Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

кипздь acipece, Кашкар мен Хотандагы цыргын ете ауыр болды. 0зщ|3 бш еаз, 6i3 казактар сиякты кец даланы мекен еткен, жутам деп келген жауга журтын сипатып кететж, ене бойы ат устжде журген ел е м е с тз foPi. Кару-жарагы сай, куил басым ж ау кала мен кыстакты коршап алды да, б тге н ж iCTefli... Эй, бул Typni дуниесжде уйгырдан сорлы халыц ж ок шыгар. «Ецбек- тен кашып, децбекке тап болды» деген осы болар, cipa?! - Сонымен, булга к; басылды м а ? Эл1 де атка мжген азаматтардын берюпей жургеж бар м а? - дед1 Кабанбай бауырлас арайьжга шын жаны ашып. - Берюпегенде не 1стейд!? - дед1 Дэу1т карсы сурак койып. - Кару алып карсы шапкандардын, ne6i согыста шежт болды. Ирщей колга тускендерж де аяган жок, шетжен дарга асты. взгесж не кылайын, согыста Курбан болгандардын бастарын Кашкар камалыньщ устже, 6errepiH 6epi каратып, каз-катар Ti3in койды-ау! Ал аман калгандары Кокан, Энд1жан, Ош жакка барып бас саугалады. Tirrri Пэкютан, Ауган eiin кеткендер де бар... Цоргансыз калган былайгы халык не ютейд|? Тагдырдыц баска салганына, амал жок, к е н т отыр. Жокгариядагы Ман- шьщ эскерж азык-тулжпен камдау ушж, епн салатын дикандар керек екен. Ka3ip Хотан мен Жаркенттщ eriHiui уйгырларын Кулжа мен Ур1мж1 мацына куштеп Keiuipin жатыр... - Дегенмен, Жокгарга тенген зауалмен салыстырганда, буган да шугарлж ет, бауырым! - дед1 Кабанбай оный, сезж белт. - Bi3 жол бойы не сумдыкты керш келдж: ойрат зудел жер бетжен мулде eiuin к е т деуге болады. - Кытай 6(здщ Кашкарияга жаца жегп гой. Ty6i, 6i3 де ойраттын кеб1н кием1з бе деп коркам, - дед1 flayiT муцая басын шайкап. - Осынык барж а зг е неге айтып отырмын, баИадур ака? К азак ордасы б1зден шалгай. Бурьж кеп араласкан жок- пыз. ¥зак жылдар арамызды ойраттар б е л т турды. Эйткенмен, ani де 6ip у м т м 1з аздерде. Уйгырдык бас кетерер улкендер1 алыстагы казак агайындармен хабарлассак дейд1. Мусылман кауымы 6ip-6ipiMi3re кол ушын 6epin, 6ipniKTe корганайык деп, жакында Кокан мен Букар бектерже, Ауган ханы Ахмет- Шахка арнайы адамдар ж1бертди Сондай елилш Абылай ханга да аттандырсак деген ойлары бар... Ci3 болсацыз, Абылайдьщ ок колы, казак эскержщ бас сардарысыз. Мурнагы жылы кытай шержтержщ сшжпесж шыгарганнан 6epi казактык абыройы кекке к е т е р т т тур. Корыкканын сыйлайтын Маншыц

улыктарыньщс1здердщалдарыцызда кэутеккагуыжайдан-жай емес. 1шк1-сырткы жагдайды саралаганда, кулдьщ тепшсжде жатцан уйгыр бауырларьщызды да еске ала журщ1здер! - Бэрекелд1, Даун, айткан сез1кде еш капы жок! - дед| Кабанбай толки лл катып. - Бул т!лeriидi Абылайга, саз жок. жетюземж. Егер, е зщ айткандай, дж мусылман кауымы 6ip жагадан бас, 6ip жекнен кол шыгарып жатса, 6i3 де бейтарап калмаспыз! ByriHri экпм е осымен аякталган. BipaK flayiT будан ке-йж де коска жи! ке л т турды. Ек бастысы, М анш ы к терелерже мал етк1зуге бастан-аяк кемектесл. Соньщ жэрдем1мен булар уш костай жылкыны He6epi уш-терт куннщ Ы н д е етке р т бол­ тан. Басында кытайлар эр жылкыньщ туркын елшеп, бойын кездеп, ездержше TiciH ашып кермек болып ед1. Жайлаудан жана тускен, кейб1реуже элi жуген-курык тимеген КУР аттар ырыкка кенбейтж болган сок, ондай эуреден бастартты. Экел- ген жылкыньщ iujiHapa б1реулер1 болмаса, тугел дерлж 6ipiH- mi дэрежеде багаланды. Сатылган жылкыньщ куны алдымен KyMicKe шагылып, сол сомага енд1 буйым алу керек еде Обалы кэнеки, арадагы сауданьщ есеп-кисабын шыгаруда тагы да Дэугггщ кемеп кеп тидК Kaniri саудагер мал багасын да, алатын буйымньщ тур-турж де бес саусактай 6min тур. Оньщ пайымдауынша, кытайлар бул жолы жылкыньщ нар- кын эжептэу1р кетерж, буйымньщ багасын б1ршама TycipreH кержедК Осындагы Майсара бастаткан эйелдер мен базаршы ж1пттерге заттьщ кай туржен канша алу керекппн айтып, кекес берген де - осы flayiT болды. 9 з халкы ушж шырылдап отка т у с т журген осы 6ip уйгыр азаматына бурын да сардардык ыкыласы ерекше едг Осы жолгы екбепне катты разы болып, оган 6ip сэйгулж ат мжпздК Сонымен, айналасы он шакты кунде мал да сатылып, керек- ж ар акта алынып болган. Б азарга келген кыр казагына керек емес нэрсе бар м а?! Камча мен торгын дейсщ бе, сырт ки1м- дж шуга мен шибаркыт дейсщ бе, жэшж-жэшж шай, алтын сырга, асыл тас, ыдыс-аяк дейсщ бе, толып жатыр. Ka3ip эр костык iiui-сырты бума-бума, тек-тек жуктерге толып кеткен. Арадагы алыс-берю аякталган сок, Манш ьщ терелер! Кабан- байдьщ курмелне улкен конакасы 6epfli. Бул, шынында да, есте калатын кун едЕ'Батырдьщ казакта 6ipiHmi болып, Ур1мж1 базары на жылкы етюзген Mep3iMi - кейж кытай шеж1ресжде: «1758 жылы, кыркуйектщ 1 9 жулдызы» деп лркелдс 150

Сауда-саттык аяцталган соц, базаршылар енд1 жуктерж буып-туйт, елге чайтуга цамдана бастаган. BipaK дэл осы туста ойламаган жердей тагы 6ip тосын очига болды. Банжыр тэйж1 Ур1мж1ге келгел! чала жачка кеп жоламай, уачытыныч кебж ж тттерм ен 6ipre жылкы костарында 6TKi3in журген. Содан арада 6ipa3 кун еткенде, чала мацынан Тибеттеп дж орталы- гына чулшылыч етуге бара жатчан 6ip топ Едш чалмачтарын кергенж айтып келдь ¥зын саны чырыч-елудей, к тец тачы р бас лама-кеш тдер ез алдарына 6ip 40с болып, осы манда аялдап жатса керек. Содан чей ж де Банжыр сол жачна кун сайын чатьжап журдК Сауда-саттычтыч элепмен журген Кабанбай басында оган оншалыч мэн бермей, «чанша дегенмен, чандас бауырлары гой. Тым чурыса солармен сейлесш, шер тарчат- сын» деген де чойган. Енд'|, мже, сол барыс-келютщ аягы мулде басчаша туе алып отыр. Банжыр жанагы тэуап етуил сопылар тобымен 6ipre Тибет- TiH кжд1к чаласы, жалгыз Тибеттщ гана емес, букш будда элем1- Hin орталыгы - Ылхасса шаИарына сапар шегуге бел байлап- ты. Жай талап емес, бер!к байлам. Шашын тачырлап алдырган. Устже ламалар мен манжы-кеиллдер киетж жырыч етек, сап- сары шапан к и т алган. Элдеб!р кекейкесп арманы т к е асчан адамдай e3i керемет кечтд1. Элде дудыраган бурыл шашы мен селеудей сачал-муртын жып-жылмагай алдырып тастаган- fliKi ме, бурынгысынан алдечайда жасангырап, eni де езгерш KeTimi. Bip KyHi осы чалпында уйге салач е т т Kipin келгенде, Кабанбай чудасын танымай чала жаздап, зорга шырамытты. - Оу, тэйж1, Ызге не болган? М ы на журющ1з н е? - дед1оньщ бетжетанырчай чарап. Б1рач Банжырдьщ 63i оган титтей чымсынатын емес. K a3ipri халже дан ризалычтанытып, ез жагдайын а з сезбен баян erri. - Kemipepci3, ойда-жочта осылай боп шычты, сардар. Жалпы, ci3re рачмет! Осы canapFa бтгендей-ач меж дурыс е р т т алган екеназ. Бурчын оцга бастап тур екен... Мже, caTi Tycin, анада езщ1зге айтчан сопылармен 6ipre чудайга чулшы­ лыч ету ушж, Тибетке жургел1 турмын! - дед1 ештеце болмаган- дай, жайбарачат сейлеп. - Ниет1жз жачсы-ау! Б1рач Kici деген мундай узач жолга буйПп аяч астынан аттана ма екен?! - дед1 Кабанбай аузына басча сез туспей. - Аяч астынан емес, сардар... Мен бул сапарга 1штей эз!рленгел1 чашан! - дед1 Банжыр. - Ецд1г1 чалган eMipiMfli 151

КУДай жолына арнау - менщ кептен берп арманым болатын. Ойрат ордасы куйреген сок. ол у м т м де узме бастап еде.. Эйткенмен, тац^р тшепмд! цабыл еткен екен. Ойда жокта, кудай сэлн салып, мыналардыц кез!ге кеткенж к е р д И з бе?! - Сопылардык ci3fli оп-оцай ерлп кетерж кайдан бтдщ1з? - дед1 Кабанбай, эйтеу1р, 6ip кедерп тапкысы келт. - Ертед1. Топ бастап бара жаткан лама меж б те л н боп шыкты. Заманньщ тузу кезжде ол б1здщ елге 6ip-eKi рет келт кайткан. - Ал кытай жаты ш е? Сопылардык жол катазында олардык саны, аты-жендер1 жазылмады деп отырсыз б а ? - Ол жаты да реттелдт Сопылардык 6ipi жол-женекей ажалы желп кайтыс болыпты. MeHi сонык орнына лркейлн болды. Кабанбай айтарга сез таппады. Кай жатынан каумалап кел- се де, Банжырдык устатар Typi жок. Акыры болмаган сок: - Бул не сонда? Кудай жолын куу ма, элде 6ip кездеп ата татына мурагерлж елп, кайта оралу м а? - дед1 кудасынык о баста Тибет ханзадасы екенж eciH e алып. - Эггек, сардар-ай, меж 6ip ата журтка атак i3flen бара ж аты рдейш збе? - Банжыр мукая езутартты. - Мен атактанда, бил1ктен де тойтан адаммын. Иэ, ата жатынан Тибет ханынык нем ереа екен1м рас... TinTi мен ата мурасын даулатан куннщ езжде, матан мм так дайындап тур дейс1к. Тибет те - каз1р Еженханньщ ашса алаканында, жумса жудырыгында. К1мнщ хан, KiMHiK Далай лама болатынын солар белгтейди. Ал менщ i3flen бара жатканым - таза кудай жолы. Ойрат эулет1 тетю харап болып, жер белнен emin кеткенж кердщ1з той. Ka3ip ж октар жер1 - толган аруак— Мен енд1 калтан ем1р1мде сол аруактарта дута окып, TaKipre жалбарынсам деймж... Банжырдык алтан белнен енд1 кайтпайтынын, бул iCKe бекем бел бутанын ce3in, Кабанбай у н а з отырып калды. - Мже, кудай жолына кет1п бара жатырмын гой, сардар! 0з1ке e«i дуниеде б1рдей разымын, - дед1 Банжыр сез ж жалтап. - Кудай косты - куда болды к. Канымыз араласты. Жалтыз кызым Муней - сенщ кенже кел1нщ. Сол ушж де тэмрге мык да 6ip тэубе! Ойрат е з HacmiH казак канымен косып барып жалтастырмаса, урпатын сактай алмады той... Не дей1н? О зге тана емес, кулл1 казак журтына ракмет! Ж анымыз кысылган- да сыртка теппей пана болдыкдар. Дэм-туздарыкды ешкашан умытпаспын. А ктык дем1м узтге нш е сендер ушж де дуга окып етермж! 152

Банжыр б1ржола «оштасуга келшл. Ертен, ертемен жолга шы«па«. Кабанбай эр «оста тек буып, шаруа «амымен «арбаласып журген Майсараны, Муней мен Э/iiHi ша«ыртты. Б1реуден 6ipey ecrin, бас«а туыс-журагаттар да жиналып «алды. Булардьщ 6api де Банжырдыц энегуннен 6epi сопылар «осына барып-келт жургенж б т с е де, мына co«Fbi шеилмжен хабарсыз болатын. Туыстардыц да тебелержен жай тускендей болды. Бул хабар, acipece, Мунейге ауыр т и т efli. вткен «ыста о дуниеге анасын аттандырган. ЕндК мже, экеден Tipi айрыл- галы отыр. Жас келжшек соны айтып, уза« ermfli. Зулап бара жатцан заман. Мунейдщ де босага аттап, келж боп тускенже бес-алты жыл eTin KeTinTi-ay! Кешеп тал шыбы«тай тана талдыр- маш «ыз бул кунде «араторыньщ эдем ю дерлж, аршьж тес, су«га« та сулу келжшек боп толыскан. Тунгыш улдары - Айт«ул биыл тертке келедг Илi сондай Tarri, «улдырап сейлеп тур. 03i Банжырга ете ynip efli, «аталап» «асынан «алмайтын. Муней «a3ip ауылда «алган сол баланы еске алып: - Айт«улга не айтам ? «Нагашы атам «айда?» деп, ceHi e«cin 1здейтж болды гой?! - дегенде, уйдеп улкендерден кезже жас алмаган ешжм «алмады. - Жылама, «ызым! Сен сондай жасы« па efli«... Сен - хан Hacmi емесс'ж бе?! Bepi« бол! - дед1 aKeci Мунейге ж'тер бере сейлеп. - 9ке« кеше шурилттщ найзасына mrnin, айдалада ujipin «алса «айтер efli«? Буган да шуюрлж ет... Азуын айга бшеген 0MipcaHa кекеннщ суйеп «айда «алды? Сол «ыргыннан аман еткен мен 6ip олжа адаммын. Ба«-талайым бар шыгар, енд1, мже,тэ«1ржщсуйген «улы гана ат i3iH салатын ха«жолына «eTin барамын... Будан арты« не керек адам баласына?.. Кызым, сен - «аза«ты« «eniHici«. Enin - «аза«. Будан былай сенщ эке« де, ата« да - Кабанбай батыр. Енд1 ойрат деген елд1 i3flen, MeHi i3flen eKciMe! - дед1 Мунейд1 бауырына басып турып. Улкен ша«ыра«тан co«Fbi рет дам татып, «ымызга «анып алган со«, Банжыр журуге «ам жасады. Айнала езж «аумала- ган «уда-тамыр, туыс-жегжат«а 6ip сэт «имай «арап турды да, шетжен «уша«тап, «оштаса бастады. Кезек Кабанбайга келгенде: - Кош, сардар! Енщ «epiceMi3 бе, жо« па?! Заманньщ тар кезжде ушырасты«. Арты«-кем кеткен жер1м болса кеилр! Ta«ipiM та«да-ма«шарда Kepicyre жазсын! - дед1 батырдын, зор тулгасына асыла бер'т. 153

Бэрж ен де кош тасусэл киын болды. Эйелдер сыцсып жылап жур. Банжырды енд1 кермейлж eciHe тускенде, анау-мынауга босамайтын Кабанбайдыц да кезжен ж ас ыршып Kerri. Осы 6ip ойрат хандарыньщ акырты туятымен 6ipre оньщ ез ем1ржщ де 6ip белшеп келмеске к е тт бара жаткан сектдК.. Кап, мана- дан 6epi есже де келмепл-ау! Осы тэйжжщ жол каражаты бар ма е ке н ? Жалма-жан керегенщ басында туртан коржынта кол созды. Коржын тубжде ani де жел-сепз аттыц кунындай кумю бар-тугын. Дэл журерде алмаймын дегенже карамай, «6ip кажетще жарар» деп, кудасынык колына сол акшаны устатты. Кеп кеилкпей Банжыр да кош-кош айтып, атка контан. 8л1 мен Муней бастатан жастар оны сопылар косына дейж шыгарып салмак болып, 6ipre аттанды. Осы окитадан кейж арада уш-терт кун еткенде, Ур1мж1 базары на келген казак керуеж де артынып-тартынып жол- та шыкты. Энегунпдей емес, кеш карасы шатындалып калып- ты. Ж ер кайыскан ж ел жуздей жылкы айырбаска Tycin, елi затка айналтанда, жиырма-отыз туйеге сиып кеткен. Кай- тарда булардыц колында сауын биелер мен сойыс малы тана калып едК Ka3ip кыркуйеклк соны - аптап ыстыктын кайткан кезг Ана жолтыдай кай жолмен калай журем1з дейлн емес, кекш- flepi ceHiMfli, журютер1 ежмд1 едк Жол бойы - ездер'же таныс мекен-коныстар. Экелген малдарын еш кедерпс1з булдап eTKi3in, олжалы кайткан базаршылар тым асытып та кетпедк Эр жерде кел1ктщ бел ж суытып, кей коныстарда 6ipep кун аялдап, баппен журш отырды. Осы урдюпен, Ур1мжщен шыккандары- на тура жиырма кун толды дегенде, жургжшшер аман-есен ел шет1не де miHin ед1. 154

