirirrepfli алга карай оздырып ж'|берт, арттагы топ солардык i3iMeH удере жортып келедК Е к алда жол бастап келе жаткан, ер-турман, сауыт-сайманы баскалардан repi ерекшелеу терт-бес салтат- ты б1рталайдан 6epi катарын бузган жок- Булар: Кекжарлы Кекжал Барак, Тума Шынкожа, Сыбан Еспембет, Матай Тауасар батырлар-тугын. Eip жаты жол кыскарсын дей ме, бул топтагылар 6ip кызу экп м е усттнде келедл Биылгы жорыктык барысы, капы кеткен тустар сез болып, вкпм енщ сокы 6iрте- 61рте олжа 6enicy жагына ойыса бастады. 9 з хандарына деген екпе, султандарга койылар сурак та жок емес. Бул орайда сезден сез тудырып, ani де сабасына туспей келе жаткан - imTepiHfleri жасы улкен1 Кекжал Барак едк - Жога деймш-ау, меж ете-мете так калдырган - Абылай- ды к осы жолгы мжезП - дед1 ол экпмен'щ коламтасын кесей Tycin. - бздерщ б1лес!ндер, сокгы кырык-отыз жылда мен онымен талай рет жорыктас болдым. Мен бшет'щ Абылайдьщ колы ашык, пейш1 кек болатын-ды. Ортага тускен олжага кызыкпай, алдымен колбасы батырларга б е л т беретш. Tinji катардагы жас сарбаз да буйт1п жорыктан КУР кол кайтпай- тын. Обалы неилк, бар дуниен1 бауырына басып, дуние кокыз- дык жасаган жер1 жок еди. Ал осы жолгы кылыгына акылым жетпедь Cipa, жасы улгайганда о ньщ да кезшщ алды тарылып, дуниеге куныга бастаган-ау дейм1н... ззо

- М енщ ойымша, ханньщ езжде кж э жок, барж булд'|рген - касьждагы жас султандар! - дед1 Ш ынкожа да ез екпесж жасырмай. - 0здер1 беактен 6eni шьщпай жатып, дуниеге тым жацын турады екен. Байкадычдар ма, атыс-шабыс, шабуыл кезжде солардыц ешкайсысы кезге туспейд1 де, олжа жинау- га келгенде жемлкке уймелеген белт1р1ктердей кездер1 тунып кетеди. Эрине, хан да олардын, колын каккан жок. Алтьж-кумю, eni дуниеге EciM султан иелж етсе, терт тулж мал топтаскан бакауыл костары биыл Уэли султанньщ карауьжда болды... - Аркар уранды, асыл теки, ержуректеретукымыньщ да аза бастаганы ма сонда? - дед1 Тауасар батыр оньщ сезж белт. - Азып Kerri деу артык болар, 6ipaK солардьщ Абылай- га тартып туганы кемде-кем, - дед1 Шынкожа алган бетжен кайтпай. - Солардын ш н д е ЭДл султан мен калмак катын- нан туган Касым султанньщ тана 6iTiMi езгеше. Эттеч, Касым ani жас, кабыргасы ката коймаган... Аман журсе, батырлык, жаугерлж жагынан, Ty6i экесжщ орнын басатын сол болады. Бул окига туралы Еспембегпч де ез топшылауы бар екен. Ол ауа жайылган эчпмеж кайырып экелш ез арнасына кайта Tycipfli. - Мен бшсем, осыныч 6epi: олжаныч э д т белжбеу1 де, хан агзамньщ менмендИ мен ж ас султандардыч езге журт- ты елемеу1 де - биылгы жорыкка Кабанбай, Бегенбай сынды ipi колбасылардьщ катыспауынан болды ма деймж, - дед: ол астындагы Kaparepfli камшылай Tycin. - Айтып-айтпай не керек, жИттер, арамызда Дарабоздыч жоктыгы талай жерде 6miHfli гой. Егер аскер басында Дарабоз журсе, Абылай муньщ 6ipiH де ютей алмас едь Канша дегенмен айбынар efli... Ал, бул жолы кол бастаган: Олжабай, Баян, Койгелд'|, сонан соч ез1м1з- fli4 Кекжал агамыз сиякты б ‘|рен-саран батырларды айтпаган- да, ке п ш т И жастар болды гой. Хан езжен жасы Kiujinepfli елей коймады. - ПэлК сол да сез болып па?! - деп Кекжал Барак оны сейлетпей, орта жолдан киш Kerri. - Сарбаз ечбеп сакалга карай ма екен? Аттыч майы, азаматтыч Tepi кайда? Энегуш Ангрен бойындагы шайкаста жуздеген боздак жан киды. Сол курбандардыч атаугере, бата окыры кайда? Тымкурыса солардыч артьжда калган жегм-жеард! ecnepyi керек efli гой... Жок, ж1г'птер, кашан айттьщ деме, муньщ арты жаксыльщка апармайды. Будан кейж ту тубже ескертоптап KepciH Абылай! 331

Терелер мен телецпттер болмаса, баскалар атка eHfli абайлап конады... Былайгы кеп сарбаздьщ кенш тде не жатцанын жм бшсж, ал осы сапарда кол бастап, кезге тускен батырлар е з хандар- ына деген екпе-наласын осылайша 6mflipin келедь Мэселеге эркайсысы эр кырынан келгежмен, acini, булардыц сезЫде де жан бар efli. 0Knenepi орынсыз емес-Ti. Эрине, туп-тугел аки цат деуге де келмейдк Толык шындыкка кез жетжзу уш щ 6ip гана жакты тыцдап коймай, жалпы жагдайга кез ж1бер- in, Абылай кежрепне де yniny керек шыгар. Батырлардьщ e3i айткандай, Абылай бул жолы аяк астынан неге езгерд1? Олжа белюу кезшде оньщ ойында не бар efli? Бул сауалдарга да ой жупртпесе болмас. Иэ, бул сапарда колбасы батырлар мен аламан эскерге олжанын а з тигеж рас. Жорыктьщ бастапкы кезшде туспк- теп кыргыз манаптарынан олжага эж ептэур мал тускен. Батырлардьщ кеб1рек жоктап келе жатканы: ездер1 екбекпен экелген сол малдьщ дурью белшбеуг Абылай анада Коканга аттанар алдында олжага тускен неше кос малды Арыс бойына Конью аударткан-ды. Bip e3i ием дент кету ушш емес, жарым жолга ертерек жете 6epciH дегеж шыгар... BipaK, ашыгын айтканда, осы арада ханзада султандар тарапынан пендешт- iK болды. Эскерд1к арткы сапы - бакауыл косын баскарып журген Уэли султан, ж ок жерден пысыктык жасап, ак уйл! аманаттармен 6ipre олжа малды да Аркадагы хан ордасы- на ж енелтт ж1бертть Ол малда баска батырлардьщ да yneci барын 6mMeyi мумжн емес. BipaK, жеме-жемге келгенде дуние- ге кызыгып, араны ашылып кеткеж анык. Будан кейж п жагдай белпль Сырдарияньщ жогаргы агы- сы мен Ташкент тенОрепнен тускен аякты мал кальщ эскер- дщ сойысынан артылган жок. Бул елкедеп отырьщшы, кентп журт терт тулж малга бэлендей бай болмайтын. Оньщ уст'ше осындагы курама журттьщ KeKiniH тауып, бепн 6epi каратам деп жургенде, олардьщ мал-мулжн калай талауга саларсьщ? Осыны 6ipa3 журт тусжбейдь Абылай осындагы кала бектерн мен астыртын Tin табысып, TeriH олжага белшеден батып кал- ды деп ойлайды. Рас, Ташкент 9Mipiuici Молла Самсыньщ бар байлыгы хан казынасына алынды. Одан баска да кала бектер1 мен саудагер, кепестершен тускен сый-сыяпат, тарту-таралгы а з болган жок- Алайда булардьщ барлЫгы да айдаудагы аякты мал емес. асыл тас, алтын-кумютурщде болатын. 332

