Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

рын аулак салып, б е з т Kerri. Ал сендер меж коргап кана коймай, М анш ы к айдабарымен майдан ашкалы отырсындар. Сонык карымтасын немен кайтарар екенмж ? MeHi кинайтын нэрсе осы. - Оган бола кысылма, курметп тэйжи - дед1 Кабанбай сезге араласып. - Б1здщ казак еткен кызмет1мжк етеуж колма-кол кайтар дейтж Самарканнык сарты емес, жасаган жаксылыгынын, карымтасын кудайдан, сонан сок алдагы кундерден кутедк Осы сапарда ата журтына оралып, ойрат эулелн кулдыктан куткарар болсак, 6apiMi3fliK екбепм1здН етелген1. - Элбетте, батыр. Не жек1с, не ел1м! Менде будан баска жол жок! - дед1 Эм1рсана. - Мен каз1р ез жасагыма жургел1 турмын. Нуда каласа, ci3flepfli айтылган межеде алдарыкыздан шыгып купп аламын. - Кешелибупн артж акган келгендер бар м а ? - дед1 Абылай оган бажайлай кез салып. - Келгендер кеп-ак. Жоклар шебжен 6epi шубырлан боскындар тыйылар емес, - дед1 Эм1рсана ж узжен каарет табы арылмай. - Манш ык acnepi булгакка катысты деген адамдарды ел кезжше жазалапты. Ал былайлы журтты эр жер- ге nipin тастап. катал кузетпен устап отырган кержедГ Сонын езжде тунделетт, ш е гт бузып шыккандар а з емес. Генерал Дардананьщ тумендер1 О здерге ж1берген елшжщ хабарын кутж, Жаркент манында тур деседг.. - Онда icKe сэт, тэйжП Жольщ болсын! - дед1 Абылай оны будан ары KiflipTKici келмей. - Арттан келген боскьждардан ж асак КУРУДЫ естен шыгарма. Сонан сок казак-калмак Пзе косып, капталан кытай шерИмен 6ip Tipecin керелж: Алла сэт1н салып, аруак колдаса, жаудык бетж кайтарармыз. Шама келмей жатса, кезщ керер. 0йраттэйжю1 орнынан козгала берд1 де, ойына б!рдеке тус- кендей кайта отырды. - Мына батыстагы кершщ кол ушын бермей м е ? Орыс- тар эншейжде *6i3fliK боданымыз- деп, казак ж ерж сырттай иемденгенде сондай, шыгыстан кара кытай к е л т каптаганда, кол кусырып карап отырмас! - дед1 хан жузже барлай карал. Мына сез Абылайдык кытыгына тид1 ме, кабагын жржитт, унатпай калды. Былтырдан 6epi немере iHici Жолбарыс султан- ды Омбы мен Орынборла неше дуркж miCapin, орыс эшмдерже

бар жагдайды жасырмай баяндаган-ды. BipaK, кереп не, олар козгала коймады: «жогаргы жакка хабарлайык. Сыртцы iciep алцасы не айтар екен?» деп суйей салды жауап кайтарган. Содан 6epi де элденеше ай erri, тырс еткен хабар жок. Мына ойрат тэй ж ю сол жаранык аузын тырнап отыр. - Ак патшанык iiuiHe KiM Kipin шыгыпты?! Бэлюм, арыстан мен айдаИар ауыз жаласып, ез сыбагаларын сырттай белю п те цойган шыгар - дед| Абылай элденеге катуланып. - Калай болтан кунде де б1реуден кемек сурап, алакан жаяр кез емес. Аццыскан кершжщ эр кимылы сатулы. Шыгыстан зауал тенсе, бетж батыска бурмай кайтедК айналып Kenin колтыгыма тыгылады дейтш шыгар... Жок! Ол ойлаганы бола коймас. Bi3 не керсекте, ез пешенем1зден керерм1з! - Bip еселтен, ол да дурью шыгар, - дед1 0м1рсана тез жуасып. - Мыктыга арка суйеймж деп, менщ кандай ушпакка шыкканымды керш отырсыцдар гой! Сол акымацтыгымды ойласам, осы кунге дейж езепм ертенед1, - дегенде iumi ызадан тэйж ж щ Tici шьщырлап, бет бейнеа сумдык е згер т Kerri. Сол мушкш халж e3i де аны к акдаган болар, орнынан кетерте бердь - Ал, мен журейж. Ту тубжде жолыгайык! - Жольщ болсын, тэйжИ 9м1рсана лып erin турды да, жылдам басып шыгып Kerri. Бул кезде кун де кеиш рш калган-ды. Ордада отырган баска Kicmep де кеп бегелген жок. Абылаймен келюетж сокгы 6ip жайлардын, басьж ашып алды да, ертек ертемен елге журетждерж айтып, тускен уйлерже тарап Kerri. Кун батар алдындагы алакелецке бейуакта ордада Абылайдык 6ip e3i калып efli. Кез алдында нешеалуансуреттер...Осыданон бесжыл бурынойратордасын- да туткында болганы, 0м1рсананы алгаш рет калай KepreHi TycTi eciHe. V Пэле кайдан келд1, апат кайдан TeHfli дейтж емес. Абылай ойлап отырса, ойрат эулеп ез алдына хандык курып, ел бол- галы согыстан кез ашпаган екен. Жуз жылдан, TinTi одан да арыдан басталатын казак-калмак согыстары ез алдына, жон- гар хандыгы сокгы жетпю жылда eKi багытта б1рдей майдан ашыпты. Ш ыгыста - Маншьщ каганаты, батыста - К азак орда- сы. «Соткардьщ ажалы - сойылдан- дегендей, урыссыз отыра 50

алмайтын мундай ел не куил асып. тен'репн тугел царатып алуы керек те, не эл-куаты жетпей калжырап барып, езж-ез1 куртып тынуга тию едь Ойраттьщ мацдайына тагдыр соцгысын жазыпты. Айнала тец1репмен жолбарыстай жулкыскан жокгар хандыгы адыры езжен зорга жутылып тынды. 9cmi, ойрат хандары о бастан-ак жан алатын эз1рейт1м шыгыста деп б ш т, казакка жай бацталасым, есе кайтарар енш ш еам деп караганы белил! Бул жузжылдыктагы ойрат- тардык казад жерже шабуылдаган кезже карап отырсакыз, солардык 6api де Манш ьщ хандыгымен элдекалай бейб'п б тм г е келт, колдары босай калган туска тура келед1. Ягни кытайдан таяк жеп, эбден ашьжып келт, карымтасын казак- тан алып отырган. Мэселен, еткен жуз жылдык сокьжда он жыл бойы Халка-монголга таласкан Манш ын - Ж окгар согысы жекшюпен аякталып, Халдан Башухты ханньщ басьж жутып едь Оньщ орнына такка отырган iHici Сыбан Рабдан Маншьщ хандыгымен б т м жасасты да, келеш 1698-жылдьщ езжде-ак казак жерже басып Kipfli. Максат - узак согыста калжыраган елдщ шыгынын казак елж тонау аркылы толтыру едь.. Арты •Актабан шубырындыга- айналган 1723-жылгы шабуыл да солай. Тибет ушж кыркыскан Маншьщ-Ж окгар шайкасы енд1 кыза бергенде, 1722-жылы император Канси кайтыс болды да, б у к т Кытай жержде азалы жыл жарияланып, согыс токтап калды. Ал жырынды Сыбан Рабдан шыгыстагы уш тумен эске- piH урыс аланынан кайтарып экелд1 де келеа кектемде бейгам жаткан казак даласына жапты да ж1берд! Ал ойратгардьщ М анш ы к эскер1мен согысып жаткан карбалас шагын казак хандыгы пайдаланган кез болды ма дегенде, тек 6ip-aK рет cari TycinTi. Онда да К азак ордасы карсы жактьщ куил белжген осал жерж акдып турып, капысын тапкандыктан емес, peTi солай болды. Бул каз1р жж еске алынатын 1 7 2 9 - 1 7 3 0 жылдардагы Ацыракай - Алакел шайкасы кезжде болып ед! Сол жылдары ойраттьщ Серен Дондоба ноян бастаган кырык мьщ колы кытайга карсы кетертген Халка-монголды езже косып алу ушж Алтай асып барып, жер кайыскан Маншьщ эскер1мен согысып жаткан- ды. Жокгар хандыгыньщ батыс пен шыгыска б1рдей майдан 6epin, eKi оттьщ арасында катты кысылган кез1 осы туе. BipaK, neperi не, алты бакан, ала ауыз казак хандары ездерже тжмд1 жагдайды акырына дейж пайдалана алмады. Егер сол жолы 51

Э бткайы р мен Сэмеке хандар так таласына урынбай ауыз 6ipniK танытып, жеHiс жорыгын жалгастыра бергенде, казак жер1 жонгардан сонда-ак босап калар ма ед1, кайтер ед1?! Эрине, бул жолы да Халка-моцголды куткара алмаган ойрат acKepi neneci жылы-ак казак жерше кайтып оралып, Желсу мен Алатау enipiHe, Шу, Талас ацгарына тубегейл1 орныкты. Улы жуз ханы Жолбарыс пен улыс беп Теле би амалсыз жонгар бодандыгын кабылдап, узак жыл алым-салык телеуге, аманат беруге мэжбур болды. Алайда ойрат хандыгы бул жолы тек Улы жузд1 тана каратып алумен шектелген. Одан ары Аркага карай iuiKepmeyre шама-шаркы жетпедс Аныракай мен Ала- кел шайкасында казакка кеткен ececiH б1ржола кайтару ушш, Манш ын хандыгымен б т м жасауы, ani де 6ipa3 куш таптауы кажет болды. Акыры, арада жеп-сепз жыл еткенде, сол куткен кезен де к е л т ж е тт еде Бул - 1740-м ешш жылынын куз1 болатын. Ойрат тумендер1 Арка жерш е уш багытта басып Kipfli. Бул жолы н еп зп соккыны Орта жузге каратканы анык. Халдан Церен peTi келсе букш Арканы ез1не багындырып, Орта жузд! бодандыкка Tycipy ниетшде-тугын. Ен алдымен жас ханзада Лама Доржи мен Батыр Убашы бастаган ауыр кол Алакел-Балкаш багытымен Аркага карай агытылган. Жауга карсы аттанган Орта жуз колы осы Ш ы ры с майданда шайкасып жатканда, атакты Себдан ноян бастаган он бес мьщ кол Epiicri кулдап келт, кекжелкеден тидс Ал Сары Манжы ноян бул кезде ез тумежмен Сырдын бойын олайда-булай шандатып жур едк Эйтсе де, Жонгар какпасы аркылы тете жур1п келген Батыр Убашынын acKepi канша екпшдеген1мен, Аркага iumepinen ене алмады. Абылай ордасы аттаныс жариялап, Кабанбай батыр а дегенде ту тубше жиналган бес мындай колмен Аягезде жау- дыц алдын бегед1. Ойраттар сан жагынан басым едк Алташ- кы арында сол кеплгш керселп, казакты Шыцгыстауга дейш meriHflipreHi рас. BipaK кеп узамай Аркадан косымша аскер к е л т жегп де, казак жагы куш ала бастаган. Шьщгыстауда- гы атакты Шаган шайкасында ойратгарды ойсырата жен!п, Аягезден асыра куып тастады. BipaK, жауды будан ары екше- лей беруге мумюндж болмады. 0йткен4 дал осы туста Себдан ноян бастаган он бес мьщ колдьщ EpTiCTi бойлай шабуылдап келе жатканы туралы хабар жеткен. Бул жолы Жоцгар ханды- гынын Ci6ipfleri патша эжмдер1мен Tin 6ipiKripin алганы сонша, 52

Ертю пен Ecin бойындагы орыс 6eKiHiciepi ойрат эскерж еш кедерпаз е т ю з т mi6epfli. Сейтт, Орта ж уз рулары еж жакты кыспакта калып едк Абылай, амал жок, Шыгыс майданды Кабанбай мен Ер Ж эш бекке тапсырып, e3i Аргын жюттерж бастап, Аркага карай аттанып кеткен. Кыс ишнде 6ip майданнан е к ж и ш н е ауысып, жасанып келген жауга тойтарыс беру окайга тускен жок- Бегенбай, Малайсары, Олжабай, Баян, Ж асыбай батырлар кунд1з-тун1 аттан туспей ерлжпен шайкасты. Алайда жаудьщ куил басым efli. Ойраттар сол жолы Ертютен eTin, Е с т бойына д е й т жегп. Кыста басталган согыс кектемге, одан ж азга уласты. Сол жылы Арка жертдеп урыстарда Жасыбай батыр бастаткан казак- тьщ талай ер жюттер1 жау колынан мерт болды. Калмактар казактын улы-кызын олжалап, ipi кара мен жылкыны ушр- ympiMeH айдап э к е тт жатты. Жан алып, ж ан берген осындай карбалас шакга, He6api еж жуз адаммен шолгында журген кез'жде Абылайдык 83i де колга Tycin efli. Ойламаган жерден ойрат мындыгынын коршауында калган. Касындагы cepiKTepi ел1мге басын байлап. тайсалмай урыс салды. BipaK сан жагы- нан он орайтын кеп кушке не icrefi аласьщ?! Акыры тагдырдьщ тэлкепне мойын-сунуга тура келген. Баскалары ойрат колынан мерт болды да, аягынан жараланган Абылайды отыз cepiri- мен сол кун1-ак колбасы Себдан ноянныц шатырына жетжздь Казактьщ жас ханын колга Tycipy ойрат мерешн TinTi асыра тускендей болып efli. Одан ары кеп кщ1ртпей, арнаулы ж уздт- TiK коргап-коршауымен, 1ледеп Халдан Церен ордасына карай алып журген. Бул 1 7 4 1 - тауы кж ы лы ны нтам ы зы едь Абылайдык онда эл1 отызга да inme коймаган, кылшылда- ган жас кезь Рас, «Актабанныц» алды-артында балалык шагы сергелдекмен erri. Жаугерш тж те ата-анадан ерте айрылып, Kici eciriHfle жокшылык зарын тарткан кездер| де болды. Алайда соньщ 6epi артта калып, сонгы он жылда туягын тас какпай, TyriHi тузу ушып келе жаткан. Улы аталарыньщ аруагы жебеген шыгар, алгаш рет жекпе-жекте калмак ханзадасы Шарыштьщ басын алып, кепшт1ктщ кезже тусть Одан немере агасы - К азак ордасыньщ ханы Э бтм эм беттщ колдауымен, жиырма жасында Атыгай-Карауылдык султаны атанса, жиыр- ма бес жасында елген Сэмекенщ орнын басып, Орта жузге хан кетертдк Кундердщ кунжде булай жау колына Tycin, туткындык хал кешемж деп ойлап па?! 53

Алгашкы кундер1 намыстан жарылып кете жаздаган. бзепн ертеген екжш-наланы немен басарын бшмей аласурганы есжде. Бэржен де цазактын, бейгамдыгына, кашанда кеш Кимылдап, капы цалатынына налыган. К азак ордасында осы кунге дейж Kepmi елдерде не болып жатканын барлап, 6min отыру эдетке енб етт гой. Тек ел шетже жау тигенде гана •аттандап» жатканы. Абылай жан-жакка жансыздар ж1берт отыруды сол жылдардан кейж гана колга алып еде.. Рас, 1леге барар жолда унем1 катал кузет астында болганымен, ойраттар казактыц жас ханына да, оныц некерлерже де бэлендей кысым керсеткен жок. Соньщ езжде корлык кусадан елж кете жаздады. Дегенмен, кеп кеилкпей ез бойынан элдеб1р жуба- ныш тапкандай болды. Абылай кандай 6ip ауыртпалыкка тап болса да, баягы «Ацтабан» кезждеп езж ж желмдж халж еске Tycipymi едТ 0з1н1ц аты-женж, ата-тепн де ашык айта алмай, ел ш ж де жасырынып журген сол кундермен салыстырганда, кейжп киыншылык дегеж ештемеге турмай калатын. Ж ау колына жас ip боп тускендер арасында акыл косар естиярлардан немере туысы Жолбарыс султан мен Уак втеген батыр бар еде KenTi керген, сунгыла втеген сол кундер1 Абылайга улкен суйежш болды. Кашанда шын батырдыц ба- тырлыгы жай кунде емес, баска ic тускенде мэл1м болады гой. Туткынга калай тусл солай, втеген найзагайдай жаркылдап, iciMeH де, сез1мен де cepiKTepiHiK ж1герж кайрап, кетермелеп отырды. - Хан ием! - деген ол алгашкы ауыр кундердж б1ржде Абылайды оцашалап. - «Ер жакылып колга тусед1, кус жакы- лып торга тусед1» деген бар. Болар ic болды, енд1 жасымайык- Согыста мундай жагдайлар болмай турмайды. bipfle алсак, б1рде алдырасык. Бшесж той, аргы атак Салкам Ж экпр хан да 6ip согыста Батыр контайжынык колына Tycin, кейж 6iTiM кезжде казак туткынындагы калмак ханзадаларынык 6ipiMen алмастырылган. Аллага шуюр де, артымызда калык казак eni тур. Сол ел 6i3fli сураусыз калдырар дейсж бе?! Эркайсымыз- дык бойымызга елшеп алтын телесе де, б1рдеме кып куткарар! - деген нык сежммен. \\| Осы сез улкен демеу болды Абылайга. Будан ары ол езж ж казакты к 6ip ж узж ж ханы екенж, артында Tipen турган ел! барын 6ip сэт есжен шыгарган жок- Есшдж Атбасар тусынан аттанган топ EpTic жагалап, одан Баркытбел, Барлыкты басып. 54

суытжурюпенб1ржарым ай шамасында 1лежцТекесжайлауын- да отырган Халдан Цереннщ ордасына Kenin жетте Буларды контайжы ордасына такау. жасауылдар куренше эке л т, ар- найы лгмген уйлерге туарде Ордага к е л т жайгасканнан кейж, элде екжил, элде ушжил кунi Абылайды контайжы Халдан Цереннщ дэргежне келлр- ген. Касында Жолбарыс султан мен втеген батыр тана бар еде вздержше, контайжыньщ айбынын асырганы болар, немесе казактьщ асау ханын жуасытып, кырын сындыргысы келгеж шыгар, ушеужщ де кол-аяктарына шынжырлы кюен салып, катал кузетпен экелген. Он еж канатты алып орданыц imi даладай. Сонау терде, касында терт-бес кана адамы бар Халдан Церен алтын такты к уетжде бгр жамбастап жатыр екен. Еактен Kipin келген Абылайды ке р т, басын ке те р т алды. втж р кез1мен iinin-жеп, туткынга те с те караган. К азак ханы карусыз болганымен, сэндеп соккан шарайналы бадана сауыты мен алтынды дулы- гасын тастамай, жорык ки1м1мен турган-ды. Ол касындагы ею cepiriHeH озьщкырап, орта туска таман келд1 де, aMipiuire сэл Minin тэж1м erri. Сонан соцтам агы н кенеп: - Уа, терт ойраттын, кеш бастар cepKeci, улы контайжы Халдан Церен, аман-есен барсыц б а ? Казактьщ Орта ж узж щ ханы, Шьщгыс аулел Абылай дам айдап кузырьща Kenin тур! - flefli дауысына flipin араластырмай, барынша ерю н сейлеуге тырысып. Мына сезд1 еелгенде, жасы елуге eHfli iniHreH, алпамса алып денел!, айдары токпактай, кияк муртты Халдан Церен жем керген жолбарыстай жымып, ал га таман умсынып койды. Бет элпелнде танданые, api менменаген жымыекы кулю бар. - Ым-м... Солай де. «Абылай-Абылай» деп шулатып журген казак ханы сен екенещ гой?! - дед1 муньщ бас-аягына барлай кез ж1берт. - Дегенмен аныгын айтшы: ceHi мунда дам айдап келд1 ме, элде адам айдап келд1 м е? - Bi3fliK казакта: «Адам айдаса барман, дам айдаса калман» деген сез бар, - дед1 Абылай ine жауап 6epin. - Согыста аз адам- мен коршауда калып. капыда колга TycKeHiM рас. BipaK ол ушж вк1нбейм1н. Cipa, Кудай-тагала улы контайжымен бет керюудщ орайын осылай келлрген болар... - Солай де.. Аякты калай-калай тастайды казактын мына жас 6epici?! - деп Халдан Церен касындагы кюшерге карады.