EKiHiui бвл'т

Жылцы жылыныц шыгысы мен кой жылыныц Kipici Баркытбел, Барлык ек<Р'н жайлаган елге барынша жайлы болды. Терт тулж мал атаулы кузп коцын сактап, кыстан ете куйл1 шыкты. Колда устал калган мундагы ipi кара мен кой гана емес, бурын Ж оцгар шеп саналып келген Кара Барлык- тагы жылкы костарынан да жыл кусындай жаксы хабар бар. Ол жактагы мал отарлары TinTi сем1з, тупн тарт-сак майы шыгатын KepiHefli. Малы куйл1 болса - казацтыц e3i де куйль Халык бакуат, ел iuji Keninfli efli. Биыл кектем де ерте шыкты. Алакелдщ ыкта- сыны мол, дункел1 кальщ копасын кыстаган Бай- ж1г|‘т ауылдары жаппай ipre кетерт, Барлык бекте- рждеп кектеу журттарына Kemin конганына да б1ршама уакыт еткен. Кешпел1 елдщ койы коздап, ботасы боздап, ауыл-аймак шуга толган осындай жайма-шуак кундердщ 6ipiHfle колбасы Кабанбай- га Абылай ордасынан жаушы келдь «Жау шапты, ел кешл» дел аттан салатын баягы жаугершшж заман емес, жаушыньщ экелген1 - бейбК куннщ эдеттеп хабары едк Улыстыч рубасы билер1 мен колбасы батырларын хан кецеа - курылтайга шакыра келтл. Ел кулагын елец етжзген 6ip гана жацалык биылгы курылтай Кекшетауда, не Каркаралыда емес, уш жуздщ конысына б1рдей жакын Сарысубойында да емес, байтакыткала - Туртстанныц езшде етед1 делжген. Мамырдыц жиырмасыншы жулдызын- 156

да уш жуздщ иг'| жацсылары Каратаудын, кунгейждеп ежелп калада бас TyPiiCTipeTiH болыпты. Бул, шынында да, улкен жацалык efli. Баягы Эз-Тэуке заманынан кейж, Цайып пен Болат хандар алма-кезек биле- ген а з жылдарды есепке алмаганда, касиетп кала Туркютанда бас коспагалы кай зам ан?! «Актабан шубырындыдан» кейж бул кала б1рталай уакыт Жочгарга карап калды. Елужил жылдар- дын басында ол казактьщ е з колына кеилп, мунда Э бтм эм бет хан к е л т орнаганымен, азаттык согыстарьжа байланысты кызу окигалар Арка жерже аунап Kerri де, Турк1стан 6ip киыр- дагы шалгай елке сияктанып, хан кецестер1 кебжесе Улытау мен Кекшетауда, не Каркаралыда етш журдк Ал, биыл ат басьж Турк1станга буру, былайша айтканда, К азак ордасыньщ баягы Актабаннан кейж арага кырык жыл салып, ез кара шакыра- гына кайта оралуы едк Хан кецестержщетуурдюжжаксыбтетж Кабанбайэртурл1 ойга Kerri. Басында оган: «Улы хан Эбшмэмбет кейж п кезде шау тартып, д1мкэстау болып жур деуил efli. 8лде осы жолы Орда тагын Абылайга б1ржола eTKi3in беруге бел байлады ма екен?» деген де 6ip ой келген. BipaK icTin беталысы оган укса- майды. Егер жакадан хан сайлауы етелндей болса, кемжде уш ай бурын сауын айтылуга, ел агаларыныц арасында 6ipa3 сез журуге Tnic efli. Мынау - эдеттеп хан KeKeci. Тек бурынгылар- дан езгешелеу жагдайда eiyi мумкж. Абылайдын, бул жолы ел назарын туслктеп Турюстанга буруы TeriH емес. Демек, будан былайгы басты окигалар оцтуспкке карай ойысады деген сез. Осындай тужырымга келген Кабанбай жан-жактагы Най­ ман руларына кос-кос атпен жаршы ж1бердь Баркытбел мен Турк1стан арасы - атгы Kicire айшылык жол. Жылдагыдан ертерек камданбаса болмайды. Сондыктан эр тараптан жи- налатын улыстыц басты адамдарына Аягез езежн1ц теменп агысындатуйюуд1 мелш еретт Kepcerri де, cayipfliKopia шенжде колбасыньщ e3i де атка конды. Айнала тав ре н н тге малып алгандай жап-жасыл туске eHin, кектемп даланьщ бусанып, 6epTin турган шагы efli. Осындай жайма-шуак салкын сэскеде Баркытбелдщ кунгейждег1 бек- тер жолмен жер куйкасын топылта басып, 6ip топ салтатты суыт ж у р т келе жатты. Булар 6yriH тане ртек Катьжсу бойын- дагы Тертуыл Тебет 6MfliK ауылынан аттанган. Беталыстары - Акшэул!, одан ары Аягез алкабы. Жетектеп косар аттарына. 157

казан-ошак, шатыр арткан туйелерже царап-ац, бул топтыц осы мандаты ауыл арасы емес, тым алые сапарга шыкканын ацгаруга болар едт Булар - хан кецесже аттанган осы тец1рек- теп Тертуыл, Кызай, Байж1пт руынын, Kicwepi-ryFbiH. Найманга ™ ecin i Ертю бойындаты Ергенекп журты мен Жетюудагы Матай, Садырдан, Шынтыстау - Аягез арасындагы Мурын, Сыбаннан, одан аргы Балталы-Батаналыдан келетж адамдар жол-женекей посыла бермек. Ka3ip Кабанбай касында Тебет би мен Есенгелдт Баймурат, Дэулетбай, Шынкожа, Шерек, Касабай батырлар бар едт Бул кунде жасы алпыстьщ iujiH аралап кетсе де, эл1 кайраты цайтпатан, Кубас аттыц уетжде журттан иыты асып, Timi окшау кержетж колбасы Кабанбай езж е жанаскан ею-уш адаммен 6ipre баскалардан шылбыр бойы алда келе жатыр. Батырдьщ алые жорыцта тастамай ала журетж шойын шоцпары мен ауыр cyKrici, дулыгасы мен болат калганы артылтан цосар ат арт жакта, косшы жИттердщ жетепнде келедь Кабанбай цаз1р жолга лайыктап, басына пушпак берж, уетже курен камнаптан ттлген женю шапан киттр Желбегей желеннщ ашын биржей ан бадана бектер сауыттын апайтес омырауы мен шытыралы кемер белд1кпн жанут кезд1 капсырмасы алыстан кез тартады. Сол белджке б е ктлге н узындыты 6ip кулаш, кумю нундакты нылышы м1нер жан узенпге сотылып, окта-текте ЗЬщ еткен дыбыс шытарады. Кубас аттын да жасы жиырмадан асып, тарлан тарткан кез1 efli. Ол да каз!р баяты «Ардаемген» аталатын, менелз тобылгы торы емес, сотыска кеп KipreH сана сарбаздай ар жержде жаранат даты бар, орауыз, кубацанта айналган. Эйтсе де, тулпардын жасы нырын десек, Кубасты ani де нартайды деуге ерте efli. Басын изеп тастап, алшандай аяндатанда, цасьждаты Тебет бидщ кертебел1 жол жортасымен тайпалып келп, эзер inecin келеди - Ойпырым-ай, нанша тарлан тартса да, журюжен 6ip жанылмайды-ау, жануар! Белж де босатпайды. Мен бюсем, мынау кептен жорьщ ансап, журю тюеп келе жатнан мал foW - дед1 екжил жактан Есенгелд1 би де натарласа 6epin. - Онын рас. Осындай алые сапарда болмаса, жай кунде Кубаска ер сала бермейм1з Foft. Жануардын журюж мен де сагынып калыппын! - дед1 Кабанбай'д а e3iHin тел тулпарына суйс'же карап. 158

Осыдан кейж эркайсысы ез ойларымен болып, ж урпнш тер 6ipa3Fa дейж унЫз келе жатты. 0Tin бара жаткан заман. Абы- лай Еженханмен б т м г е келт, Кабанбайдыц кеп жылкы айдап, сауда керуен1мен Ур1мж1ге барып цайтцанына да, мже, бес жылдай уакыт етттк Бул казак улыстары уш'ж жаугерилл1ктен, уркж-боскыннан ада, мал мен басы б1рдей каулап ескен, аталы журтында ем1н-ерк1н тыныс алган жылдар efli. Бул аралыкта К азак ордасы ежелп шекара-шебж бекемдеп кана коймай, epic-конысьж бурынгыдан да кенейте тускен. Аталган мерз1м ш н д е Кабанбай жылына 6ip рет Каркаралыдагы, не Сарысу бойындагы хан кецесже катысып кайтканы болмаса, шыгыс аймактан кеп узаган жок- Кысы-жазы Баркытбел мен Барлык- ты жайлаган улыс ортасында болып, 6ip кадам болса да шыгыс- ка таман жылжи 6epyflin камында журдк Иэ, бурын шм бшген, «Ит жастанганньщ уйкысы канбас» дегендей, Кытай сиякты ipi каганатпен iprenec, керш! отырудьщ да машакаты кеп кер1недь Кытай да - eMip бойы камалдарга камалып, жер тапшылыгын эбден тартып келе жаткан журт екен. Бурын да кара курттай кужынаган кеп халык соцгы жыл- дары одан ары е селент ecin кетсе керек. Халык кебейгенмен, жер улкеймейд1 гой. Бул ел ез epiciH тек батыс елкелерд1н есебжен кенейтпесе, шыгысында келк1ген кек тец!зден езге ештене жок десед1. Сондыктан да болар, алпыс жыл согысып колы эрец жеткен Жоцгар даласын иек астынан 6ipey тартып акетердей ашкарактана бассалган. Бос жаткан елкенщ езже казак кешж жолатпай, кызгыштай-ак корып бакты. Казак- ты Жокгар шепне бастырганды былай койып, шамасы келсе батыска карай тагы 6ip адым аттап тусуден кетэр1 емес-Ti. Оньщ устже, батыстагы бак кундес1н1ц жолындагы журтты тугел жайпап, шыгыска карай елермендене кол созып келе жатканьж ке р т отыр. Сондыктан олар да Ресейден калыскысы келмей, кашкын ойраттарды устаймыз деген желеумен казак жерже 1шкершей е нт, ездер'жже корганыс шебж КУРУДЫ ойлап едг Сол алгашкы арынмен Баркытбелд1к кунгейждеп Ур1жарга, терюкейждеп Каргыба бойына, шыгыстагы Зайсан кел тусы- на аскер Tycipin, карауыл бекеттер1н орнатпак болтан. Ыр- eni жылдай жаубалшык корган согып, тоган казып дегендей, екбектент те кердь BipaK ол талаптарынан ештеке шыкпады. Айнала Kemin журген калык казактьщ коршауында калуга журексжд1 ме, болмаса шалгай елкеге шама-шаркы жетпед1 ме, 6ipep жыл эуреге туст1 де, акыры Шэуешекке meriHin Kerri. 159

Ал каз1р казак ауылдары ушж, жер белю ретжде оба тастар ушлген баягы Жоцгар ujeri де меже болудан калды. Сокгы жылдары Баркытбелдщ кунгейж жайлаган Тертуыл- дар Кеккарын. Акшокыдан асып, Карауцпр. Абдыра. Ci6eTi ангарына дейж мал оттатып кайтса, терюкейдеп Жумык ауылдары Шаганоба, Кузуж тусынан кунгейге асып Tycin, Кара Ем т, Сары Ем т, Оркашарга дейж тгершеп кеткен. Бурын Аягез бен Акшатау, Баканас бойында сыгылысып зорга сиып отыр- ган кальщ Кызай да бул жылдары шыгыска карай коныс аудар- FaH. Олардьщ басым 6eniri Е м т акгарын ерлеп, Барлыктыц терюкей 6eii - Кулыстайга таман ошарылса, TaFbi 6ip тобы Токтаныц сыртына шыгып, Буратола тауларына бет алып едТ Эрине, алгашкы жылдары карауыл бекеттержде турган кытай uiepiKrepi казак кешжщ алдын орал, кейб1р ауылдарды Kepi кайтарып тастаган кездер1 де болды. BipaK олар улангайыр елкенщ кай куысын кузе тт турады? Акыры, Баркытбел мен Токта-Барлыцтыц сай-саласынан андыздаган казак кешже ие бола алмай, жана жагдайга кенджкен сьщайлары бар. Онын устже осыдан eni жыл бурын Кулжа мен Шэуешек камалында казакка арналган сауда орталыгы ашылды да, барыс-келюлгтп ж и те й тусл. Бул казактыц кеилп келе жатканы кайсы, базарга мал айдап келе жатканы кайсы, ажырату киын едТ Кабанбай каз1р ат устжде келе жатып, ел аузьжа тараган 6ip эцпм еж еске алды. Соны 6yriHri ем1рмен орайластырып, ез- езжен жымиып кулдк Баягыда казактык мусылмандык пары- зын дурью етейбермейлнсалактыгынанжаксы хабардар, 6ipaK e3i дж жолына берж, меилт-медресел! шаИарда туратын 6ip iuji- тар агайын муфтиге келт: «Таксыр, О зге кояр 6ip сауалым бар: бес уакыт намазын жендеп окымайтын, eMipi мешггтщ eciriH ашып кермегеносы кешпел! казактар да беж ите бара ма?»деп сурапты гой. Муфти де бэлендей кен, пейш Kici болмаса керек. Эйтсе де, б у к т 6ip халыкты тугел1мен тозакка айдап ж'1беруге дэт1 бармай, элгжщ сурагына: «Казактар бежштщ нак тер1не шыга коймас. Cipa, есж-терезесжен сыгалап, босага жакта журетж болар» деп жауап 6epinTi. Сонда элп iujiTap агайын: ■ Таксыр, онда болмаган екен. К азак сыгалады дегенше, Kipin Kerri десейшП» деп катты куйжген кержед1... Сол айткандай, басында бос жаткан жайлау-кыстауларга ею-уш айлап мал жайып кайтатьж казак ауылдары арада кеп уакыт етпей-ак. ол жактагы шурайлы коныстарды 6ipTiHflen иемдене бастап едТ 160

Цазактардыц бой уйрете келе тэты 6ip акгарганы, сырт- тай тым катал, децайбат кержгежмен, шекара бойындагы кытай аскербасылары да кад1мп пенде кержедс Олардык да тамагынын Teciri бар екен. Айналасына казак ауылдары бартаннан 6epi Шэуешек пен Дербтж ж де балшьщ илеп, камал сотый жаткан аш-арык шержтердщ 6yftipi шытып, кэд1мпдей шыр 6iTe бастады. Арты ш ш елкеден мерз1мжде азык-тулж жете бермейтж, жаяу-жалпы кузет эскерже де кулазытан ку далада жалгыз жургеннен repi, айналасында ездерже Kipimap, калаган уакытта карын тойгызып, ат-келж алып турута бола- тын, багынышты б1реулердщ болтаны элдекайда тшмд1 efli. Ал, бул мэселеде К азак ордасыньщ устантан багытына келеек, ол жаты хан кецесшде элденеше рет сез болып, шытыска карай коные кецейтуд1 Абылай бастатан ел агалары тугел куптатан. Тек бул шаруа урыс-кагыссыз, бейб1т жолмен жузеге асуы керек eii. Ана жылы Ypiivwi базары на мал айдап бартан сапарында жер жадысын жаксы андап, журт шолып кайткан Цабанбай шытыска бет алтан казак кешш e3i бастап берд1. Ур1мж1сапарынан сок арада ею жыл етпей, езж е табиты 6ipa3 ауылдармен Барлыктык арты жонындаты Кокыраба сазын жайлап кайтты. Келеа жылы сол жактан эдеж кайтпай, кунгейдеп Кара Барлыкты кыстап шыкты. Ka3ip сол урдюпен Кызай, Мэмбет, Тертуыл ауылдары Барлыктык кунгеж мен терюкейж емж-еркж жайлайтын болтан.'J / ' Мал сумесж емген кеш пендтерге жерден кымбат не бар?! Ж ака жерге кеш т, epic-коныс такдау кезжде атайын арасын- да дау-шар, екпе-араздык та болмай калтан жок. Сокты 6ipep жылда колбасынык кеп уакыты коные белуге, рулар арасын 6iTicTipyre кетш efli. Мунда, acipece, ж ака елкеден сыбата белюу кезжде 6ip жактан Кызайлардык к е л т кабаттасуы Караке- рей мен Тертуыл билержщ режшж тутызган. Эрине, Кызай да бетен емес. Б1рак ол - Телегетайдан тарайтын Матайдык 6ip бутаты. Матайдан: Аталык, Каптагай. Кенже тутанда, Кызай Аталыктан ербид'|. Кейжп жылдары мал-бастары жедел ecin, ез бауырларынан ipreciH беле бастаганымен, Кызайлар эл1 де улкен ру саналмайтын. Сондыктан, бул орайда: «Кызай ез еншюж атасы 6ip Матайдан алмай, б1здщ улес1м1зге неге ортактасады?» деген Каракерей мен Тертуыл KicinepiHiH сезж- де де жан бар-ды. Апайда, Кызай руынык басшысы Есенгелд1мен ежелден сыйластыты бар Кабанбай, терелж езже тигенде, бул ауылдар- 161