Ал алтын-кумю жагын Абылайдын айрыкша бакылауга алганы рас. Багалы буйымдарды тугел дерлж ез улы EciM султаннын карауына 6epin, катан кузет астында устаган. Бул туралы да ханнын ез ойлаганы бар-тугын. Сол алтын-кумю, асыл тастарды мына журтка ул е сп р т бергенде не болады? 8pi кетсе, эр ауылдагы узатылган кыз бен кербез кел'жшектер- fliH санина-сыргасына. алкасы мен эшекейже айналар efli. Аз кундж сэн-салтанаттын, бэсеке-жарыстын нурбаны боп кетер1 анык. Сондыкган, одан repi 6ip мыцты колда - хан казынасында сактауды жен керген. Сырттай сыр алдырмага- ны болмаса, Абылайга эр жылгы Орда шыгыны да онайга Tycin журген жон- Хан атынан жиналатын гушыр-зекет ол шыгынды 61рде жапса, 6ipfle жаппайды. Ол колга тускен мына казына- ньщ 6ip белИн Орда шыгынына жумсаса. налганына тугел откару - мылтык сатып алуга бел байлаган. Бул да биылгы жылы Конанмен арадагы согыстан сон туган ой efli. Осы жолы nepfli гой, Ерденбекп ecipTin журген - елден аснан ерлiri, не баскада жон батырлыгы емес, нолындагы мылтыгы, топ атар 3en6ipeKTepi екен. Заманына карай туган жана каруды жасау эз1рше казактын е з колынан келмейдл Сондыктан кэд1млдей кор жинап, алтынга сатып алганнан баска амал жок- Арыс жагасына кайтып оралган сон, батырлармен бас кос­ ка н жиында Абылай бул жайттарды таратып айтпаганымен, шет-жагалап сезд1рген-дл Ал олжага тускен аякты малды белю- кесалмай.Уэлисултаннынасыгыстыкжасаганына ке п ш т1ктен KemipiM сураган. Б1рак ез баласын онша айыптамай: - Хан казынасына тускен нэрсе кайда кетер д е й с Н Ортак дуние гой. оньщ да 6ip кайтымы болар! - деген де койган. Bipan онын бул айткандары журттын санасына жете кой- мады. Кеп адамдар онысын жай шыгарып салма сез деп угын- ып. бес саусактын iume бугтуж е жорыган. Туе жыртып, бетке тура айтпаса да, батырлардын б 1разы ш терж е з т сактап, салкын кабакпен аттанып efli. Манадан 6epi Барак, Еспенбет, Шынкожалар сез етж келе жаткан энпмелер - сондай екпе- наланьщ 6ip ушыгы гана... Бул кезде жорыктан кайткан шагын ж асак Таластан етт, Сусамыр жайлауынын eTeriH баса, к т е н тау бектер1мен жу- pin келе жаткан-ды. Алда - Мерке. Одан ары Шу ангары т и т тур. Жург1нш1лер кейде ¥лы жуз ауылдарынын уст'жен шыгып,

ел 1шжде аялдаса, кебжше тузде тунел, удере жортумен келе жатцан. Жолдыц камшылар ж ак цапталында цырлыздардыц цонысы да кашьщ емес-Ti. Таластан eTiciMeH, жер жадысын жацсы бшетж Кекжал Барактьщ ке ц тж е 6ip окшау ой келд1. 03ipme жолдастарьжа Tic жарып, ештеке сезд1рген жок. Bip- ак кун етт, жол кыскарган сайьж, сол урлык ой маза бермей, 1штей толганумен келед1. Акыры Меркеден етт. ертендер Шуга жетем1з деген куш сер1ктерже сыр ашты. Булар сол куш оцаша булак бойында 6ip сем1з байталды жыгып тастап, соныц жылы- жумсагын жорыц казандарына былцыта асып койып, кешш коналкыда демалып жаткан-ды. Б арак аз косына Шынкожаны, Еспембет пен Тауасарды белек шацырып алды да: - ЖИттер, маган 6ip ой ке лт турганы, - дед1 ушеужщ бе- тж е кезек карал. - Мына белм1збен ел-журтка калай Kepi- нем1з? Ауылга KVP кол ж е тт барганымыз Timi елден уяттагы... Алдымыздан шыккан агайын: «Коканды коркытып, Ташкенд! талкандап кайтканда. экелген олжаларьщ кайда» демей ме? Bip амалын карастырайык— - Сонда не ютемек ойыц б а р ? - дед1 Баракпен жасы курбы Тауасар батыр оныц сезж белт. - Олкыньщ орнын толтыру киын емес. Осыдан еккуш бел ассак, кыргыз ауылдары каптал отыр. Солардан 6ipa3 жылкы ала кетешк. CepiKrepi мундайды кутпесе керек, 6ipiHiK бетже 6ipi карал, актарылып калды. - Халыктын калауы, ханньщ руксаты жок, кыргызга ез белм1збен барып соктыксак, онсыз да дурдараз елдщ ара- сын ушыктырып алып журмейм1з бе ? - дед1 мундай барымта- сарымтаны суканы суймейтж Шынкожа батыр. - Ой, тэшр-ай, кейде iprenec отырган Керей мен Найман да 6ip-6ipiHeH жылкы алысады. Не ел екеш, не жау екеш белп- ci3, киырдагы кыргызды аяйсык б а ? - дел Б арак алып денесж селктдете кецк-кецк кулдс 03ipre Тауасар мен Еспембет кана ундеген жок- BipaK олар да журген аякка жергем т е кетуге карсы емес сиякты. Тек к е цтд еп ниеттщ юке асуы калай болады? Соган гана аландайтындай. - Жылкыны койшы, айдаганньщ алдында, устаганньщ колында кететж жагы Ty«Ti жылкы айуанды Ka3ip KiM экет- пей жатыр?! - дед1 Еспембет, мундай жорыктан огаш ештеке 334