- Айтпакшы, осыдан он жылдай бурын Ала кол бойындагы урыста мен'ж немере iHiM Шарышты мерт кылган Абылай сен емессщ бе? - Иэ, дурью айтып турсыз, мархабатты контайжы. - Ендеше, сенщ мойныцда б1здщ ханзаданык каны бар. Осы сеж дэм тартып келмей, кан тартып келген жок па екен? Э зщ бшесщ, б'1здщ ойратта цанга - кан, жанга - жан алмай тынбайды... Абылай бул сурацца б1рден жауап бермей, аз-кем Kiflipic жасады. Сокгы шайцаста кара санга цадалган найзаньщ орны эл1 толык жазылып кетпей, сол ж ак аягын сэл сылтып журген- fli. Ka3ip сол жаралы аягын ауырсынып, отыратын жер )зде- reHi. элде жауына деп тиетж сез 1здегеж белпаз, жан-жагы- на бурылып цараган. Соны ацдап калган бтеген батыр кенет Абылайга жалт бурылды да: - Хан нем! - дед1 сакк е тт. - Мына калмактар ноцай' лыгына багып, казацтык ацсуйек ханын кас керсе де, атак Ш ыкгысханнык аруагын сыйлап, саган тым курыса отыратын орын да усынбады-ау! Шьщгыс эулетшщ Kaflip-касиетж бес гасыр бойы бекем сацтап келе жатцан казацтан баска юм бшудл еде TaHipi?! Кел, аягыцды талдырмай отыршы менщ арцама! - деп дал алдына келт, терттагандап жата Kerri. Мундайды терде отырган Халдан Церен де, eciK жакта тур- ган Абылай да кутпеген-дг Bip сэт 6api де унс1з акырып калды. Ocipece, Абылай катты абыржыган. Соны сезген бтеген темен туцыра 6epin: - Отыра бер, хан ием! Мен мыналарды жолдан жыгу ушж эдей! icTen турмын, - дегенд1 айтып улпрдг Абылай, амал жок, втегеннщ устже келденекдей отырды. Батырдьщ жон аркасы тастугырдай сезшт, кекжже зор сежм уялатцан. Цонтайжынык манаты сурагына сонан кейж гана жауап 6epin еде - Ж ака Шарышты еске алдыкыз-ау, курметп контайжы. Иэ, ана 6ip жылдары менщ колымнан 6ip туысыкыздык мерт болганы рас, - дед1 ол батыл т т катып. - BipaK мен оны кан майданда, адал жекпе-жекте еллрген сиякты ед1м. Согыс курбандыксыз болмайды, улы мэртебел1м. Егер баягыдан 6epi урыста елген казак пен калмакка тугел кун теленет1н болса, онда ею жакта да Tirepre туяк калмас еде Халдан Церен бул жолы да сезден утылганын сездс Сонан сок езжен бес-алты кадам жерде кескен теректей боп, терт 56

тагандап жаткан казактьщ апайтес батырына, онын, устжде м1збакпай отырган каршыга кез ханга парады. 1штей с у й ж т те, кызганып та цалып едк «Мже, е з эм 1ршюже шын бершген журт деп мыналарды айтса болады! - дед1 езепне ерт кеткен- дей болып. - Рас, ойраттар да менщ алдымда елпек цатып тура- ды. Б1раколар соньщ 6apiH корыкканынан icTeftfli гой. Ал казак- тар... Булар колынан билж тайтан туткындагы тересж щ езж тебесже кетерт турган ж ок па?! Соган Караганда, казактын мына жас ханы тепн Kici болмады. в з ж ж ce3i кандай утымды?! MipfliK огындай... Ty6i, К азак ордасыныц л зп н ж осы Абылай устап калуы да мумкж-ау!». - Эй. кайсык бар сы к? - дед1 контайжы eciK сыртындагы жасауылдарга дауыстап. - Ханнын, да, касындагы cepiKrepi- HiK де аяк-колын босатыкдар! Курмегп конакка терден орын сайлацдар! Keneci сэтте-ак туткындар шьжжырдан босатылып, жумсак кешшктер койылган тердеп курметп орынга барып жайгаскан. Осыдан кейж эцпме м ел ю де курт езгерд1. Буларга енд1 басы- на ic тускен rapin туткын емес, сый конак ретжде мэмше жасай бастады. Сол куннен былай карай турмыс та тузелж сала бер- ген. Эрине, сырт жакта калт етпей бакылап журет'ж кузет бары байкалады. Алайда 1зет-курмет пен конакасыда кемдж болтан жок- Ертецжде-ак Абылайга арналып. алты канат ак уй Tirmfli, кызметцллер тагайьждалды. Дастарканга казак даласында кез1ге бермейтж таксык астар келе бастаган: Кашкар мен Фергананьщ ерж-межзк Турпанньщ Y3iMi, кур1штен шылкытып баскан сэры палау дейсщ бе, толып жатыр. Буларга кунже 6ip уак атка MiHin, сейшдеп кайтуга да ер'ж бертдк Абылай солтуспкгеп Алтай, Тарбагатай аймактарыньщ тэйж1а, хан эулетжен шыккан ж ас ноян Дабашымен де, a3ip- ше езже ешкандай мждет алмаган, уакытыныц кебж орда макында ойын-сауыкпен етюзетж контайжыньщ ерке жиеж - Эм1рсанамен де осы кезде таныскан. Дабаш ы ж ас жагы- нан Абылай куралпы болса, Эм1рсана TinTi жас, эл1 жиырмата еркж шже коймаган бозбала-тугын. Бул eneyi де Абылаймен тез т т табысып, колдары калт етсе-ак к е л т туратьж болды. Bip так калганы, контайжы Халдан Цереннщ езжен бастап, бу кт ойрат тэйж1лер1 казакша тусжедк Кейб1р картак ламалар мен зайсандар казакша агып сейлегенде, ез1кд1 жакылдырады... Абылай мен Эм1рсана арасындагы ке н тде спк келе-келе 57

достыкка уласып, онын, акыры цазац-калмац салты бойынша, ант устаган андага айналып еде Контайжы Халдан Церен будан кейж де Абылайды естен шыгарган жок. Арага апта салып, кейде кун аралатып, ордага онаша шацырып турды. Элде будан сыр тарткысы келе ме, К азак ордасында Ka3ip не болып жатканын, эр жердей урыс кимылдарыньщ немен тынганын айтып, экп м е л е ст турады. Басында ттм аш аркылы сейлесетж-де Кейж бойлары уйрене келе контайжынын, шала-шарпы казакшасына Абылайды к жацадан тез мекгере бастаган монголшасы косылып, eweyi тже ттдесет'ж дэрежеге жетте Бул кезде карашанык алгашцы кары жауып, хан ордасы Kypefleri кыстауына кеилп тускен-де - в з щ бшесщ, еткен жылы менщ улкен улым Лама Доржи мен Батыр Убашынын К азак ордасына жасаган шабуылы сэтс1з аякталды, - дед1 Халдан Церен осьждай оцаша отырыс- тардьщ б1ржде. - Олар алгашкы арында Шьщгыстауга дейж жеткежмен, Кабанбай батыр бастаткан Найман тумеж жолдарына кесе-келденец турып алып, Арка жерже асырмай койды. Кейж кыс тусе б1здщ эскерд! Аягезден асыра куып, Алакелге э к е л т тыксырды... - Б те м . Шьщгыстаудагы шайкаска мен ез1м бастан-аяк катысканмын, - дед1 Абылай. - Б1рак олардьщ кеткен ececiH Себдан мен Батыр Мекке нояндар мыктап турып кайтарды, - дед1 контайжы ештеке болмагандай экг1месж одан ары жалгастырып. - Ертюл жага- лап келт, TepicriKTen тиген мыкдыктар карсы шапкан казак жасагын 6ip-6ipiHe коспай уйпап тастады. Олжага тускен терт тул!к малда есеп жок. Жэс1рге айналган туткыннык 63i уш мьщнан асады... - 5i3 ту сыртымыздан тиер соккьжы куткен жок едж. Дер кезжде кол курап улriре алмаганымыз рас. Сондай карбалас урыстардык 6ipiHfle мен де капыда колга туст1м, - дед1 Абылай оны к сезж белш. - Иэ, солай болды... Bip басыкды казак даласынык кай пушпагына тартарыкды бтм ей, apbi-6epi шапкылаганыцды мен осында отырып-ак айкын акгардым, - дед1 контайжы жебел| узын муртынык астынан жымия култ. - Сенде кж э жок- Ka3ip К азак ордасы ушке жарылып Keiri гой. Kiuii жуз - орыс боданы болганда, ¥лы жуз - б'одщ кузырымызда. Орта жуз колы кайсысына жетед1?! - Соны айтып будан жауап куткен-

дей а з бегелд1 де, - оцтустжке аттанган Сары Манж ы ноянныц жорыгы да кецшден шыкты, - дед1 так 6ip Абылай алдында есеп 6epin отырган Kicime. - Кыргыздык цисыктарын тузетт, Коканды кайтадан колга кондырды. Ы н а р а асаулыктаныткан ¥лы жуз руларын жуасытып, Тараз бен Сайрамдагы, Ташкент пен Турюстандагы ойрат билИ н бе кте тусп. Сары Манжы тумеж Сыр бойын epKiH nrepin, Арал enipiHfleri Каракалпактьщ какж ары м ын б1здщдэргежм1зге бас ургызды... Ал олжага тус- кен мал-мулж, асыл жиИаз шаш-етектен. Ташкенттен женелт- кен керуеннщ алды осында кеше к е л т жетп. - Талаудан тускен дуние KiMre талгажау болар дейс1з, улы мэртебел1м. Судыкда сурауы бар. блерменджештжке бастаса, каталдык карсылыктугызбай коймайды! - дед! Абылай. - Иэ, дурью айтасыц. Мен де солай ойлаймын, - деген Халдан Церен муны тацгалдырып. - BipaK баска iCTep амалым жок. Кару асынган калык кол - таскын сел icnerri. Оны токтату ешжмнщ колынан келмейдК - Сонда, казак пен калмак м эчп жауласып eTyi керек пе? - Неге? Жаулыкгы токтатудык 6ip гана жолы бар. Орта жуз ойрат ордасына багынуы керек! - дед1 контайжы. - ¥лы жуз онсыз да 6i3flin кузырымызда гой. Егер Орта жуз ойратпен 6ipiKce, Эбшкайырдьщ да 6epi карай аунап тусержде кумэн жок... бзщойлашы, Казак хандыгы мен Ойрат ордасы куш 6ipiK- Tipce, кандай куатты елге айналар efli?! Ондай елге орыстьщ да, кытайдьщ да Tici батпас едП - Халдан Церен соны айтып, Tarri киялга баткандай 6ipa3ra дей'ж у н а з отырды да: - Ал б'юдщ эскер еткен жылы казак жерже туткиылдан неге басып Kipfli деп ойлайсык? - дед1 карсы сурак койып. - Олжа Tycipy, epic-коныс кекейту... - Жалгыз ол емес, - дед1 контайжы муньщ сезж бе л т. - Былтыр жазда Эбтм эм бе т хан екеулерщ Ор бежжсже барып, Ак патшага м эцп адал болып калу женжде ант кабылдадьщ- дар. Сол кылыктарык маган унамады. Орыска мулде бет бурып кетпейтурганда, Орта жузд! каратып алгым келдь.. - BipaK ол максатыкыз 6api6ip юке аспады гой? - дед! Абылай шамырканып. - Неге? Жартылай орьждалды деуге болады, - дед1 кон­ тайжы. - Орта жуздщ карашы халкы тугел багынбаганымен, хандары - м ежц колымда отыр гой. Серкеа Судан ceKipce, 03reci кайда барады? 59

-Хандарешсейлемейд1! -дед1 Абылай кырыстанып. -в тк е н жылы Ац патшага ант устаган адам, биыл к е л т контайжыта кол тапсыра алмайды. - Сейткен Ак патшанын, да казакка калай пана болтанын кергенб1з! - деп Халдан Церен леюте кулдс - Bi3flin, эскерлер EpTidi кулдап, Ecinre карай бет алганда, орыстар казак жери не калкан болута да жарамады той. Батыста езже тэуелд| Эбшкайыр мен Ш акшак Жэжбектщ тана ауылдарын кортап калды да, баскасын не кылсан да езщ б'тдеп, кызытына карап отырды... Будан хабарьщ бар м а? - Бшем! - деген Абылай. - Орыс эюмдер1мен т т табысу жагынан улы контайжы бул жолы да б!здщ алдымызды орап кетп. Ж ек1ске мастантан эм1ршжщ imi пысатын болар, кейде Халдан Церен ойда жок кызык сурактар коюшы ед1. - Ойраттыц саны узаса казактын, уштен 6ipi, ятни 6ip жузждей тана. BipaK, сотан карамастан, баяты «Актабан» атал- тан жылдары Казак ордасы тас-талкан болып, б1здщ калмак- тан неге жецшд1? - дед1 ол тэты 6ip эцпменщ устжде. Абылай узакойланып жатпай, сол кезге д е й т кеп айтылатын себептерд1 кайталатан. - Шабуылдьщ кектемг1 кекезек шакта туткиылдан жасалтандыты, уш жузге белшген казак улыстарыньщ 6ip- 6ipiHeH тым шалгай жайтаскандыгы, жарымжан Болат ханньщ >Kirepci3fliri... - Айткан сездерщнщ 6api рас, 6ipaK олар басты себеп бола алмайды, - дед1 Халдан Церен онык сезж белin. - Кектемнщ арык-турак шагы - жалтыз казактыц тана басындагы нэрсе ме екен, мал сумеет емген кешпенд1 журттьщ барже ортак емес пе?! Ал шабуылдьщ туткиылдытына келеек, казак хандарын ол да актай алмайды. Кас душпаньщ дал iprehe келт, кол жинап жатканын сезбесек, онда ел б и л тн е араласып нек б а р ? Бул ymiH жалтыз Болат ханды тана кжэлаудьщ орны жок, одан бу­ рый да К азак хандыты 6ipTe-6ipTe кулдырап, езж щ жауынгер- л!к салтынан айрыла бастаган. Осы 6ip ойлар атойлап ашьщка шьщпаса да, Абылайдьщ да кекм тукп1ржде кептен уялап жататын-ды. Контайжыньщ айткандары отан 6ipTypni TyciHiKri сияктанып, аятына де й т зей'ж сала тындап отырды. - К азак ордасьж кырык жылдай билеген Эз-Тэуке аздер- де аса улы, акылман хан саналады, - дед1 контайжы сезж 60

жалгап. - Бэлюм, солай да шьтар. BipaK ол кайырымды хан саналганымен. улы колбасы бола ал ран жок- Ж ауы нгерлт жагынан, даккты Тэуекел баИадур хан мен Ецсегей бойлы ер EciM ханды айтпай-ак кояйын, е з aneci Салкам Ж энпрдщ шенже де келе алмады. Эз-Тэуке езж е бакталас султандар- ды к 6ил1г1н шектемек болып, бар 6wiiKTi уш жузден шыккан карашы билердщ колына устатты. BipaK сол аркылы К азак ордасын э л а р е тт алганын актарган жок- Билер былайгы жен- жосык пен жаргыларды жаксы бтгенмен, аскер iciHe ж е тт емес-Ti. Ал казактьщ далиып жаткан даласына иелж eiin, оны жаудан коррау ушж мыкты кол, EciM хан сынды элуетп хан керек болатын. Эз-Тэуке тусында К азак ордасынык айбы- ны кемш, эскердщ кару-жарары мен ж ауы нгерлт калпы курт кулдырап Kerri. Калай, менщ бул сездер1ме таласы к бар м а? - дед! Халдан Церен муньщ бел не барлай карап. v ' - Куларым с1зде мэртебел1 контайжы. Айта 6epiKi3, - дед1 Абылай, не де болса сокына дейж тыкдарысы келш. - К азак даласындагы бул e3repicTi 6i3flin экем!з - улы контайжы Сыбан Рабдан б1рден акрарган, - дед1 ойрат aMip- tuici сез'ж сабактап. - вткен жуз жылдык сокьж дэры ол жаса- ран cairi жорыктар К азак ордасыньщ будан былай к а у т л жау болудан калып, окай олжара айналранын Kepcerri. Тек аскер топтал кел де, ен байлыкты шелйен ке р тт жей бер. Эз-Тэуке елген сок казак даласы TinTi коргансыз, иен калгандай болып ед1. 1 7 1 8 жылры Аягез макындары согыста Кайып хан мен Э бткайы р бастап келген отыз мьщ эскердщ одан eKi еседей аз ойрат колынан куйрей жецшу1 б1здщ ceHiMiMi3fli TinTi артты- ра TycTi... KVPMerri хан, сен ол кезде тумаган да боларсык, тусак да ani ес юрмеген баласык рой. Ал мен осы согыстардык 6apiHe дерл1к катыстым. Сонда ангарраным, дал сол жылдары казак даласын басып алу ойрат тугш, езге 6ip бестеки елдщ де колынан келер еде Bi3 «Актабан» жорыгьж одан элдекайда ерте бастауымызра да болатын едк Амал не, Кашкария мен Тибет ушж басталран Маншык-Жокрар сорысы колбайлау бо­ лып ж1бермедг Ал Манш ы кнык жауынгер каганы Канси елш, e«i жак б тм г е келюмен, ез ойымызды дереу icne асыруга KipicTiK. Бул жорыктьщ 6i3 ушж бэлендей киынга туспегенж взщ де жаксы бшесщ... - Онык ececiHe, бул согыс 6i3flin елге айыкпас KacipeT экелда. Казактык уштен 6ipiH отап Kerri! - flefli Абылай шыдай алмай. 61