ды шемштен кыскан жоц. Барлыктык бауырындагы шурай- лы коныстар мен Кулыстайдьщ 6ipa3 ж е р т Кызайга белin бердк Алыстан косылатын эгайынды будан былай да 6ipey- лер кезтуртк! етпесж дед1 ме, колбасы сол кундер1 ез тарапы- нан тагы 6ip «журю» жасаган. Есенгелджщ бойжетш отырган Кар кара атты кызы бар екен, соны кенже улы Элire атастырып, тес кагыскан куда болды. Кудай буйырса, осы сапардан орал- ган сок. ел жайлауга шыга сол келжд1 TycipeTiH ойы бар... Ал жака кершжщ жагдайына келеек, халкыньщ кептюже ceHin, канша ашкезденгежмен, 6ip кезде кальщ ойрат жайла- ган улангайыр елкеж игеру, онык узак сонар шекараларын устап туру Маншьщ хандыгына да окайга т у с т жатпаса керек. Олар беюню-камалдар салып, шекара шебж кузету уш'ж, киыр шыгыстан ci6e, солак. дагур icneTri мэнжу тектес халыктарды экелудей-ак экел1п жатыр. вздерше карасты imKi Монголиядан да эскер жасактаган жайы бар. BipaK иен жаткан елкен1игеруге шалгайдан тасымалдаган сол адамдар да аздык еткен сектд'1. Сондыктан да болар, Еженхан осындагы ойрат пен уранхайга деген саясатына тубегейл! езгерю енпз'т, оларды да шекара кузелне пайдалануды уйгарыпты. Мунысы, cipa, кез1нде канша жауласканымен, д1н жагынан 6ip табан жакын кауымды бауыр- га тартып, сен1м керсеткен1 болар. Сол жака жарлык бойынша, Алтай, Сауырдагы уранхайларды шыгыс шепке топтастырса, ана жылгы канды кыргында тау-тас, орман-тогайды паналап, аман калган топ-топ торгауыт, дурбптердщ басын курап, эр аймактык шекара кузетЫе койып жатыр. Онымен де токтамай, Ресей мен казак жержде бас саугалап журген калмактарды, TinTi Ед1л бойьждагы торгауыттарды да ата журтына кайтуга болады деген ундеу таратты. Соган орай. сокгы жылдары казак арасында бойтасалап журген 6ipa3 калмак ез жерже кайтып та Kerri. Жалпы, Кытай хандыгы тым арыдан ойлайтын, бодандар болмысын желк игерген, ете тэж1рибел) журт кой. Бул дуние- де ордасы ойрандалып, тауы шагылган KipinTap кауымды кул етуден окай нэрсе жок. «Буралкы ит урген1мен жагады» дегендей, ондай юрмелер кожасынык KeKiniH табу ушж, кандай каталдыкка да бара беред'1. Бул жолы да дэл солай болды. Эр аймактагы калдык ойраттар кеше гана 63flepiHiK шакырагын шагып, тукымын туздай курткан ата жауына ек бершген, ек ceHiMfli кызметкер болып шыга келд1. 162

Kepiui елде болып жаткан осы езгерютерд1 андай алмай калган кейб1р казак батырлары осыдан eKi жыл бурын ше- кара бойында кэд'1мпдей шу шыгарып ала жаздады. Ергенекп Найманнык aftr'mi батыры Кекжарлы Квкжал Барак пен Б ай ж ттгщ Жумык тармагынан шыккан Дэулетбай, Кошкар- бай батырлардык конысы шыгыста Кытай шепне тым такау болатын. Солар ж ецтген жауды оцай жем ететж ecKi эдетпен |ргелес Алтай, Сауырдагы торгауыт пен уранхайга жорыкка аттанып, 6ipa3 жылкы алып кайтады. Бурын мундайга KeHin отыра берет1н торгауыттар бул жолы асаулык танытып, ше- шала карымта кайтарыпты. Оларды шекара кузетждеп ш ерт- тер колдайтынын ацгармаган казактар келеа жолы торгауыт пен уранхайга калы к кол болып аттанады. Карсы шапкан уран- хайды уйпап тастап, элплердщ кеп малый, мьщга тарта адамын олжа етедк Карауыл бекетждеп кытай mepiKrepi уранхайларга кол ушын бермек болган екен, косак арасында олар да соккы жейдь Зрине, муньщ 6api Орта жуз ханы Абылай мен колбасы Цабанбайдьщ руксатынсыз, ез беттер1мен ютелген эрекеттер еди Кештпей шабыидьта ушыраган уранхайлар мен шекара кузетждеп mepiKTep Цулжадагы жанжуцга шагым Tycipefli. Ж акжук Бежждеп хан сарайына хабарлайды. «Жолбарысты сипасац да ашуланады» дегендей, осы 6ip болымсыз окигага Еженхан кэд1мпдей шамданып калды. Кеп кешжпей К азак ордасына мэнжу бекзадасы Набан бастаткан комакты елил келттусл. Ол да 6ip кадалган жержен кан алатын м уттэтм неме екен: «Шабылган уранхайдьщ мал-жаны тугел кайтпайынша, жэне шекара бузган кылмыстыларды устап бермейжше, Бежжнщ бетж кермейм'ж!» - деп Абылай ордасында табандап жатып алды. Мунысы, 6ip жагынан «жабайы кешпендшерге» закды шекараньщ не екенж уктыру болса, екшш! жагынан, Маншык хандыгынын Tepeci мен бекзадасы тупл, eciKTeri кулын да жэб1рлеуге болмайды дегенд1 сезд1ру ушж эдей! жасалган кысас efli. Абылай, амал жок, елшжщ талабымен келюуге мажбур болды. Окига Найман улысында еткенджтен, бул icTi 6iTipyfli Кабанбайга жуктеген. Сол дауга байланысты Колбасы былтыргы жазды Алтай ещржде етк1здь Алгашкы ашу устжде Кекжал Барак пен Дэулетбайдык да сыбагасын мыктап турып берген-fli. Сонан сок екеуж е р т т ж урт, Уранхайдьщ шабындыга тускен малый тугел дерлж кайтартты, азаматтар

бауыр басып калган б1рен-саран кыз-катын болмаса, тутцындагы адамдарын да санап етюзж берд1. Осылайша, ек1 ел арасында ушыга жаздаган дау-жанжал Еженхан мен Абылай алдына дейж жетт, зорга тыным тауып efli. Кабанбай каз1р жол уст1нде келе жатып, алдагы хан кекесжде сез болуга тию сол жайларды тагы 6ip рет кез алдынан етжзгендей болды. Журпншшер Катынсудан шыккан куж Ур1жардан ете конып, ертекжде туе ауа Акшэулжщ бауы рында отырган Акта мбе pfliнin ауылына ат басын Tipefli. Бул кунде жасы токсанга такаган жырау алые журютерден калып, ауыл арасынан кеп узамайтын болган. Жасынан дыр-думан, шаршы топка уйренген аркалы акын кептен бет кер'|спеген агайындарын кушак жая карсы алды. Кабанбай бастаган конактарын арнайы лплген уйге Tycipin, 6ip тайга бата жасатты. Шаш-сакалы, TinTi кас-KipniriHe дейж агарып кеткен Актамберд1 сезден ani жакылмаган екен. Сэл егрош тартып, eTi каша бастаган ецсегей бойын л к устал, кесем сейлеп уйренген баягы эдетпен эцпм еж кебжше e3i бастап отыр. ■ Акан кандай аде Mi картайган! - деп ойлады Кабанбай, жыраудыц жузж е бажайлай кез салып. - Адамньщ iumi сулулыгы, сы рбаз cepiniri кай кезде де сыртка теплей турмайды екен-ау! Улб1реген ак кайьщнык кулждей - урлеп калсак yrinin кеткел1 тур. Б1рак кандай таза! Кандай эдемН». Ka3ip калы к Мурын мен Сыбан жэне Матайдын, Кенже деген атасы бертжде Ш ыкгыс атанып кеткен ежелг1 Наймантауды мекендейдк Айтып отырса, Актамбердж1н солардан жыры- лып шыгып, ез1не табигы 6ipa3 ауылмен Акшэул1ге келу1нде мынадай мэн бар екен. Осынау сулы, нулы eKipre эдей1 кел'т, казак ушж жат болмаса да, дагдыга айналмаган жаца 6ip кэ- cinTin TypiH бастапты. Баркытбелд1н кунгей1нде саркырап боска агып жаткан кеп езенн1н, 6ipi - Караколдык бойынан тоган каздырып, е з балалары мен талы баска жакын агайындарына eriH салдырган. Мже, соньщ алгашкы жем1сж татып та отыр. Ka3ip бул ауылдардын дастарканынан кысы-жазы ак бидай мен ак бауырсак. актаган тары 6ip узтмейдк - Ж оцгар шапкыншылыгынан бурын, 6i3fliK ауылдар Каратау ек!р1н мекендеп жургенде, экелер1м1з Арыс бойына епн салып, диканшылыкты Kacin етуш1 efli. - flefli жырау шай уелнде майга былгаган бидай талканын аузына сала отырып. - Жаугершт1к жылдары сол к э с т л де умыта бастаппыз. Казакта -м ал сауганнан кап сауган озады- деген сез бар. Ж ака коные- 164

та ата-баба кэ аб ж кайта жацгыртып, жастарды жер емшепн емуге баулып жатканым гой. - Ака, мынауыпыз - журтка улг! цып тарататын нэрсе екен,- дед1 оны Кабанбай да коста п. - Астыктын тукымын кайдан алдыкыз? - Сырдан экелуге жер шалгай. Ал ipreMi3fleri кытайлар жер тырмалауга мэттакым журт кой. Бидай мен тары тукы­ мын Шэуешектен алдырдым, - дед1 жырау элдеб1р карттык мактанышпен. Шай дастарканы жиналып, тердеп конактар еркж xecmin отырган 6ip мезетте, Тебет би: - Ака, ae6i3infli ecTiMereni кеп болды. Осындай бас коскан- да «эу» деп ж1бермейаз бе?! - деген eTiHiui 6mflipin. Жырау сокгы жылдары узак жырлар айтуды койып Kerri десетш. Осындай отырыста Kapi кек1ректен 6ip ж ака жыртуа ма деп, сукгыла би эдей! сурап ед1. Актамберд ipre жакта суйеул! турган кара домбырасын колына алып, кулак куй ж (здегендей баяу ш ер тт отырды да: - Е, жИттер, сендер аузын ашса кемейжен жыр саулап туратын баягы Актамбердж1 i3flen отырсыкдар гой. Таздан тарак калгалы кашан! Токсандагы томар шалдан енд1 не куте- ciKflep? - деп тыныс алгандай аз-кем бегелдй - Соцгы 6ip кез- дескенде Букар жырау мынадай жыр толгап еде Сенсен бес жасда келгенде, Ею кара кезд/ алар, Ауыздагы сезд/ алар, Бутьищагы безд/ алар. Б ел цдеп нурды алар, Бойыцдагы шырды алар. Аузындагы fieri алар, Цолыцдагы icri алар, влмегенде не цалар?! Токсан деген тор екен, ДаШм жаньщ кор екен, Царгиын десен ею жаты ор екен; Найза бойы жар екен, Tycin кетсен туб/не. Губ/ж ок терен квл екен. Ел конбайтын шел екен, Келмейтугын неме екен!.. 165

- Буцар агац осылай дегенде, онысы маган царттыц кЫэмшыл epKeniri сиякты KepiHin efli. Жок, Kapi тарлан бул жолы да двп басып, дэл айтцан екен. Бул кунде сол кептщ 6api б!здИ басымызда... Мен цаз1р жырлауды койдым, жарандар! Булданганым емес, сол жырды шекс'13 суйгенджтен, соцгы жагын суйылткым келмегенд1ктен! - деп домбырасын ipre жакка суйей салды. «Сонда, токсан дегенщ бэлендей Kici кызыгатын жас болмады гой! - деп ойлады Цабанбай 1штей толганып. - ©Tin бара жатка н заман... Бул алгаш кергенде, Актамберд1 жасы ani елуге де тжбеген, саптагы батырлардын, 6ipi едг.. Жайнаган туы жыгылмай турганда, кан майданда мерт болмаганына Ka3ip ек'же ме екен бул Kici? Элде артьщ жасты олжа кере ме екен?» Осы жайды езжен сурайын деп 6ip окталды да, карттын кецшже келер деп ipninin калды. Ацтамберджщ ауылында цона-тунеп жаткан жолаушылар ертецжде цайтадан жолга шыкты. Кептен 6epi хан кецесже катыса алмай журген карт жырау конактар аттанарда, кошта- сып турып: - Бул e3i бурынгы кеп кекестен езгеше, уш жуздщ басын косатын аса улы жиын болайын деп тур-ау! Муны керген де арманда, кермеген де арманда... Сондагы хан-карага менен сэлем айтьщдар! Жыл кусымен 6ipre мекенже кайта алмай, кел сактап, уя кузелп калган канаты сынык каздай, мен де Tineynepinfli ллеп жатырмын. Жолдарьщ болсын! - деген толки Tin катып. Жолаушылар сол кун! суыт журж отырып, Аягез ак- гарындары Ку дауысты Куттыбайдьщ ауылына желп конды. Булардан бурын жеткен Ерлс бойындагы EpreHeKTi Kicinepi мен Шыцгь1С алкабындагы Боранбай, Еспембеттер эр ауыл- Fa б е л ж т Tycin, колбасыны кулп жатыр екен. Ертецжде 6api бас курап, узак canapFa аттанып Kerri. EHfliri беталыстары белплк Токырауынды басып, Каракецпр аркылы узын аккан Сарысудык жулгесже inirefli де, одан ары ежелп кеш жолы- мен ж у р т отырып, Царатаудыц Созак тусынан Турюстанга асып тусед1. 166

II Абылай хан байтакыт кала Турюстанга курылтай ашылар мерз1мнен он так ты кун бурын ке л т тусл. в з ж щ жорык шатырымен, ею мындай телецпт эскер1мен 6ip-aK Kenin ошарылган. Алдын ала келюлген уэде бойынша, биылгы хан кенесже жиналатын уш жуздщ ип жацсыларын кулп алуды, уй Tirin, сойыс камдауды Казак ордасыныц ханы Эбшмэмбет ез мойнына алган-ды. Хан агасынык neftmi кец, колы ашык екен'ш, шаруага укыптылыгын жаксы бшгежмен, Абылай келген куннщ ертенжде 6ipa3 адаммен атка конып, курылтайга эз'|рлт барысын кезден Kemipin шыкты. Kenmi б1рден орнына тускен. Обалы нешж, мундагы атайындар да камсыз отырмаган екен. Жеке Турюстан TeKiperi гана емес, буюл онтуслк enKeci аярынан л к турып, конак кутудщ жабдылына жаппай Kipicin келпл. Кала кешелерЬ Эз1рет султанньщ как кесенеа мен хан сарайлары, сарай сыртындагы «Култебе» аталатын жасыл жота мунтаздай тазаланып, ретке келлр'1лген. Каланьщ Каратау жак капталындагы кекорай шалгынта ею жуздей уй Tirmin, ар туска жельжел! бие байланып, азык-тулж, сойыс жагы да куш бурын камдалыпты. Кептен кез жаздырып кеткен хан кенесжщ ез орталарына кайта оралуы Каратау enipi мен Сыр бойындагы елд1 дур сшюнд1ргеж ке р ж т тур. Курылтайдьщ эз1рл'1к жумысына iuiTen разы болганымен, Абылай ке ктж д е п кей туйтюлдер эл1 тарай коймаган. Ka3ip онын тунжыратан турже, катулы кабагына бажайлап кез салган адам айыкпас ауыр ойдьщ курсауында жургенж б1рден актарар еде Эйтеур, хан кеюрепнде жуыр манда таркамайтын 6ip 6epiurriH байланып жатканы анык. Сол жумбак туйждердщ б1разына алдагы хан кенеа калайда жауап беруге тию. Былайша. сырттай каратан адамга Ka3ipri К азак ордасы- нык терт кубыласы сай сиякты болып та KepiHyi мумюн. Кай жагынан алып карасак да, баягы салкам Ж энпр хан заманынан кейжп жуз жылдыкта орданьщ куш-куаты дал бупнпдей кемелже келт, айбыны асып керген емес. Шугар, атадан балага жалтаскан казак-калмак арасындаты сотые жежепен аякталып, обырланган ойрат хандыгы жер белнен ernin Keni. Олардыц орнын баскан жана керил - Кытаймен арадагы катынас та жаман емес. Басы кату боп басталып ед'|, аягы тэту болатын Typi бар. Ka3ip ею елдщ байланысы калып- 167

ты жагдайга кешкен. Бул кунде К азак ордасы мен байтак кала Беж жнщ арасы шубырынды жолга айналды десе болады. Ана жылгы алгашкы елш ^ к те н кейж apaFa жыл салып, Ку дауысты Куттыбай бастаган топ Бежжге екжил рет барып кайтты. Одан кейж де Жолбарыс, Дэулеткерей султандар жыл сайын барып, Еженханга кол тапсырып жур. Кытай жаты да солай. Олар да эр жылы жазда жыл кусымен 6ipre керуен тартып, жол-жора, сый- сыяпатымен к е л т жатканы. Ал берп YpiMwi, Кулжа, Шэуешек калаларына мал айдап барып, керек-жарак нэрсе алып кайту - жэй эдеттеп дуниеге айналган... Ендеше, бул Абылайга не жетпей барады ? Хан кец1лi неге орта? TepicriKTeri керилмен арадагы карым-катынасты да жаман деуге ауыз бармайды. Кайта, кейж п кезде орыс эшмдержщ ni жумсарып, елгезек тарткан калпы бар. Рас, сокгы жылдары Ресейдщ е з ш н д е дурбелец туып, так алмасу жи'шеп Kerri. Эке тагында жиырма жылдай билж курган патшайым Елизавета Петровна 1 7 6 0 -жылы ез ажалынан кайтыс болып, орыс эулел оны ц орнына коятын мурагер таппай, 6ipa3 дагдарган. бйткеш елген патшайым - Романовтар нэсшжен лкелей тарайтын ек соцгы туяк efli. Еркек KiHfliKriHi былай койганда, кыздардан да emniM калмаган. Эйтеуйр, сарай манындагылар бул жолы да киуадан кнсын тапты. Баягыда немютщ Гольштейн герцо- пне узатылган EipiHmi Петрдщ улкен кызы - маркум Анна Петровна бар емес пе?! Абырой болганда, сол Аннадан Карл Петр Ульрих деген 6ip ул калыпты. Акыры, баска ьщгайлы Kici болмаган сок, HeMic бекзадасы саналатын жанагы жиен ж!пгп Ш-Петр деген атпен Ресей тагына отыргызган. BipaK бойында жартылай болса да орыс каны бар ол жиеннщ де eMipi узакка бармады. Жыл уагына жетпей са райда теккерюжасалды да, III- Петр патшаны е зж щ HeMic эйел1 enTipin тынды. Сонымен, еткен 1762-ж ы лы орыс тагына Екжил Екатерина деген атпен жанагы ез байьжьщ туб!не жеткен, таза канды немю afieni отырды. Алайда Ресей - ез кузырьжа жарты элемд1 каратып болган, багыт-багдары айкьж, кериллерше Караганда куш-куаты кемел, аса улкен ел Foft. Орталыкта, сарай манында еткен теккерю шеткер! аймактарга бэлендей эсерж типзген жок. Шыгыска карай созылган аш карак кол, комагай кулкьж сол бурынгы калпында e3repicci3 кала бердл Бул елдщ салты бойынша, так neci ауыскан кезде багынышты бодан журттар мен iprenec кериллер Петрборга елил wi6epin, жана патшага сый-сыяпат 168