таппай. - BipaK. Кекжал ага, бул туста жмдер барын бш еЫ з б е ? Цурулы какпанта тап болып, чан каксап калып журмейм1з бе ? - Ол жатына шурк етпе. М еж энегуннен 6epi не 6iTipin келе- fli дейсщ. Жол бойы кезжкен кыртыз-казактан сол туралы сур- ап келе жаткан жокпын ба?! - дед1 Барак енд1 тенд1ре сейлеп. - Сулугердщ шыгыс капталында Ж эй тхан манаптьщ ауылдары отыртан кер1недк Естер1цде бар ма, Ш ырш ыкбойынан Абылай адеж жумсатанда, мен жер шалтайлытынан Ж эйтханта жете алмай кайткан ед1м той. Кудай буйырса, соныц caTi енд! туею тур. Муны TinTi кезжде орындалмай калган хан жарлыты дел KapayFa да болады. - Олай болтанда, Абылайта айтар жауабымыз да 33ip екен! - дед1 Еспембет кулшынып. - BipaK жорыкка буюл жасак тугел бара алмайды той. Ол жакка канша адам аттанам ы з? Мунда калтандармен кай жерде туйюем1з? Енд1 соньщ жайын акылдасайык. Барак бул жатын да 1штей толтанып, nicipin койтан екен. Алдаты жорыктыч эр кадамын колмен койтандай е т т баяндап шыкты. - Алдаты жортуылта ат-кел1г1 сай жуз ж!г1т алсак жетед1. Мундайда барымташы топтын жумылтан жудырыктай шатын болтаны жаксы. Ал мунда калтандарымыз азын-аулак мал мен артылтан косты алып, Шуга карай жылжи берет. Bi3fli езен жатасындаты еткелде кутсе болтаны! - деген сезш!ц соцында. Шынкожа жолдастарыньщ сезж е елire коймай, ani де eKi удай куйде отыр. - Эй, бтмеймж-ау... Маган осы ютщ арты кумэнды керже 6epefli, - дед1 ол басын шайкап. - Ауылдан эдейтеп шыкпатан сок. осы жол-женекей жау i3flereHfli койсак кайтедс Ka3ip айдалада иен-тепн жаткан кайдаты жылкы?! Одан да кун суытпай туртанда елге ж е тт алайык. BipaK жасы улкен Барак пен катар курбысы Еспембет eneyi e«i жактап, оньщ ce3iH ерге бастырмады. Кекжал Барак: - Баламысьщ деген... Осынык e3i бурьж барымтата барматан уяк ж!ггг-ау дейм1н. Taftipi, ер азыты мен 6epi азыты жолда емес пе?! 0picTeri жылкыта тиюжасантан жаута шабудан киын болып п а ? - десе, Еспембет: - Ой, бул Шынкожа дегенщ сопы той. Ci3 барымтаны айтасыз, eMipi кызды ауылдык итж ypri3in Kepfli ме екен?! Бул байтус жастайынан Дарабоздьщ касында журд1 де, ешкайда атгап баса алмады той! - деп 6ipi атып, 6ipi какты.

- Жарайды. «Сейш де - сейш, сергелдец де - сейш» деген сез бар гой. Бара керешк. Ыцгайы келмесе ез жежм1зд) табармыз! - дед1 Тауасар батыр да кенген рай танытып. EHfliriciH Кекжал Барацтыц езЕац билеп-тестеп акеткен. Bapi де соныц айтцанындай болды. Ойламаган жерден олжа Tycipin, 6ip-6ip сотым ала кайтуга кур кол кокылтаксып келе жаткан езге сарбаздар да карсы болган жок. Epitcri турде e3i тшенш шьщкандардан сол куж-ак жуз ж1г)т куралып калган. Ертецжде ж асак enire белждЕ Н е п зп кол токпак Касабай батыр бастаган eKi жуздей Kici костарын артыл, жортуылшыларды Шу бойында кутейн болып, солтустжке карай тура тартгы да, Кекжал Барак бастаган сайдауыл жуз ж И т шыгыска карай бет тузедЕ Булар сол KyHi кеш батпай-ак кыргыз ауылдарыныц шей- не шжген. BipaK б1рден ел iiuiHe сугынбай, 6ipep кун тау сага- лап, алыстан торуылдады. Кыркуйектщ ортасы, ел жайлаудан кайткан кез едi. Тау арасы иен екен. Жасынан казак-калмак арасындагы барымта-сырымтага кеп катыскан Барак тун- ri жортуылдыц да аскан 6mripi болатын. Кешке карай ат- Keniri сай, жырынды жИттерд1 уштен-терттен б е лт, эдеж ел аралатып ж1бередЕ Барымташылардык бул жорыгы оразага тал келм еа бар ма, жшптер 6ipep кудж туса, уй сыртында ту­ ра калып, ж арапазан айтады. ¥йкылы-ояу кыргыздардыц сай- суйепн сыркыратып, кай-кайдагы шаригаттан сез козгайтынын кайтера ц. «Ау, кайдан журген адамсыцдар?» дел сурагандарга жауаптары 83ip: *мына кезец астындагы Ботбайлармыз» дей салады... Сейтш ж урт, алгшер кай жерде кандай ауыл бар, жылкы кай жакта жатыр, соныц барж барлап кайтады. Ауыл мацында эдеж арканда, жсенде устал отырган жуйрж аттары болса, оны да ше кетуд1 умытпайды. BipaK, жортуылшылардын 1здегеж ауыл-уй мацындагы ша- гын ужрлер емес, туп кетере айдап кетелн Жэйшханныц жылкы костары болатын. Естулержше, бул манапта бес мыцдай жылкы бар кер1недЕ Соныц 6ipep мыцы цолга туссе, ецбектщ етелгенЕ Ацыры 1здегендерж тапты. Дес бергенде, булар ацдыган жыл' кы костары ел iiuiHeH аулак, тау бектерждеп кузекте жаткан болып шыкты. Эрине, кузет цатты. Кырык-елужылкышы кунд1з- TyHi KipniK какпай, мал шетжде журетж болса керек. Жыл- кыныц накты турагы аныцталган соц, барымташылар бегелген жок. Кезге туспеу ушж эдеж тау iujiMeH алыстан орагытып, жыл­ кы жаткан бектердщ дел желкесшен шыкты. Кун барда б и т 336

