Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

К а р а б е к е к е ж н , с о н а у К ы р гы з д а н К а б а н б а й д ы 1з д е п к е л е жатцанын жасы рмаган. - К а б а н б а й д ь щ ауы лы к а й ту с т а ? 03i эл1 Tipi м е ? - д е п сурапты ец алдымен. Ц олбасы ны н наукастаны п ж атканы н, 6ipaK eni ам ан е ке н ж еспгенд е, Кара бе к цатгы куаны п кеткен кер ж едь - М аган негурлым Кабанбайдьщ амандыгы керек. О ны к ауы л ы н K63i TipiciHfle ш а п п а с а м , к е п м к а й т п а й д ы ! - дегтп м а с а й р а й Tycin. С о ны ecTireH с о н -а к , к ы р гы з д а р а с ы гы с а т к а к о н г а н . Ко л д ы б о л га н ту зш ы ж ю тте рд 1 е к н е ш д е н т у й е ге MiHrecripin, ездер 1м е н 6ipre ал а ж у р е д К Keumi к о н а л к ы к е з ш д е д е к а т а н к у з е т а с т ы н д а устайды . 9йтеу|р, абы рой болганда, алые ж олдан ка ж ы п келе ж а тк а н кузетиллер тун н щ 6ip уагы нда ка л гы п кетед1 де, сол carri п а й д а л а н га н К а л м а к б а й м е н Н у р т а з а e6iH т а у ы п ка ш ы п шыгады. Тусаулы ж урген аттарды н арасы нан колга туске нж у стап MiHin, ж а у х а б а р ы н ж е т ю з у у ш ж , ж а н у ш ы р ы п а у ы л га карай тартады. Содан т у т бойы дамыл кермей ш апкылап о т ы р ы п , е л ге ж е т к е н 6eTrepi о с ы е к е н . О л а р д ьщ м е л ш е р ж д е ж а у Ka3ip а л ы е е м е с , eHfliri Т е р е к п д е н 6epi е т т , у з а с а TycTiK жерде келе жатуы мумкж. B ip Tayipi, ж у р т Ka3ip ж а й л а у у с т 'ж д е и ж Tipecin, ж ш о т ы р efli. Сол с э т т е -а к т а я у м а н д а гы Байж 1пт, К ы з а й , Те ртуы л ауы л- дарына л зп н ушымен жаушылар аттанды. М уньщ сыртында колбасы ньщ к е н т ж сурай келген Баймурат, Есенгелдр Еспембет, Ка са бай, Д эулетбай ceKtofli Н а йм а нньщ белпл1 батырлары елдерже кайтпай, наукастын райын багып, осы елде конактап ж урге н. Э не -м ж е дегенш е ж уздеге н ж1г!т атка к о н д ы . Туе ау а ко л д ь щ са н ы м ь щ га ж е т п . «Ел ш е л н е ж а у TMfli. К ы р гы з д а р б а ты р д ьщ а у ы л ь ж ш а п ка л ы к е л е д и дегенд1 к у л а к та р ы ш а л ы с ы м е н , б а й ы р гы с а р б а з д а р д ь щ 6api-aK а т к а коны п, ж ан-ж актан куйыла бастаган. Ал бул кезде Кабанбайдьщ тула бойын ы за ма, намыс п а. 6ip ж у м б а к сез1м дер б и л е п а л га н . TinTi га й ы п т а н к е л ге н куа н ы ш д е с е д е бола ды . Ол ауы р д е р т к е ш а л д ь щ ка н н а н 6epi: «буйт'ш к о р б о л га н ш а , к а н м а й д а н д а к а с ж а у ы м м е н ш а й ка с ы п жур1п елмед1м-ау!» д е п с а н р е т с а н с о гы п в к ш т efli. Енд1. MiHe, ж а са га н не м сол тщ е пн 6epin тур. Алла-тагала бул ж ол ы да м у н ы ы кл а с ы н а н та с та м а й , м ш э ж а т ы н к а б ы л eTin, с о н а у ж е р тубшдеп Этеке жы ры ктьщ улын атка кондырганын кермейсщ б е? ! « К а б а н б а й д ьщ ауы лы н K63i TipiciHfle ш а б а м ы н !- д е п тн а у 399

Ка ра б е к. Ол да epiM -а к, е ке н ! Тусац, осы лай ту! Э кеге тартып туган, эке жолын кутан ул деп - осы Карабекп айтса болады! К е к пен нам ы с - ер >шпттщ кай ра гы ем ес пе... Баягы да бул да атасы Е сенбайды ц KeriH куы п , ж а са нтан ж аута жалтыз аттанбап па efli?! Отеке баласы те к 6ip HapceHi ескермеген. Кабанбайды ц шыбын ж аны кеудесЫде туртанда, оныц ауылын шабу окай бола кояр ма екен?! Ол тэты 6ip нэрсеге кайран калды. Бэрш ен де, Жалацаш эулиенщ сауетейлИ н айтпайсы н, ба?! «Батыр, сен бул аурудан елмейсщ . Алдында 6ip улкен ш айкас к у т т тур. Сен елеен де сол ш ай ка сты е т к е р т бары п елесщ » деп efli-ay! Бул ж ы нны н ce3i ш ытар деп сенбеген. Сейтсе, отан да Алланьщ e3i аян берген екен-ау! «Я, ж а р а т к а н н е м ! Ж ул ды зы м ды ж о та р ы етке н е з щ едщ . С у ш к л к у л ы ч efliM то й . Bip TineriMfli б е р д щ . Т е к а к ы р ы н а д е йш ж а р ы л к а ! М а т а н ен д16ipep к у н д !к eMip б е р . 03iK с ы й л а га н куш - куаттан айы рм а! - деп т те д ! К аба нбай Tanipre жалбары ны п. Ол Ш агалакты ш акы ры п алды да, Кубас атка ер салу- ды буйырды. Сонан с о к кару-жарагын сайлап, шарайналы то рта йкез сауыттарын ки1не бастады. Сала кулаш кайкы кылыш ын бел1не байлап, болат калкан мен ке к сун па н колы- на алды. Не гаж ап, сепзкезд1к сы ны ктай сы ркы рап ауыртаны, элдеб1р пэленщ кос буй1рден суккы лап ш анш итыны, 6api де тайы п болды. Алтынды дулыта, ш арайналы бадана сауытын кигенде, баягы к°л бастап, камал бузы п журген кезЫ дегщей, айбаттанып шыта келген. Д э л а т та н а р д а к о л б а с ы н ы e3 iH iK ул д а ры м е н б а ты р iHin epi корш ап алды: вздерш ш е, аяушылыктанытып: - С ардар ата, ci3 а уре болы п кайтес1з. Кы рты здарды 63iMi3- а к б1рдеме кыламы з гой! - деп колка салып тур. B ip aK К а ба н б а й ал ган б е л н е н кайтпады : - Ау, ж1г!ттер-ау! К а р а б е к сендерд! ем ес, мен1 i3 fle n келе ж аты р той... Б т е б т е е кд е р , бул - м енщ кудайдан жалынып с у р а п а л г а н с о ч г ы м а й д а н ы м . Ал К а б а н б а й кез1 TipiciHfle к е з е - п н е ш к 1 м ге б е р ге н е м е с ! - д е ге н iHmepiHe к ул е к а р а п . Колбасыньщ кайтадан атка конганы на м эз болып, куанып ж урген байгус Ш агалак Кана: - О с ы л а й б о л а р ы н 6 in in е м ... М е н TinTi к у ш б ур ы н с е з ге м ! — дед1 ол К у б а с атты ке л д е н е к та рты п туры п. - Ж ануа р сокты кундер1 кеп жайы лмай, баягы ж ор ы кка шытатын кездепдей, e3iH-63i ж а р а ты п журд1 той!