тапсырып, адалдык ушж ант беруге тию екен. Орынбордагы патша эк1мдер1 канша колцалал сураганымен, Абылай да, Эбтм эм бет те бул жолы такка отыру тойына цатыскан жок- Арнайы адам да ж1бермедГ Соцгы жылдары казак даласынан ондай «курметке» Нуралы хан тана e«i мэрте ие болды. ¥лы Орда мен Орта жуз хандарыньщ булайша тырс етпей жатып алуы орыс SKiMflepi арасында абыржушылыктудырмай койган жок- Олардьщ ecipece езепн ертеп, мазасын келрген нэрсе - казак улыстары жалт бурылып, Кытай жагына аунап кете ме деген Kayin едк Айтты-айтпады, шыгыстан Ресейге тагы 6ip бэсекелеслц пайда болуы К азак ордасы ушж жаман болган жоц. Бурынгы- дай емес, батыстагы керилжцтоц мойыны и т т , казацхандары- ныц ке ц тж табуга барын салып-ак жур. Соцты терт-бес жылда Орынбор эжмдерж'щ жумсауымен Ф. Гордеев, Я. Гуляев, М. Арапов сектд1 тыцшы-ттмаштар Абылай мен Эбтм эм бет ордасына алма-кезек шапцылаумен болды. Бурын таяу жерден базар ашып берщдер деп талай мэрте етжгенде, миземей жатып алтан орыс саудасыныц да какпасы айкара ашылып, Орта жуз улыстарыныц дэл ipreciHfleri Семей мен Оскемен бекжютер1не Ресей буйымдарын э к е л т ушп тастады. Бул жагдай Букар мен Хиуа саудагерлержщ назарын езжетартып, Ka3ip К азак ордасыныц устжен сауда керуендер! жж ететж болтан. Ал, Абылайдыц ез басына келелн болсак, Ресей жаты дэл осы туста оныц эркандай т т е п н орындауга a3ip efli. TinTi бул тараптан ешкандай мез1реп болмаса да, Ак патша Абылайга жылына уш мыцтецге мелшержде ецбекацы татайындап, жыл сайын eKi жуз пут астык 6epin турута шеилм кабылдапты. Оны азырцансац, ханта арнайы мекен-жай салып берем1з деп, Кекшетаута орыс шеберлер'1атыла бастады... Абылай осыныц 6api ез1не тартылтан шырга екенж б тс е де, патша эжмдержщ бул ттипатын Kepi какпады: «0р кеуделер1 басылсын, кеюрт бастары и т е туссж!» деген ш н е н . Бул 6ip жагынан, Коцан, Хиуа, Бухар секшд1 туст'жтеп керш тер алдында К азак ордасы­ ныц беделж кетеру ушж кажет болса, екжил жагынан, жыл сайын шыгыстан шубырып ке л т жаткан Кытай елш'|лертщ журепн жудырыктай eTin, Еженханныц дэл танауыныц алдынан осылайша тутж салып койган да теркз болмайды. Алайда, Абылайдыц цалтарысы мол, цат-кабат саясатын Орынбордагы орыс эшмдер1 мулде басцаша жорып, ездержше 169

■ кармагымызды капты- деп ойласа керек. Енд1 Орта жуз ханын б1ржола колга цондырудыц камына KipicKeH. Так пен байлыктыц алмайтын камалы жокдептусжетж олартагы 6ip ерескел кадам жасады. Онысы Казак ордасыньщ iumi цурылымын елемеуден туган нагыз керсоцырльщ ед'|. Патша сарайындагылар алдьщты жылы Пенза полк1нщ поручил, шокынган ногай бекзадасы - князь Ораковты Казак ордасына ж1берт, Абылайга сез салды. Онда да ресми турде емес, онаша эцпме устжде тамырын басып кврген: - Орта жуз ханы Эбтм эм бет болса картайды. Б1здеп са­ рай адамдарыныц Ci3fli соныц орнына хан кетерсек деген ойы бар... Буган калай карайсы з? - деген кыдырмашы князь жай сез сырарысы ретжде. Абылай ез куларына e3i сенбегендей, оньщ белне ажырая караран. Хан жузже лап eTin шырэ келгендолыашуды кергенде, орыс елш ю де е зж щ элденеж ерескел булд1ргежн сезт, ерттей кызарып Kerri. Ал, Абылайдын ызаланган ce6e6i, орыс эк1мдерж1к еркеуде е з1миш дИ , eiu6ip сыпайылыкка жатпай- тын астамшылыгы ез алдына, олардын казак хандары туралы урымында кептен 6epi езгермей катып калган 6ip оспадарлык бар еде Патша ежмдер! баягы Эбткайырдан ант кабылдаган отызыншы жылдары Улы жузд1 Жонгар боданы, Kiuii жузд1 Ресейге багьжышты ел деп карады да, Улы хан Эбшмэмбетп тек Орта жуздщ ханы деп есептеген. Муньщ астарында 6ip тугае К азак ордасьж ел ретжде мойьждамау жатыр efli. Соган байланысты, Абылайдьщ хандык мэртебесж де олар эл1 таныган жок. Орыс Tepenepi ездержщ катьжас-кужаттарында eni кунге дейж оны хан емес, «султан» деп атайды. Енд1, мже, аяк астынан ракымы Tycin, Абылайды ез колдарымен Орта жузге «хан кетермек». Сейтт, муны да балаларын алма-кезек аманатка беретж Эбткайы р, Нуралы хандардьщ кебже Tycipin, мойнына енд1 кайтып шыкпайтын болатбугауды мыктаптурып ки п зб е к. Абылай е з iiuiHfle алай-тулей дауыл сорып турса да, сырттай сыр бермеуге тырысты. Эдептен озбай, тез сабасына rycin, 6ip кездег1 кандас бауыры, бул кунде тагдырдык жазуымен патшага кызмет ютеп журген князь Ораковка барлай карап отырды да: - Курметпм, айтыкызшы: Ci3 evrip бойы орыс арасында журген адамсыз рой, патша ежмдер1 эдеж штей ме, элде 170

6i/iгендер! сол ма, олардьщ ездержен баска журтты тепе акымак санайтыны н е а ? - дед1суеты калпын бузбай. 0 з басы кун! ушж патша кызметжде жургежмен, кезжде аталары мундай суркиялыктьщталайын бастан еткерген ногай мырзасы Ораков та антарлы ж И т едт Шен-шекпеж тал бойына куп жараскан жас поручик ш тен тына курежд! де: - Не ютейм1з, курметп хан?! Ресей - жай патшалык емес, империя лой... Олар кашанда ездерже тжмд1 сезд1 тана айта- ды, жэне 6ip алтан батытынан ешкашан айнымайды, - дед1 муцая езу тартып. - Жок, кю ж щ куйетжп мен онсыз да Орта жуздщ билж ж урпзж отыртан ханымын той! - дед1 Абылай е зж барын- ша байсалды устаута тырысып. - Ж эне 6ip-eKi жыл да емес, Сэмеке ханньщ орнына ак кжзге кетершт, такка отыртаныма биыл аттай жиырма се пз жыл болды. Сонда, Орынбор эжмдер1 мен1 ез орныма кайтадан хан кетермек п е ? Ал, Эбтм эмбет- ке келеек, ол - Орта жуздщ ханы емес, уш жузге б1рдей билж журпзетж К азак ордасыньщ улы ханы. Оны орнынан Tycipe ме, жок па, егер орнынан тускен жатдайда так Myparepi eTin KiMfli сайлайды? Ол жатын керил елдщ эжмдер1 емес, казак халкыньщ e3i шешуге тже! Осы эцпмеден кейж бул такырыпта кайта сез болтан жок. Нотай бекзадасы К азак ордасында 6ip айдай болып, бул кунде кездержен 6ip-6ip ушкан баяты аталарыныц салт-дэстурж кайтадан еске Tycipin, аунап-кунап жатты да, кимас кецтм ен аттанып кетп... Дэл осы туста Орынбор эжмдержщ зэресж алтан тэты 6ip окита болды. Kiuji жуз ханы Нуралы соцты жылдары Абылай мен Еженхан арасындаты карым-катынасты калт ж1бермей батып отыртан-ды. Ол Абылай ордасына жыл сайын Бежжнен ке лт жататын сый-сыяпат пен еж ел арасындаты сауда-саттык жатдайынан да мол хабардар-тутын. Оньщ уетже, Орынбор мен Ci6ip эжмдержщ кейжп кезде ез карауындаты Kimi орда- дан repi Орта жузге кеб1рек ке ц т аударуы да бакталас ханньщ езепне ерт кет1рмей койтан жок- Жэне бул езгерютщ шын сыры шытыстаты кершще жатыр деп пайымдатан. Акыры Нуралы да Абылайдан калыскысы келмедь 0зжше, Ак патшанык алдын- да KaflipiH арттыртысы келд1 ме, жм бтеж , 1761-жылы ол да ез тарапынан Бежжге елил аттандырды. Кеилкпей бул хабар Петрбордагы патша сарайына желп, оньщ ызтарлы думпу1 171

Орынбордагы орыс эжмдер1н цалтыратты. Бул кездейсоц жагдай ез элш бшмеген Kimi жуз ханына да оцай тиген жок. Нэтижеде, Нуралы хан б1рнеше дурюн тусшж хат жазып, кожаларынан элсж-эл1 KettapiM сурап, патша сарайынык езже деген KyfliriH зорга сежлтп... Осыньщ барж есепке алганда, батыс пен шыгыстагы ал- пауыт кериллермен ара-катынасын калыпка келлрт, -еж алып, биге шыккалы» отырган Абылайдьщ дэл каз1р хан калпа- гын алшысьжан ки т, алтьж такта шалкайып отыратын-ак жен|' бар efli. BipaK олай болмай шыкты. Ол батыс пен шыгысты рет- теп тастап, енд1 бар назарын оцтустжке аударып отыр. Бул да тепн емес-тК Жоцгарга царсы азаттьщ согысы жекюпен аяцталып, Кытаймен арадагы жанжал ретгелген туста, Абылай бурын ескертм ей келген тагы 6ip ащы шындыктьщ бетж ашты. Карал отырса, К азак ордасынык октустщ шеп мулде алак-ашык калган екен. Ж ай гана ашык калмаган, орданык ipreci certain, бурын 6ip тудьщ астында журген Алаш улдары ырыктан шыгып, ыдырай бастапты. -Актабан шубырындыньщ» алдындагы Эз- Тэуке заманында К азак ордасына алты Алаштьщ баласы тугел карайтьж-ды. Олар: казакгын KefliMri уш жуз1, курамалар жэне кыргыз бен каракалпак... Рас, жуз жылдык басында арага сы зат туеп. Эз-Тэуке е з бакталастары - хан-султандар- дьщ 6ил1гш тежеу ушж, алты Алаштьщ Ti3riHiH карашы алты биге устаткан кезде-ак. орданьщ айбыны кайтып, ужымы эларей бастаган. Шакырагы шайкалса да, б1рден куламай, ата салтьж гана сактап турган-ды. Ж окгардьщ жойкын шабуы- лы ж щ ш к е р т зорга турган сол аркауды мулде у з т ж'1бердк Ауыр соккыдан есекпреп калган К азак ордасынык бертжге дейж е з neniKTepiH тугендеуге муршасы болган жок- Жокгарга карсы азаттык согысы, Кытайга карсы корганыс урыстары... Солардык эуреамен жургенде, узын аккан Сырдарияньщ кос капталы мен Ташкент, Ходжент, Сайрам уэлияггары, кыргыз бен каракалпак улыстары назардан мулде тыс калды. Бурын ез басы ойратка юрттар, бодан бола журт, ок- TycTiKTiK ала-кула журтын 6ip тудьщ астына жинап, таразы басын тек устап журген адам - Теле би efli. ¥лы бидщ кез1 жумылган сок. ол тепе-текдж те бузылды. Ташкент, Ходжент. Аккорган, Шыршьщ бойындагы курамалар конысы жакын Коканга бежмделсе, каракалпак жер ьщгайына карай Хиуа- 172

нын колтыгына барып тыгылган. Ал Жонгар шабуылы кезж- де-ак ат басын мулде тер1ске бурып алган кыргыз манаптары кейшп кезде Коканга арка суйеп, казакка TinTi жон керсете бастап efli... Ол - ол ма, Теле би елгел1 туспктеп Улы жуз бен Кокырат, Кыпшак руларыныц да кецш куй1 эркалай. Узак жыл казак хандыгыньщ сыртында калып, б1рде Жонгарга, б1рде ByxapFa бодан болган кездщ кулдык такбасы эл1 кетщшремей жур ме, кейб1р рубасыларында: «Е, Teftipi, e3iMi3 хан болмаган сок юмге карасак та 6epi6ip емес пе» дейтж api-cepmiK байкал- ды. Эйтпесе, мына турган Ташкентте кайтыс болган Теле бидщ суйепн артындагы агайындары карыс жердеп Турк1станга экелш жерлемеу1н калай TyciHflipyre болады? Сокгы жылдары Абылай санасында сан турл1 сурак ТУДЫ- рып, мазасын KeTipin журген осындай жайлар а з емес. Кайтпек керек? Кетеген туйедей бет-бетше бытыраган агайынды 6epi кайырып, алты Алаштык басын калайда 6ipi«Tipy керек п е ? Жок. элде колда бардык кайырын сурап, э л ттщ артын баккан жен б е ? Баска 6ip елдерге карап отырсак, олар TeniperiH тугел жай- пап, ipreflec отырган халыктарды б1рЫен сон 6ipiH езш е косып алып жатыр. Маселен, Манш ын каганаты алдымен Халка- монгол мен Тангут-Тибетт1 дэргейже келт1рсе, куж кеше ойрат пен уйгырдыуйелмен1менуйпап,жутыпж1бердК\"Мунын калай?» деген 6ip ленде болсашы!.. Ресей де солай. Осыдан He6epi eKi жуз жылдай гана бурьж Орал таудан асып тускен орыстар букш I6ip-ci6ipfli кектей е тт, бул кунде Тынык мухит телегейжен 6ip- ак шыкты. Онын жолына да кесе-келденектургандар болмады емес, болды. BipaK карсы шапкандарды откарумен опырып, шырпыдай жапырып erri. Цаз1р жаттын ж ерж басып алдык-ау деп кымсынбайды да. КУДай о баста сол жердщ 6apiH орыстар ушж жараткан сек'тд'|... Ал, К азак ордасы езгенщ сыбагасына кол сукпай-ак койсын, 6ipaK колда бардан айырылмауы керек кой. Алты Апаш осылайша тел1мге тус'ш, устаганнын колында, т1стегенн1каузында кете бермек пе? Колда барьжан айрылып, кулдыраган, ыдыраган елд1 ертен шм басынбайды? KiM сана- сады ондай елмен? Жок, К азак ордасы ендИ жерде ат басын тустшке карай бурып, е зж щ еж елп иелжтерж калпына KenTipyi кажет! Ауыройлар камауында декбекш1п етк1зген талай тундер- ден кейж Абылай хан, мже, осындай байламга ке л т едк Арыдан косылатын алты Алашты былай койып, каз1р ез канык - уш жузд1к басын 6ipiKTipy де киынга айналып ба- 173

рады. Бул ушж улы хан Эбтм эм бегп жазгыратындар да бар. Соныц бостыгынан, ел Т1зпн|н катан устай алмагандыгынан десед1. Bipan. Абылайдын ойынша, Казак ордасынын ancipeyi- не, хан-султандар мен рубасылардын берекеаздтж е жалгыз Э бтм эм бе гп кжэлау эдтетке жатпас еде бйткеж Эбтм эмбет осыдан отыз жыл бурын aKeci Болат ханнын орнына букт казакка хан кетертгежмен, онын кузырына уш жуз тугел багынып керген жок- Ол жылдары Улы жуз Жонгарга карал калса, Kimi жуздщ Жайык, Жем, Ыргыз бойындагы 6ipa3 руларын сонына ерткен Э бтк ай ы р Ак патшага арка суйеп, Улы ордага багынудан бас тартты. Ж аугерш тж жылдары Арка- га коныс аударган Эбтм эмбеттщ байтак кала - Туркютанга оралуы сонгы он шакты жылдын айналасы тана. Шуюр, каз!р оньщ кол астына уш жуз тугел карамаганымен, ежелп бил1ктщ сулбасы сакталган. Шу, Талас, Казыгурт манындагы Улы жуз рулары, Сыр бойындагы Конырат, Цыпшак, Сырдын теменп агысы мен Сарысу алкабындагы Kimi жуз Эбтм эм бет ханды ani де 03iMi3flin бас ием1з дел бтедЕ Улы ханнын алды бурын да кен, MiHe3i тым жумсак болушы едЕ сонгы жылдары дж жолына катгы 6epmin, бул елде ж ок сопылык, б 1радарлык мжез тапкан. Агайынга куш керсетудЕ т1зеге салып, тырнак батыруды аскан кунэ дел есептейдг / Ел билИ не ар аласкан Уе йж п ж ас султандар мен кей ба­ тыр, билерге улы ханнын осы мжез1 унанкырамайды. Оны так- тан Tycipin, жанадан хан сайласак дейтждер, TinTi онын орнын кушпен басып калгысы келетждер де жок емес. Осыдан еж- уш жыл бурын шырык буза жаздаган мына 6ip окига сондай астамшылыктан туганы аньщ. Туркютанга оралган сон 6ipa3 уакыт Каратау ежржен узамаган Э бтм э м бе т сол жылы ежелп салт бойынша Сары- суды ерлей ке ш т, ж аз жайлауды Каркаралы манында етжз- ген. Ондагы ойы: жаугерштж, атыс-шабыс тыйылып, ел iuii тынышталган шакта халыктын калын ортасына келт, Арканын салкын жонында емж-еркж тыныстау болатын. BipaK онын кия басуын андып отыргандар да бар екен. Э бтм эм бе т хан Арка­ да ел аралап жургенде, онын немере mici, баягы Сэмеке хан­ нын ортаншы улы, кейж п кезде Шымкентп билеп отырган EciM султан 6ipa3 колмен аттаныпты да, кала кузетжде калган хан жасауылдарын куып тастап, Турюстанды басып алыпты. Бул оньщ Э бтм э м бе т билюж канагат тутпай, тустж елкеге езжше тэ р т т орнатпак болган эрекет'| efli. 174

