Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

шауып келед1 екен. Еспембет Каракекл жетепне алыпты да, Кырыкбай катарласа шауып, колтыгынан демеп келедЕ.. Мана Шынкожага алгаш ок тит, ат жалын кушкан сэтте Еспембет алдымен желп, шылбырынан жетектей женелген. Абырой болганда, Кырыкбай да сол мацнан табылып, айкас аланынан екеулеп алып шыгып едЕ - Токтакдаршы... Жергетуар1кдер! - дед1 Шынкожа 6ipiHmi ретллге келш. - М енщ будан api журуге хал1м жок. - Токтаганы Heci? Сэл ш ыдасак каз1р езеннен етем1з! - дед1 Еспембет xtypiclH сэл бэсенделп. - ЖИтгер-ай, кинадыцдар-ау!.. Жерге TycipiHflepuji! Ме- нщ сендерге айтар аманатым бар. - Шынкожа соны айтып, кайтадан талыксып кеткен. Жолдасыньщ езужен жылып аккан канды кергенде, Еспембеттщ журеп су ете тусл. Иэ, eHfliri журюте мэн жок. 9зен жагыныц 6ip калтарысына токтап, Кырыкбай eneyi Шынкожа- ны аттан туардЕ Басын бтктелп, жагалаудагы еспе кумнын уелне жайлап жаткызды. Батырдын, саусактары cipecin катып калган екен, колындагы кылышын зорта ажыратып алды. - MeHi будан ары суйреп, жанымды кинамандар! - дед1 Шынкожа сэл ширагандай болып. - Мен енд1 бул дуниелж вм ести. Татдыр гой... Топырак осы жерден буйырган шыгар. - Кой, Кожа, ондай сезд1 айтпашы! - дед1 кегцл! босаган Еспембет терю айналып. - - Кыргыз да мусылман баласы гой, 6eTiMi3fli жасырар... Егер кемуге epiHin, езенге агызып ж1берсе Tirni жаксы. К азак жержен 6ip-aK шыгамыз! - Шынкожа зорлана кул1маредЕ - BipaK моласыз калгым келмейдЕ 9pi-6epi еткендер дуга окып, бет сипап журелн 6ip белп керек... Bip тт е п м бар. Орындайсындар м а? - Ол не сонш ама? - Не ллесец де мойынымызга карыз болсын! - десл жолдастары жамырай лл катып. - Басымды сэл кетер1ндершЕ Иэ, солай... Енд! кылышымды бер1цдер! Еспембет «муны кайткел1 отыр?» деген тацданыспен ба- тырдьщ кылышын алып берген. Шынкожа бойындагы бар куатын жиып, а к алмас наркескенд1 оц колына устады да, сол колыньщ алаканын жазып турып, бас бармагын шауып тус1рдЕ Эбден кансырагандыктан болар, кылыш кескен жерден кан да 349

шы клады. Куагашты бутагандай бармактыц агарран орны рана калды. - Кырьщбай, сен ана бармакты орамальща т у й т ал! - дед1 Ш ынкожа дем алысы ж и те й т у с т. - Б|ЗД1К кыстаудыктубждег1 Кара шокыны б те с щ рой... Бармакты дэл соныц успне апарып жерлецдер! 03i керуен жолдыц бойы... Туран жердег1 менщ молам сол болады! - Батыр соны айтты да, кек жуз'же карал, иегж жалгыз-ак какты. Осы мезетте арт жактан ат fly6ipi есллген. в н е бойынан кан саулаган TaFbi 6ip жаралы сарбаз шауып келед1 екен. Буларды Kepin токтаранымен, аттан тусер хал1 ж ок сеюлдк - Кыррыздар куып келедл Тез атка коныцдар! - деуге шамасы арен келдь Бул кезде Ш ынкожаньщ денес1 суынып бара жаткан. BipaK жузшен нуртайранжок. Е с т ерезжщактыкттегЫскеасырып, о дуниеге армансы з аттанраны байкалады. Жаны жаннатта болсын шей!ттерд1к! Еспембет пен Кырьщбай маркумньщ мацдайынан e6in, сок- ры рет коштасты да, амалсыз атка конды. Батырдык дулыга- сын ер'шщ алдьщры касына ки п зт, кылышын канжыгасына байлады да, Каракект'| жетекке алды. Кутыншылардьщ такал калраны рас екен. Б1ртоп кыргыз, cipa, жасырынып калгандары бар ма дейт1н болса керек, езен арнасынык куыс, калтарысын калдырмай TiHTin келедк BipaK, олар шапкылап жеткенше, езенге Tycin улпрген уш салтатты арры жаралаура барып та калып едл взеннен етсе болтаны, ар жарында казакты к кек даласы ез улдарын куша- рын жая к у тт тур. VII Ж амандык жата ма, Шу бойындары канды кыргын туралы суык хабар ел iuiiHe тез тарады. Оны тараткан - езеннен аман етт, жолдастарын Кордай асуында кутт жаткан жасактьщ алдьщры лег1-турын. Олар арттары канды окирэны Еспембеттен ecTin 6miciMeH, жан-жакка кос-кос атпен жаушылар аттан- дырган. Естген ж анны к тебе шашын TiK тургызатын суык хабар е к алдымен Туркютандагы в бтм э м бет пен Абылайга жетп. Одан ары Ti3riH ушымен Каратау асып, Сарысу бойлап, Улытауга, Арканьщ кек даласына жайылды. Каралы хабар 350

таратушы сондай 6ip топ жол-женекей б у ч т Жет'юу жерж AYPfliKTipin, Барчытбел, Алтай асып бара жатты. Ызгарлы суыц хабар Барлычтыч бауырьжда, кузекте отырган Кабанбай ауылын да аяздай шарпып eTri. Оны жетк1зген - Шу бойындагы очиганы е з кездер!мен керген Еспембет, Кырычбай, Касабайлар тобы едк Олар Кордай ец|р1нен тус-туска жаушылар аттандырган соч, ездер1 кеп бегелмей осы жачча тура тартчан. >Kirirrep колбасыга ауыр чазаны ест1рте отырып, болтан очитаны бастан-аяч баяндап бердк Шатын жасачтьщ чапыда чалай чоршауда чалтанын, чыртызбен арадаты течс'13 урысты, Барач. Шынчожа, Тауасар сынды батырлар мен жуз сарбаздьщ чандай жатдайда чаза тапчанын Еспембет аузынан еслгенде, Кабанбайдыч чезж- ен моншач-моншач жас парлады. Ал, сача сарбаз Кырычбай неше чуннен 6epi е зм щ очшантайында частерлеп сачтап кел- ген Шынчожаньщ аманаты - кесюген бармачты керсетченде, чолбасы чатты Te6ipeHin, ауыр чайтыдан есечпрегендей б у г т т отырып чалды. Бул елу жыл бойы ер устжен туспей, He6ip чыртынды бас- тан етчерген Кабанбайдыч бурынды-сочды еслмеген сумды- ты ед'|. Д М . Tini 6ip мусылман баласы тугт, ата жауы кэшрден кутпеген чаталдыч. Кыртыздар чанша ар аз болса да, татдыры 6ip туыс efli той. Адалдычча берген анттарын бузып, осьжшама чатыгезд!кке чалай барды ечен?! Атайынды ечпете чисач да, ел1мге читан бар ма ед1?! Барачтай чолбасыны, Шынчожа мен Тауасардай ержуреч батырды кездер1 чиып чалай тана очча байлады ечен? Мунысы жай ечпе-араздыч емес, тамыры теречдежатчан зшд| еш пендМ кпч ызтары гой... Осыларды дос, туысетем'1н,б1ртудычастынажинаймын депжурген Абылайдыч да мачдайыныч соры бес елМ Осындай ойга бертген чолбасыныч чез алдына чапыда чаза тапчан батыр М л е р М ц бейнеа челечдеп турып алды. Кайран Кечжал Барач! Казачтыч чайраусыз чара балтасы, аламан эсчерд1ч айбыны ед1ч-ау! KaflipiHfli HiM б'1лген?! Сонау Ачырачай, Алачел шайчасында Кабанбай жасатына алташ челin чосылганда, Барач он ceri3re ж ача толган wacecnipiM ж!пт efli. Содан 6epi He6ip жойчьж жорычтарды, ауыр чундерд1 жуп жазбай 6ipre eTHiainTi. Кабанбай чатыспатан шатын шайчастарда ол Найман чолына бас болып чала беретж. Корчу, сесчену дегенд1 бтмейтж, журепжч Tyri бар нагыз батыр сол Барачтай-ач болар. Айтуларына чараганда, осы сочты жорыч- 351

та да н еп зп салмак соган тускен кержедь Ак ке кт, адал efli, ангал efli... Элде сол ацгалдыгынан талты м а? Ал, Ш ынкожаны ойлаганда, колбасыньщ ет-бауыры езшедь 0 3 баласынан кем болмай, бауырында ескен ул efli. Жацыл- маса, Шынцожа - Кабанбайдьщ ек!нш1 улы Байтокпен жас- ты. Ешгамнщ ала ж1бж аттамайтын адал ж И т едгау! Mme3i Ж1бектей, журег1 де жумсак efli. Жекпе-жекте кYшi каптал желп турса да, кылышын орынсыз кандамайтын... Анада Каркаралыда колбасыны елге узатып турып, кимай цоштасып efli-ay е с т азамат! 03i осы жорьщца 6ipTypai кульщсыз аттанып efli... 0лде Цудай-тагала сонда-ак б1рдецеж ce3flipfli ме екен?! Ал Тауасар батыр ш е? Тауасардьщ ататы, acipece, Цытай эскер- iHe карсы сотые кезжде кап ы шьщты. BipaK сол ецбегш мж- дет eTin, кеуде кагуды бтм ейлн. Атайын берекесж ойлайтын нагыз бауырмал батырдьщ 6ipi сол болатын. Hci Найманга уран болтан баяты Каптатай батырдьщ лкелей урпаты, мар- кум Бер1байдан кейж Матай туын устал калган ec«i кездердщ 6ipi efli... Осындай маркаскаларды ел1мге калай киярсьщ?! Айтуларына Караганда, Кокан жорыты жекюпен аякталыпты. Абылай Ташкента кайтарам деген максатына желпл. Сейте тура, аскер косыны елге кайтарда л зе косып 6ipre козгалмай, неге бет-белмен бытырап Kerri? Осы арада 6ip шлтипан бар... К е к т ж кудж жайлаган Кабанбай e3iHin осы сапарга 6ipre шыкпаганына 6ipiHiui рет катты eKiHfli. Ертекжде Алакел, Барлык бирж ей кеп адам атка конып, Акшэулше карай бет тузедь Осында Шынкожа батырдын актык ллепн орындап, оньщ аманат бармагын жер койнына тапсырмак. Муньщ 63i шын eniKTi жерлеуден кем болган жок. TinTi оньщ eKiHiuji мен кайгысы асып тускен сектдь 0йткеж ел ардактаган аяулы батырдьщ асыл суйеп 6ip жакта калып, туган жерже денесжщ 6ip белшеп гана жету1 кептщ кектжде айрьщша аяныш тудырган. Бул - жай eniM емес, акы з eniM.. Ал туд е 6ip кездеселн, кейжпге акы з кып айтар окиганы адамдар кашанда е з кез!мен Keprici келедь Сондыктан да болар, Баркытбелдщ кунгейi мен Теркжейж жайлаган кальщ ел Акшэулжщ бектерже сыймай Kerri. Маркумньщ есиел бойынша, аманат бармак ез кыстауы- нык ipreciHfleri кара шокыньщ басына жерлендк Ж ю п е р кара жартасты кашап турып, белуардан келелн шуккыр казган- ды. 1шЫе бармак салынган кобдишаны сол шуккырга арулап жайгастырды да, белн жауып, уелне алыстан KepiHin тура-