Бул кезде кы ргы з колы Терекпден втш , Узынбулактьщ бер- ri каб агы на ш ыгып та калган-ды . Б уларды н ке и л кке н ce6 e6 i, тузш ы « irirre p ж ау жасагы 6ip сэт болса да б егеле б ерсж деген ниетпен адей1 бурыстау ж олга салып, М айлынын жонына ат б а сы н енд'| га н а б ур ы п еде У акы т е т ке н сай ы н К а р а бе кт'щ де тагаты ка л м ай асы гы п келед'е О й тке не бул ж о р ы кть щ м акса ты - б ар ы м та алу, не ол ж а Tycipy ем ес, К а б а н б а й ауы лы н K63i TipiciH fle ш аб у го й . Е гер а й ы кп а с д е р тке ш алд ы гы п, эл у с п н д е жаткан батыр булар жеткенше кайтыс боп кетсе, онда енбектщ зая болганы. Ж ай ел шапты деген аты демесе, ке к кайтпайды, шер таркамайды. Тумысынан намыской Карабек aKeci Этеке ж ы ры к пен н а га ш ы атасы Ж э й ш х а н н ь щ KeriH а л у га с о л к е з д щ е з ж д е - а к се р т е тке н. Б1рак м а ка й ы н а б'|раз куш топта л, м ол эс ке р м е н атгануды ой ласты ры п ж уруцп еде B ipaK о га н ул п рм е д е Осы- дан 6ip ай ш амасы бурын оньщ кулагы на: «Колбасы Кабанбай ел 1м ж а с т ы гы н а б а с к о й ы п , т е с е к та р ты п ж а т ы р е к е н » д е ­ ген хаб ар жетте 1ргелес оты рган Улы ж у зд щ баты р, билер1 Кабанбайдьщ к е ц т ж сурауга кенп п деген сы бы с К ы ргы з елже де тез тараган. Карабек осыны еспгенде, мойнындагы карызы етелм естей KepiHin, кус а д а н ж ар ы л ы п ке те ж а зд а п e fli. Ка нды мойын куныкер1 Кабанбай е л т кетсе, калган казакты шапты не, шаппады не?! Эйтсе де, у л п р т калуга асыгып, дереу юке KipiCTi. Б у р ы н н а н с е з б а й л а с ы п ж у р г е н с ы б а й л а с т а р ы н а х а б а р сал ы п, ай наласы 6ip апта ньщ ш н д е м ьщ га та рта кол ж и н а п алды. Ж ане е з ойын ж уртка дабыра кылмай, бул ж о р ы кка аса к у п и л д а й ы н д а л ы п efli. CepiKTepiHiH K e6 i - а н а ж ы л гы «Ж эй!л кыргынында» aneci, не агасы м ерт болган, 63i сиякты кекш ш жастар-тугын. Олардьщ да кектен и леге ж ж ерден табылган- д а й , а л а к а н д а р ы н а TyKipin ш ы га к е л д е К а б а н б а й а у ы р ы п ж а т с а Tim i ж аксы . Taftipi, эл успнд е ж атка н ш алдьщ ауылын ш абу да к и ы н б о л ы п п а ? Б а р а д ы д а , ш а к ы р а гы н о р т а с ы н а Tycipin, к у л ж кекке ушырады. Булар жер жадысын бтеиндерден Кабанбайдьщ ж аз жай- лауын, кеил-кон мелшерж аныктап алды да, кеп бегелмей ж олга ш ыкгы. Ы стыккел бойынан аттанган ж аса к Санташ- Каркара асуымен урланып каза к ж ер ж е erri. Содан ж урт кези не шалынбауга тырысып, к т е ч ш екара бойымен, тунделете ж у р т оты р ды . 1ле а к г а р ы н а ж е т к е н с о н . б1рден К ы т а й ш е п - не е и п ал ган. М унда шер1ктерд'щ к е з ж е тусп е се н болга ны , 401

к а л г а н ж е р д щ 6 a p i е л а з , и е н б о л а т ы н . Б у л а р енд1 Та лцы ньщ к е з е кж е н а сы п , С а йр ам келд1 б асы п, Буратола тауы ньщ ш ыгыс к а п т а л ы м е н Б а р л ы к к а к а р а й т е т е т а р т ы п e fli... Енд1 К а б а н б а й ауылыньщ дэл кай туста еке нж б т е алмай келе жатканда, ж о л -ж е н е к е й т у зш ы к е р у е н н щ к е з д е с у ! б у л а р д ы к у м iTiн Timi удете туске н. K a3 ip К а ра бе ктщ КУДайдан 6ip тана тш еп бар. «Б1з ж е т к е н ш е К а б а н б а й д ь щ ж а н ы н а л м а й к о я тур!» де п ж ал ба ры нум е н келе дк Б а ска сы ньщ ке р е п ж о к . Ш1рк1н, батыр- д ы к а у ы л ы н а т у тк и ы л д а н ™ in , т у ы р л ы ты н Tmin, с о н а н с о к ел1м а у з ы н д а ж а т к а н к а р т т ы к к е у д е с ж е MiHin о т ы р ы п : « м ж е , ж а л т а н ici - а к и р е т к е к е т п е й д н д е г е н о с ы ! Э к е к е п н к у ы п к е л ге н - Э текенщ улы К а р а б е к м ен болам!» деп айтайлап туры п айтса, сол жетедК Э ке кары зы ньщ етелгенП Алайда Карабектщ Кабанбай ауылын капыда басып калам деген дамес1 ю ке аспады. Узынбулактьщ о к ж а к капталына eTin, е р г е к а р а й т ы р м ы с ы п к е л е ж а т к а н к ы р т ы з ж а с а т ы кел - eci 6ip к е з е к г е к е т е р т г е н д е , к а р с ы а л д а р ы н д а с а м с а п т у р га н к а л ь щ ко л д ы Kepfli. К а т т ы а б ы р ж ы г а н К а р а б е к б а р у м т н щ с е л ге к е т к е н ж осы ар ад а 6ip-aK бшд1. Э й тке н м е н , касы нд а гы cepiKrepiHe с ы р б е р м е й , э с к е р ж 1 к б а с -а я т ы н ж и н а п , е з ж - ше т у з е м к у р г а н б о л д ы . Э с !л i, к а з а к т а р м а н а д а н 6epi турты - туртыдан карауыл карал, ылдида ш убырып келе жаткан жау- д ы к 6epipeK, к е к к о й н а у т а ш ы ту ы н к у т т т у р с а к е р е к . EHfli, Miне , а й н а л а се п ж а й ы п , б ая у ж ы л ж ы п келед1. Б1рден кор ш а п алып, к у р т ы п ж 1 б е р м е к пе, к а л а й ? - К а п, кешег1 ка ш ка н д а р ж е л п улпрге н болды-ау? К а зактар кул а кта н ы п к а л га н е к е н ! - дед1 К а р а б е к б а р м а гы н ш ай нап. - Б1здщ туткиы лда б ассала м ы з де ген ниет1м1з ю ке аспады. Б о с к а к ы р ы л а м ы з ... А м а н ы м ы з д а а т т ы к б а с ы н Kepi б у р а й ы к! - дед1 Э те ке н 1 к Kimi у л ы Ж а н т а й . У йленген1не у ш -а к а й болтан ж иы р м а д а гы ж а с M ir'rn iK дэл о с ы ту с та ж о р ы к к а д а , с о г ы с к а д а к у л к ы ж о к efli. Т е к э к е KeriH кайтару кер ек болган сок, ел катарлы амалсы з атка конган. Бул ж ор ы кты к сэтс1зд1кке ушырап, е з б астарьжа катер тенген- iH К а р а б е к т е 6 m in т у р . B ip a K , ж а р ы м а й д а й ж о л ж ур1п, с о н а у ж ер тубж ен эдей! келгенде, тым куры са кылыш айкастырмас- тан тура каш уга намы сы кур гы р ж1бермед1. - 9 a i д е б у л !н ге н е ш т е к е ж о к . К е к ж о л ы о к а й д е п KiM а й тты ? 1здеген1к канд ы м айдан болса, ол алды м ы зда тур! - fle fli жолдастарын кайраган болып. 402