Жамандык жата ма, арада апта етпей-ак бул хабар Аркада­ ры елге жетп. Ел iiui б1рден ypriMicin калган. вйткеж казак елжде булай билжке таласу, аганын жолын кест, K63i TipiciHfle тагын тартып алу - бурын-соцды болмаган сумдык efli. Алгаш ест1генде, Абылайдыц каны басына шауып, ызадан жарылып кете жаздаган. Тек Э бтм эм бет кана айылын жимапты: -Эй, мына EciM султан акымак екен гой! Хан тагына отырганды 6ip рахат нэрсе деп жур-ау, езжше... Ел баскару колынан келсе, сол-ак муратына жетсжил» депл бар болтаны. Соны айтып, ордада былк етпей жата берген. BipaK, казак салтында жок, кейжп урпакка жаман улп тарататын мундай басбузарлыцты тектеуаз, ж азасы з кал- дыруга болмайтын efli. Абылай журтка кеп дабыраламай, Олжабай мен Баян батырлар бастаган ек! мьщ колды 6ip тун- де Турюстанга аттандырып ж1бердК Ж Мттер тура жиырма кун дегенде Каркаралыга кайта оралып, кол-аягы байлаулы EciM султанды хан ордасына табыс eTri. Абылай ашулы efli. Канына карайып, каИарына мжгеж сонша, EciM султаннык кеюртбасын кагып туармегежмен, бар дэулетж -хан талапайга» салып, езж какгытып ж1беруге бел байлаган. BipaK ашуын акылга жевдрдь Онда да шырылдап арага тускен - Эбтм эмбеттщ e3i: - И тте болса, Эз-Тэукенщ эуле^ еде Оны да сайтан азгыр- ган шыгар. Аруак куч1рентпей, агайын берекеамен бггейЖ! - деген-fli. Акыры, бузакы султанньщ iciH билер соты караган. Олар да бул эрекетп шектен шыккан басбузарлык деп тауып, Каз дауысты Цазыбек мынадай ужм шыгарды: - EciM султан казактын елдж салтын бузып, ханга кастык ойлаганы ушж, ездИнеи байтак калага басып Kipin, такка таласканы ушж, так Myparepi санатынан мулде шыгарылсын! Жарым дэулел хан казынасына алынып, e3i кала баскагы кызметжен ажыратылсын!- деген катал уюм шаршы топтык алдында жария болды. EciM султанньщ баккумарлыгы басынан асып жатканы- мен. жаратылысынан жшераз, коркак адам болатьж. Ол мына шыргалакга да алды-артын ойламай, б1реулердщ куш- куштеу1мен урынып калган. 6 з басы будан да катал ужм KyTin, жанынан эбден тущ лт отырса керек. Tipi калатынын еспгенде, куаныштан жылап wi6epin. терт тагандап келт, Э бтм эм бет ханньщаягын кушты... 175

Бул - Каз дауысты Казыбектщ де eMipiHin акты к кундерЫ- де айткан ец сокгы биШп efli. Осыньщ артынан кеп узамай, казактьщ улы 6ni токсан алты жасында дуние салды. Бидщ ел1мшебукш халыказатутып, суйепн сонауАркаданТурюстанга э к е л т жерлед!. Абылайдьщ ат басын онтустжке карай буру ниетщ осы EciM султан о к р а с ы да жеделдете т у с т efli. -Жок, К азак ордасы- ньщ 6ip карпуы ani ш н д е екен. Оны жерше ж е тм зт кайта ширатпаса болмайды!» деген тэуекелге бел байлап. Хан кецеа басталар мерз1мге б1рнеше кун калганда, казак даласынын тукшр-туктршен атка конган улыс беп султандар мен рубасы аксакалдары, батыр, билер'| Туркютанга карай агыла бастады. Ец алдымен Арка мен Алтай арасындагы Орта жуздщ терт арысы топтаскан куйде тугел ке лт тускен. Оларга бул жолы кеп жылдар аралары узйнп калган, Сырдьщ кос капталын жайлаган ею арыс - кокыраттар мен кыпшакгар ке лт косылды. Осыларга жалгас Алатау атырабы мен Шу, Талас бойындагы Улы жуз руларыньщ басты адамдары да топ-топ болып, уздж-создык ке лт жатыр. Булардан баска кашанда Орта жузге бешм журетш Сарысудыц калык Тамасы мен Сырдьщтеменп агысындагы Алшын-Жаппас, Кете-Кердер1 сиякты Kiiui жуз руларыньщ да 6ipa3 атка мшер батыр, билер1 Турк1станга ат басын TipereHi мэл1м болды. BipaK бул да аз efli. Абылай ойлаган межеге эл1 жетпей жаткан. Абылай осы жолы казактьщ уш жуз1 гана емес, алты Алаш- тьщ басын косу ниелмен, б1рталайдан 6epi хан KeneciHe катыс- пай журген Нуралы хан мен Ералы, Айшуак султандарга, кыр- гыз манаптары мен каракалпак бектерЫе, Ташкент, Ходжент, Маргулан асып кеткен кураманьщ аты 6enrmi адамдарына улы хан Эбтм эм бе т атынан хат жаздырып, уш ай бурын сауын айткан-ды. Кыргыздан тырс еткен дыбыс жок- Демек, «Bi3 казак курылтайына катысуга MiHflerri емесшз. Конысымыз да, epiciMi3 де белек» деп, ат басын терюке бурганы. Курама- га барган жаушы да куралакан кайтты. Олар ондай жиынга баруга Кокан кузырындагы эжмдердщ руксат етпейтжш келденек тартыпты. Демек, кураманьщ да алыстагы аталас агайыннан repi коралас отырган Коканды колай кергеж... 176

Cipa. каракалпак та тутас козгала коймаган. Эз1рше маркум Цылышбек батырдык улкен улы Бердал! биден гана хабар бар. Ол да накгы табан лрей алмай, -Куда каласа, жарым-жартылап болса да, барып калармыз- деп eKi уштылау сэлем айтыпты. Басканы койшы, тап осы жолы Kiuii жуздеп Эбшкайыр зуделнщ Kacnerri Туртстанга ат басын бурмауы Абылайды катты ашындырды. Олар Ак патшага арка суйеп, орыс эжм- дер1мен эмпей болран куннщ езшде де, казак курылтайына кедin, айтылган эцпмеш ез кулактарымен тыцдап кайтуы керек efli. Cipa, аткенде Кытайга елил ж1беремж деп кожалары- ньщ алдында шажылы боп кал-FaH Нуралы бул жолы тым сак- тык жасаган сектдь Жеке Абылай гана емес, кецеске жинал- FaH езге журт та олардын бул кылыгын эдептен апагандьщ, ата салтын бузып, ел iuime ipiTKi салгандыкдеп багалады. Сонымен, осы курылтайда алты Алаштьщ басы куралып кала ма деген Tani ум1т кун еткен сайын сагымдай ыдырап, алыстап бара ж апы . Оны жузеге асыру ушж алда канша тез1м жукартып, канша тер Termepi белпаз. Тек тер тегшш кана койса жаксы гой, кан Teriflin журмесе не кылсын?! Турк1стандагы курылтайга юмдердщ келт, жмдердщ келе алмайтыны мэл1м боп калган кундердщ 6ipiHfle Э бтм эм бе т ханнык ордасында 6ip шагын мэслихат eni. Бул эдей1 арнап шакырылмаган, былайша улы ханга сэлем бере келген 6ip топ Орта жуз KicinepiHiK арасында болып efli. Ka3ip Э б тм э м - бет ордасында Абылайдан баска Эбтф еж з, Ханбаба, Жол- барыс, Дэулеткерей, Уэли султандар, колбасы батырлардан: Бегенбай, Цабанбай, Ер Жэшбек, батыр Баян, Олжабай, Кекжал Барак, Баймурат, О разы мбепер бар efli. Билерден: Букар жырау, Бекболат, Боранбай, Кудауысты Купыбай, Тебет, Есенгелдшер отырган. Дастаркан басында кымыз iuie отырып, эр Typni энпмелер айтылды. Алдагы курылтайды калай влезу Maceneci, кыргыздык киыс тартып, кураманьщ курык экет- KeHi, Сырдарияныц жогаргы алкабындагы калалардьщ Кокан кармагына калай шшгеж жайында да сез болмай калган жок. Сайда саны, кумда i3i калмай, саяк журген агайынды ужрже калай косамыз деген сауал ортага тускенде, билер жагы бейб1т 6iTiMfli колдаса, талай жыл жоцгармен жулкысып, кытаймен кидаласкан шакырак мужз батырлар: бул заманда карулы куш ке суйенбесе, кур сезден ештене енбейд1дегенге сайып efli. - -Бакпаса мал кетед1, карамаса катын кетед1- дейд1 казак. Кун сайын айдыныкды асырып. ipireH ж урпы nipin отырма- 177

сак. коластьщдагы халцыц да тарыдай шашылып, бытырап кету1 абден мумкж. Бупн алты Алаш ез белмен кетсе, ертен уш жуздщ ыдырамасына гам кеш л? Сондыктан ырыкка кенбе- ген агайынды курьщпен кайырмаска амал жок! - деген батыр Баян сез бастап. - «Ит уяласын каппайды, цапса да Tici батпайды» деп, кыргыз бен каракалпак ездершше туыстыгын булдап, казактан каймыгуды койды. Ашу кысканда азу TicTiK калай батып кетет1н1н сезд1ру керек оларга!.. Ал, Сыр бойындагы калаларды Курамага косактап, Коканньщ канжыгасына байлап ж1берсек, 6i3fli кудай да, аруак та кешпейдь EHeci тепкен кулынньщ eTi ауырмас болар. Кейде туыстын да тэубасын бойына нелTipin, ептеп дурелеп алган Tepic болмайды,- деген оны Олжабай батыр да костап... - Хан ием! - деген осы туста манадан тыкыршып эрек отырган Кекжал Барак тердеп Э бтм эм бет пен Абылайга ке- зек карап. - Б т м керек болса, кара т'тден бал тамызган бищ бар. Аттаныс керек болса, кун! кеше жоцгарды жундей тулп, шуршике шуйлеп салган сарбазыц, багы жанган батырыц бар. Неден кы сыласын? Алты Алаштьщ агасы казак екен, ендеше агайыннык Tepid мен тентепн тезге салу - 6i3fliK парызымыз. Айтарым: бул кунде гаммен сейлессец де, KyiuiHfli керселп койып сейлескен дурыс. Сенбесец1з, кыргыз жержщ 6ip шелне eKi тумен колды Tipen койып жатыкызшы, манаураган манап- тар м айпан кагып алдьщызга келмесе кулагымды Kecin бе- рейж - деген аркалы батыр карк-карк култ. TynKi ойын тубегейл1 айтпаса да, бул сездер Абылайдыц да кулагына жагатын сегалдь Батырлардык батыл айткан сез- держ зейж коя, бар ыкыласымен тыцдап отыр. Бэлгам, буларга да карсы уэж айтатындар табылар ма ед|, кайтер ед!, 6ipaK дал осы туста э цпм е кутпеген жерден баска арнага ауысып Kerri. Кептен кегарекге журген жай ма, немеседэл каз1р табан астында туган тужырым ба, манадан 6epi кепшм1ктщ аужайын багып yHCi3 отырган Эбшмэмбет хан тамапян кенеп, журтты аузына каратып алды да, 6ip езгеше ой тастады. - Алыстап кеткен алты Алаштьщ басын 6ip тудьщ астына 6ipiKTipeMi3 бе, сейтш артымызда кейжп урпак зйта журелн 6ip ешпес i3 калдырамыз ба деп, осы курылтайга асыккан адамнык 6ipi мен efliM, - flefli ол терде отырган улкендерд1 жагалай шолып елп. - BipaK ол арманньщ да жуык арада оп- 178

оцай жетгазер iypi жок. ЕндЬ мже, акылга канбеген агайынды кушпен квнд1рем1з деген сез шыгып отыр. Ty6i акыл белец ала ма, аламан аскер жеце ме, цайткен кунде де, курдымга бет алган кураманы, кыргыз бен царацаллацты колдан шыгаруга болмайды. вйткега, олар б1зден кеткенмен мархадам таппай- ды, 6api6ip б1реулерге жем болады. Демек, К азак ордасыныц алдында аса ауыр мждет, мэртебел1 максаттур. Оган жету ушж карымды кол, калт етпес журек, елш еуаз билж керек. Ондай улкен мждеттщ уддесжен шыгу мына менщ колымнан келер ме екен? Бул кунде пайгамбар жасынан асып, шау тартып калган жайым бар. Акылым жеткен жерге кайратым жетпеу1 мумган гой. Ka3ip 6i3re уш жузд1 гана емес, алты Алашты соцынан ертетж серке керек. Шугар, ондай адам бар ортамызда. Ол - киын-кыстау жылдарда nci казактын, уранына айналган Абылай 6ahaflyp! - дел аз-кем тыныс алды. - TmiMfli алсацдар, Орданыц улы тагына соны отыргызайык. Бул маган буг!н гана келген ой емес. ЕстерНзде бар ма, Абылайга ата тагын Tycin берем1н дел, мен осыдан жиырма жыл бурын, ол Халдан Церен туткынынан босап келген кезде-ак айтканмын. Сол сез1м - сез! Кай жагынан алсац да Орда тагына отыру - Абылайдыц кезеп. Дэл каз1р соныц рет! келж турган сегалдК Алаш туы астында бас 6ipiKTipeMi3 дел отырган i3ri т т е к устжде Абылайды уш жузге хан кетерейж! - дел сезж аяктаган. Бул ешгам кутпеген жагдай ед!. Орданыц ш ж д е шыбын ушса бтж ердей жым-жырттыныштыцорнады. Ел агаларыныц б1разы бул Эбшмамбет ханныц жеке ойы ма, элде Абылай екеужщ ацылдасып барып, 6ipniKTe жасаган байламы ма, енд1 соны нацты 6ine алмай дал болып отыр. Кос-цыртысы мол, цоймасы кашанда терецде жататын, цырыц калталы хандар- дыц цай жагынан шыгып каламыз дел, корынып отыргандар да жоц емес. Журттыц назары б1рден Абылайга ауып efli. Bi- рак мундай бетбурысты ол да кутпесе керек, жуз'жён элденеге ыцгайсызданган абыржушылык байкалады. Батырлар мен билер орданыц кулыптаулы купиясын 6ip битее Буцар-агац б!лер дел, 6ip мезет жыраудыц жузже караган. Бул кунде жасы тоцсанды аралап кеткен карт жырау манадан 6epi калгы- ган адамша кезж 6ip ашып, 6ip жумып, у н а з мулпп отыр- faH-ды. Кенет журт назарыныц езже ауганын с е зт, бойын TiKTen алды: - Уэ, Эбтм эм бет хан! Бул сен!ц шын сезщ бе, жок, элде халкыца кад'Р>КД< арттырмак болган мез1релц бе ? - дед! 179

тугелге жуык агарып кеткен цалыц кастын, астынан оган ш уйте карал. - Шыи сез1м, Букар ага! О заманда бу заман, еж сейлеген ханды кердщ1з б е ? - дед! сэл абыржып калган Эбтмамбет. - Олай болса, айткан сез!нде капы жок, Эбтм ам бет хан! - дел Букар жырау енд1 байсалды калыпка кешт!. - Казакга K63i TipiciHfle мурагерге так усынган эулие хандар кеп емес, 6ipaK болган. Ондайлардыч аз ушыраскан ce6e6i, асыл теки казак хандарыньщ 6api дерлж кэр тж ке жетпей, куш-кайраты кайтпаган шагында, кан майданда басын берд1 гой. Ал, олар- Дыц 6ip-6ipiHe, аганы к-iHire, баланыч экеге деген курмел адам такгаларлыктай. Тауарыхка учтсеч, оньщ мысалдары кеп-ак. К азак ордасыныц туцгыш хандары агайынды Керей мен 8з Ж эжбек ceHiKi-MeHiKi демей, ел л зп н ш кезек устаса, Керей- ДЖ улы Бурындык хан кез1 пр1сжде-ак бужл аскер мен бил!кл н е м е р е М а .Э з Жэн!бект!кулы -К а с ы м хангатапсырган екен... Ж аньщ жэннатта болгыр Шыгай хан карттыкка кадам бас- канда, кудай жолын Букара-шэр!птен тауып, орда тагын баласы Тэуекел ханга калдырыпты. Ал, аргы бабак Салкам Жэчпр aneci EciM хан «Катаган кыргынынан» кей1н узакка созылган суле наукаска ушырап, тесек тартып жатып калганда, кашан эке K63i жумылганша а к ки1зге отыруга асыкпай, алгашкы он жылда султан атымен жур1п-ак ел баскарган екен... Осынык 6api К азак ордасыныц шайкалмаган багын, баска ешжмде жок кут-берекес!н танытса керек. Бупн, мЫе, шартарткан шагыкда акылы аскан iHinfli сен де тебече тутып отырсын, Э бтм амбет хан! Адал к е ч ^ ч е 6i3 разы, кудай разы... EHfliri сез - сенде, Абылай хан! Уш жузд1ч улы ханы деген атакты 6yriH аласьщ ба, элде кешнге калдырасьщ ба, сен1ч ез ержчде! - дел токтап едк Осындагы журттыч жасы улкенК кад1рменд1 аксакалы Букар жырау кеп атынан осындай KeciM айтты. EHfliri сез, шынында да, Абылайда калып едк Жиналгандар енд1 соныч аузына ка- рады. Курылтай алдында кутпеген жерден кайталанганы бол- маса, бул мэселе Абылай ушж жачалык емес-Ti. Осы Tineicri сочгы жылдары Э б ш м а м б е т ч e3i сан рет еске салган. Бул ту- ралы алыстан шырга тарткан орыс aniMflepiH есепке алмаган- да, очаш а эчпме кездер!нде кей колбасы батырлар мен Эб1лфей1з, Ханбаба, Жолбарыс ceKi/ifli жасы Kimi султандар- ды ч да осындай e3repicTi калайтыны ачгарылады. Султандар 180