тургылардан карауыл карал, сай-сайда б е л ж т жаткан жылкы ужрлерж сырттай мелшерлеп койды да, не де болса кештщ батуын KYTTi. Булар езара акыл корытып, жылкыга iH,ip карацрысын- да тиюге бел байлаган. Эдетте жылкыга шабатын жау жылкышылардык эбден талыгып, кез шырымын алатын тан карангысын кутедк 0 з куштерже сешмд1 жортуылшылар е йтт уакыт оздыргысы келмедк Алдарында алые жол жатыр. Негур- лым ертерек кимылдап, тан атканша кез жаздырып, узап кетуд1 жен керген. Жылкышылардын да еш Kayin кутпей, кос­ ка келт, ыстык ас iuieriH мезпл1 де - осы Кызыл щ'РДЩ K63i. Сол карбалас шакты пайдаланып калу керек. Терюкей 6erreri шетю сайларда эркайсысы уш-терт жузден кем туспейтж eKi кос жылкы жатыр. «Бул сапар соны бойга ciHiреек те канагат» десп. Кун батып, ымырт уйртген шамада 6api 6ip кю дей ат- ка конды. Ай суттей жарьщ. Толган айдын туж - кыран кез кешпендшер ушж кунд1збен пара-пар. Ж уз ж1пт аттарын баяу бастырып, кою келенке толган уры сайлардын 6ipiHeH сайлан- ып шыга келд1. Булар алдынгы кун( осылай карай аттанарда Кек- жал Барактынакылымен ауырсунп, калкандарын коста калды- рып.онынорнынатунпжортуылгалайыктысойыл-шокпарустап шыккан. Эрине, белдеп алдаспаннын гамге де болса ауырлыгы жок- Ал жак асынып, найза устал жургендер некен-саяк efli. Онын есесже, айбат ушж алган б1рднжар б'ттел1 мылтыктары бар... Жылкы epiciHe таяу иек артпа кезеннщ успне шыкканда, Кекжал Барак ж1г1ттерд1 тагы eKire белд'и Алпыс ж1г1т жылкы- ны дурк1ретт куа женелгенде, кырык ж1г1т тоскауылда калып, арттан жеткен кугыншынын жолын бегемек. - Шамаларын келсе тырс еткен тш, хабаршы ж1бермендер! Жылкы шыларды Teric аттан Tycipin,жаяу таста п келндер! - дед1 Барак кыска-кыска буйрык 6epin. — Тек кан Teric болмасыншы, агайындар! Карсы шапкан- дарды кардан урып, т1зеден кагып, талдырып кетсендер жетед1, - деп Шынкожа да ез тт е п н айтып жатыр. - Ол жагын урыстын беталысы бшед! гой. - KiM 6mciH, сол муаркеп отырган кыргыздарын ез1м1зден зор шыгып журмесе... - Така 6ip елермен 6ipeyi болмаса, адам канын аркалап жынымыз бар ма?! - десп ж1пттер. 337

Сонымен, барымташылар iprenec жаткан eKi коска 6ip мез- гтде шабатын болып, еш тыкыр бшд1рмей, жылкыга карай жакындап келедк Кек колатга еркж ерютеген кеп жылкынык пырылдап жайылганы, мама биелердщ окга-текте кулынын |здеп окырантаны, элдеб1р сабырсыз сэурж пен кж эм шт байталдьщ Ticiecin, Te6icKeHi есттедк - 1ске сэт, жИтгер! Жолдарын, болсын! - дед1 Кекжал Барак ай астында а к сойылын жарк е тш зт. Соны айтып, астындагы Наркызылмен сурылып алга шы- Fa берген. Сол сэт соцындаты жуз ж И т те коска карай лап койды. Булар жылкыны туре кумак болып, эдеж тустж жак- тан ке л т тиюкен-дк «¥рып таста!» деген уранмен 6ipre дабыл кагылып, зырылдауык тартылды. Жылкыньщ бул шетжде жиырма шакты жылкышы жур екен, олар да «кайт-кайттап» карсы шапты. Бастабында жау мелшерж ажыратпаса дерек, елермендене умтылган бакташылар алдьщгы лекпен сойыл айкастырып, табандап урыс салды. Б1рак басым кушке тетеп бере алмады. Талай шайкасты бастан Keuiipin, от пен октык арасынан шыккан тюкакты сарбаздар койсын ба, б1реу!н т!зе- ден талдыра coFbin, ё ю нш ю н найзамен min, ане-мже деген- ше уйпап миберд1. Аттарын алып, ездерж тепе жаяу кзлдыр- ган. Тек жогаргы булак бойьждагы коска кезекпен ас iuiyre келген жылкышылар гана кагыс калып едк Алайда оларды тугендеп жатуга жортуылшылардын муршасы болган жок, калык жылкыны алдарына сала, дуршретт куа женелдк Тек элден уакытта арт жактарынан «аттандаган» айгай еетшген. Жылкышылардыц 6api б1рдей «колды» болмаганын булар сон- да гана пайымдады. Аслан ашык, ай жарык-тугын. Барымташылар TepicriK- Teri Тем'|рказыкты бетке алып, кеп жылкыньщ сау желген жур!амен удере тартып келедк Bip ет асым мелшерждей осы жур1стен танган жок- Тек шыгыс жак кулан-иектент, так ага­ ра бастаганда гана жай аякга Tycipfli. Кекжал Барак, Тауасар, Шынкожа батырлар бастаган тоскауылдагы топ эр кезенд! ас- кан сайын Ti3riH тартып, тьщ тьщдап керген-дк BipaK алгашкы ■ аттаннан» кейж сокдарынан куа шыккан ешшм байкалмады. Cipa, булардьщ карасын мелшерлеп калган жылкышылар ездер1 куганмен ештеке енбесж ce3in, -жау шаптылап» елге тарткан Tapi3fli.

VI Ж аз бен куз алмасып, кун мен туннщ де таразы басын тек тартып калган кез1 болатын. Алатаудык ушар басына кар Tycin калыпты. Сол карлы шыкдардан карлыгып зорга аскан кун кез1 бурынгыша аспан те р т е шыгып алауламай, салкын сабырмен киялай ж у з т барады... Жортуылшы топ та алган бетжен жакылмай, терютжке карай тура тартып келе жаткан. Кун шыккан сок аркаларын кецге салып, api жайлаудан ж ака тускен сем1з жылкыны кызылмай кып агызып алмайык деп туннен 6epri шокырак шабыстан жай желюке Tycipfli. Булар Ж эйтханны кж ы лкы костарын 1здейм1здеп журш, куре жолдан eflayip бурые кеткежн енд1 акгарды. Цанша асыккандарымен Шу езеш кара керсетер емес. TyHi бойы жэне ертекжде туске дей!н жортканда, Аксудык жогаргы саласына зорга iniHin efli. Bip Tayipi, эз!рше екше i3flepme Tycin, такымдаган ешюм жок. BipaK ертелнкеш кугын болары аньщ. Кыргыздар мундай кеп малды, acipece, Жэйшханнык жылкысын 1зд еуаз калдыр- майды. Мана жИттер элдеб1р тар кысакнан етерде, кос кап- талда турып, алдарындагы жылкыны санап Kepin efli, узын саны жел жузден асып KeTri. Осыншама кеп жылкынык шубы- рынды туяк i3i де сайрап жаткан шыгар-ау!.. Кугьжшылардык б1рден сол сурлеуге Tycepi ce3ci3. Сондыктан Кекжал Б арак бу- пн так аткалы эдеж батыска таман ойысып, к азак жержщ ете- riH баса, юлек иенмен жур1п отырган. Ондагы ойы: артж актан кеп кугыншы жеткендей болса, ат басын казак ауылдарына ка­ рай бурып, куш бермей кету efli. 1ргедеп Дулат 1ш1не 6ip miHce, кыргыздардык да бата тори алмасы белг1лi. Тоскауылдагы ж!г!ттер жол бойы б'|рнеше жерге токтап, би- /iK тургылардык басынан карауыл караган. Кез жетер жерге / д е й т седегей журю, не ш ак будагы кер1нбейд1. Арт жактан еш Kayin сез1лмеген сок, булар енд'| Аксудьщ 6ip тармагына TycTi де, Шуга карай тже тартты. Туе элетшде аздап ат шалдырып, журек жалгап алганы болмаса, жарытып ас ш пе ген де р те де 6ipep тэул1ктей болып калган. Неше кун бойы тун катып, TycTepi кашкан ж1г1тгер кун екшдаге еккейе бере Шу акгарына зорга жетт1. Кешеден 6epi тау жакка кальщ жакбыр жауган сиякты efli, онсыз да асау езеннщ Tyci бузылып, буырканып тасып жатыр екен. Онык ycTiHe Шудык бул тусы тау арасындагы тар кысак, eni жагы т'ж, жаркабакты болатын. Жортуылшы топ бу- ззэ