Бул мезетте ка за к колы ны ц алдьщгы леп о к ж етер ж ерге к е л т те калган. 0здер1 асы кпайды. Ж уй кеж ж укарта тусеж н дегендей, аттарын баяу бастырып, ж акы ндап келедж. Кенет К а р а б е к т щ ж у р е п з у е т е lycTi. Э с к е р д щ м а н д а й ал д ы н д а , ж елб1реген а к тудын, дал туб ж д е К а б а н б а й д ы к e3i тур! Алды нгы жылы эке ам е н ж екпе-ж екке ш ыкканда, атакты колбасыны ж аксы тустеп танып калган. Басында - ж ы гасы кисаймаган а л ты нд ы д улы га , у с т ж д е - ш а р а й н а л ы а к с а у ы т , а с т ы н а M iH reHi - сол б а я гы К у б а с а т... К а т е б олуы м у м к ж е м е с . С о да н 6epi тунде тус1нен, кунд1з ес'ж ен ш ы кпай ж ур ге н е л ес-бейне осы ем ес пе? Ау, сон д а э л п К а б а н б а й д ы к ауы ры п, эл у с тж д е ж а тка н ы кай д а? ! О сы ж у р т eTipiK а й тп а с а iiu i к е б е м е ? Э лд е к а з а к т а р д ь щ о н д а - мунда бугып журген ж ау болса керж еуге ш ыксы н деп. эдеж та рткан ш ыргасы ма екен? Эй. солай ш ыгар... Ол урей тудырмау уш ж, аскер басында Кабанбай турганын ж а сы р уга ты ры скан. B ipaK то п ш н д е п та гы 6 ip егд е кы р гы з колбасыны танып койды. - М эсса га н , м ы нау - К а ба н б а й го й ! - дед1 э л п а ш ы к ауы з ж ер д е н ж е п коя н та пканд ай . - К а за кта р 6i3 fli ал дага н е ке н де! EHfli с о гы с у д а м э н ж о к - Б а ты р д ы н а я гы н а ж ы гы л ы п , KemipiM сурайы к! - Ж а п аузы кд ы , niriK бала сы ! К о р к а к к а к а з а к т ы к 6api Кабанбай боп квр1недИ - деп, он сы з да каны на карай ы п тур- га н К а р а б е к anriHi к а м ш ы м е н т а р т ы п ж 1б ер дг К а б а н б а й eciMiH а л га ш е с и г е н д е -а к . к ы р г ы з д а р д ы к б 1разы а т ы н ы к б а с ы н Kepi б ур у га ы н га й л а н ы п , т е к К а р а б е к т щ ка И а р ы - н а н га н а cecneHin ту р га н -д ы . Ал, к а з а к э с к е р ш щ а л д ы нд а гы дулыгалы дэу 6epi таман шыгып: - К а р а б е к ! С ен э к е н н щ к е п н а л у ymiH, К а б а н б а й ауы лы н кез'| TipiciHfle ш а б а м д е п келд1 дейд1 го й ? М ж е , 1з д еге нщ м е н болсам, алдыкда турмын! - fleyi м ук екен, кы р гы з ж асагыньщ а р т к ы me6i б ур ы л ы п а л ы п , т ы м -т ы р а ка й ж о с ы п 6 e p fli. Эскерд1к арты се гтге н сок, баскалар да шыдап тура алма- ды . Ж а с ж1пт Ж а н та й б а с та га н ек1нш1 л е к т е э л г т е р д щ с о к ы н а (лескен. Октаудай ж ар ага н жалдас куланьщ усП ндеп Ка ра б е к жалакаш кылыш ын окды-солды сермеп, «кайт-кайттап- канш а кайы рганы м ен, кул ак аскан еш м м болмады ... Бул кезде казактар да аттарына камшы басып, каш кан жауды к сокына Tycin б е р ге н . С е йт!п, к е к а л а м ы з д е п к е л ге н к ы р г ы з ж а с а гы кылыш айкасты руга да жарамай, ж аппай боскы нга айналды.

Тау б асы нан е т е кке кар ай сы ргы ган коры м тастай, цал- ы н кол ы ра-темен куйгытып барады. Кы ргы здар бурынырак козгалганы м ен, алые жолдан аттары бурлыгып, каж ы п келген ж асакты кш ец жарау, тьщ атка мш ген аламандар куткарар ем ес. А ра к а ш ы кты к б1рте-б1рте кы с ка р а 6e p fli. У зы нбулактан е т т . Т е р е ктЫ щ к а й к а к ы н а ж а к ы н д а га н д а , TinTi к у ы п ж е т у ге айналды. Ц а б а н б а й а д е г е н д е -а к К у б а с т ь щ Ti3riHiH е р к ш е к о я б ер - ген. Кудайдан сурап алган айкасты к акы ры на дешн катыс- п ак. B ip уакы тта кар аса, ш ы гандап ал га ш ыгы п ке л л л . Муны кор гап-корш ап ж урген ж тггтердщ e3i те с е алмай, артта кал- ы п к о й ы п т ы . BipaK ол Ti3riHiH т е ж е м е д к К у б а с екеу1 о с ы нд ай 6ip шабысты аксагалы каш ан! Ж ануар кос кулагын жымырып алып, к°яндайзы рлапкелед1.Б аты рды кдаеш ж ер1 ауырмайтын с е к т д и Т е к е н е б ой ы н м а лм ан дай те р ж уы п кеткен . B ip сэт басы айналы п, кез1 карауы ткандай болды да, бет алды кайта- дан жарыктартты. К а р а б е к а с т ы н д а гы б а й ге к у л а н ы 6yriH г а н а ауы сты ры п M iH re H -fli. Е ге р ш ы н кут ы л уд ы о й л а с а , ш а л д ы р м а й кете тЫ Typi б ар . B ip aK ол эл д е н е ж кутке нд е й л з п ж н тарты нкы рап , арт ж а к к а ж ж к а р а гы ш т а п к е л е д к в й т к е ш , о л м а н а гы 6ip э з 1рде к у г ы н ш ы л а р д а н к а р а y3in а л га ш ы к к а н К а б а н б а й д ы б а й ка п кал ы п efli. О сы с этте ж а с ж т п т щ к е к т ш е элдеб1р куш р л ж ендг PeTi к е л с е , к а р т б а ты р д ы к а п ы с ы н т а уы п Tycipin к е т п е к . О тте к, с о л о й ы о р ы н д а л с а , бул д у н и е д е а р м а н ы б о л м а с efli! М а н а д а н 6epi а р ты н а ж и г ж а л та кта п . ка р с ы ш аб ар окта й л ы кезекд1 KYTin к е л е ж а т к а н . M iH e, с о л с э т т е т у га н с е к ш д к E ueyi т а гы 6ip кы рканы аскан кезде кайраты тасыган кайран жиырма бес эл деб 1 р ас та м ш ы л к е ц ш м е н а т б а с ы н Kepi б у р ы п ал ды д а , ж е р таянган жетпю б еске карай дурсе коя бердк К е зекге ш ыга бере, кула атка мш ген манагы ж ас жю ттщ 63iHe кар сы с а п кы н ы к тасы ндай зы рлаганы н К абанбай да ацдап калды . Ол булай болар деп кутпеп efli. Олсш-эл! басы ай на л ы п, K03i кар ауы та б е р ге н с о к, eHfli ат басы н ipiKceM де б ола р де п ке л е ж а тка н . А м ал ж о к. м ы надан eHfli ко р га н уга ту­ ра келедк К алканы м ен с укп сш октайлап, эл пге карай бул да карсы шапты. Cipa, Ка р а бе ктщ каИ арлы каруы кылыш болса керек, а к алм ас *ж ан алгыш эз1рейш щ менмш» дегендей, к е к ж узш - д е к а л ы к г а п к е л е д с «Я, А лла , е з щ м е д е т б е р е ге р !» д е п Tinefli 404