да ленде гой: Абылай уш жузге хан кетерюсе, Орта ж уз тэты 6ipeyiMi3re буйырар дел, бак сынагысы келе ме, KiM бю сж ?! Демек, дал каз1р ¥лы орда тагана отырам десе, Абылайдыч жолына келденек турар еш кедерп жок болатын. Орданыц ш ш де тэты да 6ip сэт тыныштык орнады. «Куда каласа, курылтайдыч арты тойга айналатын болды-ау!» дел елецдеген кепшюж соныч шешшер сэтж куп л, ш тержен тьжып калган. BipaK Абылайдык жауабы мулдежуртойламаган жерден шыкты. - Бэрекелд1, хан-ага!.. Ыкыласьщызга дан ризамын! - дед1 ол. ок колын кеудесже баскан куж Эбюмэмбетке сэл ишетусш. - BipaK, айдык-куннщ аманында дал каз1р так алмастыратын- дай не басымызга кун туыпты! Жалпы, бул мэселеге кайта айналып сокпау ушж, б1ржола басын аша кетей'ж: Ciaflin K63i- KI3 Tipi турганда, мен ¥лы орда тагана ешкашан отырмаймын, хан ага! Ci3 будан кейж де К азак ордасыньщ улы ханы болып кала 6epeci3. Tanip жазса, уш жуздщ баласы дэргежч1зге ani- ак тугел бас урады. Уш жуз Tyrmi, алты Алаштык да 6ip тудьщ астына топталар Ke3i алые емес. М енщ 6ip гана тю епм бар, соны 6epceKi3 6api орнына келедс - Ол не, Абылай баРадур х ан ? Не сурайсык? - дед1 Эбюмэмбет оньщ жузже барлай карал. - Кэзактьщаламан acKepiHiHTi3riHiH колыма 6epin, жорыкка шыкканда ак жол тюеп отырсачыз болганы! - Ой, тэюр-ай, осы ма бар тш е пч ? BnniKTi басы 6yriH тугел 6epreni отырган адам оны к жарым-жартысына сарандык жасар fleftMicin?! - дел, бул кунде жасы жетпюке келю калган Эбюмэмбет карттарга жарасатын элдеб1р куакылыкпен кечк- кецк кулдс Сонымен, хан сайлауы туралы кепш тж арасында тарап журген качку сез, алып кашты эчпме де осылай тыным тапты. Бул хан ордасында сэскелж кымыз бен туею ас арасында болган окига едк Мол конакасы уеннде талай туйткюд! шешкен мэслихаттан кейж эржм e3i тускен уйлерже тарай бастады. Далага Абылай мен Кабанбай катарлас шыккан-ды. - Дарабоз, колыч бос п а ? EKeyiMi3 атка MiHin, б|раз сейюдеп кайтсак кайтед1? - дед1 Абылай батырдыч бепне куле карал. - Жарайды. TinTi жаксы болды! Мен де осы каланьщ тежрепн 6ip аралап кайтсам ба дел жур ед1м, - дед'| колбасы да оны костап. 181

Салден соц exeyi атца конып, цаланыц Каратау жац капта- лына карай бет тузед1. Эрине, булар жалгыз емес-Ti. Хан кузелндег1 атты жасауылдар екеужен кез жазбай, ок бойы артта келе жатыр. Абылайдын мжгеж - ер-турманы кун нурына шагылган, каба жалды, кудютеу келген курен ат. Устждеп адамды алдилеп отыратын эдем! жол жоргасы бар екен, содан 6ip танар емес. Кабанбайдын, астьждаты - е зж щ Цубас аты. Жануар 6yriH хан касында келе жатканын кайдан б тсж , ежелп датдысымен, елжтей е та з басын изеп тастап, алшакдай аяндаганда, элсж-эл1 кудю куреннщ алдына тусе береди IV Байтакыт кала Туркютан! Hci казактын кезж е оттай басылатын елке гой - бул enip. Берн казак кана емес, аргы TypiKKe - Туранга мекен болган касиегп топырак— №мдер шарламаган, жмдердщбасы калмаган осынауелкеде? Абылай- дьщ балалык шагы осы Каратаудьщ баурайьжда етсе, Кабан- бай да бул далада талай рет жорык жолдарын басып, cyftiKri жары Майсарамен де осы ежрде табыскан. Енди мже, арада кеп жылдар еткенде кезден кайта кеилрер, еске алар жайлар аз емес-Ti. Каз1р Абылай да сондай 6ip толганыс устжде болса керек. Атынын басын тежеп, осыдан кырык жыл бурынгы 6ip окигаларды еске Tycipin, осынау екеу ара онаша сэтке лайык кокыр унмен экп м е айтып келеди 03iHiK аталы журтында кам-кайгысыз т1рлж кешкен бала­ лы к бал дэурен де узакка бармай, дыр-думаны тым ерте тара- ган екен. Жалпы, Салкам Ж энпр ханнан ербитж Абылайдьщ аз аталары б1рнеше урпак бойында тагдырдан кысым Kepin, ылги да таршылыкка ушырап отырыпты. Аргы бабасы Уэлибакы - Салкам Ж энпрдщ улы, Эз-Тэукенщ агасы efli. Жол жагынан алганда, Орда тагына сонын отыратын жеж бар-ды. Ырак, ж ас та болса, Ж энпрдщ калмак эйелжен туган Тэукенщ жулдызы жогары болды. Агайынга екпелеген Уэлибакы 6ipa3 жыл Хиуадагы немере туысы, баягы EciM ханнын тагы 6ip улы Кудаймендеден тарайтын Кайып ханды сагалап, елге егде тарткан шагында 6ip-aK оралады. Уэлибакынын жалгыз улы Абылай жат ортада ескен, кас жауына ете ракымсыз, сол каталдыгына орай «Кажшер Абылай» атанган, сотые енерже аса жетж, батыр адам болыпты. 0 зж щ жанкешл батырлыгы 182

аркасында ата даццына цайтадан ие болганымен, Орда тагы- на ол да жацындай алмапты. Ал, Эбшмансурдын а з экеа Керкем Уэли сонау квржген Царнак каласында турып, Турис­ та н тежрепндеп кенттерд1 баска ратын Kimi султандардыц 6ipi болган. 1 7 2 3 жылы кектемде Желсудан аттанган ойраттар туслкке карай лап койганда, Уэли султан Арыс жагасындаты алгашкы урыстардьщ б'|р'|нде ерлжпен наза тапты. Одан аррысы белплк уркж, боскык, жаугериллж басталган. Ол кезде Э бтм ансур ani он-солын танымаган, он 6ip-OH e«i жастагы бала болатын. Кеп узамай Турюстан колдан кет'т, Болат ханнын ордасы асыгыс Аркага карай ауганда, булар ол кашке те с е алмай, Сыр бойыныц кальщ копасын паналаган шубырынды журтпен 6ipre сандалып кете барады. Сол 6eTi TyFaH жерден турак таппай, дариянын apFbi белне елп, Хиуага карай бет тузейдк Боскын елд1 ашаршылыкпен коса эр турл1 ждет жайлап алган едк Эбтм ансурдьщ анасы мен жел жасар карындасы Ургежш макында сузектен кайтыс болды. Егер дэл осы туста соцдарынан Ораз аталык1 Ьдеп келж таппаганда, ата-ана, туыс-журагаттан журдай болган Эбшмансурдын да Tipi калар-калмасы ек1талай efli. Ораз аталык - жорыкта унем1 Уэли султанмен 6 ip re журе- лн ержурек аламаннык б!рнтугын. ¥рыс тэсшдерже жел к, хат сауаты да мол Kici efli. Эбшмансурды алты жасьжан бастап ат уел ойындарына, садак тарту мен сайыска баулыган, жазу- сызуга уйреткен - сол Ораз аталык... Ол урыста каза болган Уэли султанды ез колымен жерлеп, eHfli Туркютанга жеткенде, боскын елдщ журтын сипап калады. Содан Аркага ауа квшкен ез ауылына да карамай, султанньщ бала-шагасын (здеп келген бел efli... Eci шыккан боскындар осымен К азак ордасыньщ KyHi батты, eHfliri ол жакта Tipi пенде калмаган шыгар деп ойла- faH. Сейтсе, Орданьщ ipreci шайкалганымен, шакырагы орта- сына туспеген екен. Хиуаньщ карагурык базарында калт-култ TipniK кешкен сондай каралы кундердщ 6ipiHfle арт жактан: «Ойраттар казакты тугел кырып тауыспапты. Аман калгандары Арка жержде бас курап, жаумен согысып жатыр екен!» - деген хабар жеттк Сондагы Эбшмансурдын куанганын айтпа! Баска тускен кайгы-KacipeT, тарткан азап, керген бейнет лезде умыт бол- 1Агалык — жэс ханзадалардыгэрбиелейпнжауынгер устаз. 183

ган. Жанагы хабарды кулагы шалысымен-ак. он уш жасар Э бтм ансур сабыр-тагаттан айрылды. Ораз аталыктьщ -ani де болса anim in артын багып, осы жакта журе турайык» дегежне кенбей, елге жеткенше асыкканы есЫде... Ацыры Ораз eKeyi жаяу-жалпы жылжып отырып, 1 7 2 5 ж ылдыц кектемшде осы Каратау enipme цайтып оралган. Туркютан тежреп канырап бос калыпты. ¥зын аккан Сыр бойы мен Арыс, Талас, Шу бойын- дагы ¥лы жуз рулары тугел1мен ойратка багыныпты. Булар Талас алкабын жайлатан Дулат iшiндe кузге д е й т байыркалап, ес жинады. Ораз аталык eneyi 6ip ж аз Теле би ауылдарыныц туйесж банты. Булар na3ipri арып-тозган Mycanip халдерЫе намыстанып, epi жау басып алган enipfle колга Tycin калудан cecneHin, ездержщ шын аты-женш де, ата-тепн де ешкмге айтпады. Timi 6ipep марте ке н т аударып, жен сураган ел агасы Теле биге де ештеке сездрмеген. Эбтмансурдьщ езже койып алган аты - Сабалац. Онысы сол кездеп жыртыктон, жулма тымак киген ке й т-к ес тр ш е TinTi уйлест туратын. Ол жылдары ел ш ш де не кеп - агайын туысынан кез жазып калган панасыз MicKiHflep кеп. Ораз eKeyi де былайгы журтка экелнбалалы кеп кезбенщ 6ipi болып кержген. Эйтсе де, булар ойрат атынын туягы кунде ойнак салып турган туст1к елкеде будан ары калгысы келмедк EKeyi 6ipa3 ес жинап, кай жерде нендей окига болып жатканын акдап алган сон, кузге таман жылкыдан 6ip-6ip ат устап MiHfli де, хан Ордасы л г тг е н Улытауга карай тартып 6epfli. Ораз аталыктын да жатса-турса ойлайтыны - жас ханзаданы аманында ез ушрже косып, хан Ордасынатапсыруболатын. Bipanon ойлары б1рден icKe аса коймады. Ол кезде ¥лы орда ханы - Эз-Тэу- кен1н улы Болат, Орта жуздщ ханы - онын iHici Сэмеке. Болат хан - жарымжан ауру, Самеке - тере тукымына онша и!мейт1н, кытымыр, кызганшак адам едк Сол агайынды хандардын сьщайын байкады да, Э бтм ансур алгашкы райынан кайтып калды. «Мен - Ж эцпр ханньщ урпагы efliM, Уэли султаннын баласы efliM» деп аталас агаларына жабыса KeTKici келмеген. Ораз аталык Аркага келген сон 63iHin бала-шага, туыстарын i3flen тапты да, Э бтм ансур eKeyi тагы 6ip жылдай Карауыл Дэулетбай деген кюшщ жылкысын бакты. Ал келеа жылы булар осында куралып жаткан Бегенбай батырдын жасагына косылды. Туыстармен табысу керек болса, а'та-тепн айтысуга eKi жак та уялмайтын 6ip онтайлы сэт кезтер, сол кезде танысармыз 184

деп ойлатан. Ондай сэт арада терт-бес жыл еткенде, 1 7 3 1 жылгы Алакел шайцасында туып efli. Э бтм ансур будан бурын да Буланты, Ачыранай урыстарында чалмачпен талай чидала- сып, ысылган сарбаз катарына косылып чалган-ды. Ал, Алакел шайцасында нудай колдап, аруац жебеген шытар, жекпе- жекте ойрат ханзадасы Шарыштыц басын алып, зор абыройта белендЕ Одан арты цаптама согыста батыр атасыньщ атымен ■ Абылайлап» уран салып, жаудыц шебж жарып еткен. Ол кудай артык жаратцан ата даццын, мже, осы жолы зорта кайтарып алып едь Осыньщ алдында тана Болат хан дуниеден е тт, хан сайлауы кезжде осы Эбтм ембет e3iHin бэсекелестер1 Э бтчай ы р мен Сэмекеден элдечайда устем шыгып, уш жузге хан кетершген- fli. Казацтыч рубасы билер1 бул жолы жасы улкен, epi Эз- TeyKeHin ез к'ждИнен шыччан Семене мен тючаччан чолбасы Эбтчайы рга точтамай, мжез1 кеч. журтча жайлы деп, Болат ханныч улкен улы Эбшмембегп тандаган. Хандычча екпеле- ген Э бтчай ы р мен Семене Ачырачай урысынан кешн майдан даласынан ке тт чалды да, Алакелдеп шайчасты ж ача хан Эбтм ембетпч 03i басчарып efli. 5ip бижтен 6epiH бачылап Kepin турыпты. Ертеч1нде-ач кеше жау шебже «Абылайлап» шапчан 6enrici3 батыр хан дертей же келт1р1лд1. Эбшмансурдыч часында Ораз аталычта бар-тутын. Eneyi е зде р М ч мм екенж, чай жачтан, чалай келгенж алташ рет осы арада ачтарып efli. Эбшмансурдыч екес1 Уели султанды Э бтм ем бет жачсы бтетж-дЕ Булар ханзада, султандар арасында жастары ЧУР- бы, жорычта, ачда унем1 6ipre журет'ж кеч!л! жачын адамдар болатын. Кешн урыста мерт болтан Уели султанныч бала- шатасын жаугерш!л1кте еш жерден таппай, елд'|ге санап, ум К у з'т чойтан-ды. Хан атасы шшкентай кезжде талай марте чер­ тей Эбтмансурды 4a3ip жыта танымаганымен, кезжде Уели султанныч часынан чалмайтын Ораз аталычты б1рден бше кет- Ti. Сол арада Эб1лмембетхан Эбтмансурды бауырына басып: - Асылымныч кез1, алтынымныч сыныты екенс1ч той! блгешм Tipmin, ешкешм жанды деген осы... Эдшетже келеек, ата тагына отыру - Уелибачы еулел, сен'14 кезепч efli. Tipi болсач.атачжетпегенсол муратча сен жетерещ! - деп, чуаныш- тан журен жарылардай болып, кезже жас алганы eciHfle. Кешжпей Эбтм ембет хан бул кезде Абылай атана баста- тан жиырмадаты жас ж1г1тт! Кекшетаудаты Атытай Карауыл- 185

дьщ султаны е т т 6eKiTTi. Эрине, жалтыз Э бтм эм бет демесец, кекжиекте хан татынан умггкер тэты 6ip бацталас султанньщ пайда болганына тере бггкеннщ 6api куана койган жок. Орта ж уз ханы Сэмеке, баяты кундес катынньщ балалары деген дацпыртпен жактырмай цыжырта караса, колбасы apl Kiuii жуз ханы Эбшкайыр муны менсжбей тумсыгын шужрдь Аталас атайын арасынан сол туста ж ас Абылайды кашанда epnirni Кастер тутатын, турашыл Барак султан тана жан тарткандай болып efli... [ / Абылай каз1р жол успндеп узак сонар эцпме успнде осы жайларды еске Tycipe Kenin: - 0 з басым осынау жалтан дуниеде eKi адамга м эц п карыз- дармын, - дед1 катар келе жаткан Кабанбайга е ксе рте бу- рылып. - Оньщ алташкысы - кортансыз желм калтан кез1мде экемдей аялап тэрбиелеген, сол 6ip киын-кыстау кезецде апаттан аман алып калган О раз атальщ. Егер ол болматанда, мен бу й тт жер басып журер ме ед1м, журмес пе ед1м?! Тек 6ip eKiHimTici, сол адамньщ карызын акырына д е й т етей алмадым. Байтус менщ колым билжке жет'т, аузы акка енд1 тиген кезде, к е й т п кундердщ кеп кызытын кере алмай арманда Kerri. Е с т ер He6ip киыншылыкта сыр бермей, суйепне карысып, менщ катарта косылуымды тана купп журед1 екен той. EneyiMi3 кей- iH Э бтм э м бе т ханньщ камкорлытына белент, Кекшетауга к е ш т барган сок, Ораз атальщ кеп узамай кайтыс болды. BipaK татдырга риза, т т е п кабыл, бакытты жан кейптде erri дуниеден. Нашарлатан кезде меж шакыртыпты. Ж ан узер шагында касында болып, е з колыммен сусын берд1м. Ораз аталык кез жумтан казан айыньщ жетжил жулдызы мэкп еамде. Сол кун жыл айналып келген сайын, 6ip малта бата жасатып, маркумга куран окытамын. Баска колдан келер не бар?! - дед1 ол баяу куражп. - Алакел шайкасы кезжде Ораз аталыкты менщ де 6ipep марте кергежм бар, - дед1 Цабанбай эцимеге араласып. - «Жоталып табылган ж ас султанньщ аталыты осы» деп, матан Бегенбай батыр керсетт efli... Каз'|р Ораздан урпак бар м а? - Бар, - дед1 Абылай т е жауап 6epin. - Ораздьщ Жаркын деген iHici, ул-кыздары Ka3ip Кекшетауда, хан Ордасына та- кау, е з алдына жеке ауыл боп отыр. Немерелержщ 6ipHemeyi теленпттер катарында... Ал матан жаксылыты еткен екжил адамды е зщ де жаксы б т е а н , Дарабоз. Ол - К азак ордасы- ньщ Ka3ipri ханы Э бтм эмбет! - деп алып, Абылай экпмесж 186