- Кашанда сотые мураты - женю. Жежмпаздарды ешжм де айыптай алмайды, - дед'| нонтайжы цаиын iujiHe тартып. Екеуара огырыстарда булардьщ арасында осындай айтыс- тар ж ж болып туратын-ды. Мундайда контайжы «мырза тутнын- да- журген казан ха'нын кемггпей, ез1мен тек устайды. Эйтсе де, езж щ ас а бшкдэрежесж де естен шытармаушы едК Ол тэты 6ip отырыста: - Журт каз1р мен1 -Жонгардын улы нонтайжысы- деп атай- ды. М енщ ерлж данным экем Сыбан Рабдан цонтайжыдан да асып Kerri деседк.. Сен сырт адамсын гой, менщ улылыгыма се- Hecin б е ? - цец\\ муньщ бетже сынай нарап. Мундай суракты кутпеген Абылай басында абыржып нал­ ган. Аныры бултара алмай турасына кештк - Мархабатты нонтайжы, о зд щ сайыпныран ерлiг!н<з бен алысты болжай б те л н керегенд1пж зде капы жон- Батые пен Шыгысна б|рдей турыстын берген улы нолбасшы аздей-ан болар. Б1раноздщ де ансайтын жерщ1з бар... - Бегелме.. Айта бер! - дед| Халдан Церен элденеге алнына тагатсызданып. - Айтсам, кемшшж - с1зде емес, нарашы халкынызда. Ipi жайындар терен тежзде тана болады. О здщ сорыныз - басца тартса аянна жетпейтж аз елге хан болуынызда... - Ipi жайындарын KiM сонда? - Ан патша, Еженхан, TypiK султаны... - Болды! ЖетедП - flefli нонтайжы нолын кетерт. - Ендеше, жене мен емес, сенщ де басындаты наорет осы. Мен назан- налман носылып, 6ip ел болайын дегенде, неж мензеп жур дейсщ?! Абылай, осылайша, онта-текте нонтайжымен ой жарыс- тырып нойып, ойрат ордасында ж у р т жатты. Муньщ e3i 6ipTe- 6ipTe жай сез нагысы емес, еж ел арасындаты болашан 6iTiMre нарай ойысып бара жатнан. «Батпанна батнан пшд1 п т тана суйреп шытарады» дегендей, ecrin ез дауын e3i нумаса, артны елден жуьщарада сураушы келер Typi жон- Мундайда кун сайын нумалан салып, кeнiл жубататын втеген батырдьщ бальжа да ештене оралар емес. - Эй, б1здщ бул елге не болтан? Туп-тугел нырылып нал- таннан сау ма ездер1?! - деп кейде куйгелекбатыр куйт-пюедк Енд| оган Абылай тонтау айтатын болды. 62

- Саспа, батыр! Сабыр Ty6i - сэры алтын. Ел жакта ал: coFbic ж у р т жатыр гой. Солардыц дал каз1р елил аттандыруга муршасы бар дейсщ бе ? - дейд1 ел-журтка Kip жуытпай. CepiKrepiH осылай жубатканымен, арттагы елдщ тым-тырыс жатып алганына Абылай да катты алацдап журген. Cipa, жан- жактан жау тиген ел етек-жекж эл1 жинай алмай жаткан болар. ¥лы ханЭб'1Лмэмбетбейбп-берекенщадамыболганымен,согыс iciHe жет'|к Kici емес-Ti. Абылай колды болганга мулде eci шыгып ж урт, элдеб1р ауыр шыгынга, тецс1з б т м г е урынып калмаса болганы. Бар у м т - колбасы батырларда. Солар аман турса, казактык ececiH жауга ж1бере коймас. Ал карапайым халыкка кояр к1нэ жок- Халдан Церен айткандай, халык - кайраулы турган кылыш, карулы колга тисе гана етедс.. Онын устже биылгы тауык жылыньщ кысы да кеш пендтерге окай т и т турган жок, “Жут - жет1 агайынды» деген осы. Ж аугерштжтен колы жака босаган калык ел енд1 терт тулж малды аман алып калудык камына KipicneH болар-ау! Абылай сол кысты калмак куресжде Эм1рсанамен 6ipre eTKi3fli. Орда макындагы ойраттык аксуйек мырзаларымен 6 ipre кус салып, тазы ж упр тт, 6ipa3 кун акшылык кызы- гында болды. Жиырмадагы ж ас Эм1рсананьщ акшылыктан кейшп бар ермеп - контайжы уэз1рлержщ 6ipi Дашы Доба нояннык кызына кырындау. Цыс бойы калыкдык ойнап журт, акыры кектемп шаган мейрамы кезжде сол кызга уйлент тынды. Уйленуден баска жас ж т г п тагы 6ip куаныш ку тт турган. Эм1рсана сол жылы Тарбагатай мен Буратола аймагындагы хойттар мен дурб1тгерге тэйж1 болып белгтендК Ол енд1 ж аз шыга артынып-тартынып, жас келжд1 е з ел1не апаруы керек efli. Обалы кэнеки, ол кезде контайжыньщ ерке жиенж щ тасы ерге домалап, дэуреж ж у р т турган-ды. Халдан Церен де оны бетжен какпай, тым epKiH устайды екен. Хан алдында ол сураган тшектщ орындалмай калган жер1 жок. Сол Эм1рсана коярда-коймай колкалап ж у р т Абылайды да ез елже е ртт экететж болды. Елдеп ж ака тэйжжщ такка отыру тойына катыстырып, 6ip-eKi ай конак етт, ку тт аттандырмак... Элде контайжыньщ мэртпп, элде Эм1рсананьщ керемет бедел1, солтуспкке Абылайдьщ да 6ipre баратынын еспгенде, кайран Халдан Церен 6ip ауыз карсы сез айтпады-ау! - Жарайды, жуптарьщ жарасып калган екен. жолдарьщ- ды тоспайын. Кайта осындай колдьщ босында б1здщ елдг 63

жерд1 Kepin, бой жазып кайт. Цашып кетер деп цауттенсем, хан басьщды цорлаганым болар ед1. CeHi ондай усак-туйек арамзалыкка кимаймын! - дед1 бар болтаны. Мамырда басталып, ею-уш айга созылган бул сапар езжше 6ip естен кетпес, кы зы к саяхат болып efli. Булар сол жолы салкар кешл, сауык-сайранды, 6ip дулы топ болып, Талцынын кезеж аркылы Сайрам келд1 басып, Буратола елкесж как жара, Тарбагатайга тже асып тускен. Жол бойы жыртылып айрылтан калык калмак ж ас тэйжшерж курак уша карсы алып, дурл1гумен болды. Осы думан-той ж аз бойы 6ip тарка- FaH жок- Булар Эм1рсана тэйжжщ ордасы ш т г е н Майлыдагы Коныраба сазында еркж бой жазып, одан ары Жэжр, Орка- шар таулары мен Баркытбелдщ 6epri кунгейже дейж барып кайтты. Коныраба мен Жонгар какпасынын арасы Timi ти!п тур. Барлыктауынын кейб'ф б тктерж е шыкнанда, Алакел айнадай жаркырап, табанынньщ астында жатады екен. Соны кергенде, втеген батырдын пейт'| бузылып: - Хан ием! Осы 6i3 жылжи-жылжи ез жер1м1зге де кел'т калыппыз-ау! КУДай 6inefli деп айтайын, егер мыкты атпен тун жамылып тартып кетсек, eKi-уш тэул1кте ел шетже ж е ш жыгыламыз! - деп катты кызынтан. BipaK Абылай ондай ofiFa т!згж бере коймады. Батырдын алып ушпа, антал м ж езж кызыктап, 6ipa3 култ алды да: - 0теке-ау, кашып кутылатын кул, урланып кетер уры е м е стз. Мына елдщ сый-курметж калай тастап кетем1з? Елге кайтсак та, кашып-пыспай, адам кусал абыройымызбен кайтайыкта, - деген-дк втеген де ез эбеслгж тусжген болар, будан кейж ол жайын- да энПме козтатан жок- Булар енд1 осы 6ip а з кундж пурсат- ты пайдаланып, ойрат журтымен жакынырак танысута бел байлатан. Ата жауыннын анысын андап, сырын уту да - ез алдына 6ip олжа. Казакты н кеп сорынын 6ipi не десен, ол - ез буына e3i nicin, кврил елдерде не болып жатканын бшмеужде. Кашанда жау басып жргенше ештенеж елен кылмай, эбден кыл мойынга такатанда, аттандап, a6irepre тусш жатканы... Осы сапарында Абылайдын кенжже туйген 6ip Hepceci, ойраттар - 6ip орталыкка батынган, Manri жаугериллж жагдайда eMip cypeTiH, катан тэ р тттщ eni екен. Мунда ешжм руиа, жузге белжбейдр в з imiHfle щорс, хойт, дурб1т, тортауыт болып белжгежмен кейжг1 кезде езара мидай араласып, улыс 64

>Kiri кем есктене бастаган. Булар бас-басына хан сайламайды. Senrini 6ip аймакка иелж ететж зайсандар тэйжюе багынса, улыс Tanwinepi контайжыныц дар гейiне бас урады. Жылы- на 6ip марте ашылатын хан Keneci - курылтай буларда да бар. BipaK осы e«i аральщта бил1ю1 контайжы жеке-дара журпзе- fli. Хан цаИарында шек жок, кылмысты деп тапкан адамды ел1мге дейж e3i буйырады. О йратзакы нда бауырынан саритын еркек атаулы - тугел аскер. Атганыс туралы хабар кулагына TniciMeH, 6ip тэул1к ш ж д е ат-келш, бес каруымен эрю м ез зайсанынын цасынан табылуы керек. Муны орындамаган арат пен албатыньщ1басы кетедк.. Сонан соц бул елде эскерд1 жабдыктау, жалпы согыска эз1рлж кысы-жазы толас таппай- ды екен. Эр аймакта кылыш кайрап, ж ак и т , сауыт-сайман, мылтык coFbin жаткан устаханалар. Эскердщ азык-тулюже сойыс камдап, курт-ipiMiiiiK, нан дайындайтын бацауыл тобын- да да 6ip тыным жок. Мже, Жокгардьщ саркылмас куцп цайда ж аты р? Сан жагынан казактын, уштен 6ipiHe арен тек келетж ойрат аулетжщ сонша жылдан 6epi бет каратпай келужщ шын сыры осында. Ал, Халдан Церен елген соц ойрат ордасы неге кулдырап, элс'|реп Kerri десец. олар осы 6ipniriHeH, тем1рдей тэрлб'жен айрылып калды. Мурагерлер Цеван Доржи мен Лама Доржи кезжде де, одан кешнп Дабашы мен Эм1рсана тусында да ел iiuiH тацталасьжан туган ала ауыздык, жайлап алды. Оньщ арты неге э к е л т сокканы белплК KyHi кеше TeniperiH тугел т т р е т- кен жокгар жолбарысы оп-оцай какпанга тусш, акыры, мже, Маншьщ хандыгыныц канжыгасында кете барды. Ойраттыц соцгы ханы Эм1рсананын журген mypici мынау - барар жер, басар тау таппай, Казак ордасынан пана сурап к е л т отырган! / Жайы жараскан Абылай тобы Кулыстай елкесжде ani де журе турар ма ед'|, кайтер efli, шшденщ басында 1ледеп контайжыдан «тез кайтсын» деген хабар жегп. Артгагы К азак ордасынан елшшер келе жаткан кержедг Абылайды кеп некермен, мол тарту-таралгы, сый-сыяпатымен, 1леге дейж Эм1рсананык e3i шыгарып салды. Ордага келген сок, Халдан Церен ешюмнщ ойына келмейтж тагы 6ip «журю» жасаган. Абылай мен Эм1рсана арасындагы достыкты мулдебекггетусюа кел1п, екеуже енда «анда» болуды усынды. Казак-калмакка ' Арат, албагы —шаруапар. 65

ортак ежелп салт бойынша, анда болатын адамдар сол жак бшектерш канжармен ш етт, ыстык кандарын араластыруга тию ед1. Булар да се й ™ . Ордага жиналган кеп адамдардын, кезжше, контайжы Халдан Церен алдында eneyi «анда» деген ат алып, 6ip-6ipiHe Mauri адал болуга серт байласты. Кеп узамай ойрат ордасына Уак, Акшора би мен Бесентиж Малайсары батыр бастаган казак елш1лер1 де ке лт жеткен. Контайжыга деген кыран кус, жуйрж аттар бастаткан мол тарту-таралгысы бар, жиыны кырык-елу адам 6ip-aK келт ошарылды. Кешжпей келтсез басталды. Ек1жацты бул 6iTiMre бастан-аяк Абылайдыц e3i араласты. Оньщ да непзп сулбасы казак ханы мен контайжы арасындагы эцпмелерде элдека- шан жобаланып койылган-ды. KeniciM бойынша. будан кейж eKi жактан да шабуыл согыстар токтатылып, арадагы дау-шар бейб1тбтммен шеш тетж болды. Эр eKi елдщ де сыр бойындагы калалар мен Бухара, Хиуа, Коканга катынайтын, немесе Ci6ip асатын сауда керуендерже жол ашык. талау, тонауга тыйым салынды. бткен cofbicra колды болган туткындар ез елдерше кайтарылады. Жер 6eniri, шекара шебже келеек, осы кунп меже сакталады. Демек, Алтай мен Баркытбел, Жетюу жер1 мен Шу, Талас enipi, Ташкент пен Туркютан эз1рше ойрат кузырында кала турады. Согыста жецжген ел ретшде, казак жагы буган амалсыз кенуге тура келдл Содансок, Халдан Церенжн, катты кадалып ш уйтгеж - сол кезде казак даласында жасырынып журген Карасакалдьщ жайы. 03iH ойрат тагыньщ Myparepi, Сыбан Рабданньщ Kiiui улы «Шуно Добамын» деп жариялаган Карасакалды казактар калайда устал беруге Tnic болды. Осы шарттардьщ 6api орындалса, контайжы будан ары Абылай- ды да устамайды. BipaK жогарыдагы б т м ез кушже енгенше, Э бтм эм бе т хан мен Барак султан 6ip-6ip баласын ойрат ордасына аманатка 6epyi керек. Солар осында келген KyHi Абылай да елге кайтады. Абылай осыдан кейж де ойрат ордасында 6ip кыс турып калды. вйткеж аманатка ж1бертген Эбтм эмбет ханньщ улкен улы Э бтф е ж з султан мен Барактьщ баласы Шыгай келеа жылдык кектемЫде зорга жеткен. Бастарында уй, бауырында казаны бар, «ак уйлi аманаттарды» бул жолы да Малайсары батыр мен Акшора би epTin келдь Бул eKi аралыкта контай­ жы Халдан Церен казак ханын зер1кпрмей устаудык тагы 6ip тетенше жолын тапкан. Кеп жылдар ойрат боданындагы

Кашкарияны билеп турган Сары Мецке ноянныц уйгыр эйелн нен туган, ypin ауызга салгандай, он жет1 жасар Топыш атты кызы бар екен. EKi журттыц арасынан шыккан сол Топыш сулуды косты Абылайга. - Сен'щ ел'|цде: «Судын, алдын шым бегейд!, даудыц алдын кыз бегейд!» деген 6ip жаксы саз бар екен. Татулыктын бул да 6ip жоралгысы болсын, ойраттын, 6ip цызын колынан жетектеп кайт! - деген контайжынын, e3i ыцлас 6mflipin. Соцынан сурастырып 6ince, Сары Мекке де жай адам емес, ол да баягы Батыр контайжыдан ep6ireH хан эулел боп шыкты. Ец гажабы, Сары Мвцке - атацты Сары Манжы ноян мен ана жылы Абылайдын колы нан мерт болатын Ш арыштыц туган агасы екен. «Cips, кек осымен 6iTciH, дау осымен тынсын» деген1 болар деп, Абылай карсылык бтд1рмедг Сонымен, 1743-доцы з жылыньщ кектемжде м ырза тут- Кыннан босаган Абылай мол олжамен артынып-тартынып, елге кайтты. Топыш сулудын, жасау-жабдык, eHiuici бар, тэйж тердщ сый-сыяпат жоралгысы бар, 6api куралганда узаксалкар квшке айналып кеткен. Ол да болса казактыц ерлеген багы, ата-баба аруагынын жебеу1 шыгар, осыдан eni жылдай бурын ойрат ордасына кол-аягы маталып, KipinTap куйде келген Абылай акыры сол елдщ сыйлы конагы болып, ару кызын кушып, ец бастысы, согыстан кажыган халкына тыныс берер бейб1т б т м алып кайтып еде.. Осы 6ip окигаларды кез алдынан жылкыдай шубыртып етюзген Абылай кешрепн каре айыра, кам ьта курежде Жастыкта кергеннщ 6api кызык. Ka3ip ойлап отырса, ол да 6ip кайта оралмас, Tarri дэурен екен гой. Нагыз жаудан кайт- пас, бет каратпас, орда бузар отызбен осылай коштасыпты... Сол кылышьжан кан тамган, K¥fliperri контайжылар кайда K33ip? Бул дуние кез алдыцда калай-калай кубылады десей- шП Кеше гана дуниеж дур с'шкжд1рген Жоцгардын шацырагы ортасына Tycin, журтында шашылган кул! калады деп жм ойлаган?! Ал бакытсыз Эм1рсана - ойрат ошагынан ушып тускен соцгы 6ip ушкын icnerri екен-ay! Сол ушкынды еилрмей тутатуга, шайкалган шацыракты кайта тттеуге Абылайдын KVflipeTi жетер ме?! Караса, Ордада езжен баска ешжм жок. Уй-iuji алакеу1м тартып, ымырт уж р те бастапты. Абылай калпагын к и т, окалы шапанын желбегей жамылып, далага шыкты. Ага жасауыл 67