Кабанбай ауыр с у кп ж иыгынан асыра бшеп койып. Бул жо- лы енд|рш ектен етш зуге дэрмен ж о к. Алыстан сулбасы гана булды рап ш алы нган улы кеуд е ж н ы сан ага алы п efli. M in e, а р ка н бойындай гана ж ер калды. Карабек кылыш с тте п улпрген ж ок- Карт батыр терец тыныс тартып, бойындаты бар куатын ж йнап ал ды д а , а у ы р cynriHi к ул а ш та й л а кт ы р д ы . К е п к е з д е п ж а т п а с а да, дагдылы кол мулт кетпегтп. Ж ебедей зулатан к е к с у кп ажал 1здеген Ка ра бе ктщ тура ж уре н тусы на б ары п кадалды да, ат у с т ж е н ж у л ы п Tycipfli. Сол с э т К а б а н б а й д ы к д а iuiKi ку р ы л ы с ы н а н эл д е н е у з т - ге н д е й б о л та н . Ат eKniH iH т е ж е п а р т ы н а б у р ы л га н д а То кта тауына иен артып, алаулап туртан кы п-кы зы л кун мен сол батар кун н!к астына карай куйындата ш апкан ер-токымды куланы тана к е р т калды. Кудауанда, жацагы кула аттык куйры к жалы ер тен т, ж аны п бара ж аткандай... Одан аргы сы каракты . Б а т ы р д ы к б а с ы ай н а л ы п , TeKiperiH т у ге л т у н е к ж а п к а н д а й элдеб1р туктиы кка батып бара ж атты . Басы нда тулпары ны к жалын кушып, одан ары Кубастьщ устшен калай сыпырылып тускенш де сезген ж ок. Бул кезде аламанньщ алды кырты здарды к арткы лепн куып ж е т т , 6ip белдщ астында кы зу урыс салып жаткан-ды . Сокынан жеткендер Кабанбайды к басына к е л т ошарылды. Алдымен келген ЕсенгелдЬ Еспембет, Баймурат, Дэулетбай cenmfli у л к е н д е р а т та р ы н а н д о м а л а й т у с т , б а т ы р д ы к б а с ы н су й е м е к бол ран. B ipaK ол бул ке зд е б а ки д ун и е ге аттаны п та KeTin e fli. А л п ы с ж ы л б о й ы а т та н т у с п е й , б а р eMipiH ж а у т а к а р - сы кылыш сермеп еткерген улы колбасы ажал ж асты гы на алак- сы з б ас койыпты. 9л i суып улпрмеген иманды ж узж де татдыры- на дэн риза, армансыз адамны к калпы бар. Бейне узак та, м а за с ы зж о р ы кта н ке й ж :-эй ,енд '|б 1р д е м ал а йы нш ы »д еген д ей , а я к -к о л ы н с о з ы п ж '|б е р т , р а х а т у й к ы н ь щ к у ш а гы н а ж а к а Kip- ге н Tapi3fli. Т е к б ул ж о л гы с ы енд1 к а й т ы п о я н б а й т ы н м э к п л ж у й к ы efli. Улы сардарды к мына жатысыньщ е зиа к адамдарды сабы р- га ш акы ргандай. 93ipiue -ой, бауырымдаган» ж ы лау-сы кгау б ол та н ж о к . Б а ты р д ы к ул д а ры д а , ту ы с-ж е гж а т , iHmepi д е ауы р ка й гы н ы к сал м агы н енд1 га н а с е зж ге н д е й , те м е н ка р а п унс1з тур... Дэл осы сэтте кеш теу ж еткен элдею м ею ре ж ы лап, ат тан Tycin ж а тты . Ш а га л а к е к е н . Bip ж ы л ы т у га н с о л кур д а с ы Кабанбайдык басын кушактап: 405

- Кайран ары сым-ай! Ж ауж актагы корганы м, жел жацтагы орм аны м -ай! К а закты ц каты ны будан ке й ж де сендей ул туар ма екен?! -Б ар арманы м - кан майданда жаумен ш айкасып ел мед'|м» деудл е д щ ... О га н д а к о л ы к ж е т п -а у ! Н е т ке н эул ие е д щ ?! КУДайды ц с у й ге н кулы с е н д е й -а к бола р... Ерасыл-ау, ж а м а н Ш а гал а к енд1 ю м ге ке р е к? Ол ж ацта да атынды ерттеп ж у р е й ж , е з щ м е н 6ipre ал а кет! - д е л ещ р еге нд е , б ы л ай гы ж урт та ездер 1н у с та й а л м а й , 6ip-6ipiMeH Kepicin ж а т т ы . Колбасы ны ц цайгы лы казасы н ecrin, алга озы п кеткен б аска кугы нш ы лар да кайты п оралган. Кы ргы здардьщ карсы ш а п к а н д а р ы н м а р га у а с ы р ы п , ж у з ш а к т ы с ы н к о л г а TycipinTi. Ап узап каш кандары н куы п жатпаган... Кальщ ел каумаласып, батырдьщ суйепн е з ж щ тел аты Кубаска келденен, салды да. елге карай алып журдЕ Осы арада Баймурат, Дэулетбай, Еспембеттер езара акылдасып, сардардьщ садакасы ретжде, ту ткы н га туске н кы р гы здар ды тугел босаты п ж !бердЕ Ат- KeniKTepiH д е к а й т а р ы п б е р ге н . О ла р е р т е ц ж д е к а н т а рты п келген ею жуздей кыргы зды осында жерлеп, Карабектщ суйе пн туйе ге арты п алды да, келген !здер1мен ке й ж кайтты. Сол KYHi К а б а н б а й д ы н к а з а с ы н е с л р т у у ш ж , Б а р кы т б е л м ен А лтайга, Ш ы нгы стау мен Улытуга, Алатау мен Каратауга хабарш ы лар атганды . М уньщ 6api ж аназага у л п р т келе а л м ай д ы , э р и н е . B ipaK , ко л б а с ы н ы к ка за сы н к а з а к eni тугел ecTyi к е р е к ... А р а д а а п т а е т к е н д е ш ы гы с а й м а к т а гы у л ы с та р Teric жиналы п, каза ктьщ Д арабозы н сокгы canapFa ш ыгарып салды. Ж октам аган, жы лам аган Алаш улы калган ж ок- М аркумды, ез есиел бойынш а, Ж окга р какпа сы н ы к сол ж а к капталындагы Сарыбелге жерлед1. B enri рет1нде баты рдьщ б асьж а тас у й тд ь Алайда туыс- тары алыстан тас тасы п экелуд! киынсынып, орташа гана оба тургы зган. Келер жылы С амарканнан уста алдырып, айшыкты кум б е з орнатам ы з д е ске н -fli. Амал не, ол да орындалмайтын к е п с е з д щ 6 ip i б о л ы п к а л а 6epfli... Э н е -м ж е д е п ж у р ге н д е , урпак ауысып, ел ж акаланды. Зират басына уйтге н обалар м у ж т т , 6ipTe-6ipTe ж у р т ж а д ы н а н е ш е б а с т а д ы . Б а б а л а р ы н ьщ салакты гьж ан кей ш п урп ак улы колбасы ньщ накты кай туска ж ерленгенж таппай, сарсакга ту с т сандаларын ол кездеп адамдар кайдан б тсж ? ! 406