одан ары жалгастырды. - Салт атты, сабау цамшылы 6ip «eiiMfli жатыркамай, шетке кацпай, бауырына тарткан да, меж е з1мен тек тутып, санатка коскан да - сол хан агамыз. Эйтпе- се туыскан шмде ж оц? Майданда е р л т керсеткен ж И т аз ба?! Бар гэп - бойдагы жылт еткен касиелцд! танып. штарльщ етпей, ceHi багалай бшуде гой. Егер Эбшмэмбет хан б1рден колдап, кетермелемесе, мына мен катарга к°сылган кунжц ез1нде, осындагы кеп султанньщ 6ipi болып журе 6epyiM де мумкж efli. Ал бупн ecTiM, жетшд1м, атак-абыройым артты екен деп, ез камкоршымнык басындагы багына, астындагы тагына жармассам, менщ гам болганым? Келер урпакка жаман улп шашып, аруак-КУДайга жат болмаймын ба?! Ke3i Tipi турган- да, Э бтм эмбеттщ кекшже каяу TycipMecniH деген cepTiM бар­ ды. Сол серттен тайном келмейдс М енщ манагы жауабым да осындай ойдан туган, - деп аз-кем бегелд1 де: - Сонгы отыз жылда ой-ттепм1з о ртак болып, жорык жолдарын 6ipre басып келем1з гой, Дарабоз. Бул жайында сенщ не ойлаганыц б ар ? KeKininfleriHi букпей ашып айтш ы? - дед1 батырдыц жузже барлай кез салып. Бупнп ат устждеп онаша cepyeHHin неге кажет болганын Кабанбай енд1 гана пайымдап келедс Абылай ез байламына канша 6epiK болганымен, ке цтге кобалжу салар кудЩтен де кур емес сиякты. Мынадай алмагайып, ауыр кезецде Ti3riHfli ез колына алмаганын карулас cepitcrepi калай TyciHefli деп, алакдайтын жайы бар ма, калай?! Кабанбай не де болса ез ойын ашык айтып, оны тыныштандыруга тырысты. - Аганы улык тутып, агайын берекесж ойлап, ата салтын сактаганыца ез басым ризамын! - дед| ол баяу сез бастап. - Дэл каз1р баска батыр, билердщ де осылай ойлайтынында кумэн жок. Тепнде, Э бтм эм бе т хан - берекенщ адамы гой. Оны жалпак елге с у тк и еткен де - сол мжезЕ Уш жуздщ, ары салсак алты Алаштык басын косар туста кара ш акырак - хан ордасында Эз-Тэуке эулетжщ отырганы Tepic болмайды. Ек алдымен Э бтм эм бетп улык туту аркылы улы тактан ум1ткер, баккундес бауырларыкнык кызганышынан кутыласык. Бул орайда Сэмеке улдарыньщ ой-ниен езщ е белил!. Эз'|рше иба сактап жургеж болмаса, болашак орда тагынан Барак бала- лары да кетер1 емес. Ал, Эбткайы р эулел уш жуздщ улы тагы­ на Ак патшаньщ колдауымен жетем1з деп ум1ттенумен келедс Сондыктан дэл осы туста хан сайлауын етгазу бас араздыкты коздырганнан баска ештеке бермес efli... Еганилден, мынадай 187

улы аттаныс, i3ri ниет алдында Орда тагында отыртан адам- нын кол-аягы тусалып, еркш эрекет етуже белил! мелшерде бегет жасауы мумкж. Мундайда в з 1нд1де, езгеж де тытырыцца лремей, шытар eciKTi ашьщ налдыртан элдекайда ти1мд1... - Дарабоз, сен алты Алаштьщ басын 6ip тудьщ астына 6ipiKTipy - соншама тартысты, ауыр болады деп ойлайсьщ ба? - дед1 Абылай оньщ сезш белт. - Отан сез бар ма, хан ием! Цашанда булнд1 балшектеу оцай, ал бытырап кеткен дуниеж 6ipiKTipy - жаткан 6ip ниямет. 0йткеж, зам ан солай. Бул кунде эржм-ан ез белнше жол тапканды, о ртак епзден оцаш а бузауды колай кередь Агайынныц колтыгына дым буркт, азтыратын душпандарьщ тагы бар. Соньщ 6apiH есепке алтанда, кешеп ю ндттес бауыр- ьщ бупн езщ е карсы шауып, нан майданда цылыш айнастыр- са, отан танданудьщ орны жоц. Кантытыс болтан сон кан те гт- мей тура ма, 6ipeyre колыц нате тисе, енд1 6ipeyre бата тиедк Сондайда Абылайдын цаИарынан ытыснан журт Э бтм эмбет ханта барып паналаса, ол да жарасып турады. Менщ таразы басын тен устап, досына да, жауына да шытатын жол налдыр деп отыртаным сол, хан ием! Абылай б1разта дейш басын темеп салып, унс1з келе жатты да: - Жен айтасьщ, Дарабоз. М енщ де ой-ниелм осы тежректе efli, дэл ycTiHeH тустщ! - дед1 жадырай култ. - 0 зщ айтнандай, алда ауыр Miидет тур. Бул жолты белдесерщ - ашьщ келген ата ж ау емес, iume тускен жеп нурт ной... Не айтайын, жук ауырын тэты да б е л т кетеруге тура келедь. 0 зщ ен анырына де й т нолдайсын той м еж ? Кабанбай сэл абыржып налды да: - Сонша уаныт 6ipre келт, енд1 бура тартнанда найда бар ам ы з? - деп нарнылдап ку л т ж1бердк - Кырьщ б1рдщ нырнына шыдадын, енд1 налган 6ipiHe де шыдармыз. Мен еле- елгенше Абылай туыньщ астындамын! - Бэрекелдр Дарабоз! Осылай айтарынды 6inin ем! - дед1 Абылай разы болып. - EHfliri мэселе алдаты нурылтайта байланысты. Егер осы жолы KenuimiKTi иландырып, сонымыз- дан ерте алсан, болашан 6ipniKTiH басталтаны! Булар басында Карнанна таман ойысып, одан Сунанна нарай бурылып, 6ipan ешнайсысына да сонпай, Туршстан шаИарын алыстан оратытып, 6ip айналып шынты да, кун ен- кейе хан ордасына найтып оралды.

V К азак даласыньщ шар тарапынан келетж агайын-журт ту- гел жиналып болды-ау деген шамада Турюстандагы курылтай да басталып кепп efli. Бул жолы ежелп Орда салтында болганы- мен, кейжп жаугериллж кезжде умытыла бастаган байыргы дэстурлер кайта жацгырды. ¥лы жиын басталар алдында 8з1рет султан flyp6eci мен сонын саясында м энп тыным алган Хакназар хан, Тэуекел баЬадур хан, Ецсегей бойлы Ер EciM мен Салкам Ж эцпр хан, Эз-Тэуке хан аруагына кеккаска шалынып, куран окылды. 0ткен кыста токсан алты мушелжде кайтыс болып, суйеп таяуда осы Турюстанга экелжш жерленген казак- тын улы биi Каз дауысты Казыбектщ каб1р1не де жиналгандар тэуеп eTin, дуга багыштады. Мше, осыдан кейж гана ип жаксылар Кек кесенеден ею жуз кадам жердей -Култебе- аталатын кек жотага карай бет алган. Бул e3i осындай улы жиын етюзуге кудай арнап жараткандай, етектен ерге карай бюктей беретж, ен бойына юлем тугтдей б т к бетеге ескен, казактын жамбастап жатып сез тындауына ете колайлы жер efli. Онтуслктщ ащы KyHi шекенй шагып ж1бермесш деп, тебенщ терюкей бетже келенке шатырлар усталып, кек майсаньщ устже текемет, сырмак. тукт1 юлемдер теселген. Тердщ дэл тебесже ею так катар койылып- ты. Сонын алтын аркалыкты енселю1не К азак ордасынын ханы Эбтмэмбет, одан repi сэл аласалау ею ншюже Орта жуз ханы Абылай жайгасты. Хандардын кос капталын ала Бегенбай, Кабанбай, Ер Жэн1бек, Наурызбай, Баян, Олжабай, Кекжал Барак сектд1 колбасы батырлар, Букар, Умбетей, Саршуаш сынды жыраулар мен Бекболат, Боранбай, ЕскелдЬ Тебет, Ку дауысты Куттыбай сеюлд1 билер орын алыпты. Булардан баска Эбшфей1з, Ханбаба, Жолбарыс, Уэли, Бекей Tapi3fli султандар мен рубасы аксакалдар ез алдына 6ip тебе... Курылтайды ашу курмет1 Улы орда ханы 96'тм эм бетке тиген. Бул кунде жасы жетп1ске такая, шаш-сакалы селеу тарткан, 6ipaK эл1 тугыр- дан таймаган, ашан жузд1 Э бтм эм бе т колындагы эр жержде жакут кез1 бар, алтынды хан асасьж сыгымдай устап, б1ркелю кумб1рлеген коныр унмен ке с те сейлеп отыр. - Уа, кад|рл'| халкым, жауынгер журтым! Сздержмен дэл буг'ж байтак кала — 'Турюстанда кайта кауышканыма куаныш- тымын. Кадамдарыц кутты болсын, агайын! - деп TeniperiH 189

кезбен 6ip шолып erri. - Санап отырсац, уй1ц куйпр ойраттар казац елж “Актабан шубырындыга» ушыратып, Кэратау enipi- нен бостырганына дэл осы кундер1 тура кырык жыл толган екен. Анасынан кам шепгелдеп тугаи. ездержше казакка кер казбак болган сол кара ниerri калмак хандыгы кайда Kerri Ka3ip? Цасакы жау казган корже e3i TycTi де, ата казактыц жуан ciKipi созылганмен, узтм е й аман калды. «Кудай жарат- кан тебеж кетпендеп тауыса алмайсьщ» дегендей, анык тенген апаттан 6ip сапар кагыс калганымыз хак. Узакка созылган азаттык урысында айрыкша ерлж керсеткен батырлардьщ даккы артсын! Шейгг кеткен курбандардьщ жаны жэннат- та болсын!.. Алла-тагала жар болган шыгар, атаныц apyafbi жебеген шыгар, мже, арада кырык жыл еткенде касиетп Туркютанга кайта оралып отырмыз! - дел Эбшмембет тама- гын кенеп, аз-кем тыныстады. - Казактьщ елгенi л р тм е се де, ешкеж жанып, ортайган KeMepi кайта тола бастады. Мжеки, epiciMi3 ке цт, 6ip кезде колдан шыгып кеткен кугты мекен жерлер1м1зге кайта коныстанып жатырмыз. Ойда орыс, кырда кытай Казак ордасын танып, мойындаган сьщайы бар. Ежел- ri Kepmi Ресей эз1рше калыптаскан шектен асып, 6epi сугын- ган жок- Шыгыстагы Шын-машын ел1мен басы кату басталган катынасымыз калыпка Tycin келеди Шушр, ел ipreci тыныш, халкымыз бакуат турмыс кеш1руде... Б1рак, соган карамастан терт кубыламыз сай дел, арканы кекге салар кезге ani жетке- HiMi3 жок- Жер1м1з кецейт, eniMi3 улгайганмен, улкен елдщде езж е лайыкуайымы болады екен. Bi3 сиякты кар те р колда бар­ ды канагаттутсак, жасбуынньщжулдызыжогары.арманы алыс- та. Олар казактын уш жуз1 гана емес, алты Алаштык басын 6ip жерге топтауды кексейдс Демек, ci3 бен 6i3 осы жиында Казак ордасыньщ будан былайлы багыт-багдарын белплеу1м1з кажет. Орны толмай турган олкылыгымыз кайсы? Ала алмай журген асуымыз бар м а? Соны акылдасу ушж жиналдык Култебенщ басына. Сондыктан ауыл арасыньщ усак-туйек дау-дамайын бул арада быксытпай, ел болудыц ебж, журт болудьщ жольж кекесейж. Кене, мм не айтады? EHfliri сез ездер1нде, халайык! - дел KenuimiKTi кезбен шолып, айнала карал шыкты. Алайда, сез кезепн б1рден min экеткен ешюм болмады. Жиналгандар э л т т щ артын багып, 6ipa3ra дейж унЫз отырып калды. Арка мен Алтайдьщ. Жетюу мен Сыр бойыньщ журты кептен бас коспай кеткенfliж ме, арада ептеген тосыркау- 190

шылык, сырдандыц байкалады. Бурын жаугериллж жылдары айтылатын сез айкын болушы еде Мундай кенесте не аттаныс, не корганыс жайы сез болатын... Ал, каз1р журттьщ б1рталайы «уш жуздщ басын косу, алты Алашты 6ipiKTipy» деген жаца ураннын байыбына бара алмай отырган с е ктдк Аркадан, Абылай айналасынан келген батыр, билердщ айтар ce3i 33ip болганымен, бул курылтайдын, Heri3ri максаты - туспк елкеде аукым тугызу болгандьщтан, алдымен осы аймактьщ Kicmepi се йле ст деп, бой тартып отырган жайы бар. Ал, aFa баласы реттде, цашанда алдымен кезек алатын Улы жуздщ сез бас- тар серкелерс Теле би, Койайдар билер, Бердщожа, Елилбек, Хангелдг Тшеуке сынды ecni кез батырлар бул кунде ем1рде жокедК Олардьщорнын баскан Шапырашты Наурызбай, Дулат Койгелд1, Албан Райымбек батырлар, Теле бидщ е з кж д тне н тараган Жолан, Батык сиякты жМттер бурын улкендерге с е н т кеткенджтен, б 1рден топ жарып, сез бастауга ж уре ксж т отыр ма, элде ацыс андып, аужай туй па келе ме, суырылып алга шыга коймады. Ал жарым-жартылай гана келген Kimi жуз Kicinepi салт бойынша эдел сактап, агаларыныц алдына TycKici келмеген. Унс1зд1к узакка созылып бара жаткан сон, ббтм эм бе т хан асасын жогары кетер'т, журтты кузай бастады. - Ау, халайьщ, неге ундемейандер? Булай бас коспагалы кеп болды. Содан 6epi кешректе жиналган запыран, шемен боп цаткан шер бар емес пе? Тым курыса соны таркатпайсьщ- дар ма?! - деген аксары аш ац жуз1 куре^те Tycin. Осыншама журттан ешк!м суырылып шьщпаганга Абылай да аландай бастап ед'1. Эбтм эмбеттщ б1рлжке, татулыкка шакырган жалпылама ce3i Kenminiwi козгай алмаганы KepiHin тур. Жетесше жетпей, шымбайына батпай, бул казак орнынан козгалушы ма ед1?! Шубар атгык жунждей ала-кула журттьщ eni де б1рдеце купп отырганы аньщ. Шынында да солай болды. Bip мезетте арткы катарлардьщ 6ipiHeH: - Абылай сейлесж! - Ол e3i алты Алаштьщ басын калай коспак екен? Алдымен соны айтсыншы. - Кыргыз бен Каракалпак, iprefleri Курама курылтайга ат i3iH салмай отырганда, олардьщ сыртынан калай тон тш ем1з? - дескен дауыстар есплдг Абылайдьщ айтар ce3i а з емес-Ti. Б1рак кепилл1ктщ акысын акдап алып, сокын ала сейлермж деп отырган. Енд1 ундемей 191

калуга болмайтын сек1лдк Осыны сезген Э бтм эм бе т те оган е к с е р те бурылып: - Сейле, Абылай хан! Халкьщ сурап отыр гой... Енд1п сез risriHiH е зщ уста! - дед1 кектдене дауыстап. ¥лы хан иыгынан 6ip батпан жук тускендей, тынысы к е н т калды. Абылай ецсесш лктеп, жиналган к е п ш т т к е айдындана кар- ап erri. Ол эркез журт алдына шыкканда, халыкпен езш щ ара- сын косып туратын кезге кершбес, 6ip алтын аркауды сезжуил efli. Сол аркаудыц каз1р де жалганганын ангарып, аркасы кец|- гендей, алтын зерл1 хан калпагын желкесже таман ысырып койды. E«i K03i шоктай жайнап, ею касыньщ арасындагы кос сы зы к терекдей Tycin, 63iHiK алмастай етшр калпын кайта тауып efli. - Уа, халайык! Жиналган ип жаксылар! - дед1 саккылдай ун катып. - Мен сейлегенде не айтам ? Осы отырган барша журт бте тж , бастан кешкен барды айтам. Осы жака хан ага- м ы з айтып еткендей, байтак кала Туркютанга, мжеки, кырык жыл дегенде зорга оралып отырмыз. Оралмайык дедж пе, ата журтка ат басын буруга мурша болмады гой. Узак жыл жоцгар- мен жагаластык, кытаймен кидаластык. Орыстьщ алдына ор казып, жолын бегедж. Бар 0MipiMi3 жорык жолында, ат устжде erri. Туган жер1м1зд1 баскыншы жаудан тазартып, етек-жек1м1зд1 енд1-енд1 жинай бастаган ж айымыз бар. Эрине, жаугерш1л1к болган соц ел азбай, жер тозбай турмайды. Естерщ1зде бар шыгар, е р-азамат алые ж орыкка кеткенде, арттагы малды уры алып, бала-шага жудеу тартып, жалтак кез, жок-ж1т1к куйге туспеуил ме efli? Мен каз1р казак даласынан дал сондай KenTi Kepin отырмын. Алаш улы катты азы п кеткен екен. Малы емес, жаны, турмысы емес, пейш1 аза бастаган. К азак ордасынан бак тайды, куш Kerri, eHfli 6i3re бурыла алмайды дел ойласа керек, жакын дел жургенщ жатка айналып, бул кунде ит те, кус та басынатын болган. Аргы Касым хан мен Хакназар ханньщ, EciM мен Ж э к пр хандардьщ дэргей1не бас урган, берп Эз-Тэуке заманында да курык Y3in кетпеген алты Апаштьщ баласы бар efli. Содан Ka3ip ту тубжде калганы - ушеу гана. Сол баягы Акарыс, Жанарыс, Бекарыс аталатын казактык уш жуз1. Ол да тугел емес. Kefi6ipeyi буйректен сирак шыгарып, KepiHreHHiK колтыгына 6ip тыгылып жур... Ал, алты Алаштык баскаларына келеек, кей1нп кезде кыргыз манаптары кырын карал, казактан ipreciH аулак салуга тырысуда. Сырдык аргы 192