тындай мола тургызылды... Расында да, аныз-ел1м ажалдан да кушл екен. Ш ынкожаныц e3i He6api цырык бес жасында жан узгежмен, аты мэнп елген жок- Адамзат керуеж 6ip толас- тамайтын улкен куре жолдын бойында Аягезден шыгыска царай отыз шакырым жерде na3ip де Шынкожа атты бекет тур. 9pi-6epi агылган жолаушы онын, аруатына дуга оцымай, бет сипамай етлейдс.. Бармацты жерлеген сон, капыда кеткен ерлердщ рухына куран багышталып, улкен ас бертдТ Сол аста казак батыр- ларыныц кунын сурап, кепи алу жайы да сез болтан. Кыртызта кашан аттану керек? Хан жарлытын куге ме, жок, элде ез беттер1мен тарта бере м е? Колбасы Кабанбайды да, баскалар- ды да туйыкка Tipen, ойландыртан жатдай осы ед1... Алайда дэл осы кундер1 алыстаты Шу бойынан таты 6ip сумдык сез жетп. Алып кашты сез емес, анык хабар. Кыртыз манаптары мерт болтан курбандардьщ суйепн корлап, елген казакты к басы- нан мунара туртызыпты. Алыстан кезге шалынатындай erin, 6ip бас, 6ip шымнан мукият калап шыккан. Кай атасынан калган дэстур екенш шм 6mciH, оны ездер1 «кэлла мунара» деп этап, женю курметЫе кэд1мпдей той жасаган KepiHefli. Кайгылы каза, аянышты ел1м ез алдына, мусылманшылык- ка жатпайтын мына сумдыкты еслгенде, аска жиналтан калын ел KynipeHin KeiTi. Бул енд1, бейнелеп айтканда, кау боп ес- кен ку камыска лаулап жанган 6ip шаланы тастай салганмен б'|рдей efli. Мунын анык-канытына жетпей, егер рас болтан жагдайда ерлердщ KeriH еж есе кып кайтармай, мына халык- ты токтату мумк1н емес-Ti. Бойында каны, кеудес1нде жаны бар, бауырынан саритын казак баласы ойланбастан атка конды. Кек! Тек кана кек алу керек! Арнайы хан жарлыгы шыкпай-ак, атганыс жарияланбай- ак, айналасы 6ip аптаньщ !шшде Ертю бойынан, Баркытбелдщ кунгей1 мен терюкейжен муздай каруланган бес мьщдай кол жиналды. Колбасы Кабанбайга тек аламан эскерд1 бастап, жорыкка шыту тана калып еде Эскер саны Аягезден аса бере алты мьщта, 1леден ете бере он мьщга жеп1. Осы елкелерд! жайлайтын калын Каракерей мен Матай, Садырдан, Жалайыр мен Албан-Суаннан, Шапырашты мен Ыстыдан epiKTi аламан дегенщ жуздеп-мындап куйылып жатыр. Эншейжде -ел шет1не жау тид!» деп уран тастаганда, онда да батырлардын кузауы- мен зорта козгалатын етекбасты журттын мундай шалт MiHe3i- не Кабанбайдын e3i тан калды. Неге аяк астынан. жумылтан 353

жудырыкка айналды бул к а з а к ? Сергекпксыры неде? Олжага, малга кызыкты ма десец. баягыдан 6epi б1рде туйе, бфде бие боп журген iprefleri кыргызды ж ака Kepin п е ? Дуние керек болса, элдекашан туттай кып шауып алмай м а? Ендеше бул казакты акылдасып койгандай 6ip мезплде атка кондырган - кандай куш ? Камауда жаткан арыстанды шынжырдан KiM босатып ж1берд1? Кабанбай штей толгана келт, оны к да жауабын тапкандай болды. Алыска бармай-ак, ез бойынан тапкан. Колбасыньщ 03i де енд1 будан былай колыма кару алмаспын, ендИ калран eMipiMfli от басында, бала-шагамньщ касында етжзермж деп серт еткен Kici емес пе ед'|. Демек, карт Кабанбайды туртю- леп атка кондырган кУД'рет калган казакты да уйде тыныш ж аткызбаганы гой... Бул жолы отка май тамызган гажаптыц аты - намыс! Ел намысы. Букара халык зорлыкка, кыргын coFbicKa, Timi ж е цтю ке де шыдауы мумкш. BipaK намысын ешюмге таптатпайды. Кыргыз манаптары, ез сорына карай, бул жолы оспадарлык жасап, казакты к намысына т и т алды. 0 л iriн корлап, суйепне тацба Tycipfli. Осы корлыкка шыдамаган халыкб1р-аккундетаскынселге айналды. Енд1оньщжолын бег- еп, кесе-келденек турар куш жок- Тек Ty6i кайыр болгай! Кабанбай казан айыньщ ортасында 6ip тумен колмен Цордай асуына баскалардан бурын жетш, шатыр TiKTi. Осы арада а з кун аял жасап, эр тараптан келетш казак эскержщ жиналуын кутпек. Жол бойы карсы ушыраскан жаушылардык айтуынша, Туршстаннан 6epi беттеген Абылай да Шу бойына бупн-ертек к е л т калуга Tnic. Ал, Аркадан аттанган кол карасы TinTi комакты деседК Кокан жорыгынан таяуда гана оралган Олжабай, Жанатай, Байгозы, Баян, Оразымбет, Байтайлак сынды эр улыстьщ бас батырлары кайгылы казаны ecTiciMeH кайтадан атка коныпты. Бул аталган батырлардьщ кай-кайсысы да - Барак, Тауасар, Шынкожалармен жастары курбы, талай жорыкты 6ip re етшзген, канды кейлек достар болатын. Сол ерлерд1ц кайгылы казасы, суйектер1н!н корлануы, тапталган ел намысы батырлардьщ ешкайсысын уйде жаткызбаган. Буларга да кол KVPan, ж асак жию киынга туспеген KepiHefli. «Кыргыздар казак сарбазыньщ eniriH корлап, бас суйепнен мунара тургызыпты» деген 6ip ауыз сезд1к ез1-ак аламан атаулыны сол кун1-ак атка кондырган. Арада ею-уш кун еткенде, Аркадан аттанган сол эскер де к е л т калды. А з емес, жел мьщ найза. Олар да К°РДай асуына 354

к е л т цос TiKTi. Колбасы батырлар жасты кез. жабырцаццы цабацпен Кабанбайга ке л т к е ц т айтты. Bapi де кек цайтаруга a3ip екенж бтд1рген... Осыныц ертецжде Абылайдыц да бес мыц цолмен Шу бойына келгеж туралы хабар жетп. Bip-6ipiHe царсы цозгалган цосындарТасеткел деген жердеушырасып едК Б1рац бул арада кеп бегелген жоц. Жалпы саны eKi туменнщ устте шыгып кеткен ауыр цол Шу езенж щ сол жац цапталымен енд1 шыгысца царай беттузеди Абылай кшец цолбасы батырлардыц цоршауында, цалыц эскер лепнен оц бойы алда келе жатыр. Ka3ip ханныц туржен жан шошырлыцтай. ¥рты суалып, цабагы цатып, ецжде 6ip тамшы цан цалмай, сурланып алган. Унс1з. Касындагы адамдардьщ ешцайсысына бурылып т т цатцан жоц. Ауыр цайгы мен ащы ызадан жагы царысып цалган сектдь Мана тацертец Кабанбайменкерюкенкездедеартыцсезайтпады. Колбасыны цапсыра цушацтады да, оныц иыгына басын суйеген куж узац турып цалды. Осы 6ip унс1з цауышуда: 6ip-6ipiH e кецш айтып, аза 6mflipy де, кешу сурап шагыну да, бойды мецдеген кеют ашу да, 6api де бар еди. Ka3ip де сол 6ip алда турган сумдыцты ез кез1мен кергенше тагаты жетпей, астындагы ацбозды устн уст1не цамшылап, тым цатты ж у р т келедь Кабанбай да энегуж Кордай асуына келюмен, сол сумдыц- тыц аныц дерепн бтгенш е тагат таппай, цыргын алацына алдын ала шолгьжшылар ж1берген. Ел аузындагы эцпмеж ц еш цоспасы жоц, 6api рас боп шыцты. Элп «калла мунара» дегенд! кезбен керген ж глтер цатты шошынып, жагаларьж устал келдк Б1рац жан турилгерлж цатыгезджт ел басшылары ез кездер1мен керсж дел, ужлген обага цол типзбеген... Мже, цалыц цол езен ацгарын ерлеп отырып, туе ауып бара жатцан- да, Ацсудыц Шуга цуяр сагасынан сэл темежрек турган алапат KepiHicriH уетжен шыцты. Казац баласы тумысында кермеген, кермектупл еепмеген «калла мунара» сол цалпында тур екен. Мундай сумдыцты кезбен кермесе, кецшмен илану да, сезбен айтып жетжзу де мумкж емес-Ti. Аумалы алты цанат уйдщ орнындай, бж кп п туйе бойы цол усыным келетж алып обаны кесек-кесек кек шымнан циюластыра цалап шыццан. Ортан белден жолары царай шым цатарыныц эр тусына бет жагын сыртына царатып, адам бастарын 6ipre цалапты. Осылайша, мунараныцуш артебесж е Дейт 6ip шым, 6ip бас болып кете бередК Кесшген бастардыц epiHflepi Typmin, Ticrepi ацеиып, бет Tepinepi царая бастапты.