ТУЙ1Н Улы адамдар ем1рден еткенде, дуние цашанда ез кем ерж ен 6 ip ел1 о р та Tycin ка л а д ы . B ip д а н а л ы к т ь щ о р н ы о й с ы р а п , 6 ip ерлж кем жасалады. Ж аксылык пен жамандыктын, ерлж пен езд'1к п н т е п е -те н д И б узы л ы п , д у н и е 6 ip с э т ш а й ка л га н д а й болады. С еркесш ен айры лган ж урт 6ipa3Fa де йш е з'ж ко р га н - с ы з , ж е л м ce3iHin, ж о л та п п а й д а гд а р а д ы . К а з а к т а м у н д а й д а ж ж айтылатын: «аттуягын тай басар» деген се з бар. Иэ, аттуягы тугенделер, б 1ракхастулпарды норны неш ж м де баса алмайды. К а б а н б а й е м 1рд е н е т ке н с о н к а з а к к а у ы м ы д а д э л с о н д а й к у й - ге тустк А к алмастьщ жуз1 кетжд1. А к найзаньщ ушы мукалды. 03iHin KiMfli ж о га л т к а н ы н д а н а х а л ы к б1рден с е з ж г е н . Ж ы л бойы Баркытбел мен Барлык тауынын арасы «бауырымда- ган» бата окырдан, азалы ж октаудан ары лган ж ок- Батырдын казасы на букш ел болып кун1рендК Эр халык eni ар уакка езш - ш е кур м е т кер се тед г К е л е а жы лы уш ж у зге сауы н айты лы п, ел жайлауга ш ыгар алдында Кабанбайга улкен ас б е р тд к Бул астан Б а й ж тт ауылдары, ж алгы з Байж1пт кана емес, н а м ы с к а ш а п ка н nci Ц а р а к е р е й е ш т е н е с ш ая п к а л г а н ж о к . Аныздын айтуында, Кабанбайдын асы сол замандагы аса у л к е н а с та р д ы н 6ipi б о л га н KepiHefli. Е м т е з е н ж щ о н ж а к к а п та л ы н д а гы А р ка р л ы ж а з ы гы н д а ж у з д е г е н у й TirminTi. С ойы лган м алда, б айланган биеде ки с а п ж о к . Е ттау б оп уй!л1п, кы м ы з ке л б оп акта ры л га н. Аста eKi ж узд ей а т ш ауы п, озы п келге н о н бес ж у й р ж ке то гы з-тогы зд ан б а й ге б е р 'тге н . Бул кундер'| а к ы н д а р м е н ж ы р а ул а р д ы н д а ж а г ы с е м б е ге н . Улы К о л б а с ы н ы н е р л ж icTepi м е н ж о р ы к ж о л д а р ы ту ра л ы т а л а й дастан, жыр-толгаулар дуниеге к е л тл ... Сейлп, улы даланы 407

AY6ipre толтырган сол жиында казак eni е зж щ Дарабозын сокгы рет жоктап, даккын аспанга 6ip шыгарган екен. Эрине, сол аста сойылган мал мен шашылган байлыктык бестен 6ipiH жумсаса, батырдьщ басына гажайып кумбез тургызуга болар efli. BipaK. елire мола, Tipire кала салу дагдысына енбеген кеш пендтер ол жагын ойламапты. Олар тастан repi баска, алтын мен жезден repi сезгесенген кержедЕ Каракерей Кабанбай батыр туралы б тге ж мен туйгенж акызта орал, жырга белел, кейжп урпакка ескертюш ет'т калдырыпты. Туган eni батыр перзентж nip тутып, eciMiH уранга айналдырды. Кара аташтай кальщ Найман ендю кунде жаута шапса да, атын бэйгеге косса да, «Кабанбайлап» шабатын болды. Сол жылы кузде К азак елж тэты 6ip улы окига ку тт турган- ды. Ол - Турюстанда еткен хан сайлауы. Осы сайлауда таяуда кайтыс болтан Улы орда ханы Эбтм эмбеттщ орнына Абылай уш жузге хан кетертдЕ К азак ордасынын eHfliri ханы KiM бо- лады дегенде, бул жолы бурынтыдай талас-тартыс болтан жок- Эб'1лмэмбетпк ecneTi мен эр рудан жиналтан иг) жаксылардык такдауы 6ip жерден шыкты. Халыктын 6ip ауыздан калатаны: Орта жуздщ ханы, a pi казак эскерж щ бас колбасшысы Абылай баЬадур efli. Байтак кала Турюстанда еткен бул курылтайга казактык уш жуз! тана емес, кыртыз бен курамадан, ердеп каракалпакган да екшдер келдЕ Бурын хан кецестержен тыс калып журген Kimi ж уз рулары тугел катысты деуге болады. Рас, Ак патшата жалтактаган Нуралы ханнык е з басы келе алтан жок. BipaK, оньщ есесже, Эбшкайырдьщ езге балалары: Ералы, Айшуак, Кожахмет султандар хан сайлауына бастан-аяк араласты. Абылайды уш жузге хан кетерген ак кжздщ 6ip пушпагын Kimi жуз атынан Ералы султан устал турды. Бул: -улы ханнык дэргейже бас урамыз! Bip тутас К азак ордасымен 6ipreMi3!» дегенд1 бмд1ретш efli. Сонымен, Абылай кан теге, тер теге ж урш , акы лы на айла- сы н жалтай ж урш , быты рап кеткен алты Алаштьщ басын 6ip ко суы н косты . Уш ж у з д щ YpiM-бута тьж 6 ip т уд ы к асты на кай та- дан топтастырды. Ко кан хандытыньщ жолын кесш , талас ка л а Т а ш ке н тп к уз ы р ы н а кар атты . Абы лай кез1 TipiciH fle бэсе- к е л е с ж а у л а р ы н ь щ е ш к а й с ы с ы н ш е н ж е к е л л р г е н ж о к - ©piciH ултайтып, улесж молайтып, ка з а к жерГн кы згы ш тай-ак кортап б а к т ы . О н ы к т у с ы н д а ip r e fle r i а л п а у ы т е л д е р д е э л 1м ж е г п к 408