соцынан e«i eni калмай mecin жур. Ордага тацау тИлген сонау ак уйлердщ 6ipi - осы жорыкка ез1мен 6ipre ала шыккан Топыш ханымнык отауы efli. Хан кешж коналкыга солай карай бет алды. VI Маусым айынык ортасына карай эр рудан аттанган ала- ман эскерлер топ-топ болып, Аягез езешнщ Балкашка куяр сагасына андыздап келе бастады. Алгашкы аптанык езЫде- ак 6ip тумендей кол куралып калган. Булар, непзЫен, ертерек атка конган, жер1 жакын Орта жуз жасагынын алдьщгы леп efli. Keiuipen кимылдап, жете алмай жолда келе жаткандары каншама. Улы жузден де жаксы хабар бар. Олар 1ленщтеменп сагасына ту Tirin, жИттерш сол мацда жинап жаткан кершей, Ал, Kimi жузден кеше ке л т жеткен жаушынык айтуынша, Ералы султан жасагын жол-женекей толыктырмак болып. уш мьщ Колмен Жайыктан 6epi беттеген екен. Егер сол 6eTi бегелюйз ж у р т отырса, олар да кеп узамай ке лт калуга тию. Алайда, Аягез ангарына журттын бэр1нен бурын жеткен Абылай эскердщ тугел жиналуын KyTin отыра алмады. вйткеж Жаркенттен 6epi беттеген Манш ык acnepi бул кезде казак ж е р т в шкерш ей eHin, Каратал, Кексу бойларына таман ке лт калып ед1. 1леден аттанган генерал Дардананьщ косыны осы арада Барлык пен Буратоланы басып, Жокгар какпасы аркы- лы сэл бурыстау ж у р т келе жаткан Хадаха тумендер1мен туйю- пек KepiHefli. EKeyiHiK де беталысы - Балкаш жагалауы. Соган Караганда, олар Эм1рсананыц дэл кай туска паналаганын накты б ш т келе жаткан ceKinfli. Жаркент тусынан Жетюу жерше еткен Маншьщ acnepi былайша бейбИ* елд! кырып-жойып, окна устамаганымен, 6ip кезде Ж окгар басып алган жерлерден казактардык тез кешуж талап eTin жатса керек. Онсыз да «ойбай, кара кытай каптал келед1 екен!» деп урейлент отырган 6ipa3 елдщ мына жарлыкты ест1генде коныстарын тастап, жан-жакка босып кетет1н Typi бар. Kemneai журт орнынан 6ip козгалса, 6ipiH- 6ipi у рк тп , кайыру бермей, боранды кунп жылкыдай ыга 6epyi мумюн. Осыны ойлаган Абылай касындагы Бегенбай, Кабанбай, Малайсары ceKinfli колбасы батырлармен акыл- даса келт, былайгы елге тиянак, TipeK болу ушш, ертерек атка 68

цонуга бел байлаган. Ж ан-жакка жаушылар ж1бертш, казак эскер1нщ корганыс урысына KipicKeHi, шекарага таяу жайлаган ауылдардык е з коныстарынан тым узап кетпей, осы тец1ректе калатыны туралы хан жарлыгы таратылды. Жау назарын бейбгг елден repi бфден е зд е р те аудару ниепмен, Абылай энегун- нен 6epi Балкаштык 6ip калтарыс тубепнде 6eKiHin жаткан Эм1рсана тобын да е з катарына косып алып efli. Булар Аягез сагасынан аттанып, келеа кундер1 Аксудыч теменп ачгарында дамылдап жаткан-ды. Алга озып кеткен шолгыншылар кешке таман ер-турман, ки1м ynrici бетен 6ip топ салтаттыны е р т т экелдс Кытайы, калмагы, казагы аралас жел-сепз Kici - Манш ыц э с к е р тщ eniumepi екен. «Абылай- та апарыкдар! Ce3iMi3fli соган гана айтамыз» деген сок, жюттер жедел турде ж е т т з т т с Жол бастаушы eKi казакты к 6ipi - Кудайберд1 жасы алпысты алкымдаган егде Kici де, касындагысы - всербай атты жас жют. Жен сураса келгенде, Жаркент мацын жайлаган Суандар боп шыкгы. Цудайберд1 жен-жосыкты бшетж сезуарлау Kici екен. Алгаш кездескен сэтте-ак ез жайларынан хабардар erri. Булар мамырдьщ бас кезшде боскын ойраттарды куа шьщ- кан Мэнжу uiepiKTepiMeH кактыгысып калады. BipaK казак жтггтер1 кеп кушке тетеп бере алмай, б1рталайы окка ушып, 6ipHemeyi колга TycinTi... Содан 6epi Кулжадагы Манш ын эс- KepiHiKTy т1ккен ордасында тергеуде болган. Генералдар булар- дьщ Абылай туралы, 8MipcaHa туралы не б т е т т ж тэплштеп сураган. Содан арада ай еткенде, булардык 6ip-6ip туысын кептге устап калып, ездерж жол бастауга, api Tipi куэ рет'шде, Казак ордасына жумсаган 6eTi екен. Ал бас елил эжептэу1р эскери шеж бар, монголша да, тур тш е де 6ipiaaMa сейлейтж Kici KepiHefli, Шуршптщ еле жатканы адам баласын кезге тм е й пакданып туратын эдел гой. Мынау да баппен кимылдап, жыл- миган кулшамен-ак ceHi жарылкап тастагандай болып, шен- ш 'пне салган генералдардык хатын, элдеб1р киел1 затты ус- тагандай, Абылайга табыс erri-ay, эйтеу1р. Сол баягы серкен1к тер1андей калын кагаз, сол баягы император Цяньлуннык куш бурын басылган тайтуяк Mepi. Хат сездер1 сыпайы басталып, сызданып аякталады: «Булж- mi Эм1рсананы устауга аттанган б1здщ эскери белimдер Казак жерше iumepmen енуге мэжбур болып отыр. Боскын ойраттардьщ кырсыгынан, шекара бойында б'1здщ эскер

мен казацтар арасында аздаган кактыгыс болды. Бул ушж ceHi кжэламаймыз. Согыста колга тускен казактарды катан жазалауга да болар еде BipaK оларга м еж р1мдтт керсетт, ездерже 6ipa3 сый-сыяпат 6epin, елш!л!кке жумсап отырмыз. Будан бурын да айтканымыздай, булжилж тез арада устап, цолымызга бер. Эйтпесе, б1здщ косындар сендерд1 де аяусыз жазалап, казакж ерж канта батыруы тажап емес!». Мже, ci3re сыпайылык керек болса! Жымиып кулген боп отырып, a3yTiciH керсету деп осыны айтады... Абылайдыц каны басына TeriTi. Ашуын жмнен аларын бшмей калшылдап Kerri де, кенет хаттаты «сый-сыяпат» деген сез есже туст, Кудайберд^е жалт бурылды: - Сен не, Kapi шенге, енд1 картайганда дуниеге сатылайын дедщ б е ? Азьж-аулак aKbiFa бола жатка кызмет еткенше, шекара бойында ш ейк боп кетсец болмас па?! Сежи жанын мына eniMre бас Tirin келе жаткан калыц колдан эулие м е? - деген TyTire Tin катып. Кудайберд1 байгустыц жаны шыркырады. - Алдияр, таксыр! Алсац мже бас! Eni айдан 6epi тарт-кан азабым мен бейнепмд! Алла-татала еш пендеге бермесж. Taftipi, шуберекке бола шурилтке сатылды дейсщ бе?! Осы- лай аттанарда алмасыма коймай тыкпалаган ездерМ - деп коржынынан eKi-уш орам тортын алып K epcerri. «Ойпыр-ай, кум санаудан жалыкпайтын бул не деген ж э й т халык?! - деп тацданды Абылай. - Б1зге кызмет етсендер сый-курметке беленеаццер дегенд1 сезд1ру ушж осыны эдеж icTen отыр-ау!» Сонымен 6 ip re ол Маншыц генералдарыныц мына кылыгында бакай есепке курылган элдеб1р усактык жатканын да ацдагандай болды. Жалпы кытай улыктарында кешпендшерге жабайы, тары деп карайтын 6ip астамшыл кеуде бар деуил едК Мына ке л т жаткан елшшер мен жш жазыла- тын хаттардан соныц Mici буркырап тур. Эттец, дуние, алдагы урыстарда Манш ыц эскерж мулде жертезек е т т жецбегежмен, iciHreH кеуделерж сэл басып цоюдыц сэл тусер ме екен?! Осы ойлармен уыттанган Абылайдыц елцмге кайтарган жауабы кыска болды: - Б'13 Жоцтарияда болып жаткан оциталарга араласпай- мыз деп, еткен жолы Шундане елилге де TyciHflipin айтканбыз. Ал eniMi3re бас саугалап келген адамдарды коргау-кортамау - 6i3fliH ез ертм1зде. Сондыктан шекара шебжен жмжц эс- nepi баса кектеп етсе де, оны баскыншы жау деп караймыз 70

да, ез >«epiMi3fli коргауга 6i3 де мэжбур боламыз, - дед1 бас елиЛге карап. - Колбасы генералдарьщызга айта барыцыз: 6i3 улы пытай ел1мен тату-тэтп керил боп турута эркашан 03ipMi3. Ешюмнщ ж е р т е кез алартып кызыкпаймыз да. Ал 6ipeynep астамшылык керсетт, eniMi3re e3i к е л т соктьтады екен, онда касык канымыз палтанша KopFaHyFa бармыз! - Улы Шын-Машын елш жэй «керил» демейдЬ Оны аспан асты тугел кузырында TypFaH «дуниенщ KiHfliri» деп атайды! - дед1 елил жымия KyniMcipen. - Басканы KiM б тсЫ , эйтеу1р 03iMi3 эз1рше ешшмшц кузырына багынып кермеген елм1з - flefli Абылай да салкын жымиып. - Bi3 уилн дуниенщ KiHfliri - казак даласы. Амал не, егер Маншьщ хандыты 6ip адамга бола мыкдаган mepiKTi eniM re айдатысы келсе, e3i б М н . EHfliri мэселе урыс даласын- да шеилледН Осы сезден кейш елиллер кеп бегелмей аттанып Kerri. Ертецшде казак acnepi де дурк ке те р тт, тустжке карай бет алган. Лепс1ден ете бергенде буларта Улы жуз жасагы к е л т косылды. Аз емес: Ханкелдь Наурызбай, Ттеуке, Койгелд1 батырлар бастаган бес мьщ кол. Сонымен каз1р Абылай туы- нын, астына eKi туменге жуык аскер жиналып калып efli. Кара- тал бойында шагын эскери кецес erri. Сол кенесте колбасы батырлар Абылаймен акылдаса келт, алгашкы шайкаста ала- ман acKepfli тугел1мен урыска салудыц каж е т ж ок деп тапты. бйткеж aai сыр алыспаган жэне жартылай откарумен жарак- танган жау тобына б у к т аскер жабыла лап койса, боратан октык елне ушырап, арандалып калуы да мумкж той. Оньщ услне булардьщ туп максаты - урыс тагдырын б1рден шешу емес. жауды аз кушпен алдаркатып, Арканын, кен даласына таман бастап апарып, «каскыр камаумен» калжыратып барып жену. Сондыктан, Абылай acnepfli туткиылдан шабуылдап, жыл- дам шепнуге оралымды болатындай eTin, б1рнеше топка белдь Алдымен Орта жуз колын enire бел т, Найман жасагынын Ti3riHiH Кабанбайга устатты да, ApFbiH ж1гггтерЫе бас болуды Малайсарыга тапсырды. Ал кейш ке л т туйюкен Улы жуз жасагы ездерше колбасылыкка Наурызбайды лайыктады. Бул кезде уш мындай колмен сондарынан Ералы султан да куып жеткен. Kiuji жузден келген осы уш мын кол мен Ер Жэжбек, Батыр Баян бастаган Керей, Уак ж1гггтерш Абылай ез касына алып калды. 71

Алдагы уза к согыстьщ беталысы, кеп жагдайда, алгашкы айкасты к капай етуже байланысты efli. Бул орайда тусау кесер тукрыш шабуылды KiM бастайды деген мэселе 6ipa3 экпме болды. Батырлардыц бэрнак кан майданга алдымен Kiprici, бейтаныс жаудьщ тамырын бурынырак басып Keprici келедк Ацыры Абылай оный да жолын та пкандай болды. Алгашкы »сыр тарту» сайысына уш жузден жиналган Алаш колы тугел катынас- сын десть BapieMec, эрине. Эртоптатржтелталынгансайдауыл мыкдьщтар. Оньщ да мелшер1 бес-алты мьщнан аспауга тию. Осы тандаулы топ Эм1рсананы алга сала 6ip бужрден согып, жау acKepiHin уйкы-туйкысын шыгарадыда, узакаялдамай кашкан сьщай танытып, батыска карай жосып бередь Одан былайгысы карсы жакты к каркынына байланысты. Жауды дамеленд1ре, анда-санда кылпын K.epceTin койып, mrepi жылжи бермек. Ал эскердщ калган бел'1мдер1 б1рден кезге туспей, Heri3ri колдан узап та кетпей, козы кеш жерде катарлас ж у р т отырады. Кажет кезжде тык кушпен алма-кезек шабуыл жасайды. Онда да теке лреске бармай, кешм коналкыда капыда согу, такгы уйкыда басу, epicTeri аттарын т и т алып, жау эскерж жаяу калдыру сектд'| тэсшдер колданылмак. «Осылай 6ip арбасып керелж, илренген шер1ктердщ шыдамы каншага жетер екен» дест1 казак батырлары. Шолгыншылардьщ айтуынша, Маншьщ эскержщ улкен 6ip косыны 1ленщ оц ж ак капталында, Алтынемел койнауында жаткан кершедг Сырт каралдысы ею туменнен кем емесдеседь Cipa, Кулжадан 6epi бет алган Дардананьщ acnepi осы болса керек. Абылай колбасылармен кецесе келе алдымен осы непзп колды «мазалап» керуге бел байлаган. Осыган беюген кальщ кол Караталдыц теменп агысына д е й т туйдепмен тугае келт жетп. Будан былай, эскердщ как жарымын осында тоскауыл- да калдырып, майдан болатын жерге хан карауындагы казак- калмак курамасы мен осы жолы шабуылга шыгатын сайдауыл мыкдыктар гана аттанып efli. Так саз бере атка конган казак acnepi Kirni 6eciH шамасын- да межел1 жерге де кел1п жеткен. Жау жатагына жакында- ган сайын ш ак шыгармай, журютерж баяулатып, калтарыс кырат астындагы уры сайлармен ж у р т ке лт efli. Кун екж- flire еккейгенде, Абылайды ортага алган колбасы батырлар Алтынемелдщ 6ip бию не кетертген. Шолгыншылардьщ fleperi рас болып шьщты. Сонау теменде узын шаткалды бойлай ирелецдеп агатын 6ip жщ1шке булак бар екен. Сол булактьщ 72

бойы толган эскер. Эр жерге сарыала шатырларын Tirin тастап, тымык кеште тупндер1 шуйкедей шубалып, ауыр кол бейне той кылган ауылдай ошарылып жатыр. «Казак acKepi мен Эм1рсана тобы - алыста, Балкаш бойында. Эз1рше батылы ж е тт, 6i3re тиетж жау жок» деп, ездерж тым бейтам сезжетж1 KepiHin тур. Кешпендтер шындаса айшылык жолды аптада, апталык жолды кунiне басатынын кайдан бшсж. Эйтсе де, сактык ютеп, эр тебенщ басына карауыл койган екен. lurrepi пыскан сок аттарын ерелеп койып, cineci катып уйьщтап жаткан ею кал- макты шолтыншы жИттер устап экелдк Эм1рсана элплерден колма-кол жауап алган. Айткандай- ак, бул шынында да, таяуда Кулжага к е л т орныккан генерал Дардананьщ acnepi болып шыкгы. Мунда бегелген ce6e6i, булар солтустжтеп Жоцгар какпасы аркылы ететж Хадаханын, косьжьж Kyrin жаткан кержедь Солардан хабар келюмен, ew эскер Аксу ацгарында туж ст, содан ары жорыкка 6ipre аттанбак. Эскердщ деж - мэнжу мен кызыл тулы кытай шерж- Tepi. Олардын, сыртында халка-монголдан келген мындыктар, сондай-ак Эм1рсанага карсы зайсандар уйымдастырган жол бастар ойрат жасагы бар. Жоцгарлыктардын, Ke6i зайсандар- дыц зорлыгымен куж ушж амалсыз шескендер болса керек. Жацагы ею калмак Эм1рсананьщ аягын кушып, шыбындай жанымызды кия гер деп соншама жалынып efli. BipaK ойрат тэйж1а ишмед'|. Алдаспанын кынабынан суырды да, кезд1 ашып- жумганша екеужщ де басын алмадай кагып Tycipfli. Казактар жагы сэл TiKdHin калган. Соны акгарган Эм1рсана: - Bipfli-eKini болса да, жер бетждеп саткынныц саны азая 6epciH! - flefli кылышыньщ жузж кек шеппен cypTin турып. Ka3ip Абылай касында Эм1рсанадан езге Кабанбай, Эбтфеж з, Кекжал Барак, Баян, Тауасар тагы баска батырлар да бар едк - Хан нем! Кешю апак-сапакта койга тиген каскырдай мы- налардыцтобын 6ip бужрден какж ары п етсек кайтед!? - деген Кекжал Барак теменде кужынап шалынган кальщ эскерден кез алмаган кую. - Эй, 6ipaK канша бейгам дегежм1збен, каз1р олар кару- жарагы сай, ояу отыр гой, - дед1 Батыр Баян. - Ец жаксысы. бупн асыкпай демалып, ертен, такгы уйкыда баскан дурыс болар. - Иэ, 6yriHriMi3 асыгыстык болады. Суыт журютен ат-келж- TiK де шалдыккан жайы бар, - дед1 Кабанбай да оны костап.