дан repi жайылмалау жер i3flen, api алдагы Heri3ri колмен туй- cin каламыз ба деген умилен езенд'| кулдап, тагы 6ipa3 жер журдг Уэде бойынша, алдьщгы жасактын, к у ш аламыз деген eiKeni осы туста болса керек едг жер жутып кеткендей олар- дан да еш дерек жок. Алга озьщкырап кеткен шолгыншылар да ештеце таппай кайтты. Соньщ арасынша кун батып, ымырт уйрше бастаган. ЖИттер ацтарылып калды. - Бупн, не де болса, езеннщ аргы белне елп барып тунейт! - дед1 Шынкожа элденеге тагатсызданып. - 03iMi3 болсак 6ip capi, мына апак-сапакта жылкыны ка- лай 6TKi3eMi3? - деп, энш ейтде таудан-тастан кайтпайтын Кекжал Барак осы арада тартыншактык танытты. Жаратылысынан 6ipiora Тауасар батыр да KeciMfli сезж айтпай, eni удай куйде тур. - взен болса тасып жатыр... Ipi жылкылар еткежмен, тай-кулындар суга кетедг - дед1 ол серттерЫщ жауап купп турганын сезш. Акыры ен, сокгы туй1нд! сезд1 Еспембет айтып еде - Эй, жИттер, 6apiMi3 де калжырап келе жатырмыз. Су - Tiflci3 жау. Онымен ойнауга болмайды. Соцымызда такап тур- ган кугыншы жок кой. Не де болса тацньщ атуын кутежк! - де­ ген тэуекелге бел байлап. Осы сезге 6api де токтады. Ыцгайыныц e3i де солай еде ЖИттер сол мандаты калтарыс сайлардьщ 6ipiHe жылкыны nipin тастады да, кешк1 астын камына Kipicri. Куырдак жеп, шай iujin, жан шакырысты. Б 1раздан сок аш курсакка шкен ас буынга Tycin, сокгы тэулжте кез шмеген журпншшерд1 уй- кы мекдете бастаган. Булар енд1 жылкы косы мен жау келедь ау деген тустарга кузет койды да, так атканша кез шырымын алмак болып, ер жастанып, токым тесент, жатып калысты. Неше кунп мазасы з жур1стен жолсокты боп калжырап келген Шынкожа басы жастыкка тж амен кор елп уйыкгап кеткен-де Bip мезгтде шырма-шату туе кврд1. Ауылды жау шап- кан екен дейде Баркытбелдщ бвктер1 - кужынаган калмак— «Бул нэлеттердщ тукымы элдекашан курып кеткен жок па еде Мыналар кайда шыга келд|?» деп ойлайды бастыгыры- лып жатып. Батыр жан ушырып, кыстауынык тубждеп кара шокынык басына кетертеде Мунда да каптаган калмак- BipHeujeyi муны ортага алып, тыксырып бара жаткан сектде Бул алдаспанын окды-солды сермеп, корганып жур. Элден 340

уакытта топ iuimeH 6ipeyfliк сулбасын таныгандай болады... Мэссаган, Молла Самсы гой мынау! Еж колын буюржетаянып, буган кэрап каркылдап к у л т тур. Е, басе, булар - калмак емес, кокандыктар екен гой. Сонау Ташкентген Баркытбелге калай Kenin калды екен? Шынкожа кылышын канша с тте се де Молла Самсыга етпейди.. Анау каркылдап кулген 6eTi буган жакын- дай береди жакындай береди Tirni ш епнетж жер калмай. ушпа жартастыц ернеуже гана miHin тур. Кулаймын-ау деп ойлаган. Иэ, солай болды. Keneci 6ip сэтге журен зу-зу erin, токтаутурагы жок, терек кузга карай кулап бара жатты... Шынкожа шошып оянды. Тула бойын тер басып, журен кеюрек куысын жарып ж1берердей аткактап, катты coFbin жатыр екен. Басын кетерш, 6ipa3Fa дейж езже-ез'| келе ал- май есекпреп отырды. «Япыр-ай, TyciMe мундай коркынышты нэрсе юрмеуид ед|, туб|‘ жаксылык болгай! Ауыл аман ба екен 63i?!» деп арттагы ел-журтын, бала-шагасын ойлап eiri. EKi 6ip- дей айели солардан ep6ireH ул-кыздары елестед1 кез алдьжа. Ортаншы улы Шынболатты биыл уйленд!рмек ед'и мына жорык- тан колы тимед1 гой!.. Алактап жан-жагына караган. Толган ай тебеден ауып, жамбаска карай Tycin барады екен. Катарын- да жаткан Кекжал Барактьщ каперже ештеке келер емес, KyniciH айкара жамылып, корылдаган калпы дуниен! басына Kemipin жатыр. Баска ж!гггтер де Terri уйкыньщ кушагында. Тык тыкдап Kepin ед|, бегде дыбыс жок. Таяу макдагы езен сары- ны, тусаулы журген MiHic аттарынык окта-текте пыскырынып койып, тынымсыз шеп жулганы бш1нед1. Ол 6ipa3ra дейж алагызып уйыктай алмай жатты. Жакагы коркынышты TycTi умытуга тырысып, оган еш катысы ж ок бей- б'1Т кундерд1 еске алды. Осыдан терт-бес жыл бурьж Керей Байтайлак батырдык карындасы Гулшара сулумен кекж косып, катын устже калай айттырганын, жасы кырыкка кел- генде еюнил рет «куйеу ж1пт» атанып, талай ырым-жырымды бастан кеш!рген1н ойлап erri... Гулшараньщ тэтт1 кылыктарын еске туаргенде батырды сагыныш мекдеп, журен сыздады. Бул нагыз жар кызыгын жаугерилл1кте жастай косылып. бала- басты куй кешкен бэйбшесжен емес, осы Kiuii эйелжен к а р т efli-ay... 8р жорыктан келген сайын жакадан косылгандай болушы еди Сонык касында тым аз болтаны кандай ек!н1шт1?! Енд1. мже, от басынык рахат кызыгынан, жар тесепнен 6e3iHin, айдалада ай сэулесж жамылып жаткан Typi мынау! М'же, бес ай