Эйтсе де, тануга болатындай. Ат успнде айнала цоршап туртан адамдар Кекжал Барак пен Шынкожаньщ, Тауасар батырдьщ, тэты баска сарбаздардык бастарын жазбай таныды... Осыны кергенде, анау-мынауга селт етпейлн, талай кыртынньщ куэсы болтан тас журек батырлардык e3i еюре дауыс салып. «ой, бауырымдатан* Kaciperri ун б у к т теЫрекп кернеп ке тт едь Арыстарта аза тутып, кайтылы жоктауды бастап берген - Абылайдыц e3i. Ол ж ака «кэлла мунараны- 6ip айналып шытысымен, акбоз артымактан аударыла Tycin, алтынды Kice- ciH мойнына салган куж ж у п н т отыра кеткен. Неше куннен бе- pi кыстыгып келген ауыр кайгы, ызалы шер осы сэт хан кезшен ж ас бо п парлады. Бастабында аузы икемге келмей, екакатып, erm in 6ipa3 отырды да, элден уакытта азалы ун каткан. - Е с т ерлер1м-ай! Кырандарым-ай!.. Ордак ушш отка Tycin, капыда мерт болдындар-ау! Амал не, сендерд1 сактай алмадым... Алмасты таска шауып, жузш келрген юна менде... Сол ушш кешу сураймын! Недежн.жандарьщжэннаттаболсын! - дел к е тр е п н каре айыра KypciHfli де, ецсесж кайта TiKTefli. - MiHe, керд1ндер ме, сендерд1i3flen арттарьщнан калыц казак eni к е л т тур... Казак сарбазыньщ накактеплген каны сураусыз кетпейдь Асыл суйектер1цд| корлаган джаздерд1 жазалаймыз. Тапталган намысты кайта Titoren, кеткен кекп кайтарамыз! Bipre - 6ip емес, он есе, ж уз есе... Я, Алла, менщ осы cepTiMfli орындаута е зщ медет бер! - деп ттед1 ол, eKi колын кекке жайыптурып. Осы сез шын дугадай, касиегп анттай кабылданып, айнала коршатан топ «Аумин!» деп беттерж сипады. 1луде 6ip ушырасатын, арттагы урпакка аныз боп калатын мундай сумдыкты елбасы, колбасылар гана емес, сол ушж зыгырданы кайнап атка конган сарбаз атаулы ез кездер1мен керуге ™ ic efli. Келес1 кезекте туземде турган калык кол .кэлла мунара- ньщ» дал касынан лек-лег1мен шубырып епп жатты. «Мал кулагы сакырау!» деп, иман у ж р т шошынбаган, кат1гез жандарга кектенш, лагынет айтпаган казак баласы, эй, калматан шыгар. Ы залы кекке булыккан аламан эскер енд1 сол жендеттермен ж уздест, кылыш айкастыртанша татат табар емес. Жиналтан журт -кэлла мунарата» осыдан кейж тана кол типзген. Ушлген оба тебе жатынан мукият бузылып, шымдар- дын арасынан адам бастары белек алынды. Шешттердщ еш- кайсысын кагыс калдырмаса керек, табылтаны - токсан жет1. Кыргыннан ам ан кутылтан Еспембет пен Кырыкбайдан, тагы 356 i

6ip жаралы сарбаздан e3reci тугел осында екен. Булар курбан- дардьщ денесж, не кем тген жерж канша i3flece де таппады. Соган Караганда, кыргыздар майдан алацынан е з ел1ктерж гана жинап алып, калгандарын Шу езенж е агызып ж'|берген сектдг.. Эскер арасында шейл- кеткен ерлердж ет-жакын туыстары да аз емес-Ti. Бастарды аршып алган кезде apKiM ез экесж, не ага-бауырын танып, куц1ренген жоктау 6ipa3Fa дешн басылмады. Кекжал Баракты кж ел эйелжен, кыздарды есепке алмаганда, отызга жуыц ул бар болатын. Солардын, ат жалын тартып мжген он шактысы осы сапарда 6ipre келген. Элгшер экелерж И басын кезек кушактап ежрегенде, ж уйеа босап жыламаган пенде калмады. Туыстарынын басын елге алып кайтамыз дегендер де кеп болды. Ырак, улкендеракылдаса келт, курбандардыкбассуйе- гж осында 6ip Ka6ipre жерлеуф уйгарды. Цандары 6ipre Terinin, 6ip мезгтде жан узген шей1ттер кара жердщ кушагьжда да жуп жазбай 6ipre жатсын дескен-ди Д е н е аз бастар таза жуылып, жеке-жеке ак бэтеске оралды. Сонан сок езен жагасындагы 6ip тепсекге каз-катар Ti3in койып, барже ортак ж аназа окыл- ды. Кшек ак булга оралган кеп туйжшек кектемде кус кайтар кезде TepiCTiKKe карай жол шепп баражатып, Шуга к е л т дамыл- даган аккулар тобын еске салар едг.. Аздан сок элп «аккулар» да м экплж canapFa аттанды. Калык кол салтанатты сапта турып, ел намысы ушж басын берген ерлерд1 жер койнына табыс eiri. Ертекжде курбандарга арналып, улкен ас б е ртд г Бата окырга сойылган кеп малдык басы eTin, Абылай е зж щ ак- боз атын шалган-ды. Бул да жиналган кепш тж ке «осы жол- да аянып каларым жок» дегенд1 бтд1ретж анттай эсер erri. Цазак колы азалы жиынга, аска айналып жатканда, туспктен келген кыргыздык шолгыншылары тургы-турлынык басынан карауыл карал, тебе керсетт те журдг Алайда оларга мэн бе- pin, сокынан куган ешжм болмады. Абылай бул жолы туткиыл келт, капыда согуды ойлаган да жок. Керсж. Б тс ж . Арманда калдык демест. Куш'же се нт, астамшылык жасаган журт кой. Турысатын жерлерже капысыз дайындалып келсж! Алда алапат айкас ку тт турганы, жэне бул ретж согыстьщ emniMfli аямайтын шешуцд шайкас болары эржмге де аян еде Сондыктан Абылай кыргыз манаптарына бурынгыдай шарт койып, б т м г е шакырып та жатпады. Ж орык алдында еткен батырлар кекесжде 6api 6ip ауыздан: «6i3re бул жолы б т м 357

керек емес, Ж эйтхан мен Этеке жырьщтьщ басы керек!. деген байламга Kenin efli. Ауыр кол Шу бойында eKi-уш кун ат шалдырып, ездерж тузем тэрлбже келлрд1 де, сэрсенбжщ сэтше дурк кетершш атка конды. VIII Бул кезде кыргыз манаптары да ала шапкын дурл1гу успн- де болатын. «Урыньщ арты куыс» дегендей, олар да ездержщ тым асыра с тте п ж1бергенж, ерескел ютержщ Казак ордасы тарапынан катак жазасы з кетпейтжж кеш те болса сезе бастаган. Б1рак ондай карымта шабуыл apaFa ай салмай, муншалык тез болады деп ойлаган жок еде Кайгылы хабар казак даласыньщтуктр-тукшрже жеткенше, ай етер, апта етер. Одан хан жарлыгы шыгып, аскер жасактаганша кыс тусер. Ал келеа кектемге дейж 6i3 де 6ip шарасын карастырармыз деп аркаларын кецге салып журген-дс Сонан кейж п 6ip арка тутары К°кан aMipi Ерденбек болатын. Ерденбек анада казак эскержен ойсырай жекш1п, Коканга кайтып оралысымен, кыргыз манаптарына тагы да елии ж1берген. бзжше, кыргыз руларыньщ Казак ордасына ак уйл1 аманат тапсырып, KipinTap куйгетускен кезж пайдаланып калгысы Kenin, буларды эскери одак куруга шакырган. «Казак ордасынан б1рл1кте корганайык. Егерде Нарын мен Караколда, Biumetfre бекжю-камалдар салып тастасак. кыргызга ешюм- HiH Tici батпайды» деген Tarri сездер манаптарды уйытып-ак тастаган. Сол жолы каракшы Балдыбек тобьж да мылтыкпен каруландырып, елшжщ касына эдеж коскан-ды. Ерденбектщ сез1не еллген манаптар колдарына тиген жиырма шакты мылтыкты эжептэу1р бу керш, Жэжлхан, Этекелер анада Шу бойындагы казак жасагына осындай желжпен кел!п TMicin ед1. Енд1, мже, Абылай бастап, Кабанбай костаган жиыр­ ма мьщнан астам кол ел шетже iniHirrri дегенд1 еелгенде, манаптардын тебесжен жай тускендей болды. Жан дэрмен 6ip-6ipiHe Kici шаптырып, он кол, сол кол саналатын букш кыргызга хабар салды. Суыт журюл сондай 6ipenm i Ерденбекке де аттанган. BipaK эр таудыц куысында шашырап журген кыргыздар бас курап, сонау Коканнан кемек келгенше кай заман?! Оган дейж кекл ашумен ipreKe ке лт ошарылган жау TyHfliriKfli Typin койып, шауып алмай тура м а? 358