- Булар не кутсе де, осы 6i3 отыртан батыс жактан кутед1 гой. БугЫ кецжен айналып, жаудыц ту сыртына, шытыс жакка е тт алайык та. ертец тац саз бере кекжелкеден сотайыц. Ацыры 6api ацылдаса келт, осы сезге тоцгаган. Айтпацшы, ертецп шабуылта шыгатын эскерд1 KiM бастауы керек? Шатын шабуылта ханныц араласуы жосьжда жок-ты. Эйткенмен бей- таныс жаудыц беталысын ез кез1мен Keprici келд1 ме, Абы- лай алташкы айцасты e3i бастап беруге ниет бшд1рген. BipaK колбасы батырлар оныцбул ойын цостамады. - Yeaк урысца бола тэуекелге бас Tirin цайтеаз, хан ием! Осында, шуюр, баска колбасылар да бар той. Алла сэтж салса, 63iMi3-aK 6ip амалын табармыз! - деген ¥лы жуздщ Ka3ipri улыс беп Э бтф е ж з султан. «Абылай осы тэуекелге мен ушж барып тур-ау!» деп ойлаган 9м1рсана да шырылдап арата тустк - Иэ, KypMerri хан, ci3 эз1рше бой керсетпей-ак, ара атайын калпыцызды сацта й турыцыз. Баскамызды кеп ажыратпайды... Ал ci3fli байкап калса, ертец генерал Дардананыц император Цяньлунга не деп мэл1мет 6epepiH кудай бшеж! Сонымен, Уш жузден |р1ктелген курама косынта Кабан- бай колбасылык етелн болды да, Абылай бастаган топ сэл uieriHin барып, туспк жерде Kyrin туратын боп келютс Keneci сэтте Кабанбай туы астындаты Баян, Кекжал Барак, Олжабай, Тшеуке, Тауасар бастатан бес мыц кол Абылай тобынан бель Hin, аса жауапты алташкы жорыкка аттанып та кеткен. Олар сол бетжде кешю ымыртты жамыла туспкке таман ойысып барды да, кезге шалынбайтын уры сайлардьщ 6ipiMeH жау- дыц ту сыртына е т т алды. Межел1 жерден тым узап та кетпей, ею-уш кырканын, астындаты 6ip булацтыц басына тоцтап, ат шалдырды. Маусым б т п , ш тде туар еларанык кез1 болатын. Айсыз карацгы тунде сарбаздар ер жастанып, тоцым TeceHin. 6ip ет асымдай кез шырымын алды. Таяуда жаткан жаута сезж тудырмау ушж, бупнше торсыктаты кымыран мен кымызды, суытан ет, курт-ipiMuiiKTi тана аужал етугетура келген. Эне-мже дегенше жаздын сут nicipiM кыска тацы да кылан, бере бастады. Дабыл урылып, керней тартылмаса да, алташкы белп бертген сэтте-ак жтггтер дабыр-дубырсыз атка конды. Сол 6eTi артык дыбыс шытармай, аттарын баяу бастырып, жау acKepi жаткан сайдыц желкетусындагы б и т цырканыц басына кетершдт 74

Айнала anareyiM, жерге am ж арык тусе цоймаган. Cipa, эскердщ MiHic аттары болар, оц жактагы екшил 6ip койнауда пыскырына жайылган калы к жылцы бары байкалады. Ал аскер дамылдаган сай жактан тырс еткен дыбыс есш м ейдь Кабанбай ексеж езген осынау тылсым сэтте ез кешрепнде шым-шымдаган элдеб1р туйткш барын акдады. Цоркыныш емес, кобалжу. Айнала коршаган мыц-сан адамды 6ip дене- дей сезЫетш кеп жылгы цолбасылык дагдысымен, осы 6ip хал букш сарбаздьщ да бойын билеп турганын пайымдады. Алдында кужынаган калы к жау жатыр. 0Mipi сыр алыспалан, кылыш айкастырып, куш сынаспаган мулде бетен журт. Апыр- ай, алгашкы «танысу» немен тынар екен?! Алайда колбасы тез серпшдь Цубас аттьщ устшде ексеан лктеп, айналасына айдындана карады. Бес мьщ кол уршык- тай ympinin, 6ip сонык аузына карап тур. Элден уакытта узын- дыгы 6ip кулаш кыпшакы кылышын сьщтыр етшзш, кынабынан суырып алды да: - ЖИттер! - flefli кецище еш кудш калдырмас машыкты унмен сацк е тт. - Алдымызда бурын бет-аузын кермеген бейтаныс жау жатыр. Жер1м(зге сугын кадап, uie6iMi3fli бузып, басынып келген баскыншы жау... BipaK олардык да ок eTin, кылыш кесетш еш аякты пенде екенж каз1р керетЫ боламыз. Мергендер мылтык пен садактан окжаудырсын! Кылышкерлер карсы келген жауды киялай шауып, езше жол ашатын болсын. Осы сайдык басынан тусем1з де, жау жатагын как жарып, аягы- нан 6ip-aK шыгамыз! ¥гып турсындар м а? Сол-ак мук екен, алагеу1мде ani бел-жуз1 айкын кержбейлн тугае шогырдьщ эр тусынан: - TyciHiKTi. Укпайтын не бар мунда? - Алдымен бетпе-бет 6ip келейжии. «Конактык» канша каукары бар екешн сынап багармыз... - Кытай шер)г! элп келш-кетш журген елшшерждей болса, бэлендей куил асып турган куж керЫбейд! гой! - дескен кец1лд! дауыстар еетшдь Сол кезде алдьщгы катарда турган Кекжал Барак: - Тебелескенге, кайта, осындай танымайтын адамдар жак- сы. КекшЫе келер деместен аямай айкасасын! - деп кепиллж- Ti ду Kynflipfli. - Ал, онда не турыс бар?! Сендерге атанык аруагы жар болсын! - дед! Кабанбай алдаспанын басынан асыра ж арк ет- 75

Соны айтып, e3i де Кубаспен суырылып ал га шыга берген. Оньщ соцынан калган мыцдьщтар да таскын селдей лап бердг Ыра-темен ецюке карай Ti3riHfli коя 6epin. еркж cisrren келед1. Мыкдаган аттык туяк fly6ipiHe енд1 такгы тымык ауаны дар-дар айырып, жер жакгырткан айгай-сурен косылып ед1. - Абылай-Абылай! - Кабанбай-Цабанбай! - Акжол. Каптагай! - Еркекше! Еркосай! - Байд1бек! Карасай! - ¥рып таста атака нэлеттМ - Кан кустыр имансыз немелерге! - деген айгай уран тау- таска жакгырыгып, жер шайкалткан ат дуб1р1мен 6ipre, аса 6ip коркынышты унге айналган. Шырт уйкыда жаткан жау acnepi опыр-топыр куйге Tycri. Уйкылы кезбен багыт-багдарсыз олай-булай жупрген uiepiK- терд1к сулбасы KepiHefli. Шатырлар мен итарка-костардан жартылай жалакаш, кейлек-дамбалшак атып шыгып жаткан- дар да а з емес. Cipa, кузетте тургандары болар, б1рнеше жерден тарс-турс мылтык атылды. BipaK калы к кол оган карал жатпады. Алагеу1м бейуакта секдей согылысып, eci шыккан жау mepiKTepiH найзамен inin, кылышпен шауып, аяк астында калгандарын атпен таптап, ойранды салып жур. Кабанбай да бупн колтык жазып, колынык курышын 6ip кандыргандай болып ед'|. Мундай атты мен жаяу арасында- гы коян-колтык урыста алдаспаннан ьщгайлысы жок екен. Кубастык уст1нде узекпге шерже Tycin, кылышын окды-солды с 1лтегенде, бейне калы к жыныстан жол салып, орман отап келе жаткандай эсерге беленген. Bip уакытта караса, адамы сиректеу шетке шыгып кеттл. Элдеб1р uiepiKTiK езже мылтык кезеп турганын акдады. Аралары аркан бойынан алые емес. Карсы шабудан баска амалы калмаган. BipaK элп eni ара- лык таусылсашы! «Bapi 6iiri! - деген ой жалт e n i санасында. - Кырык жыл кыргыннан аман еткенде, ажалым мына 6ip шег1рткедей шурш1ттен келетж болтаны гой-. Алайда, ажал бул жолы да тайкып Kerri. Cipa, такгы салкьжда дым тарткан 6imeni мылтык от алмады ма. алде eci шыккан неме ш уртпеж басып ynripMefli ме, бул жете бере элп шерш каруын тастай салып, тура кашты. Байгустык айдары бар екен. Шубалацдап KepiHin барады. BipaK манадан 6epi ауада калкып келе жаткан аз!рейт 76

ац алмас езж ip«e алмады. Keneci сэтте шуршггпк айдарлы басы сонадай жерге ушып кеткен. Айдас алацына кайта оралганда, 6ip байкаганы: 8м1рсана колына дыл шашакты ойрат туын устаган куш api-6epi орагы- та шауып, жау тобына элденелерд1 айгайлап айтып жур екен. Мейл1, онысы да дурыс. Мыналар Эм1рсананык осы топта жургенж керсж. TinTi мына колды сонын acKepi деп ойлап, сонынан куа шыкса TinTi жаксы... Сонау 6ip туста Б арак пен Баян батырлардын, да жИттерге жол ашып, канды шай касты к кызу ортасында жургеш байкалады. 9cipece, кызып алган Кекжал Барак топ ш ж д е как тулпармен коянша бултарып, алдаспанын онды-солды сттегенде кимылына кез теспейдь.. Бул кезде жерге ж арык Tycin. жау жагы ес жинап дегендей, карсыласуга жарап калган. Эр тустан мылтык та жш атыла бастап ед1. Енд'| бегелуге болмайды. Будан ары бегелсе, кор- mayFa Tycin калулары гажап емес. Соны акгарган Кабанбай жюптерге: - Шабуыл осымен тынсын! Енд1 туйдепм!збен топты жарып етешк! - деген жарлык таратты. Бул шайкас узаса шай кайнатымдай гана уакытка созылган шыгар. К азак эскержщ келу1 кандай тез болса, KeTyi одан да жылдам сияктанып, аккан селдей, соккан желдей, куйында- тып ете шыккан... Булар жау шебж жарып eTin, батыс жактагы б и т кырканы асып кеткенде, шыгыс кекжиек тепе кызыл арайланып, алаулаган куннщ киык шет! сонда гана KepiHin efli. Bip-eKi кезек аскан сок булар эскердщ бас-аягын жинап, арт жакка байыркалап кез тастаган. вкш е i3flepiHe тускен кугыншы байкалмайды. Солай болатын да ж еж бар. Ж ау acnepi ес жинап, колбасы генералдары 6ip корытындыга келт, одан epicreri атгарын тауып мжгенше кай зам ан ?! Казактар тузем курып, катарларын тугендей бастады. Алты с арбаз окка ушып, жеп адам жецш жараланыпты. Bip Tayipi, ж Иттер шейптер мен жаралыларды да тастамай ала шыгыпты. Бес адамныц орны жок. Коршаудан шыга алмай колга Tycin калды ма, элде карбаласта ок Tnin, ажал тапты ма, белпаз... Ал жау жагынын шыгынын дал айту киын. Кемжде 6ip-eKi, элде уш-терт мьщы катардан шыкканы ce3Ci3. Демек аттаные earn аякталды деуге эбден болады. - Жау карасы тым мол керждг Кумырыскадай кужынауына Караганда, осылар еж туменнен кеп-ау деймж, - дед1 батыр Баян басындагы дулыгасын алып, т е р т cypTin турып.

- Ол жагын ит 6min пе? - деп Кекжал Барак та ж е л т и т койды. - Сонымен шуршггтщдееуселесш кердж. Tempi, шерИм кеп деп ujipeHin жургендер1 шепрткедей тана немелер той... Бупнп алташцы шайкаска ойрат тэй ж ю Эмфсана да разы сиякты. - UJypujiTTi кутыртып журген - кырып жатсак таусылмай- тын KenTiri мен колындаты откарудьщ купи той, - дед1 ол сезге араласып. - Егер атка MiHin, жекпе-жекке шыкса, 6ip Барак- тыц e3i олардьщ ж узше тетеп берер ед1. - Тэйж1, жаца сенщ кезще мыналардьщ колбасыларынан ешгам Tycnefli м е? - дед1 Кабанбай отан бурылып. - Жок. Дардананы да, оньщ орынбасары CepeHfli де мен бул топтан кере алмадым. М ана ок жактагы 6ip тепсекде окшау TiruireH caHfli шатырлар турды той. Cipa, эскербасылар сол жакта калды-ау деймш, - деп Эм1рсана а з бегелд1 де, - б1рак Дардана кайда кашар дейсщ. Егер урысты осы урдюпен журпзе берсек, 6ip куш оны к ез!-ак ке л т бас иедМ - дегенд1 косып койды. Ат аркасын суытып, осылай эцп м е л е ст туртанда, арттагы кыраттардык 6ipiHfle топ жарылды. Ауызды жиып алтанша 1ркес-т1ркестаты 6ipHemeyi к е л т тусл. Жарылган топ уй орнын- дай жерд1 копарып, шакын аспанта eip-ак шыгарады екен. Bip Tayipi, Kayin-KaTepi жок, буларта 6ip шакырымдай жетпей жарылып жатыр. - Буларда жэзайш да бар екен-ау! 03i эжептэу1р жергежете- fli екен, э ?! - деп Б арак эжептэу1р TiKciHin калды. - Иэ, баягыдай айкас алакына сап тузеп кершеу барар болсак, ортацды ойып тусенн Typi бар, - дед1 мына кершютен iuj жиып калган Кабанбай да. - BipaK 613 де карауылга minin турмаспыз. Осылай капыда согып жур!п-ак кан кустырармыз! Колбасы енд1 кеп бегелген жок. Шолтыншы жИттерд! тоскауылта калдырды да, e3i калган колды бастап, батыска карай козгалып Kerri. Сол 6eTi суыт жур'т отырып, уэдел1 жерде хан жасагына ке л т косылды. Абылай алгашкы айкастьщ немен тынарын тагатсыздана ку тт отыр екен. Кабанбай мэн-жайды баян еткенде, аркасы кент, жуз1 жадырап сала бердг - Бесе, осылай болса керек едП 0 з жер1м1зде, кара орын, хан тагымызда отырып, баскыншы жауды басындыратындай не KepiHinTi?! - деп кэд1мпдей ж е л ти т, кетерш т калды. Жеке Абылай емес, Алтынемелдеп ж е то н жорык кептщ кецЬнндеп урей бултын ыдыратып, карулы жасактьщ да 78

ецсесш 6ip кете pin та стаган. Будан кейж кытай acKepi туралы сез шыкса, «Е, тэжрр шурилт кап болса кайтейж. Алтынемтде олардында эуселесж кергенб!з!» дейтж болды казак сарбазы. К азак жерже жасалган жорык нэтижелерж Бежждеп Манш ын aMipujmepi де калт етпей кадагалап отырган. Оныц ел eMipiHfle ерекше маныз алганы соншалык, мундагы колбасы- лар император Цяньлунга апта сайын акпар 6epin туруга TMic efli. Алтынемелдеп шайкастан кейж генерал Дардана орталыктагы хан сарайына ynmi поштамен мына мазмунда хат жолдады: «1леден аттанып, казак жерже iumepmen eHin барамыз. Алтынемел деген жерде 6i3flin ержурек racKepiMi3 булжил Зм1рсана тобын куып ж е тт, жузден астам каракшыны жер жастандырды, кырык-отызын колга Tycipfli. Устждеп ки1мж ауыстырып алгандыктан, Эм'|рсананьщ 63i бул жолы кулыгын асырып устатпай Kerri. Колга тускен туткындардыц айтуынша, казактьщ Абылай ханы да сол манда болтан екен. Соцынан куып Kepin едж, аттарынын жуйр!клпнен жетюзбей Kerri. Багынышты кульщыз жорьщты одан ары жалгыстыруда. Жакында солтуспкгеп Хадаха косынымен туй1с!п, eKi жактап кысымга алсак, каракшылардын тынысы тарыла тусержде кумэн ЖОК\". ■ Эулиежн, сыры ез1ме MaaiM- дегендей, ез генералдарынын, акпар жазу стилж император да жаксы 6ineTiH. Ол хаттагы эр сезд'ж астарына уцше отырып, Алтынемелдеп шайкастьщ окай болмаганын, эскердщ эжептэу1р шыгынга ушыраганьж 6ip- ден-ак 6ine койды. BipaK осы кужаттардын 6api сарай шеж1ре- ciHe гркелетжджтен, оны окыган KeftiHri урпактыц кеншжде куд1к тумауы ушж, ол осыньщ бэрже сенген болды. Колбасы Дарданага эскерд1 бостан-боска кырып алганы уолн емес, бултилж куып ж е тт турып, устай алмай калган орашолак- тыгына ceric жариялады. Осылайша орталыктьщ катал сынына ушыраган генерал Дардана эскерж ашу-ызамен атка кондырып. казак жасагы- нын шепнген i3iMeH жедел ж у р т келе жатканы мэл1м болды. Осы карсакда Жоцгар какпасы аркылы казак жерже еткен солтусЛктеп Хадаха тумендер'| де Алакел айналып, Ушаралдан 6epi 6errereHi туралы хабар жеткен. Беталыстарьжа Караганда, eKi аскер Каратал-Лепа тусында туйюпек кержедр Осыны еспген Абылай ордасында: туслктеп Heri3ri колга косылмай турганда, генерал Хадаханы да 6ip темпештеп алсак кайтед1 деген ой туды. Бул ниетп баска казак батырлары да, ойрат 79

T8ii>Kici 9м1рсана да колдаган. Буган, acipece катты цулшынган - осы жолы шабуыл Ti3riHiH устайтын Малайсары батыр едт Малайсары энегуш Алтынемелдеп айкаска катыса алматан- ды. Б1рак узецплес жолдастарынан сол майданньщ цызытын кеп естт, e3i де соны кайталатысы кел'т журетж. Акыры межел1 KyHi Аргын мындыктарынан куралган ез жасагын бастап, карауына 9м1рсана тобын косып алды да, тунделете аттанып Kerri. Бул кезде Абылай бастатан непзп кол Балкаштык солтустш жаталауына елп, Аягездщ теменг1 сагасында дамылдап жат- кан-ды. Арада апта етпей, жорыкка аттанган жасацтыц кайта оралып келе жатканы туралы хабар жетп. BipaK алдымен жеткен жаушы хабарыньщ куанышы мен режим б1рдей ед1. Жал- пы урыс нэтижесж есепке алганда, бул жолгы шабуылдык да сэгп болганында кумэн жок- Булар Хадаха косынымен Ешю- елместауыньщ бектержде кездесттм KyHi бурын ойластырган- дай, жауэскерш такты уйкыда басып, кеп шыгынга ушыраткан. Тек 6ip ескертмеген жай, Хадаха тобында дала урысына ж е тт Халка- монголдан алынган эскерлер кеп екен. Солар алыстан шыккан ат fly6ipiH алдын-ала с е з т калып, калык эскерд1 де ере тургызып, ездер1 де жанталаса корганган KepiHefli. Кескшес- кен урыс эжептэу1р узакка созылган. Нэтижеде казак жагы- нан кырык-елу сарбаз окка ушып, ек eKiHiiimci, шайкас устжде Малайсары батырдьщ e3i де шейгг болыпты. Ал жау эскержщ кемжде 6ipep мыкы жаИаннамга аттанса керек. Эрине, согыс курбандыксыз болмайды. Эйтсе де, Малай- сары ны к казасына Абылай да, езге казак батырлары да кат­ ты кайгырды. Бул каза, acipece, Кабанбайды катты куйзелтш KeTTi. Кайран ер, ел1мге киятын жан ба efli? Цолбасыньщ кез алдына Малайсарыны алгаш керген caTi мен отыз жылдан 6epi жуп жазбай 6ipre журген кундер1 Ti3min турып алган. Бул eneyi сонау «Актабан шубырынды» жылдары Туркютанда табы- сып едг Малайсарыньщ касында жалгыз карындасы - агасы- нан еж eni айрылмай 6ipre журетж айдай сулу Майсара бар- тугын. Майсара кейж Кабанбайга косылганда шын куанып, ак батасын берген де - е с т ердщ e3i efli-ay... Енд| ceHiK казакды Майсарага калай еслртпек?! Содан 6epi де булар каншама ж орык жолдарын 6ipre етшздк Осыдан терт жыл бурынгы Малайсары асуындагы согыс ani -де ел есжен шыга койган жок. Малайсарыньщ дужм елге атын жайып, даккын асыр- ган - Жетюу жерж азат ету жолындагы сол алгашкы шайкас 80