болыпты - бел шешш, аттан туспегенже. Не жетпейд1? Heci бар ед1 Ташкенттщ кун кыздырган такыр даласы мен Кыргыздык мынау антал-сацтал тауларында? Олжа ма i3flereHi? Жылкы алу ушж б е ? Жылкы керек болса, ол жау айдагыр казактык ез жержде симай жаткан жок па?! BipaK булар олжа ушж журген ж ок кой, ез елжщ намысын коргап жур. Казакордасын ешшм- ге басындыргысы келмейдк Эйтпесе, алдында мьщгырган ма­ лы бар, жет! эйел1 ж е г ауыл боп отырган мына Кекжал Барак- ка не жетпей барады ? Муны к ойлаганы да - орданьщ мереж, ел намысы. Epfli намыс enTipefli... Иэ, намыстан улкен нэрсе жок! Намыс... Осылайша ернеж 6ip ойлап жатып, талыксып барып уйык- тап кеткен екен. Арада канша уакыт еткеж 6earici3,6ip мезпл- де элдеб1р жат дыбыстан оянып Kerri. Кезж ашып алса, айнала anareyiM тартып, жерге ж а р ы к ту ст калыпты. - Аттан! Аттан! - Ж ау кеп калды... Жау! - Каптап келед]... Тез атка конындар! - дескен айгай-шудан кулак тунады. Bipey атына ж у п р т, eKiHiuici кару-жарагын i3flen, карбаскан адамдар. Ш ынкожа да атып турып, жан дэрмен к и т е бастаган. Косшы ж т т Кырыкбай Каракек атты устап экеле жатыр екен. Дереу ер салып, каруын тугендеп, атка конды. Барак, Тауасар, Еспембеттер де аттарына MiHin ул пр ттк Кекжал Барактык Ka3ipri туржен жан шошырлыктай. Кос агасына 6ipiHmi келген ой: кезек астында жаткан жылкыны коргап калу болса керек. Ж тттерге кыска-кыска буйрыкайтып: - Б1разык жылкыны куядата куып, темен Tycipin экелкдер! Калганымыз жауга турыстык берем1з! - деп, ani де атка Mine алмай жаткандарды асыцтыра бастаган. BipaK кеп узамай-ак бул буйрыктардык iCKe аспайтыны, жортуылшылардык тым кеш калганы ManiM болды. Буларды калы к жау коршап калган екен. КУ^ыншылар алдымен жыл­ кыны колга Tycipce керек. Ky3erreri ж1г'ггтер та к алдында кал- гып кеткен бе, калай, капыда басып калыпты. Кайта 6ipHemeyi колга туспей кеткен екен, «аттандай» шауып, уйкыдагы жасакты солар оятыпты... Кеп кугыншы жылкыны тугел кайтарып алып, кецшдер! жайланган сок, eHfli 6epi бегген келедг Алгашында жота-жотанык басынан шогырланып KepiHfli де, ше-шала жан- жактан куйыла бастады. 03flepi Timi-кеп-ак. Жалпы карасы бес-алты жузден кем болмас. 342

0 зе н ишшдеп аланкайга топталган шагын ж асак ездершщ аса циын жагдайда, ею оттыц арасында калганын енд1 акгар- ды. Артта Tmcia жау - шулап аккан Шу езенЬ алда - т т ж уккан- мен flini бетен, аямас адамдар. Кайсысынан кайыр кугерсщ?! Егер дал осы сэтте булар жалт бурылып, езен арнасына койып кетсе, ажалсызы аргы бетке ж у з т eiyi де мумган едк Алайда жИггер жау карасын кере салысымен тура кашуды ез бастары- на мЫ санаган. Тауасар батыр: - Кекжал-ау, не 1стейм1з? Мыналар TinTi кеп кой. 0зенге таман сэл серпшсек кайтед1? Киын-кыстау кун туса жалдап еткендей боламыз ба?! - деп акыл косып Kepin efli, Барак он- ша саса коймай: - Е. кеп болганда кайтуш! ед1? Keperi жылкы болса, онысын кайтарып алыпты гой... Олар да адам баласы шыгар, т т ге ке лт сейлесежк! - деп тапжылмай турып калды. Бул кезде кыргыздар да буларга шыгар жол калдырмай, догалана сеп жайып. жакындап калган-ды. Бул келгендер - непзшен, Жэйшхан манаптык кузырындагы Солты, Саяк, Шонбагыш руларынын адамдары болатын. Кол бастап кел- ген - берщей-берщей жел улы бар Жэйшханнын e3i. Булар- дыц булай б1рден бас курап, жедел атка конып калган ce6e6i, eKi-уш куннен 6epi Ш окбагыштык 6ip шонжарына ас 6epmin, жуздеген адам сол жерде жиын отыр-ган-ды. Жылкыдан айрылган бакташылар «аттан» салып, алдымен сол ауылга жеткен. 0Mipiui 6eKrepi Жэйшханнын жылкысына ж ау THin жатканда карап отырган бар ма, сол сэтте-ак бес-алты жуз адам жедел каруланып, колма-кол атка мшген-дк Ас берген ауылда Ыстыккел жактагы Сарбагыш манабы, Жэйшханнын кызын алып отырган куйеу баласы - Этеке ж ы ры кта бар бола­ тын. Жакагы сайдауыл топка касына ерген 6ipa3 адаммен ол да к е л т косылды. Кугыншылар сэске болмай-ак жылкы epiciHe жетт, жаудын белн тез айырды. Жуздеген туяк i3i кузп далада мердей басылып, сайрап жатыр. Жылкыны терюлктен келген казак барымташылары экеткенже еш кумэндары калмаган. Соны бшгенде кандары одан арман карайып, б1рден i3re ту с т едь Содан кеш батканша сол сурлеуден жакылмай, кейде ша- быс, кейде желюпен суыт ж у р т отырды. Кугыншылар арасын­ да •бшмейлндер1 бит 1ш1нде» дейлн, ку муй!з 1зшшдер де аз емес-Ti. Солар салдыртып бос келп бара жаткан кеп жылкы- нык сокында жуздей гана салтатты барын да окай ажыратты. 343