ж а с а п , iume 6ip ад ы м с у гы н а а л м а д ы . К а з а к т ы к м а л м е н б а с ы ката р ecin, м олш ы лы кка, ы ры ска кене л д г Бул - Алаш улы атыс- ш аб ы с , у р ю н -ко р ц ы н н а н ад а, а л а к с ы з eMip с у р ге н ж ы л д а р efli. BipaK бул ал ты н flayip д е у з а к к а с оз ы л м а д ы . К а з а к ор да сы н ы н соцры б ой ж аса уы , не м есе е ш е й ж де ген отты н а к ы р г ы ал ауы Tapi3fli ты м т е з е т е ш ы кты . А б ы л а й к а н ш а куш салганы мен халкы быты рай коны станган осы нау улан-гайы р е л ке д е О р д а н ы к ipreciH б е к гге а л м а д ы . Ол О рда т а гы н а о т ы р га н д а , He6api о н ж ы л д а й г а н а eMipi ка л га н -д ы . К е п н э р с е г е у л п р е а л м а й к е т а . Бул о т ы р ы кш ы ж у р т т а р о з га н , кеш пе л'| eMip сал ты к е н е р е б а с та га н з а м а н efli. Ол д а э с е р е т п е й к о й г а н ж о к . С а йы п к е л ге н д е , 6epi 6ip KiciHin к у ш -ж ш е р ш е Tipenin т у р екен. Улы баИадур хан Абылайдьщ K03i калай жумылды, солай, Орданык баскуры босап, баканы тайып, шацырагы шайкала бастаган. О сы ны а к д ы п о т ы р га н е с к т и ж а к а л ы ж а у л а р к а з а к ж е р т в ж ан-жактан аш каскырдай анталады. Батые терю пктен Ресей патшалыгы бекш ю -камалдары н каптаты п, к а за к дала- с ы н а iumepmefi е н ге н д е , т у с п к т е К ° к а н х а н д ы гы к а й т а д а н бас кетерш , Ташкенттен басталатын Сырдария бойындагы калаларга елермендене кол созды. Нэтижеде, алты Алаш бет- б е л н е б ы ты р а п , уш ж у з д щ ipreci к а й т а ceriflfli. Е д т м е н Ж а й ы к , Е с т мен Ерлс алкабы Ресей карм агы на т1нгенде, бурынгы Ж о к г а р meriHfleri ш ы г ы с а й м а к т а р К ы т а й га к а р а л ка л д ы . К о к а н хандыгы да кур калган ж ок. Олар кы ргы зды жуты п к ана койм ай, казакты к туетж елкелерш узак жылдар бойы бауырына басып жатты ... С е йтт, терт гасы р бойы дербес т у л к ке н К а з а к ордасы тел1мге т у с т , к а р а ш ы х а л кы apwiMHiK к о л ы н д а Kerri... А ра л а р ы н д а 6ip-eKi м уш ел ж а с а й ы р м а ш ы л ы гы б о л га н ы - мен, Абылай макы ндагы : Кабанбай, Бегенбай, М алайсары, Баян, Ер Ж эн1бек, О лжабай, Наурызбай, Берд1кожа, Б арак- т а р - 6ip к е з е к д е eMip с у р ге н , 6ip дэу1рд1ц тулектер1 efli. С о л а р дун и е д е н е л Ы м е н , К а з а к т ы к т у л п а р MiHin, ту у с т а га н батырлык. жауы нгерл(к дэурен1 бастан тайып, он ы к орнына киту р кы кияна ты , б укл е кул ьты ке п , е з ге 6ip за м а н кел е ж атты . А д ам д ар 6ipTe-6ipTe у с а к т а п , eHfli б а т ы р д а н - б а р ы м - та ш ы , б а р ы м та ш ы д а н - у ры , у р ы д а н - к а р ы , к а р ы д а н - 6api туаты н у а к ы т т а алысемес-Ti. Бодандык босагадан сыгалап, кул - д ы к к ур ы кс а л а бастаган. «О ры с- TeMip но кта болганда, кытай - к а й ы с н о кта . К а й с ы с ы н киген1м'13 ж е н ? » д е л , к е ш е п а з а т ел енд1 б а с к а к и е р н о кт а т а кд а й т ы н к у й г е Tycin efli. 409

Ец бастысы. казац елж аттай e«i гасырга созылатын ю рттарльщ KYTin TypFaH. Мундай к а у т п дер кезжде болжап, алдын алуга тырыскан, жанкешт1 курескерлер болмады емес, болды. BipaK ыркынан айрылып, Keieyi кеткен дуниеж олар да бутждей алмады. Абылайдык улы Касым султан мен немереа Кенесары хан тэр1зд! к е з а з ерлер бастаган булгак кеп кушке тетеп бергежмен, саткындардык кеарж ен канды кыргынга ушырап, акыры кааретпен аякталды. Кыргыз бен казактык опасыздары ауы з жаласып, баИадур ханньщ басын урыс отаршылдарына He6api 3 0 0 0 текгеге сатты. Сонан кейж азатты к такы ата жаздап, алдап кеткен 6ip туе - 1917-жыл. Бул Ак патша тактан тускен, империяньщ TYKnip-TyKnipiHfle эр алуан партиялар, кос-костан ужметтер курылып жаткан бетбурыс кезек1 едк Сол катарда б 1здщ Алаш азаматтары да е з партиясын, ез ужметж куруга KipicKeH. Бул жолгы козгалысты Шыгай хан аулетг айг!лi Барак султаннык ш ебереа Элихан Бекейханов бастаган-ды. Оныксокынан ерген cepiKrepi де: сайдык тасындай, шлнде 6ip осалы жок, шетжен тарих сахнасына шыгуга дайын турган кайраткерлер болатын. Мэселен, сол кездеп Ахмет Байтурсынов, М1ржакып Дулатов, Мустафа Шокаев, Мухаметжан Тынышбаев, Халел Досмухаме- товтар - эркайсысы 6ip елге кесем болгандай тулгалар efli. Егер казактык колына сол кезде бостандьщ тит, шакырак кетергенде ж акагы азаматтар 6ip-6ip бакан боп, Tipen тура каларында кумэн жок-ты. BipaK. амал канша, оган тагдыр жетжзбед1 рой. Ол кезде тэуелаз, азат ел болуга казакты к шарты толганымен, тарихтык шарты толмапты. Кеп узамай заман жел1 TepiciHeH сокты да, Алаштык азаттык куресж жергегжде туншыктырды. Астамшыл А к патш анык орнын енд1 зорлыкшыл кызыл империя басты. Сейтсек, бодан елдщ керешеп ani алда екен. Казакты к колында аш а туяк калдырмаган 1928-ж ы лгы талан-тараж, 1932-жылгы аштык апаты, 1937-ж ылгы жаппай жаныштау, одан кала берсе д у н и е ж у зт т согыстык канды кыргыны купп турыпты. Осынык 6api халыктык омырткасын опырып, каймагын калкып экет- кен1 сонша, eHfliri жерде казак кауымы ош ак етш, бас кетеру- ден калган. Бостандьщ дегенщ элдеб1р гайыпьщ iciMeH кездей- сок колга тиш калмаса, кейжг1 урпак енд1 одан мулде кудер y3in койган-ды. Бастан билж ке тт, колдан т о п н щыккан сок, асау-арда хальщ та байыргы м ж езж ен жакылып, колга турар кой торыга