болатын. Енд1, мже, кырык жылга жуьщ аттан туспей, талай канды кыргыннан аман еткен эйпл1 батыр элдеб1р шулд1рле- ген шуршггтщ сандалган огынан мерт болады деп KiM ойлаган?! Элде «батыр - 6ip октык» деген осы м а ? Артында аталы журтьщ, карулас достарыц калып барады. Олар сенщ жауга кеткен Kerinfli он есе, жуз есе кып кайтарар. BipaK карсы алдында мыц-сан жау турса да цайтпайтын, арыстан журекп е с т ер, сенщ орнынды немен толтырар?! Баягы Барак султанньщел1мженкейж Кабанбайдьщкабыр- гасын кайыстырып, ецсесж езген ауыр каза осы болды. Жорьщ- ка 6ipre барган Олжабай, Байгозы, Жацатай, Оразымбеттер Малайсарыныц суйепн e3iHiK тал аты - Актацкерге артып экелген екен. Цабанбай е зж устай алмай, «ой, бауырымдап» enipin келт, батырдьщ устже кулады. Малайсары соцгы жыл- дары е зж щ жайдары мжез, ерен ерлИм ен б у к т аламан эскердщ сужклсже айналган. Батырдын суйепн жер цойнына тапсырар кезде талай урыста 6ipre болтан сэры TicTi сарбаздар кущ рен т басында турды. С ой тт, и р ш тИ н д е e3i талай рет жау- дан коргап, ащы терж теккен Жетюу жержен гопырац буйыр- ды е с т ерге. Ш етттердщ жаны жэннатта дамылдап, иманы жолдас болсын! VII Бул кезде Абылай эскер1нен ойсырай ж е ктм е се де, 6ip- 6ip марте соккы жеп улпрген Маншьщньщ оцтустж жэне солтустж майдан аталатын eKi косыны /lend бойында туж ст, казак жерже ш к е р те п е н т келе жатгы. Олардын карымта кайтармак болып, елермендене умтылган жер1 - казак acnepi тутшкен Аягездщ теменп caFacbi едь Алайда казак косындары жауга журтын сипатып, осынын алдында гана козгалып KeTinTi. Сойтт, олар жау тобынан онша кара у з т те кетпей, окта-текте кылпын керсетт койып, кейде 6ip бужрден куйындай coFbin, 6ipaK табан т!рей алмай каша женелген Kiciiue, Арканьщ кен даласына карай бастап бара жатты. Bip eKiHimTici. будан былайгы урыстарга Улы жуз жасагы толык катыса алган жок- вйткеж ш тденщ орта шенжде Ташкентген суыт хабар келд'|. Осы таяуда токсан уш жасында казактьщулы 6ni - Толе дуниесалыпты. Кейжп жылдары ауыл- уй кона бастаган карттыкка кекжетел деген сыркат жамалып, акыры улы бэйтерекп сулатыпты. Берекел1 бейб1т кундер бол-

са, уш жуздщ ип жаксылары тугел жиналып топырак салатын ауыр цаза. BipaK of3 h мына согысы тусшр мурша 6epin тур ма?! Осы казага байланысты ¥лы жуздщ Ханкелд^ БердЩожа, Тшеуке, Койгелд! бастаткан 6 ipa3 батырлары Ташкентке асыгыс аттанып Kerri де, мундагы колдык карасы шагындалып калган. Сондыктан, Абылай оларды мойны кашык, api китуркысы кеп, алые жорыц^а сандалтпай, 1ле бойында тосцауылда калдырды. Олай болатын тары 6ip ce6 e 6 i, кейшп кезде босцын ойраттарды куа келген Маншьщ аскерлер1 шекарага таяу Жетюу жерж тым ж ж мазалап турган-ды. Осыны еске алган хан ордасындары колбасылар Keneci Наурызбай, Сатай, Райымбек бастаран уш мын, колдьщ осында калранын жен дел тапты. Бул e«i аралыкта жорыктары эскер косыны Аягез, Токырау- ын бойларында элденеше рет жаудьщ берекесж алып, бетж кайтарып, тамыздын басында Каркаралы-Казылык мацында урыс салып журген. Bip колайсыз жерЬ жау эскержщ mypici тым шабан еде Буларда еж салкында жер енд1ру, не тунделете жорту деген жок. Шурилт дегежщ з каракгыда аттап баспайтын журт екен. Кун K63i eKiHflire таман еккейсе болганы, ж урст токтатып. коналкынык камына Kipicefli. Цанша дегенмен кентп жерде ескен, мэдениегп, отырыкты елдЩ Kicmepi рой, ертелн кеш кунже 6ip уак казан кетерт, ыстык ас iumece, онда да erri, cyrri тагам емес, шеп-шалак араласкан Kypiui боткасына буй1рлер1 шыкпаса, алые жорыкка шыдай алмайтын кержедд.. Сонан сок элг1 «кашеак кутылып, кусак жететж» сэйгушк аттар ж ок буларда. LUepiKTepi ат баптап мжудщ мэжеж бшЩжремей- fli. Кеш батса-ак, «Каракшылар айдап акетед1- деп коркып, айнала карулы кузет койып, MiHic аттарын ку такырга nipin тастайды. Ондай жылкыга шыр 6iTe ме?! Аз кунде-ак MiHic келжтер1 эбден туралап, ыкыршагы айналып, шелнен жауыр, кетерем куйге тускен. Манш ы к acKepiHin сырын алып, бойлары уйрене келе, казак жасагы булардан eHfli каужтенуд1 койды. Абылайдьщ eHfliri ойы - жау эскерж мулде куртып та ж1бермей, ыркынан да шыгармай, у м т н узд1ре калжыратып барып, жартылап болса да елже кайтару. Егер батырлардык epniHe салсан, мына эскерден Tipi шурши- калдырмай тугел жамсатып сала­ тын Typi бар. Жат журттык эскерд1 бетпактын шелже бастап апарып, аштан кырудьщ, немесе ат-кел1ктерж тартып алып, жаяу сорлатудын да peTi талай келген-fli. BipaK Абылай ондай

ушкарылыкка бармады. Ол казак ж асагынык сокты к е зе к п 6ip шабуылынан кейж сорыс тэсю ж мулде езгерттк Онык MaHici былай болып едк Акадыр тусында жау косынына бушрден ти ю ,6epiKTipy кезег1 тары да Кабанбай жасагына келген-fli. Маркум Малайсарыньщ кепи KenicTipin 6ip кайтаруды ойлаган колбасы осы шабуыл- Fa кептен дайындалып журген-дк Шуюр, Найман жасагын- да: Кекжал Барак, Оразымбет, Баймурат, Тауасар, Еспембет, Шынкожа ceninfli муй(з1 шакырактай дэупер1м батырлар аз емес. Онык устже буларга дал аттанар алдында эркайсысы eKi жузден сайдауыл ж1г1т ертю. Баян, Байгозы, Олжабай, Байтайлак сынды ар рудык 6enrmi батырлары келю косылды. Муны к 6api Абылайга айтылмай, жасырын ютелю едк Максат - ездер1 “Малайсары жорыгы» деп эта Faн осы шайкаска калайда катысу, сейт'т, маркумды еске алып, жаткан жержен 6ip аунатып Tycipy. Аттаныс нэтижеа ойдагыдай, ilnTi алдын-ала мелшерлеген- нен де асып тустк >Kirirrep бул жолы сэл асыра сштеп ж!берд1 ме, калай?! Сол куж тары да ай корралап калран еларанык кез1 болатын. Жиыны бес-алты мьщдай кол алые жорыцтан шаршап кеп, cineci катып жаткан Хадаханык туменж т э т уйкынык кезжде, так алдьжда келю басты. Айсыз каракрыда туею калган тусамысын тауып алатын кешпенд1ге куж не, тун1 н е? AnareyiM бейуакта такгы салкынды теске алтан ж1гггтер сол жолы колдарыньщ курышын, эй, 6ip кандырды-ау! Мундайда каракустан урып, кан кусты рута сойыл, шокпар да жарап жатыр. Сол кунг1 ж1г1ттердщ кимылы койга шапкан уй|рл1 каекырды еске салатын едк Айгай-суреннен шошып оянган mepiicrep кару кезеп карсыласу былай турсын, каракрыда сецдей сорылысып, 6ipiH-6ipi атып элекке тустк 0здер1 жэне тунемелжке келгенде кумырысканык илеуждей уйме-жуйме боп, тым тырыз жататын немелер екен. Kernumiri кылышка туралып, сойылра жырылып омакасса, енд1 б1разы ат туярыньщ астында жаншылып калды... Найзагайдай соккан казак колыньщ Kenyi кандай тез болса, KeTyi одан да жылдам. Олар жау жатарына сут п1ф'1мдей рана ойран салды да, так саз бере кезден райып болды. Ек гажабы, булардан 6ipfle-6ip адам шетжемеген. тек терт-бес кана жеKin жаралы бар. Ал, кейж мэл1м болганындай, Манш ык шер1гжен сол жолы уш мьщ- Fa жуык адам катардан шырыпты... Сейтю олар канды кейлек достары Малайсары батырды елгенже кырьщ кун толранда

осылай 6ip еске алып еде Мунымен кайран ер кайта пршмес, 6ipats apyaFbi разы болар. Абылай аттаныстыц ойлаганнан repi де carri аяцталганына, эрине, риза болды. Ocipece, урысты шыгынсыз еткергеш ушж Кабанбайга алгыс айткан. Сонымен 6ipre ол тунп жорыкка езге батырлардьщ да катысцанын жэне бул жолы Маншьщ эскерже колдарыныц тым батьщкырап кеткенж де е с тт-б ш т отыр екен. Сол куш колбасылар бас коскан шагын кецесте Абылай аз ойын жасырмай айтты да: - Аллага мьщ да 6ip шуюр, бул согыстьщ да непзп ауырт- палыры аргга калган сектдр - дед! ол отыргандарга жара- лай кез тастап. - Ka3ip «ойбай, кытай келш цалса кайтем1з?» дейлн алгашкы урейден арылып, окатысып, кылыш айкастыра келе, бул журтпен де сыралгы боп калган TypiMi3 бар. Атанын аруагы колдаган шыгар, казакгьщ кек даласы корган боп. ат жалында ойнаган ардалыгымыз желеп-жебеген болар, бул согыста да Алаш улы вз абыройын сакгап калды. Енд1п Miидет - осы жещсл колдан бермеу, бул жорыктан тук енбейтжже жау эскерж щ кезж ж е тж зт, аман калганын жарым-жарты- лап болса да елже кайтару - деп, е з сезж щ acepiH байкагысы келгендей. KemumiKTi тагы 6ip шолып erri. - М енщ 6ip туйгежм: кытайлар - ештецеж де умытпайтын тым кекшш халык сежлдр Аса астамшыл, кекш'ш болмаса, Эм1рсананын карсы шап- кан кайсарлыгын кеилрмей, оны устап жазалауга осыншама эскер аттандырар ма ед1?! Кытайдан баска 6ip ел болса, «жерж тартып алдык кой, ал ездер! кайда кетсе онда кетсж» деп колын с тте п коя салар efli. Ал мыналар кулганадай куып, кыр сокынан калар емес. Егер 6i3 осы жолы мына аттандырган acKepiH тып-типыл куртып ж1берсек, олар муны eMipi умытады деп отырсыкдар м а? Умытпайды. Сары i3ine шам алып туседк Биыл жиырма мьщын кырсан, келер жылы кырык мьщын аттандырады. Ол кырык мьщмен тепе-тек туссек, аргы жылы сексен мьщын женелту1 муммн. Мундай шыгын кара курттай каптаган кытайга тук емес. Ал б1зд1ц cinipiMi3 созылары аньщ. Ж ай созылып кана койса жаксы, 6ip куж у з ш т кетпесже KiM кепш?! Сондыктан мьжа жат журттык эскердщ жулынын киып алмай, G3iMi3 де арандалып калмай, алдарката турайьщ. Енд! 6ipep ай шыдасак. иншалла, ездер1 де аттьщ басын Kepi бурып калар. - Хан ием! Муньщ e3i Tiirri киын болды-ау! - аец\\ Кекжал Б арак ке цтж д еп сж буклей айта салатын адепмен. 84

- HeHi ай тасы к? Сезщ нщ соцын жутып койдыц гой - дед1 \\ / Абылай оган куле карап. - Мына rnypiiiirrepfli айтам да... 6здер16ip бабы киын цызьщ халык екен: не кол курышын кандырып, жекпе-жекке шыгар батыры жок. вктенф ек кимылдасак ел жарылып кете ме деп коркасьщ. Сонда буларга не ютейм1з1 Эке-кекелеп беттержен суйем1з б е ? - деген ангал батыр кэд1мгщей киналып. Сол-ак мук екен, эр жерде отырган Баян, Байгозы, Оразым- беттер де Баракты костап: - Рас-ау, Кекжал дурью айтып отыр. - «Кеп коркытады» деп, Ty6i осылардьщ бабын табу киын болмасын. - «Иесж сыйласак илне суйек сал» дегежм1з бе бул? - д е с т калды. - Кекжал, сен шурш'птердщ бетжен с у й т кайтесщ ? Тым курыса олжага тус1ретж кыз-катыны да ж ок кершедг - деп Абылай журтгы ду кулд!рд1. - ЖИттер, 6i3 мына 6ip жайтты естен шыгармайык. Тепнде кытай хандыгы 6i3re карсы лкелей согыс ашып отырган жок кой. Шынын айтканда, булар - 8Mip- сананы устау ушж жургендер. Мен бшсем, булар бул согыска казакгыкерл1гж,жержжкендИнбтмегенд1ктенурыныпкалып отыр. Журтшылыктык былайша урейленгеж болмаса, бейб1т халыкка тым л зе батырган да жер1 жок- Оларды киянга бастап келт, сарсакга салган - 61здщ 63iMi3. Ж алгыз Эм1рсана ушж емес, шекаралык аймактарга кез аларта келген сок, кытай генералдарыньщ кеудесж сэл басып коюды кездегежм1з рас. Егер осы жолы император Цяньлун казак жер1жк тым окай олжа емес екенж сез'жсе, 61зд1ц екбепм1здщ етелгеж! - Пай-пай, хан ием-ай! Б1з сеж к кай TYKnipiKfli 6inin жатырмыз?! Сенсек, менщ миыма ендиенд1 б1рдеке кона бастады, - дед1 Кекжал Барак, Абылай алдында е зж еркж устайтын эдепмен. - Цыскасы былай болды гой: Б1здщ Алтай- да кейде корага аю шабады. Мундайда иттен кайыр жок, 6api кашып уйге тыгылады. Ал анау-мынау сойыл-шокпарыка аю- екекайылын да жимайды. Садакпен, шинмен атып жараласак шамына ти т, emiKTipin аламыз ба дейд! де, амал жок, отпен коркытып, жанган шаламен жаскап, ауылдан узатып салады... Мына кытай acnepi де соган уксас б1рдеке болды-ау, шамасы, - деген ханды да, караны да кулжге карык кып... BipaK кытай косындары канша калжыраганымен, эз'|рше булардык екше 1зже Tycin inecyiH кояр емес. К азак жасагы

Улытау айналып, Есшге бет алганда, олар да аттьщ басын солай карай бурды. Cipa, жогаргы Еженханнык езжен буйрык келмейжше, ш епнуге какылары жок сек1лд1.8здер1 де 6ip сез- fli кайталай беруден жалыкпайтын журт екен. 8 р он кун сайын Дардана мен Хадахадан Абылайга елил келед|. Айтатында- ры - сол 6ip сез; «Булжил 8м1рсананы устап колымызга бер!ндер. Эйтпесе, жагдайларык жаман болады!» Абылай да сол бурынгы жауабынан танбайды. Ара-тура Эм1рсананы алга сала, кугыншы эскердщ уйкы-туйкысын шытарады да, сшесж катырып, соцьжан ертед1 де отырады. Каз1р келт-кет1п жур- ген кытай елиллержде баягы кеуде жок. Жан баласын менсж- бейтж алгашкы астамшылык адыра калган. Аттары болдырып, ж ак жундер1 урпи т, эбден жудеу тартканы ке р ж т тур. Жау жасагын бетпак далага таман бастамай, Е с т жакка экелгенде, Абылайдык езж е гана мэл1м 1шк1 ece6i бар efli. Ондагы ойы - орыс эю мдерж щ тамырын тагы 6ip рет басып керу. Кектемде кемек сурап хабар салганда, TepicriKTeri керлл терю карап жатып алган-ды. Ендр мже, шыгыстагы бэсеке- л е а дэл ipreciHe келгенде нендей м ж ез керсетер екен, соны бм м ек efli. Сол оймен анада жау acnepi Аягезден eTin, Аркага карай беттеген туста, Жолбарыс султанды Омбыдагы Ci6ip губернаторы ВА М я т л е е вк е кайтадан аттандырып, арнайы х атж азы п ж1берген. Онда «Кытай косындарыньщ шыгыс шека- раны бузып eTin, казак жерже iiimepmen енгенр кару-жарак пен адам куллнщ тек болмай турганы, егер Ак патша осындай кысылтаяк шакта андыз эскер мен откару жагынан кол ушын 6epin кемектессе, К азак ордасыньщ бек карыздар болатыны» ете аны к жазылган-ды... Б1рак Ж олбарыс султан бул жолы да кур кол кайтты. Ci6ip эюмдерр тым курыса, сыпайылык ушж колына он мылтык устатпай, касына А.Каскинов деген кеп шауып келдщ 6ipiH е р т т ж1берттк Абылайдык сэлемже орай, Ci6ip губернаторы: «каз1р орыс беюнютержде артьщ эскердщ жоктыгын, acipece дала урысына лайыкталган атты эскердщ эл1 жасакталмаганын» айтып е к ж ш бтд рге н. Онык ececiHe: «егер Эм1рсананы К азак ордасында устау мумкж болмаса, оны 6i3re ж1берщ!з. Дэл каз1р оны к б1зде турганы сежмд1рек« деген усыныс айтыпты. Абылай орыс э ж м ж щ жауабына такданган жок, а з бол- ж ам ыны к дэл шыкканына кулд1 де койды. Ол Эмфсананы да орыстардык колына 6eprici келмедр Сол ушж Маншык билеулллерже жаман атты болып, осыншама кантепске