Шынында да солай болды. Алыстагы Алай, Памир, Кызылсу бойын жайлаган Адгене тобынан хабар жоц. Бар сенгендер1 таяудагы Цокан хандыгы ед1. Кос-кос атпен Ерденбекке барган елил де кур кайтты. Кокан 9Mipi накты уэде бермей: «эз1рше колдагы кушпен жаудыц алдын бегей турындар. Урыс кыза келе 6ip буй'|рден 6i3 де барып косылармыз» дегендей eKi уш- тылаужауап кайтарыпты. Онысы жай шыгарып салма сез екен- ш манаптар да б1рден тусшдь Кокан aMipiHiK кыргыздарды жел1клрт койып, киын-кыстау кезде кол ушын бермеу1 жайдан- жай емес-Ti. Ерденбектщ ондагы ойы: коныстас ею халык 6ip- 6ipiHe эбден жауыга туссш, Алатаудагы асау кыргыздар канга бепп, encipeciH дегендт едь Цазакпен жауласып, кансыраган кыргыздьщ кей1н е з колтыгына к е л т тыгыларын жацсы бте д ь К азак ордасыньщ да эз1рше Коканды мазаламай, Кыргыз- бен кыркысканы жаксы. Ею кыран таласса, Ерденбекке жем Tycefli. Сонымен, Сусамырдьщ шыгыс капталында отырган Жэйш- хан ауылында кыргыздьщ Тагай тобына жататын: Солты, Сияк, Бугы, Сарбагыш, Шокбагыштьщ би-манаптары гана бас косып ед'|. Осы жиында Жэйтхан, Отеке, Садыр, Каработалардьщ ce3i де 6ip жерден шыга коймады. Отеке мен Ж эйтханньщ Шу бойында казак жасагына icrereH катыгездИн Садыр мен Каработа сол кездщ езжде-ак костамаган. »Бул - жаткан жыланнык куйрыгын басу, оспадарлыкпен езщд1-езщ окка байлау» деп багалаган-ды. Ka3ip де сол сез кайта жангыр- ды. Саяктьщ жас манабы Садыр жасы улкен Ж а йтх ан мен Отекеге: - «Айгырмен ойнаган ат аркасын алдырады» деуил едл Арларыкды кысып жайьща журмей, куш-каруы каптал К азак ордасына соктыгып нелерщ бар efli? Коршауда калган шагын жасакты кырганьщ аздай, адам басынан мунара тургызды деген не сумдык?! Казак сарбазыньщ тегшген каны сураусыз кетед1 деп ойладыцдар м а ? Оне, жер кайыскан кальщ колмен Абылайдьщ e3i ке лт отыр. Кабарлы хан дал осы жолы 6ip кабат Tepinfli сыпырып алса, KiM араша тусед1? Сенгендерщ - Ерденбек п е ? Коканньщ ку тулню енд1 сендерге куйрыгын да устатпайды, - деп калы -калы сездер айлы. Садыр осыларды айта келт, кыргыздьщ бул согыста же- Н1лютен баска табары жок екенж, ку р боска кырылганша Абылайдьщ алдынан шыгып, KeiuipiM сурау каж е л И н ескертт 359

efli. Б1рац оныц акылына Этеке мен Ж эй тхан келюе коймады. EKeyi eni жактан аре турегелген. Ж эйтхан: - «Ацыл - жастан» десек, бар тагщан амалыц бас урып, л зе бугу м е? Ел шетже жау келгенде кару устап, карсы шабу- Fa жарамасак, басымызга ак жаулык байлап уйде отырмай, несше еркек боп журм1з? Bi3 туганда да шешем1з 6ip кой калжа жеген! - деп керпсе, Этеке жырьщ: - Абылай келсе кайтейж? Абылай да осы 63iMi3 сиякты ок е тт, кылыш кесетж, ет пен суйектен жаралган пенде шыгар. Осыдан 6ip ай бурын гана казактьщ сагын сындырып, суйек- Tepine ешпес такба салганбыз. Сол айбынымыздан айрыл- мауымыз керек! - деп касарысып отырып алды. Осыдан кейш Садыр кеп бегелген жок: - Онда ездерщ бм цдер. Мен жокпын бул шаруанын, басы- касында. Б1рак. кашан айттык деме, ез бастарьщ кетсе 6ip capi гой, кыргыз елжщ обалына каласындар! - деп уйден шыгып журе бердк Манадан Tic жармай у н а з отырган Бугыныц манабы Каработа да осы туста сыр 6epin калды. - Агайын берекесжен кашканымыз емес. BipaK, бул туста Бугыныц жеш белек. Bi3 осыдан уш жыл бурын К азак ордасы- на адалдык туралы ант 6epin, Абылайга -ак уйлi аманаттар- тапсырганбыз. Сол антымызды бузып, кешлдеп боздактар- ды к обалына калгымыз келмейди. Казакпен Tipecin журген - сендер. Таукыметш де ездерщ Keiepin алындар! - деп ол да ат басьж терюке бурды. EHfliri б и л т Этеке мен Ж эйтханньщ ездерже т и т ед1 Саны аз, журты бытыраккы дегенмен, кыргыз да ipreni ел-тугын. EpniK, жауынгерлж жагынан да ешюмнен сорлы емес. Булар кезжде жонгар хандыгымен одак курып Kerri де, казактар сиякты -Актабан шубырындыга» ушыраган жок. Карашы халкы да еселенш есе тускен. Кептен 6epi coFbic Kepin, 6eTi кайтпагандыктан, би-манаптарында 6ip ю нген артык кеуде болушы efli. Атыс-шабыс, жаугериллж зардабын кейжп бу- ьж б т е де бермейтж. Бэлюм, содан да болар, *ел шетже жау тид1» деген хабар кулактарьжа жетюмен, Талас, Каракол, Б ш кек, Ыстыккел ежрж деп калык кыргыз лезде жиналып калды. Bipeyflepi уранга шапса, eHfli 6ipeyaepi ез манаптары- нан корыкканынан атка конган. Ойткеж манаптыц б ж ш шек- ci3. Олар ез жарлыгын орындамаган KiciHi сотсыз, Tepreyci3-aK ел1мге буйыра салады. Сондыктан карапайым кыргыз шаруа- 360

сы ертен, дар агашында салбырап турраннан repi согыста бац сынаганды цолай керелн. Оньщ услне, бул жолы манаптардьщ e3i де кепке улп керселп efli. Этеке жырык е з улдары Карабек, Жантайлармен 6ipre топ алдында касцарып турса, Жэйшхан жел улына б1рдей желекп найза устатып, царулы жасакка 03i экелш цосцан. К азак acKepi Шу бойынан аттанып, Ацсудын, жораргы са- ласына жеткенде, Жэйшхан мен Этеке де 6ip тумен цолмен буларра карсы журде EKi жацсэске туе шамасында Ойтекшедеп аталатын кец жазыцта ушырасты. К азак колы суыт журш келт, жау тобына жарты шакырымдай калганда ат басын тежеп, тузем КУРДЫ. Ту тубжде Абылай мен Кабанбай, олардан баска Баян, Олжабай, Ер Жэжбек, Наурызбай, Баймурат, Дэулетбай, Койгелде Жанатай сынды колбасы батырлар турган-ды. Ок цолды Олжабай, сол колды Наурызбай баскарганда, макдайда Баян мен Ер Ж эж бек калып еде Ежелг1 урыс тэсшдерже осы тургандардык 6api де каныц. BipaK ол дэстурл1 жекпе-жекпен бастала ма, жок, элде б1рден шабуылдал, жауды жапырып ете ме, ол жаты жагдайга карай шеиллуге тию efli. Осы арада ат уелндетурып, колбасы батырлар кьюка-цыека Tin цатысты. Абылайдыц езже салса, сорысты узакка созбай жедел шабуылдап, тез1рек 6iTiprici келелн секшде Тутанган кект1 ашумен канына карайып турран езге батырлар да соны колдайтындай. Kymi басым эскергелке шабуылдьщти1мд1 екеж рас. Bipa3 ujbiFbiH да болады, оныц есесже женю те жеделдей туседе.. Эйткенмен, Кабанбай ani де е з сезж айтпай бегелт тур. Оган ана турран кыррызды т т ге келлрмей тарпа бас салу 6ipTypni эсырыстык, тым катыгездж сиякты керше берген. Соятын малга бата жасамай, бауыздай салган ceKinfli б1рде- не... Ол каз'|р басцадан емес, кабарынан кар жауып, кекпен суарылган казацтын eKi тумен ескержен коркып тур. Мына белнде олар езж де аямайды, езгеж де жамсатып кырып салады. TinTi осы шайцаеты кейж айта журелн куэ калдырмауы да ражап емес. Ал адамдар ллге келсе, ашуды ацыл жену1 де мумкж гой... Сол ойра бежген Кабанбай касындары Абылайга бурылып карады да: - Хан нем. Кыргыз манаптары канша опасыз, безбуйрек болганымен, жау деп шайкасцалы турранымыз - 03iMi3fliH кандас бауырымыз емес пе?! Б1рден бастарын eniMre байла- сак, тым обал болып журмей м е? Осылардын не ойлаганы бар екен, ллдессек кайтед1? Алдарынан етсек, келер урпак алдын- 361

1 да да арым ы з таза, жуз1м!з жарык болар едТ - деген сабырга шакырып. Алайда есм-дерт1 жецюте турган Абылай колбасыньщ бул сезж унатпай калды. - Анадай жауыздыктан к е й т де мэмше 1здемекс'щ бе, Д ар або з? Обал-сауаптыц не екенж сол манаптар бше ме екен e 3 i? ауре болып кайтесщ. Енд1 менщ кыргызга кор кылар сез1м жок! - деп б е т т терю бурып экегп. - Сезд1 6i3 бастамаспыз. Ал егер ездер1 сез салып, тт ге к е л т жатса, дэттерж тындайык! - дед1 Кабанбай да ез ойын кайталап. Абылай макул деп те айтпай, ж ок деп кайырып та таста- май, унс1з турып калды. Ж асы улкен колбасыны сыйлагандык- тан FaHa т е з т турганы белrini едК.. Бул кезде таяп ке л т кал­ ган кыргыздар да тузем курып, ез саптарын реттеп жаткан. Мундайда, эдет бойынша, о рта га не ак жалау устаган елил, не болмаса жекпе-жекке шакырган батыр шыгуга THic. Эйтеу1р, калайда 6ip Tiлдесудin болары аньщ. К абанбай нитей елил келуж тт е п едг BipaK олай болмады. Астында куйрык-жалы теплген кула жирен аты бар, сол кары- на калкан min, он колына найза устаFaн, ак сауытты, дулыгалы 6ip дэу ортага ойнактап nibiFa бердТ Орта туска д е й т шокыта шауып кел1п, келденендеп тура калды да, найзасын басынан асыра булгап койып: - Жекпе-жек! Жекпе-жек! - деп айгай салды. Астындагы аты шыр кебелек айналып, 6ip орында турар емес. - Мэссаган! Мы нау - Отеке жырык кой! - деп калды, Этекеж бурыннан танитын Койгелд1 батыр. - Иэ, Сарбагыштыц бас м анабы втекец1з осы! - дед1 Наурызбай да оны костап. Болса болар. Тустеп танымаса да, осы тургандардын 6api де оньщ атына бурыннан каньщ болатын. «Кыргыздыц езгеа кен- се де, Отеке кенбей жатыр екен» дегенд1 бул ел талай еслген. Кулак ecTireHfli кез керед1 деген осы. -Кырык Kici 6ip жак болганда, кьщыр Kici 6ip жак» деп, кыцырайып жатып алатын сол Отеке ендТ MiHe, карсы алдарында тур. Карсы ж ак жекпе-жекке шакырган екен, калайда майданга 6ipeyfli шыгару керек. Абылай ойланып калды. Шайкасар KiciHin жоктыгынан емес, кисапсыз кептИнен. Тек алдыцгы лектщ езжде: Баян, Олжабай, Оразымбет, Койгелдг Наурызбай, 362