Ал. кугындагы жылкынык жас тезепне карал, арада канша уакыт еткенж бм у олар ушж эдеттеп нарсе efli. Кыргыздар кун батып, кас карайган сок да токтамай жортумен болды. Карак- гыда 1зден жакыламыз дейтж емес, ендИ багыт-багдар белили Барымташылардык TepicriKTeri казак ауылдарынан келгенж, бупн узаса Шу бойына ж е тт тунейтжж бес саусактай 6inin келе жаткан... Олар сол бетжде езен акгарына такал келт, ат басьж 6ip-aK тартты. Енд! асыгатьж ештеке жок. вйткеш алга озып кеткен шолгыншылар казак жасагыньщ бупн езеннен етуге де муршасы болмай, 6epri жагалауда бырдай бол уйык- тап жатканын айтып келген. Содан олар так алдьжда атка кон- ып, барымташыларды шырт уйкыда баскан 6errepi efli... Кальщ кол ок жетер жерге д е й т келт, 6ipa3 ошарылып турды да, кырык-елу Kici 6epi таман б е л ж т шыкты. Бэржщ дерлж такымына кыскан сойыл-шокпары, енд1 б1разьжык кылыш, найза, садактары бар. Араларьжда кадау-кадау мылтык асынгандары да ушырасады... Злплер аркан бойы жерге к е л т Ti3riH тартты. Казактар да селт етпей карал тур. Дал ортадагы уст1нде зерл1 шапан, басьжда кестел1 калпагы бар, туйедей жалдас торыга мжген, а к сакалды кыргыз картьжа карал: «элг1 Ж эй тхан дел жургенк cipa, осы болар- дел шамала- ды Кекжал Барак- Онык ок жагындагы дулыга киген дэу - сез жок, Этеке жырьщ. Устщп ернж жыра, о к жактанауын Tiain ет- кен найзанык орны сонадайдан мен мундалап тур. Ал, оньщ ок жагындагы окгаулы мылтыгын ердщ касына келденек салып турган селд1р сакал, жалпак бет сэры... Барак аз кезже 63i сенбей такыркап калды. Балдыбек кой мынау! Ана жылы Шалкеде жайлауында ез1мен жекпе-жекке шыккан, энегун1 гана Цокан эскерж щ арасында журген каракшы Балдыбек... Мынау - сайтан ба, адам ба?! «Осы неме-ак менщ алдымнан алс1н-эл1 шыга 6epfli-ay!« дел Барак б!ртурл1 TiKCiHin калды. Ол да муны жазбай таныган болар, касындагыларга б1рдеке дел, e3yi жайыла ку л т тур. Сан жагынан ездерж щ казак жасагынан бес-алты есе кеп екенж, кару-жарактан да басым тусерж байкаган кыргыздар еркжси бастады. Ж эй тхан мен Этекежырык ездер1 алга сугын- бай, 6yriHri т1зг1нд1 канды шелек каракшы Балдыбекке устаткан Typi бар. - Сен не, Кекжал Барак, «батыр картайса барымташы бола- ды« дегендей, езге к а с т таппаган сок, енд1 урлык кылайын 344

дедin б е ? Тал тусте жылкыга шапканьщ цалай? - дед1 ол пас жауын мукаткандай окырана култ. - Мен сен1мен сейлеспеймж! - дед'| шамырканып кал­ ган Кекжал Барак- - Сен мен ушш баягыда елген адамсьщ. Алдьщгы жылы жекпе-жекте ж е н т т , Барактьщ такымында кеткен Балдыбек сен емессщ б е ? М енщ кателИм - сонда саган аяушылык 6wflipin, андагы каугадай басынды кагып алмаганым! - Казактар кашанда сол гой: «жауды аяган жаралы» деп, тэп-iayip макал шыгарады да, ездер1 соны ескермейдг - дед1 Балдыбек одан ары масайрап. - Ал б1зде аяушылык деген бол- майды. Кек алуды да кейжге калдырмаймыз. Иманыкды айта бер, Кекжал Барак! Ажальщ бупн менен болады! Анау осы сезд1 айтканда, жеп-женжге селт етпейтж Барактьщ журен flip ете тусп. «Иэ, елдщ 6api кек п е й т казак дейсщ бе, мыналар, cipa, кан тегуден тайынбас» деп iuj жиып калган. Эйтсе де, сыр бермеуге тырысты. - Ау, агайындар, мына Балдыбектен баска жен бте тш 6ipey- лерщ ж ок п а ? Адамша тшге келейж те! - деген элдеб1р мэмше 1здегендей. BipaK онык сез1не ил1ккен ешжм болмады. Bapi де жартас- тай мелшиж катып калган. Тагы сол канды кылыш Балдыбек алга TycTi. - Сен бупн ара тусер агайын табылады деп ойлама. Кыр- гызда «Кекжал Барак келеди десе, жылаган бала уанады... Сенщуж мщэлдекашан шыгарылып койылган! Соны айтканда ызадан Ke3i шатынап, бет-niLuiHi адам айт- кысыз e3repin Kerri. Балдыбек nci казакка, соны к шжде, ecipece, Кекжал Баракка еш болатын. Ел1мнен, жер1мнен, басымдагы багымнан айырган осылар деп 6inед!. Царымта кайтарар carrion Kymeni кашан. Биыл кактемдеАбылай Коканга карсы жорык жасайды дегенд1 ecTin, Ерденбектщ эскер1не бар- ып косылган. Ж аз бойы казакка карсы урыстардьщ кызу орта- сында журдг 9ш алатын сэт(м осы болар деп дэм елент-ак efli, кара басканда, кокандыктар ж е н т т калды... Сол сапардан кыргыз iuiHe осы таяуда гана оралган-ды. Колындагы мыл- тыкты да ерекше кы зм ет ушж, Ерденбек оган сыйга тарткан. Мунда келген сон ел *шжен жасырын жасак курып, iprenec ка­ зак ауылдарын шауып кайтудык камында журген. Ол Шоцба- гыш арасындагы аска да сол шаруамен барып efli. Се й тт 345

аласурып жургенде кактен ттеге ж н жердей бердк Казактар Ж айтханны ц жылкысын экеттт1 дегенд1 есткенде, мундай куанбас. Сол арада кыргыз уранын кетерт, алдымен атка конган да - осы Балдыбек болатын. Бузакы манаптьщ бул арада бозадай Kenipin, кесемап тур­ маны TeriH емес, cipa, кыргыздар езара акылдасып, 6ip туйжге к е л т койган сектд|. Мана жылкы кузелнде ж у р т колга тус- кен жМтгерден: жасакты бастап келген Кекжал Барак екежн еслгенде-ак, ешкандай аяушылык болмасын деген шеилмге к е л т ед1. К азак жагы оны кайдан бшсш, Ж эй тхан алга таман умсынганда, кыргыздьщ жен бшер, жасы улкеж сол гой деп, кад1мгщей дэм елетп калган. Ы рак оны к ce3i Балдыбектен де соракы боп шыкты. - Казактар - кен далада ен жайылып, жудэ белмен кеткен халык кой. Ал 6i3 ондай емес, уры-карыга ете каталмыз! - деген так 6ip дуниенщ к т т ж e3i устап тургандай. - Ал сен, Кекжал Барак, кептен колга туспей журуил efliк. Кан тартып келген шыгар, бул жолы Tipi кетпейсщ! Жалгыз сен емес, кыргыз ж ерже аяк баскан баска казакка да 1стейт!жм!з осы! - Соны айттыда, касындагы некерлер!не бурылып: - Неге турсындар? Байлацдар шетжен! - деп буйырды. Сол сездщ ауыздан шыгуы мук екен, ел1рген тобыр омы- раулап алга умтылды. бздершше, оп-окай матап тастагысы келе ме, колдарында шумактаган аркан-ж!б1 бар... Сол сэт казак жагынан: - Уа, токтакдар туге! - деген ащы дауыс е сттдг Аналар да акырып турып калды. Бул - батырлыгымен коса билжке де журе беретЫ, кара Tmfli Еспембет efli. - Агайындар-ау, *ашу - алдында, акыл - сокында» деген Кайда? Ес жиыцдар, кыргыздар! - дед! ол, тургандар тугел ес- TiciH дегендей, санкылдай ун катып. - Ата-бабак атка конып, жортуылга шыгып кермеп пе efli? luji бок, сырты тук 6ip кос жылкыга бола соншама таусылгандарык н е? Бул дуние - кезд1к Курты гой... Кыргызды шабайык деп эдеж аттанган еш- жм жок- Коканнан кайткан сапарда iprefle жаткан жылкыны т е кеткежм1з рас. Тапкан куанады, таныган алады. Сонын не- ciH сез елп турсыкдар? Кайткан малда береке бар. вне, тыш- как тайларыка тжсквжм1з жок, жылкыларык алдарыкда тур. Сендер малдарыцды айдап елге кайтындар. Bi3 де ез жежмгзд1 табайык!