барганда, енд1 орта жолда булт ете калуды лайык кармеген. Эйтеу1р, 6ip нэрсенщ басы ашык: бул орыс эюмдержен текке дэмелешпл. Сатан ара туст, болыспактупл, туп-тугел кырылып калсан да, булардан кайыр ж ок екен. Енд1 Абылай алдында 6ip тана жол бар. Ол - ешюмге жалтактамай, ceHin те калмай, ез алдына дербес саясат журпзу... Кыркуйектщ басында булар Е с т атырабына жеткен-fli. Биыл Арка жерше куз ерте Tycin, жакбырлы, желд1 кундер молайып туртан. Bip куж генерал Дарданадан елил келдл «Bi3 урыс кимылдарын токтатып, елге кайту туралы жакында императордан буйрык алдык. Б1здщ ecKepiMi3 казак жер'шен ш егш т, Ж октар шебше е т т кеткенше, алды-артымыздан шабуыл жасалмаса екен!» дел тшек 6mflipinTi... Bapi ойдатыдай, алдын-ала болжатандай болып шыкты. Абылай кеп KyrripreH жок, б!рден KeniciMiH бердл Тек 6ip HapceHi еске салтан. - Bt3 о бастан-ак С1здщ эскерд1 б1ржола талкандауды мак- сат еткен1м1з жок- Егер тубегейл! куртып ж1берпм1з келсе, Ыздер мына далада каз1р де б1зд'щ колымызда турсыздар. Айтыкызшы: осы сез1мде жалгандык бар м а? - дед1 елилге шаншыла карал. Ана жолгыдай емес, елилнщ де жаты сорайып, кез жанары нише туст, KeTeyi мулде к е тт калган екен: - Оныцыз рас, курметл хан! Бул сезНзд1 бекер дей алмаймын, - дед1 ол б1рден мойындап. - Ендеше, ез колбасыларыка жетжзш бар. Казактыц кытай журтында узында еш, кыскада Keri жок- 5i3fliH жер1м1зге ба- сып KipreH - ездерщ. Мшеки, казак жерше мьщ шакырымдай iumepinen е н т кетпндер. Осыган да 6i3 кшэл1м1з бе ? - Ие, биыл б1здщ ескербасыларда сондай 6ip кател1ктер болды, - дед! елил темен карал. - М е т ц кайран калатыным: император Цяньлун мундагы сотыстык жай-жапсарын накты бтмейд|-ау деймш, - дед1 Абылай ойын одан ары сабактап. - Б тсе, е з эскерш осынша эуреге салмас еди. Сондыктан М анш ьщ хандытына деген курмелмнщ белпа ретшде, онсыз да арып-тозган ескерге тимей-ак кояйын. Тек 6ip тана шартым бар: азд ер де жол бойындагы бейб1телдщб1р сабакж1бшетиюпей жене ешкайда бурылмай. осы келген 1здерщ1збен Kepi кайтасыздар! - Ракмет, курметп хан! С1здщ бул ыкыласынызды Кектщ улы Еженханта, сез жок, жетжзем1з! - дед1 елил басын усл- ycTiHe шултып... 87

Ал кытай эскержщ булайша аяк астынан шепну! тепн емес, о сы ны ц 6api сол «Кекгщ улыньщ- SMipiMeH болып жаткан- ды. Мундагы генералдар жауырды жаба токып, цанша eiipiK акпар бергежмен, эскербасылар арасында 6ipiHe-6ipiH ачдытып койган Еженханньщ жансыздары жеткш1кп болатын. Солардан косымша мэл1мет алып отырган император Цянь- лун осы таяуда генерал Дарданага мынадай буйрык Tycipfli. «Кун болса салкын тартып калды. Сендер де 6ip цашкынга бола цазац елжщ мазасын KeTipin болган шыгарсыкдар... Булжилж устауды келер жылдьщ еншюже калдырамыз. Биыл суык туспей турганда тездетin Жокгарияга кайтыкдар!» дегт... Кандай керегендж! Алые елдердщ жагдайын ойлаган неткен мейр1мдшж! Бул буйрык келешек урпакка арналган хандар шеж1р ее те де осылай лркелд'|. Жалпы Жокгар жерже ж е т тумен эскермен келген Дардана мен Хадаха соныц б1разын iumi булiKTi басуга, ше- кара бойындагы тоскауылда калдырып, казак даласына терт туменге жуык колмен аттанган. Уш-терт айга созылган жазгы жорыкта сол эскердщ жарым-жартысы гана калыпты. Олар- дьщ e3i де жауынгерлж кейпжен айрыла бастаган, ауру-сыркау- лы, жудеу тобыр болатын. Арык аттарына MiHrecin-ушкасып, ат жетпегеж жаяу-жалпы жылжыган сол тобыр казак жержщ шепнен карашаньщ басында зорга шыгып болды. Кектем- де кокиланып келген колбасылар: Дардана мен Хадаханьщ Ka3ipri уекыны Kici аягандай. Цаз1р олардыц басында ашулы императордыц каИарлы кэржен капай кутыламыз дегеннен баска ой да жок еде Кытай acxepi Аркадан ш е п н т келамен, ойрат тэйжю 0MipcaHa да бул елкеде узак турактай алмады. Ол биыл жаз ортасында-ак Халка-монголда Маншьщга карсы булгак бас- талганын айтып, елендеп журетж-д1. Кузге карай сол кетерн лкгпк ту устаушысы Ценгунжап нояннан тагы да астыртын хабар келген: «Халка мен Жокгар шурш1тке жеке-жеке жем болмай, б те кк е - бшек, ттекке - т т е к косайык. Б1зтэуекелге бел буып, акыргы айкаска аттандык- Бойыкда жаньщ болса тез жет!« депп ол Эм1рсанага жазган хатында. Осыдан кейж- а к 9м1рсана сабыр-тагаттан айрылып, жака жорыкка эз1рлене бастаган. - Манш ьщ эскержщ казак жержде тумсыгы таска тит, абыройсыз кайтуы ацые акдып, ёугып жаткан ерлердщ талайын атка кондырган сиякты, - дед1 ол Абылайга мэн-

жайды TYCiHflipin. - Калнадагы мына булгар - соньщ дэлел1. EcryiMuie, наз1р Жонгарияга да жан 6iTe бастапты. Былтыр гана маган шеспей нытай жагына шыгып кеткен талай тэй ж тер мен зайсандарга биыл ес Kipin, ойлана бастаган KepiHefli. Егер менщ найтадан атна нонып, Хална-монголды тж кетергежмд! edice, ойраттагы eprriH де лап ете налары сезс1з. Абылай б1рден жауап цатпай, тэуекелшш тэйж ш щ сез'ж унс1з тындап отыра 6epfli. Онын 6ip тан налатыны: айтеу1р, Эм1рсананын ж1гер1 6ip муналмайды. Не деген саркылмайтын куш-нуат?! Курьщна кенбес неткен асаулын?! Кашанда жаца 6ip жоспар нурып, кенжждеп сол тэгп ниялына ез1 де cenin, езгеж де иландырып, майын тамыза, тенд1ре сейлеп отыр- ганы. Оны жау басып налган жонгар жер1 де, тел1мге туст, нолды боп кеткен бала-шага, жанын-жураттын тагдыры да жасыта алмаган. EHfliri айтып отырганы мынау - Жонгарияда жолы болмаган азатгынжорыгын Хална-монголга барып найта бастаман. - Абылай!... М енщ нымбатты бауырым! - дед1 ол 6ipTypni 63iMciHreH, Mempni унмен. - Мен саган ею дуниеде разымын! Саган жалгыз мен гана емес, eKeyiMi3fli ан ттеум ен носнан нонтайжы Халдан Цереннщ аруагы да риза шыгар-ау!.. Bip емес, элденеше жыл болды - менщ таунымелмд1 кетерге- нще... Дос деген, анда-бауыр деген сендей-ан болар! - деп немейте б1рдеце кептелгендей аз-кем бегелд! де, сезж найта жалгады. - Казан халнына, онын жаужурек батырларына да м энп нарыздармын... Мен б1рдене бтсем, назан е л тщ болашагы алда. Б1здщ ойрагган табылмайтын назантын кен пейтк уйже юрген жыланнын да басына ан нуйып шыгаратын найырымдылыгы оны алыстарга апарады! Шын журектен шыннан жылы сез Абылайдын да «eniniH босатты. - Не айтайын?! Жортнанда жолын болсьж! 1зп мансатна аттаныпбара жатыр екенсщ, жолы на кесе-келденентурмай-ан нояйын... TanipiM Tipi Kepicyre жазсын! - деген журен элденеж сезгендей алабуртып. - Tipi KepicneHi Heci?! Bi3 элиан нуанышпен науышамыз! - flefli SMipcana найтадан ерлент. - Егер б у к т Хална к е те р тт, оган Жонгариядагы нальщ налман носылса, азаттын тойын мерекелер кун алые емес! 0м'|рсана тобы осыдан кейж кеп бегелмей аттанып KeTTi. Беталысы - 6р Алтай. Алдымен сондагы уранхайларды

кетерт, содан ары Халка-монголга барып куш 6ipiKtipMeK. Ka3ip тэйжжщ касында тынымсыз, узак урыстан жудеп шыккан уш жуздей гана сарбаз бар-тугын. Bip кезде тенОрепн тугел TiTipeTin, жер кайысып журетж жокгар аскер'жен калган журнак осы... Абылай шубырынды шагын топ ордадан узап, бел асып кеткенше кез жазбай карап турды да. KeKiperiH каре айыра KypciHfli. вйткеж, карагайдьщ карсы б1ткен бутагындай кым-кигаш тагдыры бар осы 6ip ойрат тэйж ю н алда не купп турганы б е л п а з efli. Сонымен 6ipre, Абылай дэл каз1р е з иыгынан 6ip ауыр жук тус1п,жец1лейт калганын ацдады.Жоцгаржуртынапаттанаман алып калу колынан келмесе де, кезжде антпен бемген анда- лык карызын б1ршама актаган сегалди Bip адамга бола дужм елд1 flypniKTipy, эрине, оцайга тускен жок. Енд1, мже, агайын- н ь щBсipаaнK-ссаокгкыа сжт ыупкртcкeе6нenеmк пicеi-н-алжасаыл да артта калгандай. н? гыз Эм1рсана ма еке Шыгыстан келт, жоцгарды жуткан ж ау - казакка да тенген катер efli. Болашак керилмен кылыш айкастырып, куш сынаса ж у р т танысты. Упайдан утылып, есесж ж1берген жер! жок. Осы жолы Манш ьщ эскерж щ кашкын калмактарды куган болып, казак даласынан д э м етт келгеж анык. Сол арыдан ойлай- тын астамшыл кершжщ кеудесж баскандай ic erri. Бул да казак eni ушж а з олжа емес. Ал осыны туптен толгап тусжер жан бар м а ? Бар гой, 6ipaK кеп пе солар? ByriHri кез керген тустасы туежбегенде, келер урпак не айтады? Каргыс айтпас. Зам ана тудырган сан алуан сурак олардыц кез1нде де кайта- ланбас деймющ- Сол шакта кез кермеген кенеж ой кез1мен угынар... Ka3ip Абылай ке цтж д е сол сежмнен туган 6ip нурлы шуак бар efli. VIII Аламан ecKepi алты ай жазды ат уетжде етк1зген, карашы журты жаугершшж кезжде жан-жакка урке кешкен enfli артык эуреге салмайын дегендей, еткен тышкан жылыныц кысы халыкка ете жайлы болды. Былтыргы шурилт шабуылынын 6eTi кайтысымен, урыс болган ежрден жылыстап кеткен елдж Ke6i куз тусе ез коныстарына кайтып оралган. Емж, Алакел, Катын су eKipiHfleri улкен жолдыц уетжде отырган калык Каракерей мен Тертуыл ауылдары сактык ойлап,' 6ip 6efliMi Баркытбелдщ терюкейж жайласа, енд1 6ipa3bi Токта-Барлыктын калтары-

сы мол сай-саласына ciHin кеткен-д1. Барлыкта байырцалап калрандар арасында Кабанбайдык аз ауылдары да бар еде Солардьщ бэриак ап-сап басылган сок етекке туст, байыргы мекендержде кыстап шыкты. Биылры сиыр жылынык басталуы да жаман емес, жаз жакбырлы, шеп шуйпн болатын Typi бар. Мэмбет, Кожакулга карасты ауылдар осы таяуда кумдагы кыстауларынан кырра таман жыла ке ш т, Е м т, Шаранторай бойындары квктеу журттарына к е л т конрэн. Мэмбеттен тарайтын 0Mip, Дэулен, Каракурсак урпактарын былай койранда. Кожакулдык улкен улы Есенаман балалары мен Цабанбайдык в з ш ндгжен ep6ireH жел ул - жеке-жеке ауыл боп кеткен. Ka3ip кара шакы- рак касында эз1рше енил алып улг1рмеген кенжес'| Элж щ рана отауы бар. Калгандарынык eHiuici де, epic-конысы да белек efli. Нес'ж айтасык, Kaaip Барлык баурайында жердщ Keri жет1л1п, ак молайган, мамыр айы ны к жайма-шуак 6ip кез1 болатын. Эйтсе де, шекара шебже такау отырган елдщ к е к М ani орныккан жок. Биыл да кектем шыккалы Ж окгар жержен б1рен-саран е т т жаткан боскындар эр турл1 ж аманат хабар жетмзуде. Былтырры с э та з жорыктык есесж кайыргысы келгендей, Еженхан тары да жер кайыскан калык эскер аттан- дырыпты. Солар катгы ашумен кектент келт, ойрат эуле- т'ш аяусыз кыррындауга KipicinTi. Булгакка катыскан карулы топтарды коршап, жоюмен рана тынбай, былайры бейбк халыкты да канга 6eKTipin, ер-эйел, бала-шага демей, Tipi калмак кез1ксе-ак окка байлайтьж кержедк Соган Караганда, бул жолры жорыктык максаты - карсылыкты басып кана кою емес, Жокгар хандырын жер бет'жен мулде eujipy болса керек. Осылайша эр турл1 алып-кашты экпмелерд1 тыцдап, б!рте- 6ipTe сирей бастаган ойрат кешж 1ш ж акка сугындырмай nipin отырган кезде, 6ip куш Кабанбай ауылынык шетже кудасы Банжыр Kenin Tycrri. Бас-аягы бес-алты тутжнен курал- ган жупыны шарын кеш. Осы келюте Е м тд щ бас жагындагы Оркашар макынан козгалса да, терт тулж малдан айрылып, сока бастарын зорра алып eTinTi... Былтыр ж аз бойы Эм1рсана- менб1рлттеАркадары корганысурыстарына катыскан Банжыр, кузде ап-сап басылган сок, арттагы бала-шагасын тауып алмак болып, Жокгарияга кайтып кеткен-fli. Содан оралып отыр- ган бел осы. Алыстан талыгып жеткен адамдар кеше кешке таман уйлерж Tirin. ас-суларын imin. TipiumiK камымен болып 91

кетп де, келген ю стерм ен кец1рек экпмелесудщ сэл буг1н гана Tycin еде EHfli, MiHe, ара-арасында сэскелж салцын цымыздан ciMipin койып, Банжыр куда Кабанбайга бастан кешкен хикаясын айтып отыр. Бурын да артык ет б1тпеген, узын бойлы сылыцгыр кара едк Баска тускен KacipeT-кайгыдан бай густык кур сулдер1 гана калыпты. Тоба, адам баласы 6ip-aK жылда осылай езгеред! екен-ау?! Кырыкка енд1 тш ге н ж!г1т дейлн емес, алпыстагы шалдай алжа-алжа болып, сакал-шашы борга малгандай агарып кетттЬ - Ш ыцгысханныц кара ордасы калган ежелп Халка- монголдьщ e3i шурилтке ленде болып, Kipimap куй кешкенде, басына нокта кипзбей, бостандык ушЫ жолбарыстай жулкыс- кан Ж окгар деген ел бар ед!. Ka3ip сол Ж окгар жок! - дед1 ол элдеб1р кайгылы казаны еспрткендей.тунеретш катып. - Такка таласып, 61р1М13дщ жагамызды 6ipiMi3 жыртып журш, акыры ойраттык туб'|не ж е тт тындык. «Кызганганык кызыл итке жем болсын» деген осы екен... Шыгыстан Маншын, айдаИары келд1 де, туяк серпуге де шамамызды келлрмей жутып койды. - Еженхан Ж окгар жер1н былтыр-ак а з дэргейЫе келт1рд1 емес п е ? Енд1 келт, бойсунган бодан журтын кыргынга салганы калай ? - дед1 ani де мэн-жайга каныга алмаган Цабанбай. - Былтыргымыз ойыншьщ екен гой. Нагыз зауал биыл тенд1 ойратка! - дегенд1 Банжыр жанары жаска толып отырып, зорга айтты. - Император Цяньлун: «ойраттык шакырагын ортасына Tycipinflep! Будан сок Ж окгар деген сез аталмайтын болсын!.. Он жастан жогары еркек кжд!ктщ тугел басы алынсын!» деп жарлыкшашыпты.Некерек, Маншыкгенералдарыолбуйрыкты артыгымен орындады. Сай-сала елжке толып, езендер кып- кызыл кан боп акты, бзгесш не кылайын, сарыаяк шер1ктер Kapi-жас, ер-эйелд| былай койып, емшектеп баланы да найзага шанышты-ау! Сонымен, ci3 бш елн Жокгар журты ж ок каз1р... Bapi 6irri! Бул кунде жасы елуге такап калса да, алi ек! таймаган, нур жуздг кесек 6iTiMfli Майсара куйеушен темежрек жайгасып, дастаркан шетжде буларга кымыз куйып отырган-ды. Жакагы сокгы ce3fli ecTireHfle: - Апыр-ай, куда, сумдык кой мына айтып отырганыкыз... Кудай-ай, сактай гар! - деп шошынгандай жагасын устады. - М ал кулагы сакырау! Адам канын суша ciMipeTiH тагы 6ip тажал 92