Баймурат, Дэулетбай сынды шачырак мужз батырлар самсап турган-ды. Абылай бул рет солардын, кайсысына кезек берсем екен деп бегелш efli. BipaK ол майданга шыгар батырдын, атын этап улпрмедт Дэл осы сэтге кула жиренд1 какке шапшытып, 6ip орында шырк айналган Этеке: - Маган карсы цата рдагы 6ipey емес, колбасы Кабанбайдьж a3i шыцсын! Абылай ханды айтпаганда, менщ тустасым - Кабанбай! - деп айгай салганы. Мундайды кутпеген казак жагы кэд1мпдей абыржып калды. Дабыр-дубыр басылып, 6ip сэт тыныштык орнады. Жасы жетпютен аскан карт колбасы мундай сынга тап болар деп жм ойлаган?!Сырбермейсабырсактаган- Кабанбайдыказ1гана: «Кап, мынанык корлыгын-ай, а?! Батырлардыц арасындагы ек Kapici осы. Алдымен осыны Tycipin алайык дедьау, ездержше!» деп ойлады ол, Кубас аттык айылын кайта тарту ушж жерге Tycin жатып. Узындыгы 6ip куяаш алдаспаннан езге кару- жарагы косшы ж1пттщ жетепндеп косар атта болатын. Содан болат калканы мен ауыр суцпсж алдырды. Осылайша, бес каруын сайлап, атка конган. Осы сэтге Найманньщтерт батыры б1рдей алдынан шыгып, колбасынын жолын бегедс Баймурат, Оразымбет, Дэулетбай, Еспембеттей iHinepi кабаттаса келш: - Сауга-сауга, сардар aFa! - Мына 6i3 турганда, муныцыз калай? Жолыцызды б е р Н з! - Этеке жырыктыц шаруасын б1з-ак б т р е й т ! - Шар тарткан шагьщызда кайдагы 6ip манаппен шайкас- ып жатасыз б а ? Батачызды 6epiKi3! - дескен киыла ет'жт. BipaK Кабанбай алган бетжен кайтпады: - Жок, болмайды. Атымды этап шакырган екен, майданга ез1м шыгуым керек! - дед1 ол ж те р ж е ш уй те карап. - Барак пен Шынкожадан, Тауасардан жаным артык п а ? Жазмыш со- лай болса, амал не, межц де каным кыргыз жержде теплер... Казактар ушж нагыз сын сагаты енд1 согып efli. Оныц бе- TiH ары кылсын, егер бас колбасы майып боп кетсе, кас мас- кара сонда болады. TinTi есе кайтарган кунде де, одан кейж- ri жецюте ешкандай мэн жок... Кысылган ж1пттер: «Ырдеце айтсацызшы! Сардарды 6ip токтатса, ci3 гана тоцтата аласыз» дегендей, Абылайга карай берген. Ырак, кырсык болганда, ол да ара тусе коймады. Мана ез дегеж орындалмаганына киты- гып калган хан эл1 де сабасына туспей катуланып турган-ды. Ара тусудщ орнына:

- 8тгец, Дарабоз-ай! Осы эурештжтщ юмге кереп бар efli?! Енд1, амал жок, т т е п алган аурудьщ емж ез'щ табасын! - дед1 сол сазарган цалпында. Кабанбай будан ары бегелген жок, Кубаска камшы бас- ып, урыс алацына шокытып шыга бердь Абылайдыц жыгыла жабыспаганымен, тым курыса ак жол ттеп, мез'|рет1 жаса- маганын бул да ке н тж е алып калган: «Я, аруак, езщ жар бола гер! Енд! картайганда доска кулж, душпанга таба кыла карме!» дел Tiaefli шшен. Осы гумырын- да сан рет женюке жетшзген жекпе-жектерж есже алды. Арт жактан шыккан айгай-суренд1 кулагы шалуы мук екен, тамыр- тамырына ыстык кан тарап, аркасы коза бастаган. Цолындагы зтд е й как суцпш салмактап керш ед|. сол баягысындай жеп- жежл, ойнап тур... Кубас биыл отыз жаста едь Кептен сайыска туспеген бул кэрж де ежелп тулпар мжезж кайта тауып, ез'жше енер шыгарып келедь Этекенщ касына таяганда, жануар карсыласын таптап етердей кекке шапшып барып, кайта тусть Кабанбай ат екпжЫ баскан болып, Этекеж 6ip айналып шыкты. Кас жауыньщ ок втер осал тустарын осылайша 6ip барлап алатын эдеть Зтеке - узаса алпыска ж ака келген, курыштай алып денел1, жапырык танау, жалпак бет, карасур nici екен. Жайдан-жай «Отеке жырык» аталмаса керек, о к жак танауынык желбезепмен коса устщп epiHi тугае коян жырык KepiHefli. Элдеб1р сайыста найзанык ушы, не кылыштык жуз1 Tiain тускеж ке р ж т тур. Соган Караганда, талай какпанды керген сыркынды «кек шолакгьщ» e3i... Карсыласы жайында осындай ой туйген Кабанбай, оган енд1 те п еж т келд1 де, акыра т т катты: - Ж азган сорлы-ау, мен сеж айыбын мойындап, ханнан KeuiipiM сурагалы шыкты ма десем, е з халкынды тагы да eniM- ге айдап, сорлаткалы турсык б а ? - дед1 Этекенщ найза салу- га ьщгайлы, жагасыз бадана сауыттан ап-аньщ ке р ж т турган енд1ршепне кез токтатып. - Сеж койшы, Жэй'тхан екеущ онсыз да сазайларыкды тартасыкдар. Ек жаманы, езщмен 6ipre мына бейуаз журтынды ала кетесщ той! Отеке де берюер емес: - Алдымен шайкасып керсейшИ №мнщ басы жмнщ кан- жыгасында кетерж ani кудай бтедк.. Кан тепске карсы болсак, сакалды басынмен езщ мунда не !здеп журещ ? - дед! жырык epiHi турше аксия култ. 364

- Мен бузыкка бугальщ, тентеккетиым салайын деп келд1м. Шейггтердщ басынан мунара тургызып, суйекп корлаган - сен бе, мен бе! A3Fa бапандай болган екенсщ. Кане, кушщ болса керсетшН - Керсетсе Heci бар?! ©niriKfli корлаганым - корыкпаганым емес пе?! Emin кой, будан былай да кыргыз шепне аяк баскан казактьщ керетж кум осы! - дед1Этеке ажуалай култ. Бойын кернеген алапаташусейлеуге ырыкбермед! ме, элде ананыц элж бшмес парыксыздырына куйжд1 ме, Кабанбай 6ip сэт Kiflipin калды. Цыррыздарра ой салып, апаттан араша- лап калам ба деп efli, онысынан ештеце шыгатын емес. Мына- лар сез урудан кеткен екен. Алдарынан erri. Енд1 ез обалдары ездерже! - 03iK артьща карамай, атаккумар екенсщ. 0лгенде де, баска емес, Кабанбайдык колынан елгщ келдиау! - дед1 элден уакытта езу тартып. - Колымды будан былай канга малмаспын деп ед1м... Лаухул-Макпозда: «Этеке жырьщтык ажалы - Цабанбайдан» деп жазылып койса, амалым кайсы? Кане, мыкты болсак корранып бак! Соны айтып, кара тамак кек сукпсж оцтайлап, кас жауына тура умтылган. Этеке артка карай жалт бердк 0зжше, eflayip узап барып, найзасын ат арынымен ектндете сштемек. Бул сэтге Кабанбай да ез бабына келт, ежелг1 машыктарын кайта тауып efli. Аркасы курыштап, бойына алапат куш куйылганын андады. Этекенщ алрашкы шабуылын кеп киындыксыз окай тойтарган. Кезек езже тиген кезде де б1рден та е т танытпай, карсыласын алдаркатып, найзасын эдей1 баска жакка сттеп, 03iHiK flirrereH нысанасын, аттардык ж анасар сэтж штей елшеп. мелшерлеумен болды. Шаркылдаран найза, шакыр- шукыр еткен калкан уж б1рнеше дуркж кулак курышын жеп eiri. Этеке абажадай болат калканымен кебжше кеуде тусын коррай беред1. Дулыралы бас пен енд1ршектен Kayin кутпейтж тар'|зд1. EKi жак та жер жакрырта уран шакырып тур. К азак жары: - Акжол! Цаптарай! - Бэйд1бек! Царасай! - Еркекше! Ошыбай! - Кабанбай-Кабанбай! - деп урандаса, кыргыздар сонау Манас, Семетейден тартып, езаруактарын шакыруда. Айтты-айтпады, осы уранда да 6ip керемет бар-ау! Кабанбай ез бойынан ду ете калган элдеб!р ыстык толкьжды сез!нд!.