айналады екен. Бурынгы батырлык. мэртпк, cepmiKTin орнын енд1 жалтактыц, жагымпаздык, ею жуздюж басты. Коркактар мен саткындар санатка цосылып, e6iH тапкан ею асайтын заман туды. Жагалы шекпен кипз'т, Бал май жагар муртыца. Же&рлерге жем бер'ш, Ел н,амын жеген жацсыны Свйлетпей урар уртына! Бауыздамай /шер цанынды, вллрмей алар жаныцды, Кагазга жазар малынды, Есепке алар барыцды... Ел1нд1 алар цолыцнан Солдат алар улыцнан. Теказд/торге шытарып, Басьща кун туганда, Тендж тимес хал^ыца/» - деп, Букар жыраудын KyHi бурын болжап айтцанындай, Kipin- тар журт eHfliri кунде: не жаксы, не жаман, не асыл, не жасык екеюн кожаларыньщ эуенже царап айтатын болды. Акты - кара, караны - ак десе, оган да макул боп бас изед1. Халык аштьщтан, кыргыннан, курьж-сурпннен м энпрю калып едк 03iHin адал улдарын «булар - халыктьщ жауы» деп, топ-тобымен атып жатканда, «жоц» деп ара тусуге ешю м нж батылы барма- ды. KyHi кеше солдатка ж И т бермейм1з деп этой салган асау казак (1916) арада небэр1 ширек тасыр еткенде (1941), езж е ешкандай катысы жок, канды касап - согыска карсылыксыз бара бердк Тарихта болтан хан-султан, батыр-билердщ кайсысын мактап, кайсысын даттау да отаршылдардын ерюнде едк Олар бодандык, кулдык жолын жактатан жандайшап саткын- дарды кереген, кесем атандырып, ел камын жеген Едюелерд1 журтшылык санасынан eiuipyre тырысты. Казактьщ 6ip кез- де ipre/ii ел болтаны, терт тасыр бойы дербес хандык курып туртаны есепке алынбады. Буратана журттар ездерж бодан еткеж ушж отаршылдарта ракмет айтуга тию болды. Казак- тьщ журт катарлы адам болып, жер басып жургеж отаршылар-

ДЫЦ а р ц а с ы д е г е н к а г и д а у с т е м д ж к у р д ы . в з ж щ х ан д ар ы н, би-баты рларын мактан туткан адамдар ж ака зам анга карсы, ecKmiKTi к е к с е у и л р е т ж д е ж а у а п ц а та рты л д ы . Е ге р А бы ла й м е н К а б а н б а й г а с о л з а м а н д а : «Енд1 6 ip a 3 ж ы л д а р д а н к е й ж к а з а к кауы мы сендердщ ец б ектерж д! еске алып, алгыс айтпак тугш , ж а й аттарыцды этап, куран багыштауга да кор ка ты н болады» д есе, улы колбасы лар сен ер м е ед!, с е н б е с п е ед'|?! B ipaK , д униед е м э ц п тура ты н еш те не ж о к е ке н . Ж ыл- д а р ж ы л ж ы п eTin ж атты . Т а сб а ка д а й та ба нд а п ж а ты п ал ган гасы рлар да м у ж т т таусылды. Элемнщ алтыдан 6ip белИ не б ил ж ж у р п з т , мы згы мастай керж ген, казакты гана емес, б аска да талай халыктарды табаны на салып таптаган, канды ко л к а га н а т та 6 ip куш кул ап туслт. в з е п н е кур т туссе кер ек, euJKiM с о к т ы к п а й - а к , е з д т н е н о м ы р ы л а ку л а д ы ... Е асы рл ар бойы а п са га н азатты к та кы да атты-ау! H e6ip аш ты к пен кы ргы нды , корлау м ен кемспуд1 бастан еткерген К а за к eni канш а кансы раганымен, тамыры киылып, жулыны узтм еген е ке н . B ip кезд е саны мол, жер1 б ай так, куш -куаты кем ел, ipreai ел болгандыгынын, тектиигжщ аркасы нда, бул жолы да курып кетуден ам ан калды. Абылайдан со к арада тура ею ж уз он жыл е т к е н д е , К а з а к e n i т э у е л а з м е м л е к е т б о л ы п , к е г!л д 1р туы к е к ж узж де кайта желб1редг У зак замандар бойы кулдыктан коргалап, уйкыда жаткан ал ы п та р осы н ы кут ке н д е й , б астар ы н к е т е р т а л га н . А за т ел баты р бабалар аруагы мен кайтадан кауышты. Олардьщ ардак- ты eciMflepi б у р ы н б а с к ы н ш ы л а р и е м д е н т к е л ге н ау ы л -к е н т - терге, кеш елерге ат боп жазы лды. Асыл бейнелер1 эр калада ескертю ш таска айналы п, ж е р кырты сын т е с т ш ы кгы ... Абылай орда т'ж ке н Ке кш ета уда, Б е генбай ж ай л а ган Ерейментауда, Каракерей Кабанбай Кубас атпен талай ш арлатан: Катынсу, Каргы ба, Тентек езенде рж щ бойында улан-асыр ас б ер ш т, арты тойга уласты. Сол тойларды к карсанында, кезж де узак жыл Кабанбай- дьщ касы нда болып, ж о р ы к жолдары н 6 ip re баскан сака сар- б а з д ы н се гтзж ш ! ур п а гы кол ы н а ка л а м ал ы п, осы шеж!рен1 ж азуга ю рю кен. Ж араткан нем ж ар болып, батыр бабала- ры ны ц аруагы колдап, бастаган ютабын бес жылда аяктап шыкты. Уакыт сынына шыдамай, бояу оцар, балшык езшер, та ста м у ж те р д е п , ол баягы кеш пендтер сиякты , бабаларына 412

арнап сезбен ескертшш сокпак болтан. Ойлатан мацсатыньщ канш алы к дэрежеде орындалтанын журтш ылык айта жатар. Эйтеу1р узац ж ы л архивты н ш ацын цагы п, ке н е тарих «ойнауы н актарган бейнеткор пенде мойны ндагы 6ip царыздан кутыл- гандай ж ец|лдеж п калганы аны к- А втор циялында болса да, хан Ордасынан дам татып, казацтын, a fim i батыр, билер1мен 6 ip re е тю зген ж ы лдары н осы нау сурты лт дуниед еп ен, бацыгты ш агым деп бтедь Т а ри хи ш ы та р м а бул к у н д е K63i ж о к ел1 а р у а ц т а р га а р н а л а - ты н ы белгш'1. T ip in e p re т т т и п з т , га й б а т с е й л е у - к ю т ж к е жатпаса, аруацтардьщ акысын жеп, бура тарту - кеилршмес к у н а . С о н д ы к та н 61з а з е ц б е п м 1 зд е eumiMfli а л а л а м а й , белпл1 деректердщ белш ен баспай, шама келгенш е, шындыкты айтуга тырыстыц. Бас к е й т ке р Кабанбай бейнесш е де а рты к бояу жатып, эарелеудщ кажет1 болтан ж ок. ¥лы цолбасыны кетермелеп м актамай-ак, оны н тарихтагы орны н, елге с И р ге н е ц б е п н ке м ггп е й дал ке р се те ал с а к та 6i3 уилн а з о л ж а е м ес. Бул штапта ойдан шытарылтан еш теце ж о к, 6api де - тарихта болтан, белпл1 д эре ж еде арты на i3 калд ы р ган окитал ар . Тек бадырайып туртан шындыкты кезш де колдан тарих жасаушыл- ар айтпаган, айткандары е к ж айналды ры п, терю тусшд1рген... Б13Д1К а т к а р г а н кы зм ет1 км з - сол б у р м а л а н га н ф а к т т е р д 1 о р ы н -о р н ы н а к о й ы п , беппп\\ 6 ip ж у й е м е н б а я н д а п б е р у т а н а ... EHfliri с е з с1здерде, к у р м е гп о кы р м а н . Б а ты р баб ал а ры м ы зд ьщ жаны жэннатта дамылдап, урпактары ны ц м ереж устем болтай! 1991-1995 тыщар. Алматыцаласы 413