шыкты десец1зшП - Соны айтып, камыккандай орамалыньщ шетж кезже апарды. Былтыр кытай эскер1мен арадаты 6ip сотыста жалтыз aFacbi Малайсары батыр каза тапкан. Сол казата кайтырып, жылаулар болтан Майсара содан кейж де ceprin кете алмай, 6ip ка м ке н т куйгетускен. Цаз1р де сэл нароете кецт1 босап, кез жасына ие бола алмай калатыны бар. М ы на хабардьщ ауыр тиген тэты 6ip ce6e6i, казак-калмакка ортак осынау каарет отан 6ip-aK жер­ дей шытып жаткандай кержелн. «Менщ кекемнщ де тубже жет- кен сол жауыздар той* дел. е с т атасын еске алып, б1рталайта дейж басыла алмай отырды. - Ал 9м1рсана тэйж1 не куйде? Ол былтыр кузде Хал ката бет алтан сиякты efli той? - дед1 Кабанбай энпм е арнасын эдеж баска жакка бурып. - Халка-монтолта бармак болтанда, оньщ кездегеж - сондаты Ценгунжап ноян бастатан бултакка косылу-тугын, - дед1 Банжыр тэты 6ip yMiTci3 жайдын шетж шытарып. - BipaK Эм1рсана барып жеткенше, бултак жанышталып, басшылары Teric колта тусл. Биыл кактемде Ценгунжапты уш улымен 6ipre Бежжге апарып, дарта асып еллрдг - Кап, ол да 6ip к е за з ер деп efli, байтустьщ жолы болматан екен-ау! - дед1 Кабанбай е кж ш 6mflipin. - Иэ, бак кайтып, кырсык шалтанда, ютщ mrepi баспайтын эдел той, - деп Банжыр энпмесж кайта жалтады. - Эм1рсана 33ipuie ipreci 6yriH туртан Алтайдаты уранхайларды кетермек болып efli, одан да ештене шыкпады. Уранхай да еюге жары- лып, кунгейдепа кытайта бежмделсе, терюкейд1 жайлайтын- дар «Таулы алтайлыктар» деген атпен орыска карап келпл. Актык умп узшген сон. мен Эм1рсаната кош-кош айттым да, осыдан еж ай бурын одан бел'ж т кетлм. - Тэйжжщ eHfli не ютемек ойы б ар ? - Эм1рсана элде Ресейден 6ip жэрдем бола ма деп. биыл жыл басында Ак патшата елил ж!берген. Егер Ресей аскер шытарып, Жонтарияны кайтарып алута кол ушын берсе, ата жауы шуршггген repi орыска бодан болута п е й т efli... BipaK ол жактан ani хабар жок. - Банжыр соны айтып а з бегелд1 де. - 0 з басым ол елш тж ке бэлендей умп артып отыртам жок. Жай далбаса ке н т де баяты, - деп кольж сермедг - «Карта карганьщ Ke3iH шукымайды- дегендей, ойрандалтан ойратка бола Ак патша шытын шытарып, шурилтпен сотысар дейм ю н?!

Жеме-жемге келгенде Еженханмен Tin табысып, жем^ктес боп кету1 де гажап емес. - Иэ, ол да мумкж! - Кабанбай курсждс - Ал кытайлар Эм1рсананы 1здеуж тоцтатар rypi жок. - Таппай тынбайды. Олар сондай халык кой, - дед1 Банжыр мупайып. - 8 м1рсананыц енд1 К азак ордасына келер бел жок. Не деп келед1, шынында? Маншын, acKepi жан-жактан утылап кысымта алса, Ty6i Ресейге барып паналайтын шытар... Иэ, 6ip белдщ астындагы ойрат ордасы канта бепп жатканда, онын, зардабы казакка жетпес деймющ. Маншьщ эскер'| 0м1рсананы так 6ip осында коймага койып кеткендей, былтыргы i36eH кайта оралып келмесже жм кепш?! Оньщ уст1не еткен жылгы с э та з жорыктыц карымтасы тэты бар. Сонын, думпу1 eHfliri хан ордасына кел'т те жаткан шыгар-ау?! Шынында, солай болды. Арада апта етпей, Абылайдан жаушы келдй М амырдык соцгы кундержде Аягез жатасында ашыла- тын хан кецесже шакырыпты. Колбасы былай да камсыз емес-Ti. Осыдан 6ip ай шамасы бурьж Найман улысьшьщ рубасы батырларына Kici >Ki6epin, эрк1м ез жасатымен барж е урымталАкшэулке Kenyi керек- TiriH алдын ала хабарлаган. Аламан эскердщ алды сол мацга жиналып, eHfliri жаттылу жумыстарына Kipicin те кеткен болар. Кабанбай жол-женекей Ацшэул1ге согып, аламан ойынын кезден кеилру ушж межел1 мерз1мнен сэл ертерек козгалды. Аттанар алдында кудас ы Банжырга жолытып, Жоцгариядан таяуда келген Tipi куэ ретжде, оны да хан кецесже ерте баруды жен керген. Алайда ойрат нояны бул усыныстан узтд!-кестд! бастартты. - Ракмет, Сардар! Осы елеп-ескергежце де ризамын. Сенсежз, м еж ц цаз1р ошац етер xaniM жок, - дей келт, акыры турасына кешкен. - Кецес межц не тец!м? Казацтыц хан- карасьжа не белммен керш ем ? 0ai аруактар арасынан Tipmin келд1м деймж б е ? Меж Tirvri осында Kenfli деп, ешжмге айтпай- ак койыцыз. Руксат етсежз, бала-шагамныц касында 6ipa3 кун жатайын демалып. - ©рине... «Руксат еткеж» Heci? Ci3 бен 6i3 - кудай коскан куда емесп1з б е ? Осынау ел де, жер де - е зН зд ж Е EHfli, не де болса, 6i36eH 6ipre Kepeci3, - дед1 Кабанбай кудасын жубатып. Колбасы осыдан кейж кеп бегелген жок- Осы тежректен куралтан бес жуздей ж И тл шекара кузетже калдырды да, e3i

касына Баймурат, Касабай, Шынкожа, Ш арек cewnfli батыр- лар мен эр рудык басты билерш алып, кун батыска карай журш Kerri. Арада eKi конып, уилнцл кум тусте Акшэулте жеткен. Баркытбелдщ терюкем мен Нор Зайсан, Ертю бойы- нан келген 6ipa3 батырлар осында екен. Кекжал Барак. Танаш. Дэулетбай, Акпантай батырлар е з мындыктарымен келт, аламан ойындарын етюзш жатыпты. Кабанбай былтырдан 6epi KepicnereH бауырларымен осы арада шуркырай табысып, еки уш кун эскердщ эз1рл1к ойындарын кезден кеилрдь Былтырты шуршггке карсы кортаныс урыстарынан кемн аламан эскерге койылатын талап та езгере бастаган. Шммен согысатыныка карай, карсы жактьщ кару-жараты мен урыс тэсшже бежмделмесе болмайды. Шуршгг дегенщ - ашык алацдабетпе-беткелт.урысты жекпе-жекпенбастайтынуйрен- цлкл ойрат емес, булар кебжше эскер саныны к басымдытына, колындаты от кару мен ж эзашлге сенедь Карсыласын шенже жуытпай алыстан аткылаута, отан да бой бермей iume Kipin кетсен, коршап anyfa бежм кержедк Былтыр ж а з бойы Желсу мен Арка жер'жде мундай ш айкастынталайын бастан еткерген мьщбасы батырлар ез сарбаздарына кортаныс пен шабуыл- дьщ ж ака тэстдерж уйрелп жатыр екен. Ka3ip, acipece. жауды алдарката каша согыскан болып, курулы какпанга бастап апару, тут-киылдан тарпа бассалу, такты уйкыда дурл!клру, кос бужрден кысып, кекжелкеден cofy сиякты тэ с тд е р белек алып тур едк Ол ymiH садак пен мылтыктан ок жаудыратын мерген- дер 6ip белек жаттыкса, куйындай сотып, топ жарып етелн уш- кыр аттылар мыцдыты ез алдына жеке машыктануы керек. Аламан эскер ойынындаты мундай жакальщ бурын жорьщ- ка катыспатан жас жтгттерге тана емес, тэж1рибел1 жаса- мыс сарбаздардык ездер1не де кызыкты едь Барак, Еспем- бет, Шынкожа сектд1 кызу канды батырлар ж ака ойыннык кызыгына 6epmin, куж бойы аттан туспейлн болтан. Сол уилн колбасыдан алтыс ecTireH Кекжал Барак: - «Сырын бшмейлн аттыксыртынан журме» дегендей, еткен жылы шурилтпен шайкаста «эттеген-айымыз» кеп болып едь Биыл солармен кайта 6ip кездессек екен. «Каскыр камаудык» кекест сонда керсетер е дт! - деп эжептэу1р ж е л тж п калды. - Ендеше, май сурасан - мже, куйрык! Шурилт те шытыс me6iKfli коршап туртан кержед1, - дед1 колбасы оны к белне куле карап. - Экелген acKepi былтыртыдан eKi есе кеп деседт

Егер элдекалай б т м г е келмесек, алда тагы 6ip шайцастыц ку тт турганы аныц. Булар аламан ойынын одан ары жалгастырып, эр рудан кел1п жаткан жИттерд1 топтастыра беруш Дэулетбай. Танаш, Шынкожа батырларга тапсырды да. Барак пен Еспембетп е з топтарына косыл алып, хан кенесже журю кетп. Найман улысыньщ 6ip тармагы Балталы мен Баганалы Улытауды жайласа, калык Царакерей мен Бура, Матай, Кызайдык кеп ауылдары 6epri Шьщгыстау, Баканас, Акшатау ежржде ошарылып жаткан-ды. Осы елдерден аттанган Актамбердг Боранбай, Ку дауысты Цуттыбай, Есенгелд1, Оразымбеттер жолсапары белек болса да, хан ордасына лке тартып кетпей, Аягездеп ауылдардьщ 6ipiHfle Кабанбайды кутт жатыр екен. Булар осы арада улкен топ болып, хан кенеане 6ipre аттанды. Бастау кезж Баркытбелдщ батыс стемдержен алатын Аягез езеж eflayip жерге д е й т адыр-кыркаларды аралап, кун батыска таман иректей агып келед1 де, жазыкка шыккан сок юлт бурылып, туст1кке карай бет тузейдк Аягездщ Балкашты бетке алып, сылакдай агатын осы 6ip тусында езен арнасы кенейт, орманды, балдырганды жасыл елкеге айналатын- ды. Биыл хан ке ке а ететж Абылайдык жазгы ордасы сондай 6ip кен жазыкка, Мамырсу аталатын шагын булактык Аягезге куяр сагасына TirminTi. Жап-жасыл алкапта каз-катар лзшген а к шаккан уйлер. Одан ары кек тупнж шубалткан телецгр ауылдары. Сол маннан узак салкар бие бау, уйездеген жылкы кержед1. Кабанбай, Боранбай, Актамберд1 бастаган Найман Kicmepi алдарьжан шауып шыккан кутуш! телекг1ттердщ бастауымен, ездер1не белжген уйлерге ке лт тусти Хан кекесже Орта жузд1к Аркадагы терт арысы тугел жиналды. Kimi жузден Сарысудьщ тамалары, Улы жузден берп Желсуды мекендеген конысы жакын рулардык 6ipa3 басты адамдары келд1. Сонгы терт-бес жылда Жокгардан боса- ган Ж елсу мен Алатау бектерже коныс аударган Жалайыр, Албан, Суан, Шапырашты, Ысты рулары Э б т ф е т з султанньщ кузырында болатьж. Осы елдерден шыккан Ханкелд1, Ескелд1, Наурызбай, Байсей1т сектд1 би, батырларды сол Эбшфежз бастап Keain efli. Журттык бас-аягы жиналып болды-ау деген мезетте кекесте ез жумысын бастап кеткен. Биылгы журт назарын ез1не аударган ек басты мэселе тагы сол корганые жайы, шыгыстан тенген апаттык алдын 96

алу-турын; зБул ж акдай' былтырдан 6 e p i;©дй<басшыларыныц eoiHeH'6ip сэт ш ы к кан ж о к Абылай'биылгьикыста Квкшетзуда емес, Карцаральща етк1зсе, ондэры мацсат’та - шыгыска 6ip табан-жацыныракотырып, таяусжерден:Жонгариядагы жагдайды бакылау болатын. Жыл б о й ы Ж а ч га р ш е б ж е rypai тэсшмен шолрыншы жансыздар.ж1б е рт , кытай жалынын эр кадамын ацдумен боллан. Аргы.Халка-монголдагы булрактыц жайы, Алтайдагы 0м1рсана эрекета д е о га н жаксы матнм ед(. БиыЛ’Кекгемде! император Цяньлун жер кайыскан ауыр иол аттанДырып, |ЖВцрариянш канетбвктцйп.жаткёйынида: - осы журт тугел еслп-бшп ютыр:уСойдыктан Абылай мэсележ сев буйдага оалмзй; еезЕш йж к> бгрден езг устав-,- кенеел ширак ж у р п зт экетл. - «Кеден-кеден.зболды( кедергРкесгр неден болды* дейт1н емес, шыгыетан те н т-к е л е жаткан алапат 'зпатты бэ рщ де еслп-бш т отыреыцдар. - дедт ол> жиналтан журтка жагдайды бфден баян елл; « КаИарына MiHreH Кьггайимператоры биыл Жоптарията торькз тумен аскер аттандырды. БиыЛгы эскер курамында жол-бастаушы жоцгар да, ийлиан болар хзлка- монгол да жок, тап-таза кытай мен шурилт шер1ктерК..:Былтыр келгем колбасы ренералдар -Д а р д е н а м ен ХадаханьЛ казан; жержде куйрей ж ецш т, Эм1рсананы. устап1экелмепеш ушж орындарынан TYcipinpeKeyiniH д е а кс у й ек пк ш екдерж сы лы - рыгт алыпты! Сейлп.эскербасыларын тугел дерл1кжакаларан. Бул жолгы жорыктыч маКсат, мждел дё мулдё баска; Жоц-* рарды жуасытып, дэргейже бас уррызып кана кою емес, ойрат аулел н ордасымен тып-типыл елп’ жою. К а з1р ол ар бул гзкка к1м катыстЫ; и м катыспады дегенд! тектеп жатпай, кезж е тускен ойрат атаулыны окка байлап, ж ебеге жем етуде. Биыл жоцрардыцжэн сауралап кашуына да мурша бермед1. Алдымен сусып.'Сытылыпг-кетер-ау деген жолдар мен асуларды бетеп, айнал0',коршага\\-алды> да, кандь! кас ап к» сонан сок 6ip-aK к|р«сл1'Ж оцрар1калмары кырык жыл кыркыскан эта жауым|ыз болса да, шырыстэры калканымыэ, анда-санда куш.сынасзр, KHia туырлыкты керш1м1з efli. Сол халык ендс жок. жарандар! Бэр1м1эдаккеэалдымызда жер беттем аилп кетл! - Абылай осы сездерда айтканда, дауыеына сал flipirr араласып, бет элпелнен ауыр напрет табы бииндл Баскалар да б1р 1свт бастарын,темен салып, азагтуткан еьщай танытты. вйткенйнещ.пейш-казак мундай фгерп® тукым калдырмайтын аяусыз апатты досы тугш душпанына да ллемейлн едт

- Ойратка ойран салып жаткан эскерлер ез алдына, тек казачка карсы алты тумен кол шыгарып отыр, - дед| Абылай сезж кайта сабактап. - Генералдар Жау Хой жане Фу Де бастаткан эскери косындар каз1р Жаркенттен 6epi асып, Каратал мен Кексудык бойына к е л т шатыр TirinTi. Олар 9м1рсананы ал1де осында деп ойлайтын кержедс «Булжилш устап колымызта сал. Эйтпесе сотысамыз, турысатын жерж айтсын!» деп елил ж1бертт1... - Хан нем! Шуршггтщ мунысы - кепе-кержеу зорлык кой! - дед1 Керей Ж эж бек батыр шыдай алмай. - Эйтпесе, 8м1рса- на б1зден кеткел1 кай заман. Ал туратын 6inrici келсе айтайык: K¥AipeTi кушл, курыты узын ел той, Алтайга барсын да устап алсын! - Олар, бэлжм, Эм1рсананьщ кай тарапта жургенж б ш т те отыртан болар. BipaK б1зден ipreciH белд1 ме, жок па, соны 6mrici келт, тамырымызды басканы шытар, - дед, бул кунде Орта жуздщ сез устайтын басты билержщ 6ipiHe айналтан Ку дауысты Куттыбай отыртандарта ой сала сейлеп. Оны Каракесек Бекболат пен Жалайыр Ескелд1 билер де костады: - Эм1рсана енд1 кайтып оралса, К азак ордасы кортан болмасын деген1 шытар. - Оныц устше кытайлар былтырты сэ таз жорыктык екжшж умытты дейсщ бе. Кум санайтын халык екеж рас болса, ол да 6ip бужржде 6epiiu боп жатыр той! - д е с т е з болжамдарын айтты. Жиналгандар 6ip сэт былтырты жежстерж еске алып, жадырай кулю т, масайрап калды. Ал Кекжал Барак, Баян ceKinfli K63ci3 ерлер кетерте ж е л ти т: - Осы кытайды кеп деп корка сотуды койыкдаршы, кУДай ушж! Tanipi, сотыскан Kici жауды сан ап алы п coFbica м а? - ConapfliKi - -Жытылтан куреске тоймайдынык» Kepi боп журмесж. Егер капы калган «эттегенайы» болса, KenciHmi ездерН - дегенге д е й т барып калып ед'|. Мына эцпмеге Абылай да рахаттанып, 6ipTypni к е ц т калган. Карсы бетте отыртан Баян мен Баракка суйсже карап: -Ту-у, мыналарта дауа болмас! Журеп жаудан шайлыкпайтын мун- дай да жандар болады екен?! Мыналарды майданта бупн апа- рып салсан да кайтатын турле pi жок кой», деп штей катты тей- peHin еде BipaK кепшшжке караткан ce3i мулде баска райда, сабырлы да салмакты боп шыкты.