Сол дагдылы айгай шыккан кезде, Кубастыц кос кулагын кайшылап, КУР атгай ойнац салганын керсец! Айгай-ураннын, удей тусуже Караганда, айкас тым созылып бара ма, капай? Бул - Кабанбайдыц урыс алдындагы нешжцл жекпе-жеп екен? Иэ, оны KiM санапты: элде алпысыншы, элде жетпюжш!... Ал, мынау cipre жияр сокгысы екеж анык. Цамшынын ер1мжен repi TyrtiHi циын болушы ед1. Я, кудай, езщ медет бере гер! Ол айкасты будан ары созгысы келмедь Ертеден кара кеш- ке дей1н каржасудан талмайтын баягы заман жок. Карымы кайтпай, Кубас ат та шалдыкпай туртанда, кимылдап кал­ ган дурью болар. Сол оймен келеа 6ip кезекте ат екшжмен узанкырап барды да, Кубасты кшт бурып алып, куйындата шапты. Алмасы тозган napi кез1 алдамаса, иншалла мулт кет- пеуге тию. Карсыласына шылбыр бойы калтанда шорт Т1зпн тартып, тулпарын кекке шапшытып алды да, мойын омырт- канын, Ty6i осы-ay деп, иыктан асыра устал келген ауыр сук- riHi енд1ршектен урып ж1бердь Жок, KaHiri кол бул жолы да нысанага дал т и т ед'|. Жойкын кушпен сштенген как курыш б1рдемеге Kyrip eTin кадалтандай болды да, жулын-жуйкесж узе, кек желкеден 6ip-aK шыкты. Найзаньщ сабын ж1бермей жулка тартып, ат атынымен ете берген. Сэл узап барып, арты- на бурылып Караганда, арам каны актарылган Этекенщ денеа жерде жатыр еде Цабанбай ер-токымымен ойнап шыга берген кула жиренд1 шылбырынан min алды да, ез тобына карай тартты. Bip топ кыргыз шуласып келт, Этекенщ ycTiHe Tycin жатты... BipaK манадан тыкыршып эрек турган Абылай олардык аялын кут- кен жок. Колындагы жасыл туды окды-солды сттеп калды. Бул шабуыл белгю efli. Сол-ак мук екен, туземде турган жиырма мьщ кол туйдектеле агытылып, кыргыз тобына карай лап койды. Тебенщ басы лезде окашаланып, ту тубжде санаулы гана адамдар калган. Солар енд1 Кабанбайды ортага алып, тус- тустан кошемет к ерсетт жатыр. Абылай манагы мжезж жуып- шайгысы келд1 ме, колбасьжы алдымен к е л т кушактады. - Айналайын, Дарабоз-ай! взщ н щ даралыгыкды тагы 6ip рет керсетт1к-ау! Шьжымды айтсам, ез1нд| жекпе-жекке ж1беру- iH ж!берсем де, Kenin калган жасы кургыр сыр алдырып журе ме деп, катты кобалжып турдым, - дед1 агынан жарылып. - Ештеке етпейд1... Биыл менщ жетпю уш мушел!м гой. Соган келген бул да 6ip катер шыгар! — дед1 Цабанбай келдей орамалымен макдайын cypTin турып.

Тутубшде калган Олжабай, Баян, Жажбектер де колбасыны коршай Tycin: - Эй, дэл бупн катер тенд1рген сол KapiniKri байкама- дык-ау! - Жана гы жекпе-жектщ майдан кылшыктарткандай муллк- ci3 еткен1 сонша, айызын канып, карал тургын келедк.. - Кыргыздьщ енд1 6i3re exneci жок шылар. Д арабоз Tirni солар ушж сайыска шыгып, карызынан кутылды емес пе?! - д е с т жатыр. Батырлардын колпаш сездерж журе тындаган Кабанбай- дын бар назары майдан даласында едк Сурен салып алга карай лап койган кальщ кол бейне таскын селдей агытылып барды да, кыргыз тобына жеткенде элдеб1р кедерпге кезжкендей умар-жумар токтап калды. 5ipa3Fa д е т н карсы жактын кайт- пай урыс салганы байкалды. Ырер марте мылтык атылып, онын арты кек сунп мен жаппай кылыш сайысына уласып едк Шынгыра KiciHereH аттар мен еюре кулаган адам yni есттедк Bip шетке ойнап шыга берген ер-токымдытул аттардында кара- сы молайып барады... BipaK элп бегет таскын селд1 узак устал тура алмады. Арада сут nicipiMflefi уакыт erri ме, етпед1 ме, бегеттщ epHeyi агытылып кеткендей болды да, асау агыс, дулей толкын жолындагысын жанкадай какпакылдап, ары карай ж е н к те сыргып бара жатты. Ек1 жактан туйгскен отыз мьщ салт- атты гана емес, жер кыртысы 6ipre кеилп бара жаткандай... Бул кыргыздардын будан ары Tipecyre шамасы келмей, каша урыс салып, б1ртшдеп шепнгенжщ белrici едк Keneci сатте Tipe- се шепну жаппай босуга уласты. Журютер! жылдамдап, кал- ьщ кол умар-жумар айкаскан Kyfti лезде бел асып Kerri. Жана гана ею ж ак жан алып, жан берюкен кен жазыкта бейне тас­ кын домалатып экелген корым тастардай шубарта шашылып, eniKTep гана калды. Бул кезде кун тебеден ауып бара жаткан-ды. Урыстын ка- лай, немен тынарына еш куман калмаган. Сондыктан ту тубшде калган Абылай, Кабанбайлар тобы шабуылдагы аскер сонын- ан теснен жок. Bip белдщ астында Tirinin жаткан хан шатыры- на карай бет тузедк Осында журек жалгап, туст1к iuje отырып, аламан эскердщоралуын куттк Кеп кеилкпей алгы шептен келген жаушылар айкас аяк- талуга жакын екенш, казак колынын толык женюке жеткенш хабарлады. Кун eKiHflire енкейе аттарын кара терге Tycipin, шабуылдагы эскердщ алды орала бастаган. Цыры сынбай, жи 367

repi жасымай, жежс куанышымен 6apiHin де кецшд1 цайтцаны байкалады. KenTepi кайтып, айыздары эбден канган сек1лд1... Хан шатырына бурынырац кел'т тускен Олжабай, Баян, Жэжбек, Баймураттар кезектесе отырып, Абылай мен Кабан- байта кунд1з п урыстьщ барысын баяндады. Женю, толык женю! Bip бие сауымындай тана Tipecyre жаратан кыргыздар одан ары табан Tipen сотыса алмапты... Кай жатынан да бас- ым тускен К азак эскерж щ цоршауында калмау ушж, жан дэр- мен аттын басын Kepi буртан кержедт BipaK алды-артын орал, утылай кутан эскерден 6api6ip кутыла алмапты. Тек, аттары жуйрж, жан-жактагы калтарыс сайларта бурылып, тау-таска ciKin кеткен кейб1р ажалсыздары болмаса, манаты 6ip тумен эскер тугел дерлж харап болтан. Бул жолы казактан ракым кутудщ артьщ екенж езде pi де сезген болар, урыс успнде ак жалау кетер1п бертген, не туткынга тускен ешжм болмапты... Кашып кутылгандар арасында Этеке жырыктьщ улдары Карабек пен Жантай бар деседт BipaK, оныц ececiHe, Kapi кузгын Ж эй тх ан колта TycinTi. Кенже улын куткармак болып, 6ip уцпрге жасырынган жержде усталган. Ал урыста ерекше кезге тускен Ж эй тхан ны н езге улдары алгашкы айкаста-ак мерт болса керек. - Ж эй тхан кайда?.. Tipi экелд1ндер м е? - дед1 Абылай елец eTin. - Ж эй тхан осында... Баласымен eneyi коста байлаулы жатыр! - дед1 хан шатырына кеж ж рек KipreH Еспембет. - Мен урыс басталган сэтте-ак сол кузгыннын соцына тускенм1н. Kapi тулж карбаласта адастырып кете жаздап, эйтеу1р, абырой болганда, жге жрген жер'жен суырып алдым. Еспембет батыр - Шу бойындагы кыртынды ез кез'1мен керген, Б арак пен Тауасар, Шынкожадай ерлердщ аманат- ын елге жетжзген 6ipfleH-6ip адам той. Капыда мерт болтан сол азаматтардьщ кепн алтанына, Ж эйтхандай жалмауызды куткармай колта TycipreHiHe e3i де разы сиякты. Бупн иытынан 6ip батпан жуктускендей мерейлент тур. - Ж эй тханды алып кел1ндерил. Кыргыздьщ кырсык шалы eHfli не айтар екен? С е й л ест керейж! - дед1 Абылай. Ken кутпрмей жасауылдар сакалы белуарына тускен карт пен мурты жака тебждеп келе жаткан ж ас ecnipiM жтггп |ш- ке Kipri3Ai. Желкелетен куж босага жактаты текеметтж устже э к е л т Ti3e 6yKTipfli. Жэйiлxaн - 6epi салганда ж еттстщ жуан 368

iiuiH аралап кеткен адам. Колы байлаулы калпында тукыра туксшп, канталаган «api кез1мен айналасына eiuire карайды. - KiMciK? Жеткд1 айт! - дед1 Абылай сез бастау уилн жорта сурак койып. - К1ммен согысканыкды б те тж шыгарсьщ. Сен Абылай хан болсак, мен Шокбагыш пен Солтыньщ манабы Жэйшханмын! - деген ол да кырсыга жауап 6epin. - Жэйшхан дейсщ б е ? Кыргызда сондай хан бар ма efli? - Бурын болмаса, енд1 боладта... Йемене, казактан баскага хандыцты кимайсьщ б а ? - шал кекете езу тартты. - Кияр efliM, 6ipaK ceHi ешшм де ак кжзге отыргызып, хан кетерген жок кой! - дед1 Абылай сабырлы калпын бузбай. - Сонан сок, хан болган адам е к алдымен е з халкынык бола- шагын, амандыгын ойлаушы efli, мына сенен ондай касиетт1 кермей турмын-ау... 9cmi, сенщ шын аты к - Жэйшхан емес, Жэйш шыгар? «Жэйш» деген сез - катыгез, токмойын, кажшер дегенд16mflipefli. Дегенмен, атьщ затыца сай койылган. Мына ce3fli ecTireHfle, Жэйш шал басын какшак е тю зт Keiepin алды. - KiMHin катыгез, KiMHiK кашшер екешн 6ip кудай керш турган шыгар, Абылай хан! Жет1 улым бар efli, соньщ алтауын- ын каны - сенщ мойнында... Жен бшсек, маган кекш айтпай- сы к ба?! - дед1 селеудей сакалы flip-flip етт. - Сен улдарьщньщ ажалын менен керме, езщнен кер! - дед1 Абылай. - Соньщ 6api де - К азак ордасына карсы кушрлж жасаганьщ ушж, Кудайдьщ саган ж1берген жазасы! Казактьщ басынан «Кэлла мунара» тургызып, ел намысына тиген езщ eMecciK бе?! Урпак камын ойласан, агайын арасына оттастап, колык катере алмайтын шокпарды белще байламауьщ керек efli... «Асты корлама - кустырады, epfli корлама - тыштырады» деген осы болады. Жэйшхан 6ipa3Fa дейж тш катпай у н а з отырып калды. Тек элден уакытта: - втер ic erri. EHfli 6ip гана TineriM бар, - дед1 бэсен дауыс- пен. - 9 з басыма KeiuipiM болмасын бшемж. Тек мына балама кекшшш ет. Кенжем efli... 9ni отау кетерт, урпак та суймеп efli. Тукымым туздай курымасын. Тым курыса осыны Tipi калдыр! Абылай жас ж ттт щ жузже енд1 гана назар аударган. Жуш жыгылып, жасып отыр ма деп efli. Жок, олай емес, eKi K63i шоктай жайнап, ушкын атып тур. Экесже жалт eTin карады да:

- Кеке, мен ешюмнен кециллж сурамаймын. Агаларымнан жаным артык дейсщ б е ? Буйтш Tipi жургенше елгежм жаксы! - дед1суырдай шак-шац eiin. М ы на ж И т Tipi цалса, 6api6ip кек жолына туселж, к а з а к а дос емес, кас болып eTepi белпл1 efli. Абылай соны б!ле тура, ж ас гумырды yerici келмед). Eci бар ж И т болса, осы кергендерь нен сабак алар. Ecci3, ecipiK 6ipey боп шьщса, езнак аранга Tycin, ажалын табар. - Жарайды, алты улыцнан айрылган екенсщ, акты к тшегщ- fli орындайын, - дед1 ол Ж эйтханньщ жузше ойлана карап. - Балаца бостандык б ертед к Ал езщ TipniKTeH ymit етпей-ак кой. Сен ж азасы з кетсеч, прш щ табасы на, eni аруактардык наласы- на калармыз... Шейггтердщ накак теплген каны ушж, сен енд1 кудай алдында жауап бересщ! Соны айтып, eciK алдында турган жасауылдарга иек как- ты. Бул - «туткындарды алып кепцдер» деген белri efli. Коска кайтып барысымен эке мен бала кош айтысып, ею айрьщжол- Fa rycTi. Bipeyi eMipre, еюншю1 ел1мге карай бет алган. Ертецшде кзльщ кол атка конып, кыргыз жерше imKepiлей енд1. Б ш ке кке барганда казак acKepi еюге белш т, Кабанбай бастаган 6ip тобы Ыстыккел TeKiperiHe, ал Абылайдьщ e3i бастаган еюнил топ Талас, Каракол, Нарын алкабына дейш барып кайтты. Кыкыртарткан киястарын аяган жок. Ал былайгы журтгы тэубеге ке л тр т, Абылайдьщ дэргейже бас ургызды. ¥рыска катыспай бейтараптык сактаган Садыр, Каработа ceninfli манаптар xaHFa деген сый-сыяпатын алып, б т м сурай келген-fli. Олар бул жолы да ак уйл1 аманаттар тапсырып. Казак ордасына адалдык ушж куран устап, ант 6epfli. Сей тт, ойда жокта басталган канды кактыгыс кыргыздар ушж зор апатпен аякталып, казак acKepi карашаньщ орта ше- ншде мол олжамен елге кайтты. Осы окигадан кейж казак-кыр- гыз арасында 6ipa3 жыл калыпты катынас орнаган. Абылай- дан сок К азак ордасы усак хандыктарга белж т, буюл оцтустш аймактар Коканга карап кеткенше, ею елдщ ipreci ажыраган жок- Кыргыз жерждеп бул согыс кейж «Ж эйт кыргыны- деген атпен тарихка Kipfli. Дуниеде жаксылыктан repi, жамандыкгьщ ж аны cipi болады деген рас екен. Талай кан тепске себепил болган Этеке жырьщты да казак eni умыткан жок. Халык жадында сакталган акыз-жырларда. Абылай, Кабанбаймен б'грге оньщ да аты ауызга алынады... Болашак кыргыз эулет 370

ез елже апат алып келген Этеке жырыкты калай багаларын юм 6inciH, ал оны к eMip бойы К азак ордасына карсы шапканы, алты Алаштыц басын косам деген Абылайдык жолында кара тас болып жатып алганы ешкандай дау тудырмайды. IX Содан 6epi де арада еш-уш жылдай уакыт erri. Ел ipreci тынышталып, соцгы жылдары катты шиеленюкен казак- кыргыз, казак-кокан арасындагы атыс-шабыс та токтагандай болып ед'|. Кек жайылган Арка enipi мен шыгыс аймактарда мамыражай бейбгг кундер орнаган. Сырдын жогаргы алкабындагы Курама журты мен Ташкент уалаяты кайтадан К азак ордасыньщ курамына Kipin, бурын- гыдай алым-салык телейтж болды. Тугел болмаганымен, Арал TeKiperiHfleri жогаргы Каракалпакта Казакхандарыныц кузыр- ына карады. Сонымен, алты Алаштык басын косу жолындагы Абылайдык тынымсыз жорыктары ез ж ем ю н бере бастаган. Эйткенмен, онтустж елкес'| ал! де 6ip арнага тускен жок. К азак ордасы ушж KayinTi басекелеске айналган Кокан хан- дыгы Сыр бойындагы калалар мен кыргыз жерже кол созудан тыйылар емес. Ерденбек eHfliri жерде аш ык урыска шыгудан тайсалып, ез эрекетж одан repi де ceniMfli тэс1лмен жщ1шке- леп жург1зелн болган. Ka3ip Кокан acKepiHin аты жетпеген жерлерд1 Кокан саудасы жайлап барады. Ерденбек казак- кыргыз арасындагы дурдараз салкындыкты мулт ж1берген жок. Bip жагынан, кыргыз манаптарына сый-сыяпат ж1берт, кецшдерж ауласа, енд1 6ip жагынан, ортак корганыс дегенд1 сылтауратып, осындагы кенгп мекендерге бекжю-камалдар сала бастады. Осыган байланысты, Абылай сонгы жылдары кеп уакытын октуслк жакта етк1зт жур. Ол биыл да еткен жыл- гы сапарынан кайтпай, Туркютанды кыстап шыкты. Ал Кабанбай TycTiKTeri сонгы жорыктарга катыскан жок. Былтыр мамыр айында Каркаралыдагы хан кенес1не барып кайтканы болмаса, ауылдан узап шыкпады. KePiiHri кезде колбасыньщ кыккыл-сыккылы молайып, денсаулыгы болыккырамай журуш1 efli, биыл кыс ортасынан 6epi тесек тартып жатып калды. Бурын окта-текте 6eni шойырылган- да, уйренш1кт1 куяк гой деп елемей журген-дл ЕндТ мже, сол сыркаты аскынып, жанга батар шаншуга, Kimi дэрел б1рде журсе, б1рде журмей калатын ауыр дертке айналды. Шаншу 371

болганда сумдык, сыныктан бетер сырцырап, козгалтпайды. Элдене бел-омырткасын каскырша жулып. KeMipin жатка н се ктд ь Немесе элдеюм терт кырлы найзаны ceri3 кез1це су- Fbin ж1берш, жанынды кез1це керсете бурап турган Tapi3fli. Амал жок, шыдайсьщ. Бала-шага емес, батыр деген атьщ бар, батыр адамга ычкылдаудьщ 63i уят. Бул тец1ректе каралмаган тэ у т, жасалмаган ем-дом налган жок. Bipan келт1рген шипасы шамалы. Б1реулер жулынга тускен курт дейд1. Енд1 6ipeyflepi буйрекке суын тиген, булаумен, термен жазылады деседК Cipa, сонгы сезд1ц жаны бар. Майдан, неден болды дер1ц бар ма?! Жаугеримл1кте нар жастанып, м узте се н т етжзген азапты жыл- дардьщ бул да 6ip сыйы болса керек. Ka3ip мамыр айыньщ басы. Алакел мен Емшдщ налын, нопасын ныстайтын Мэмбетауылдары нопарыла кеилп, Барлын бектерждеп кектеу журттарына ке л т нонганына да б1ршама уаныт болган. Кабанбай ауылы ежелп нонысында, Шагантогай езе ж ж ч сол жан набагында отыр. Батыр na3ip таянна суйент, кунже 6ipep м е з гт далага шыгып найтнаны болмаса, кебшесе от басьжан узамай, нат-набат тесекте нымтанумен болады. Сэл тер натып, жел тисе болганы, шаншуы нургыр шецбектеп устай алады. Ж анга батнан наунастан жагы суалып, кез1 шучн р ей т, санарга салгандай жудеп кетп e3i. Тамакча деген тэбет азайып, еттен де арыла бастаган. Алып тулгасьж наз1р тек жуан cirtip, атан жт1ктер гана устап тургандай. Жанында ез кезже e3i сенбей танырнап калды: бурынгы KniMflepi ез бойына конбай, нолнылдап бос налыпты. Наунасьжьщ натерлЬ зтд1 наунас екежн, кун еткен сай- ьж куш-нуаттьщ сарнылыл бара жатканын батырдьщ 63i де сезедь К е ц т сурай келген агайындар: «Р ен М з жансы екен. Алла сэтж салса элнак жазылып кетеаз» дел жубатканымен, солардын, натты жаны ашып, муаркей нараган кездержен де элдеб|р YMiTCi3fliKTi байнайды. Наунас Kicire бул да ауыр тиед1 екен. Кабекен осындай артыч у-шуды унатпайтын болгандын- тан, Майсара биыл е з ордасын ас э з1рлейтж б 1рнеше ноныр уйлермен 6ipre улкен ауылдан очаш аран апарып тшкен-дь Сочгы кундер1 алыстан к е ч т сурай келген аса 6ip сыйлы nici- лер болмаса, топырлаган ауыл арасын ол жанча кеп жолатпай- тын болды. Ka3ip ондайлар алдымен нонан уйлерге rycin, батырдьщ денсаульщ жагдайын 8л1, Майсара, Шагалантардан 6min кайтады. 372 J