TYCIHIKTEP «Дарабоз» ¥лы колбасы Каракерей Цабанбай батырды орталык каИ арм ан е т т , 18 -гасы рдагы ж о н гарга карсы азатты к согысы жайы нда ш ыгарма ж азу автордьщ тупю жоспарында бурын- нан болса керек. Алайда ж азуш ы концепциясы мен кенестш идеология 6ip ка за н га сим айты н болган сон, бул танырып езж1н ж азы ла р сэтш куп п ж ата берген. Ж азуш ы ушш тарих ани каты н аш уга б ер тнд е , сексежнип ж ы лдарды н соны нда, дем ократия мен жариялы лы нна 6ipma- м а ж о л а ш ы л ы п , т э у е л а з д ш Te6eci к е р ш г е н д е г а н а м у м к ш д ж туды. Ал тэуелаз, а зат ел болу уш ш ен алдымен улттын идеяньщ ipreTacbi - та р и х н а д е ге н к е з ц а р а с ж а н а р у ы к а ж е т бола ты н. Ж азуш ы н ы н б1рден 18-гасы рд ы тандауы тегш ем ес. б йткеж Н азакстандагы тарих гылымында дэл осы гасы рдай барынша бурмаланган, басы аягы на ке л т, т е н ке р т т ж аткан, жалган туж ы ры м да рга толы к е з е н болган ем ес. Кенестш дэу!рде жет- n ic ж ы л бойы 18 -гасы рд агы е н басты о ки га - К а закстанн ы н «ез ерюмен» Ресейге косылуы, ен басты тулга - адамзат- тьщ нурлы болашагын керегендш пен тандаган Эбшкайыр хан д е л ш т келд1. Ал ж о н га р га кар сы согы с - та рих ушш бэлендей м э ж ж ок, кайта, казактарды н жеке-дара ел болудан кеткен- iH д э л е л д е й тш , Р е с е й ге ко с ы л у д ы н а л гы ш ар ты р е т ш д е ган а каралганы мэл1м. Ал б уры нгы етке н хан-султан, батыр-билерд1 багалауга келгенде, -сол адам Ресейге косы луга калай карады» деген мэселе н е п зп елш емге айналды. Ресейге косылуды ж актаган- 414

дар - прогресшш, болашакты болжай б'тген кврегендер санаты на ж а т ты д а .к о сы л уд ы ж а к т а м а га н д а р -у л тш ы л .к е р та рт - па, танауынан аргыны кермейтж надан болып есептелдк Осын- дай кара т а м г е тж ге н Абылай, Кабанбай, Барак султан, Кенесары бастаткан улт кесемдер1 узак жылдар бойы ауызга алынбады. Ал ауызга алына калса, тек караланып келд1. Сарай манындаты жагымпаздартек Эбткайы рды мадактаган роман, пьеса, поэма жазуга таласып, ондайлар империя тарапынан сый-сыяпат алып отырды. Абылай хан мен колбасы Кабанбайды бас каИарман eTin кетерген Кабдеш Жумадтовтьщ «Дарабоз» романы тэуел- а з д т т щ алгашкы жылдарында, мже, дал осындай кезкарас- тарта тунгыш реттоскауыл койды. Бул роман 6ip тана жазушы- ньщ шыгармашылык табысы емес, республикадагы тарихка деген окезгер1ст1кбасы болды. -Дарабоз- романы езж едейжп талай eTipiKTiK бетж ашты. Ол будан кейж де бура тартушыларга жол бермейтж, зерттеуштерге дурыс багдар нускайтын тарих- тагы б и т нысандардын 6ipi болып кала бермек. Ара-тура архив акгарып, цосымша дерек жинаган айларды коса есептегенде, роман-дилогиянык жазылуьжа аттай бес жыл уакыт ( 1 9 9 0 - 1 9 9 5 ж.ж.) Kerri. Атап етерлж нэрсе, кос томды роман тугел дерлж «Жулдыз» журналында жариялан- ды. Автор мен журнал арасында мынадай кел1ам болыпты. Автор -Дарабозды» баска басылымдарга усынбайды. Ал -Жулдыз- журналы романный б1ткен тарауларын кезеказ басып отырады. Сол KeaiciM бойынша, роман-ныц 6ipiH- uii к1табы -Жулдыздьщ» 1992-жылгы № 8 - 9 , 1993-жылгы № 4 - 5 сандарында, екжил штабы 1995-жылгы № 1 -2 , 1 9 9 6 - жылгы № 4 - 5 - 6 сандарында бастан-аяк жарияланды. «Дарабоздык» 6ipiHLui штабы 1994-жылы «Шабыт» баспа- сынан, екжил штабы 1996-жылы -Жазушы» баспасынан жеке штап болып шыкты. Роман-дилогия жазушынык 1 2 томдык шыгармалар жинагына ендк Роман орыс т а н е аударылып, «Кабанбай батыр- деген атпен Астанадагы -Аударма- баспа- сынан басылып шыкты. Гус/н/ктерд/жазган Арман ЖумадЫов 415

МАЗМУНЫ Eipimni бвл!м. 'У ШУРШГГ ШАЛМАН............................................................ EKiHiui 6ел1м. АЛАШТУЫАСТЫНДА.................« .............................. .......................i5S YuiiHuii белы. AKbIPFbl АЙКДС.................... .............................................................. 269 ТУЙ1Н......................................................................................................407 TYCIHIKTEP.. . .414 шЦтабдтвшш Длрлвиз Тарихи ром а н -ди л о г ия EKiHiui Kiman Бас редактор ТалаптанАхметжан РедакторДвлелбек Батыр Керкемдеупн редактор Кенжегазы Айтжуманулы Суретип Бейсен Ацанаев, НуранАйымбетов К,алпы84х1087зг Кагазы офсегп. Kapinrypi «DS Baltica». Шартты баспатабагы 26 б.т. EcenTi баспа табагы23,2 б.т. Таралымы2000 дана. Тапсырыс №84 «АнАрыс» ЖШС, 050000, Алматы каласы, Абылайхандацгылы, 105. Тел.: 8(727) 272-51-62, 272-51-87. факс: 8 (727) 261-62-13. «Полиграфсервис» ЖШС. Алматы 1$аласы, Зеленая кешеа, 13 «А», тел.: 8 (727) 233-32-53