- Келпрсуж! - дед1 Ж эй тхан мысцылдай езу тартып. - Коркарьщ бар, косты неге талайсыц? Бул кыргызды басын- гандарьщ жетер!.. Уа, сенбецдер эзэзш дщ сезже! Байландар... Жойындар шет'жен! Балдыбек бастаган алдьщгы 6ip лек ентелеп к е л т калган. Аяйтын Typnepi жок, кездерже кан толып ке тттг Сол кезде Барак та: - Мэ, бокты байларсьщ! - деп узындыгы 6ip кулаш алдас- панын жарк е тю зт суырып алды. - Казакгыц Кекжал Барагы кан майданда жан узсе узер, 6ipaK колга тусе коймас... Кане, ажал айдаган юмщ б а р ? Шыгындар жекпе-жекке! Еспембеттщ кыргыздарга эл1 де айтар даты бар сиякты. Тагы да шырылдап арага тустк - Бауырлар-ау, кан тепске баратындай не KepiHfli сендер- ге? Т тге келеек кайтедк.. Сендер бупн алдарьщдагы ж уз ж1г1т- ке мыкты боп турсыцдар гой. Олардьщ артында калын Казак eni барын ойладыцдар м а ? Естер1нде болсын, Абылай ез сарбаздарын сураусыз калдырмайды... Алайда, оныц сезж тыкдаган ешк!м болмады. Кыргыздар жан-жактан жабыла умтылып, сойыл-шокпар дегенщ жауып кеттг Олардьщ аямас жаулыкка кеткен1н ce3in, енд1 казак жагы да карсы кимылга кешкен. Сарбаздар сойыл-шокпар, сукпж катар жумсап, алдымен килжкендердщ б 1разын аттан ушырып ж1бердг Ал шын ашу уетшде жолбарыстай жулкынган Кекжал Барак алдаспанньщ езш е epiK 6epin еди Журген жерж орман- дай отап, жасакка жол ашып жур... Bip эред1кте: - ЖИттер! Булар eHfli 6i3fli аямайды. Ш ама келсе коршауды жарып етейж! - деген куржрей ун катып. Сонан сок 03i койга шапкан кекжалдай кальщ топка ара- ласып Kerri. Кыргыздар оны жекелеп ортага алгысы келген1м- ен, астьждагы Наркызыл коянша бултарып, ьщгайга келт1ретж емес, Барак журген жер еактей боп ущрейш калады... Бул жо- лы Шынкожа да тартынган жок. Мына коршаудан енд1 Tipi шыгу жок екенж сезд1 де, не де болса жастыгьж ала жыгылуга бел байлады. Оньщ колында да кияк ушы кандауырдай ак алмас кылыштан езге кару жок болатын. Карсы келгендерд! сонымен сыр eTKi3in, ат жалын куштыра бердь BipaK, амал не, кеп кегтппн 1стемей коятын емес. Эр сарбазды TepT-6eceyi ортага алып, жекелеп кулатып жатыр. Bip шетте турып алып, садак пен мылтыктан кездеп атып жаткан- 347

дар да ушырасады. Талайлар баспалап атцан мерген огынан мерт болды. Осындай 6ip карбаласта кенет Шынкожаньщ на- зары epiKCi3 Квюкал Баранка ауган. Батыр 63iH коршамак бол- ган 6ip топты жарып eiin, 6epi беттеп келед1 екен. Сол сэт оныц алдынан келденендей берген Балдыбекл де K03i шалып калды. Балдыбектщ колында мылтык, Баранка карай ке зе н т тур. Ек( арасы аркан бойындай гана жер... «Мына ит шынымен-ак атар ма екен?» дегенше болмады, гурс еткен мылтык даусы есттдк Кезенген о к как журектщ басынан дал тиген болар, алдаспаны колынан сусып тускен Барак кос канатын жайып, ердщ успнде те цсе лт 6ipa3 турды да, тебедей боп аттан аударылып тусл... Сейлп, кырык жылты кыргыннан аман еткен, жоцгардан да, шурилттен де 6eTi кайтпаган е с т ер акыры ез бауыры кездеп аткан кой ботындай коргасыннан ажалтапты. Бул кезде Шынкожанык кезше де кан толып кеткен-дк Каракекке камшыны басып ж1берт, элп жерге калай барып калганын e3i де ацгармады. Кез алдында калганы: Балды- бек буган кырын караган куй1 мылтыгын кайта октап жатыр екен. Калпагы 6ip жакка ушып кеткен бе, кекшш куйкасы токырайып, ж аланбас тур. Шынкожа оньщ тусынан ете берд1 де, манадан кекте калыктап келе жаткан ак алмасты кигаштай тартып ж1бердк Бурылып караса, ештеке болмагандай тап- такыр бас ез орнында тур. TinTi, Балдыбек буган ажырайып караган сиякты ма, калай?.. BipaK киылган бас узак турмады, ат козгалганда домалап жерге тустк «Кекжал агамньщ аруагы разы болсын!» деп ойлады Шынкожа immeH. Айналасына караса, Алатаудьщ 6ip иыгынан кызган таба- дай болып, кун KeTepmin келе жатыр екен. Манагыдай емес, адам аягы сиреп калган сектдк Сонау 6ip туста шагын топ шайкасып жатыр. Соларга кол ушын бермек болып, Шынкожа енд! солай карай умтылган. BipaK жете алмады. Сейтсе, муны да таяу м акнан нысанага алып, кездеп турган 6ipey бар екен. Кенет арт жагынан гурс еткен мылтык даусы ecrmfli де, элде- 6ip соккы тигендей жауырын ортасы ып-ыстык болып ертен1п кетп. Лезде кез1 карауытып, ат жалын куша берген... Одан ар- гысы бульщгыр. Bip гажабы, астындагы каракектоктап калмай шауып келе жаткан с е ктдк Bipeynep колтыгынан алып, суйеп келе жаткандай ма, калай? Bip уакытта кез1н ашып алса, eaiHiK косшысы Кырыкбай мен Еспембет ymeyi езенд1 жагалап, темен карай кулдай