бетждеп Курама журтымыз б1зден repi цонысы жакын Коканга бауыр басып барады. Каракалпак та солай: казактан алыс- тап, Хиуамен киысканды артык санайды. Б'13 осы курылтайга сол агайындарды тугел шакырганбыз. Арадагы екпе-араздык болса о ртага салып арылайык, болаш ак кундер жайында 6ip- ге отырып кецесейж дегенб1з. Мже, кердщ1здер гой, солардын 6ipfle-6ipi ат i3iH салмай отыр. Дем екары таза емес, 6i3re деген пейтдержде каралык бар... Сонда, не ютейм1з, агайындар? Алты Алашты осы безмен жан-жакка таратып коя берем1з б е ? Элде, кенгенж акылмен, кенбегенж кушпен 6ip тудьщ астына жинаймыз б а ? - Абылай осыны айтып, е з сезж щ acepiH байка- гысы келгендей, журтты кез1мен тагы 6ip рет шолып erri. Манагыдай емес, тынык суга тас лактыргандай кепшшж арасында толку пайда болды. Култебенщ басы араны к уясын- дай гутдеп барады. Эр тустан 6ip-6ipiHe керегар сездер айтылып жатыр. Bipeynepi: - Агайыннык едет! гой: жау шапканда колтыгьща ке лт тыгылады да, карны тойган сон кудайын умытып кетедг - Ондайлардын тэубесж eciH e Tycipin, кекжиген кек1рт басын жерге жеткенше ию керек? - десе, енд! 6ipeynepi: - Олар да ел болган сон ез котырын e3i касып, белек отыр- айын деген шыгар. Кетсе беттершен жарылкасын! - Алые агайынды 1здемей-ак, осы казаке зж жарылкап алса да жетпей ме?! Алты Алашты коя турып, уш жузд1 уй1рден шыгар- май устасакта шекем1зге тар келмес! - д е с т жатыр. Бул сездер кыска-кыска кайырылса да, кепш1л1кт1н осы сэт- Teri квнш ауанын дал жетшзгендей еде Абылай кулагьжа анык жеткен сонгы сездерд! устап калды. - Жарайды, с1здер айткандай-ак болсын: Кыргыз да, Каракалпак та, ез канымыздан тараган Курама да ат басын тершке бурып, бет-бетже Kerri дешк. bipaK солар барган жержде бархадам таба м а? - дед1 ол отыргандарга карсы сурак койып. - -Жарылганды жау алады, бел1нгенд1 6epi жейд1» деген кайда? Дел каз1р бас 6ipiKTipy К азак ордасынан repi солардын ездер1не керек. Бул кунде Ty6i 6 ip re туыстар 6ipiH-6ipi тауып, кол устасып жан сактамаса, жеке шауып бэйге алатын заман еткен... Сол жагында аранын ашып арыстан, он жагында забарын шашып айдабар тур. Ресей патшалыгы бу кт Едш бойын, Ci6ip журтын жаулап болып. енд1 ауызды TycTiKTeri 6i3re салатын ойы бар. Маншьщ хандыгы Халка-монгол мен 193

жоцгарды, Тибет пен уйгырды жутып ж1берт, ani де болса тоят аларлык жаца жем i3flen отыр... Берекеден айрылып, бытырап журген журттысоларжутпай коя ма?Ж арайды,-Кэтртокболса. мусылман тыныш» дегендей, улкен елдерге кудай тэупих берд! дейт. Жанагы айтканга кенбей, адасып журген агайынды ipre- деп Кокан 6e«Tepi мен Бухар хандыгыныц езнак жутып ж1бер- мей м е ? Казйрдщ езшде-ак Кокан SMipi Ерденбектщ Курама- Fa курык салып, Кыргызга кыр KepceTyi осы сез1м1здщ дэлел1 емес п е ? Амал не, Кыргыздыц кыкыр тарткан манаптары мен Кураманын, сартка айнала бастаган саудагерлер1осы кершеу rypfaH каутп е н санаскылары келмейдк Олар «елетш бала бейпке карай кашады» дегеннщ KepiH KenTipin, аждаЬаныц аузына ездер1 барып тускел1 жур... - Сонан сок мэселенщ екшил жагы тагы бар. - дед1 Абылай актарылып аузына караган журтгы уысынан шыгармай. - Алты Алашка жататын жанагы агайындар су ш кен куды- рына туюрмей, казакка кастьщ ойламай, ез алдына тыныш журсе, оган да кенесщ гой. Жок. олар урыспай араз, кун жау- май су болып, ашык жаулыкка дейш барып жур. Буган капай тезерсщ ? К азак ордасы «Актабаннан» кейш Жонгарга карсы кырык жыл кидаласцанда, кыргыз манаптары кол ушын берд! м е ? Кайта, жаумен жагаттасып, казак елш 6ipre шапкан жок п а ? Керек десек1з, аласапыран жылдары ¥лы жуз Албанньщ ата конысы саналатын 1ленщ сол жак капталын иемдент алып, эл1 кунге дейш кайтармай отыр. Оны азыркансак, казак­ ка кыр керсетт, жылда Kenin жылкыга тиедн 9pi-6epi еткен сауда керуенш тонайды. Осы еткен кузде гана кыргыздьщ Балдыбек манабы хан баласы Э бтф е ж з султанньщ Кулжадан кайткан TOFaHaFbiH тонап алды. Бул басынгандык емес пе? Ал. Ташкент, Сайрам, Ходжент, Аккорган тек1регшдеп курамалар coKFbi жылдары К азак ордасына алман-салык телеуд1 койды. Ол аз болгандай Кашкар, Кокан, Маргуланга мал айдап барган керуенд1 apbi-6epi етшзбей, казакты кан каксатып жур. Буган да тмым-тэртп орнатпай, карал отыруымыз керек пе?1 Ал, Каракалпак бектершщ icTen журген бассыздыгын ездерщ де жаксы б т е с 1кдер. Олар алдьщгы жылы гана ездерш баскару- га ж1берген Bepi султанды кесшлеп enTipfli. Bepi султан - жас та болса бас efli. М енщ кызымды алып отырган куйеу бала екенш айтпаганда. кешел Салкам Ж энпр эулет, Кайып хан- нык HeMepeci efli гой. \"Иесж сыйласак. итше суйек сал» деген 194

кайда? Tirrri Bepi султан ньщ жастыгы, бшмеспг! болсын-ак, соныц езжде агайынньщ алдынан ету, Ордага шагым айту деген бар емес п е ? Жок, олар ейтпеген. Ата салтын аякка бас- ып, казак султанына кару жумсап, корлап еллрген. Сейте тур- ып, кжэсын мойындаган, KeiuipiM сураган 6ip пенде болсашы. «Кул кутырса кудыкты былгайды» дегендей, -бул капай?» деп жен сурай барган елалге камшы кетерт, б1рауыз сезге келт1р- мей айдап тастапты... Муны да ел 6ipniriH ойлагандык дейм1з б е ? Мундай бассыздыкты тузетпей, тентекп тезге салмай ка­ пай шыдап отырамыз?! Тутанган ашу уст'жде осы сездерд1 Kiflipicci3, 6ip деммен айтып шыккан Абылай, езж сел суыту ушж, азы рак аял жаса- ды. BipaK тырс еткен дыбыс жок. Кепшмик сштщей тынып, сез аягын ку тт калган. - Жок. жарандар, казак канша кен болганымен, ендИ жерде мундай бас бузарлыкка ке н т, кол кусырып отыра ал- майды! - дед1 Абылай байсалды калпын кайта тауып. - Цаз1р К азак ордасымен Ак патша санасады. Еженхан жыл кургат- пай елил ж1берж, тату-тэгп керил болуды т'тейд1. Ал, аталас агайынньщ, кандас бауырдьщ icren отырганы жацагы. Куле- ciK бе, жылайсьщ б а ? “Жыланды уш кертсе де, кеарткелж шамасы бар» деуил едь Дел Ka3ip К азак ордасыньщ баскага эл'1келмесе де, кыргыздьщ киястыгын жоюга, каракалпакты кайтарып, кураманы курыктап уйipre косуга кудырет1 жетедь Оны TinTi узакка созбай, б1рден icne асыруга да болар едь BipaK алдымен кептщ нелестен етюзуш, агайынмен акылдасуды жен nepfliK. Bip нэрсе естерНзде болсын: хан кецес1 етед| де кете- fli деп ойламакыздар. К азак хандыгы е зж щ ту тжкен ордасы Турк1станга осы оралганы - оралган. Будан былай б1здщ бар назарымыз онтуспк аймактарга каратылады. Дос жарылкана- ды, жау жазасын тартады. Bi3 енд1 алты Алаштьщ баласын калайда 6ip тудьщ астына жинайтын боламыз. Агайын береке- ciHe, акылга кенсе куба-куп. Ал ырыкка кенбей курык экететж- дер шыга калса, тентекке - тез. асауга - тусау табылады. Алты Алаштьщ туп казыгы б1зде гой, алдымен, уш жуздщ баласы, 63iMi3 6ip бэтуага келейжил. Калгандарын ужрге э к е л т косуды мен-ак мойныма алайын! - деген е з ойын корыта nenin. Осы сокгы сездщ ауыздан шыгуы мук екен, Култебенщ ба­ сы гумдеп коя бердг Калык дабыр-дубырдьщ арасынан катты- катты дауыстар да ecrinin калып жатыр. 195

- Жаса, Абылай хан! - Айткан сезщ нщ кем coFap mepi жок! - Е, басе, адамга ecrin басын ашып, жен-жосыгын угындырмай ма?!. - Ел камын жеген Eflire осындай-ак болар! - Алыстагы жаумен айкасып жургенде, агайыннан айрыл- ып кала ж аздаппыз-ау ез!... - Кудайын умыткан екен бул кыргыз бен каракалпак! - взге ж койшы, 63iMi3fliK кураманы не кара басты?! - деген сездер кулакка ап-анык ж е тт тур. Ал енд1 бул казакты токтатып кер! Зарыгып жаткан запыран, шепнен аскан шер енд1теплю, мук да, сыр да енд1актарылмак. Курылтайдык отына май куйып, кайтсем кыздырам деп отыр- FaH Э б тм э м б е т хан да мэз-мейрам. Ол 6ip сэт Абылай жакка енсерше бурылды да: - Айналайын, Абылай жан-ай! Мен манадан 6epi мына- лардык кышыган жерж таппай отыр екенмж-ау. Бул казактык казынасын аш ар алтын к т т сенщ колыцда екен гой! - дед1 сужжшж жасырмай. Соны айтып, ез iciHe кайтадан Kipicin кеткен. Енд1 ол кеу-кеу- леп дабырлаган KenmmiKTi тыныштандыра алмай элекке тусш жатыр. - Уа, жарандар! Бэрщ е де сез тиедк Тек 6ip-6ipiMi3Ai то- сып, кезектест сейлейж! - деген колындагы асасын жогары кетерт. Элден уакытта журт кайтадан байсал тауып, тыныштала бас- тады. Эртустан бой керсетш, камшытастап, сезсураушылардьщ карасы кеп-ак- Солардьщ ш н д е алдынгылардык 6ipi болып, орта туста шогырланып белек отырган топ адамньщ арасынан белжде KyMic Kiceci бар, узын бойлы, пушпак 6epiKTi 6ip карт орнынан ке те р те 6epfli. Арканын адамдарына беймэл1м Kici. BipaK оны Эбтм э м б е тх ан жаксы таниды екен: - Се з кезег1 Цокыраттык 6enrini би! Букарбайга 6epinefli. Сейле, Kaflipfli би! - дед1 anri адамга айрьщша ттипат 6mflipin. Букарбай жаратылысынан биязы, асыкпай, баппен сейлей- TiH Kici екен. 6 з ел1нде сез устап, топ жарган тарлан екен1 6ip- ден акгарылган. - Уа, асыл текп хандарым! Осында отырган казактык ип жаксылары! Бупн Туртстанга ту Tirin, а к туйен!к карны жары- лып жатканда, айтылмаган сез, актарылмаган сыр адыра калса 196

болмас па?! - деп алып, су теплмес жоргадай тайпалып журе берд'|. - Ойламаган жердей орданды ойрат шауып, кайран ел артына карай алмай, Царатаудан аса кешкен кезде, ешкайда табан аудармай, ежелп Жидел1-Байсын жершде мекен те у т кала берген Конырат деген елщ бар. Аргы TeriMfli сурасап, Алтай таудан бастау алады. Оны езге б тм е се де, аркар уранды тере тукымы, сендер жаксы бшешндер, алдияртаксыр хан нем! Аргы бабан Шьщгыс хан мен букш казак хандарынын атасы Жошы хан e«eyi де - Конырат кызыньщ курсагынан шыккан жиендер! - деп Эбшмэмбет пен Абылайга кезек кез токтатып eiri. - Атыс-шабыс, жаугершшж жылдары Конырат улысы б1рде казакка караса, б1рде Бухарга багынган кез1 бар. «Актабаннан» кейш казактын ту лккен ордасы Аркага карай ауып Kerri де, хан Keneci - курылтайларга кейде катыссак, кейде катыса алмай журдж. Ашыгын айтканда, жонгарга карсы азаттык урысына 6i3 кеп араласканымыз жок. Пейшд'щ бетендИнен емес, ауыл арасынын шалгайлыгынан. Орта жузге табигы алты арыстын 6ipi - Кыпш ак та солай. Кара Кыпш ак Сырда, кула Кыпшак кырда калды. Енд1, мже, «ат айналып казыгын табады» дегендей, хан ордасы кайтадан ортамызга ке л т отыр. «Акта- бан шубырынды» жылдары боскындыкка ушырамай, б1ршама аман калган калын Коныраттын eHfliri т т е п ездер1нмен 6ipre. Сырдагы Конырат-Кыпшак сол баягысындай К азак ордасы- ньщ 6ip Tiperi болып кала 6epefli. Бурын акпаган тер, коспаган yneciMi3 болса, енд1 соны еселеп етеуге эз1рм1з. КУДай жолын nip туткан эулие ханымыз - Эбтмэмбет, казактын кеш бастар cepneci - Абылай, устадыкетектер1ннен!.. Жол бастамак азден, 6ipaiKTi ойлау б1зден болсын! - деп Букарбай сез1н аяктаган. Шынында да, Сыр бойындагы улыска уйткы болып отырган, саны мол, ipreni рулардын 6ipi - Коныраттар. Букарбай бидщ журт 6epe«eciH ойлаган тартымды ce3i ел енсес'ж 6ip кетерж тастаганы анык. Kenminin арасынан кошемет сездер ecTmin калды. - Жаса, Букарбай! Сен муны айтпасан, Алпамыс батырдын урпагы болармысын?! - Конырат козгалса, Сырдын ceni бузылды дей бер! - «Уйдщ жаксы болмагы агашынан. улдын жаксы болмагы нагашыдан- дегендей, асыл тект'| хандарымыздын туп тамыры Коныратта екен-ау! - д е с т жатыр. Осыдан кей1н-ак сез курмеу1 шешт1п, тш KypMeyi агытыл- гандай болып efli. Keneci кезект1бул кунде жасы елуден асып, 197

iprefli py Дулаттыц рана емес, nci ¥лы жуздщ сезш устап журген Койгелд! батыр алды. - Егер, Теле би маркум Tipi болса, биыл жасы тура жузге толып, ортамызда ацыл айтып отырар efli. Осы Култебенщ басында сан рет билж айткан улы би 6yriH Туркютандагы дуб^р- fli рухымен ce3in, жарыктык орнынан 6ip аунап тускен шыгар- ау! - дед1 ол жиналган журтка жагалай кез салып. - Жака Конырат 6ni Буцарбай жаугериллж кезЫде ез руыныц Бухар цагахэндырын паналап, ойрат апатынан бер'ю, аман кал- ранын айтып етп. Ал, 6i3 болсак оныц «epiciHiiie, сол ойратка кырык жылдай бодан болып, душпанньщ табанында эбден тапталган елм1з. Каскей ж ау колына карал калтан коргансыз елд1 аясын ба, айдарлыны кул, тулымдыны тул етп. 8йтеу1р, ж аны ц жэннатта болгыр Теле би киын-кыстау кезекде ойдары ойратпен де, кырдагы кыррыз, Коканмен д е н л табысып, Уйсш эулепн канды кыррыннан сактап калганы анык. Акырында, 1 7 5 2 жылы Аркадан Сыр бойына аттанган Кабанбай-Хан- баба жорыгы жоцгар mepiriH Ташкенттен туре куып, бодандык бугауын б!ржола узгендей болды. Сол ушш де батыр агамызга мын, да 6ip алгыс! - деп Койгелд1 терде отырган Кабанбайга сэл и ш т тэж1м eiri. - Сонымен, Улы жуз руларыныц басы- на бостандык алганы - соцры он шакты жылдык айналасы рана. Енд1-енд1 ес жинап, жаца коныстарга жайгасып жаткан ж айы мы з бар. Bi3 азаттыкка, ел 6ipfliriHe баскалардан repi де зэруммз. бйткеж, елдщ шел жаудык бепнде тургандыктан, каш анда казакка сштеген таяк алдымен 6i3re ке л т тиедй Осы ж ака гана кыргыздык кырын карап, кураманьщ КУДык- ка TyKipreHi жайында айттыкыздар гой. Ендеше, 6i3 сол ем елмен де керил турамыз. Агайыннык кабарындагы ызгарды ж акын жерден кунбе-кун с е з т отырамыз. Аныгына келеек, кыррыз да, курама да - куж кеше е з колтыгымызда журген журт кой. Оларды да куш-куштеп, кутыртып отырган ел бар. Ол - Кокан хандыгы. Бш епн шыгарсыздар, кыргыздар ез ш ш ен Адгене, Тагай болып емге белшедк Сонык Адгенеа тугел!мен Кокан хандыгына карап, Ерденбектщ сойылын сорып жур. Кокан аскерж щ е к жауынгер тобы да - сол кыргыздар. Жал- ган намыстык Keperi не, сокгы жылдары Ерденбекке арка суйе- ген кыргыз манаптары iprenec отырган Улы жуз руларына кун керсетуд1 койды. Малымыздан курык. басымыздан сырык кет- пейд'1.8pi-6epi еткен журпнилш тонап, epiCTeri жылкыга жауша