Иэ, каз1р Кабанбайдьщ жан дуниеш тек тыныштыкты тшей- fli. Bip уйде жалтыз жатып, ойта батуды машык еткен. 0Mip мен eniM туралы, жастык пен кэршш туралы ойлайды. Сонау балалык шактан бупнге дейжп уза к тумырды кез алдынан кайта Ti3mTin етюзудщ 03i 6ip кызьщ ермепндей. 0 з басы ажалдан корыкпайды. взек п жан та 6ip eniM бары хак- Бар eMipi найзаньщ ушы, цылыштыц жузжде еткен адамFa ажал дегенщ бурын талай рет ке зд ест журген ecni танысы тэр1здь Ж ан алып, жан берюкен жекпе-жектер каншама?! Канша адамды о дуниеге ез колымен аттандырды... Ажал бутан да сан марте алдаспан боп те н т, шоцпар болып шуйшген. Суьщ каруды былай койтанда, откарудьщ уктысынан балкып шьщ- кан кортасын да кулак тубжен талай рет ж анап етп. «Эй, осы жолы б1ткен шытармын» деп умп-узген сэттер де а з болтан жок- Б'|рак соньщ бэр1нде де ажал бутан тура келуге батпай, унем'| тайкып кетуmi efli... Сейтсе, ол да капысын табар csTTi Kyrin журед'| екен той. Ол кезде Цабанбай жалтыз емес, кузырын- да мьщ-сан эскер'| болушы efli. Каптатан калык жаута жумыла шабуылдап, 6ipniKTe кортанатын. Ол аскер кайда Ka3ip? Енд1, мже, катерл1 дертпен жекпе-жекке шыккандай, жалтыз алысып жаткан Typi мьжау! Аурута не ок етпейдК не кылыш батпайды. Уялас 6epinep ужрж бермес кормал айтырды утыл- ай куып, жекелеп апарып жытатыны болушы efli. Ажал илркж- н1‘к муны да жалтыздап э к е л т кулатканын кердщ бе?! Онда да жаратушынык алатын жанын б 1рден ала салмай, ауыр дертке шалдыцтырып, осыншама кинатаны жанта батады. Осынык 6apiH ойлатанда, орны толмас улкен е кж ш ке экел- in прейди Эттек, дуние, буйнп тесек тартып, кор болып жат- канша, Кабанбай будан бес жыл бурын ба, он жыл бурын ба, жекпе-жекте кас жауыньщ колынан ажал табуы керек efli-ay! Шын батырларта кан майданда, кызу шайкас усннде шежт кеткенге не жетсж! Kemeri Малайсары, Кекжал Барак, Тауасар, Шынкожалар натыз бакытты жандар екен той... Енд1 мунык катардаты кеп тотышардан не айырмашылыты б а р ? Алпыс жыл бойы кылышын кынабына салмай, кас жауына карсы шапкан Кабанбай да 6ip, eMipi от басынан узаматан токсандаты томар шал да 6ip. Кудай кез1не не керсети екен, 33ipme Кабанбайдьщ осы беинде кулай кетпей, алда тэты 6ip шайкаска ш ьтарына се- нелн 6ip тана адам бар. Ол - Жалацаш эулие. Жакында кол- басыньщ к е к т ж сурау ушж 6ip топ адаммен сонау Улытау мен 373

Шыкгыстау enipiHeH Оразымбет, Баянбай, Еспембет батырлар ке лт кайткан-ды. Солар науцаска 6ip жэрдем1 тиер деген ум1тпен Улытау жакта журген Жаланаш эулиеж ерте келтть Атакты диуана ауылды *алла11у-хакгын- астына алып, алдымен осы тежрекгеп жын-шайтанды аластады. Кешке карай еш зген баксы ойыны да кептщ ке ц тж е н шыкты. Асау атты тезерлетт уйге Kipri3fli. EHfli 6ip мезплде e3i буркгтше пуштактап, ш акыракка шыгып кетп. Отка салган кып-кызыл TeMipfli тшмен жалап, табанымен таптады... Койшы, эйтеу1р, ютемегеж жок. 0 зЫ щ кумалак салатыны, жауырынга карайтыны да бар екен. Соньщ 6apiH адактап болган сок, Кабанбайга карады да: - Ау, батыр, мен б1рдеце бтсем, сен бул аурудан елмейсщ! - дед1 к е р т тургандай.- М ы на жауырынга карашы, e3infli алда тагы 6ip шайкас к у тт тур гой... Оган д е й т канша eMip барын Кудай бте д ь Ал, Лаухул-Макпозда сенщ ажалык уйде емес, тузде, майдан даласында дел жазылган. Жаксы лепес - жарым ырыс. Отыргандар дуылдасып кетть 9cipece, алыстан келген iHi батырлар: - Айтканьщ келс1н. Аузьща май! - Эулиенщ айтканы дэл келед1. Буган да Алланьщ e3i аян 6epin тур гой... - Е, басе, Д арабоз екеж рас болса, агамы з эл1 талай майданда кол бастайды! - flecin жатыр. Бул да кекш ушж айтылган сез гой, эрине. Эйтпесе, eMip мен ел1м арасьжда эл1 курып жаткан адамга кайдагы жорык, кайдагы майдан?! Эйткенмен, ауыл-аймак, бала-шага жака- гы сезд1 де жаксылыкка жорып, Ж алакаш эулиеге ат MiHri3in, шапан жапты... Адамзатгык арманы таусылмайды деген1к болмаса, 6ip жаратушыньщ колындагы нэрсе гой 6api де. Зейнет1нд| алам, бейнелкд1 ары экет дел куп1р л т етуге бола ма?! Бул жарык дуниеде от пен октьщ арасында ж урт, жетпю бес жыл гумыр кеш1пл. Сол да канагат. Алланык елш1с1 - Мухаммед пайгамбардык 63i He6api алпыс уш жасында е ттЛ гой дуниеден. Тэк1рден тагы 6ipa3 жыл сурап алам десе, колынан келмед1 дейсщ бе?! Ал, атакты эулие, д1н арбабы Кожа Ахмет Яссауи деген Kici пайгамбар жасына келген сок, будан ар- тык жасаганым куне болады дел, калган гумырын жер асты - кылуетте етк1зген екен... К абанбай кейде осьждай жайларды да еске алып кояды. Адамзат елмесе, елжщ орнын Tipi басып, урпак ауыспаса, жер 374

белне Kici сия м а? Keiueri еткен эулие хандар, батыр бабалар Кайда Kerri? Жене адамдарды былай койганда, тугае халык - кун1 кеше жарты элемд| ттре тке н Жоцгар хандыгыньщ 63i жер бетжен е ш т кеткен жок па?! Иэ, соныц 6api осы 6epiTiHfle, мунын кез алдында етпед1 ме?.. 1лгерще жасаган- дарды айтпаганда, Кабанбайдьщ ез тургыластары да сиреп калыпты-ау! Осыдан уш жыл бурын Ацтамберд1 жырау кайтыс болтан. 0 з ecneTi бойынша, суйепн бэйб1шеа мен улкен улынын касына - Шьщгыстауга апарып жерледк КУ дауысты Куттыбай, Тебет билер де етл дуниеден. Kemeri Барак, Шынкожа, Тауасарлар- дай батыр ж'тердщ орнын немен толтырарсыц? Ka3ip ecKi кезден калганы - Боранбай, Есенгелд|, Баймурат, Дэулетбай- лар гана. Бул л р ш т ж т е - ез заманьщмен, е з катарынмен кы- зы к KepiHefli гой. Kaflipittfli б те л н курбы-курдас кеткен сон, дуниенщ 03i салкын тарта бере ме, калай? Осындай сан алуан ойлардын шырмауында жатып, Кабан- бай кенет e3i ушж де, казак кауымы ушж де аса манызды жана- лык ашкандай болды. Булар ездерж канша алдаркатканымен, баягы тулпар MiHin, ту устаган батырлар заманы елп барады екен. Атага тартып ул тумаганынан емес, уакыт пен жагдай- дьщ баскалыгынан. Тепнде, патша да, батыр да ез заманына карай туатын кершед'| гой. Мэселен, казак пен калмак жуз жыл кыркысты. Сол заман ез'же лайык сайыпкыран хандары мен сауыт киген батырларын ала келди.. Ал 6yriH сенщ карсын- да калмак емес, мулде баска турпаттагы елдер турган жок па?! Жокгардын жок болып KeTyi де сол батырлар заманынын еткенд1пнен хабар береди. Ок буркетж бел1 бушр мылтыкка, топ атар зенб1рекке карсы енд1 жуйрж жебе де, кигыр кылыш та ештеце ютей алмайды. Кат-кабат сауыт киген Алпамыс- тай алыпты каз1р колына мылтык устаган шынашактай шерж жайратып салуы мумкж. Найза мен кылышка келгенде жан шак келлрмейтж кешеп Малайсары мен Кекжал Барактын, Тауасар мен Шынкожанын кой богындай коргасыннан ажал табуы TinTi де тепн емес. Сондыктан, К азак ордасы баскага жем болмайын десе, алдымен жана заманга лайык каруын сайлауы керек! KiMre каншылык эсер еткежн жм бшеж, Кабанбай былтыр Каркаралыдагы хан кецесже барганда, осы ойларыньщ шет- жагасын шыгарып айтты да: 375

- >KiriTTep, э к е а елгенд! де еспртед1, каз1р Кабанбай мен Бегенбайдьщ заманы erri! - деген жиналган журтка жагалай кез тастап. - Бул колбасылардыц картайып, тугырдан тайганы- нан емес, уакыттык беталысы солай. Будан былай буршактай жауган окка жалак кылышпен карсы шапканды кою керек. Ой- дагы орыс, кырдагы цытайды айтпаганда, eciKteri Ерденбекл enipTin отырган - алдырмас 6epiK камалы мен цолындагы откаруы. Эйтпесе, олардын, казактан epairi асып турган жок. Ерденбек кеше жец1лд'|, ертец тек туседр бурсугуж алып коюы да гажап емес. Кыргыздьщ да уйренилкп казактан repi Кокан- Fa карай кисая 6epeTiHi содан... Ж ака карумен жарактанбай. TeMipfliK тшж бшмей турып, ендИ жерде К азак ордасыньщ мереж устем бола алмайды! - деген сезж щ сокында. Кекесте буран керегар ойлар да айтылды. «Ата салтынан айнымаймыз. К азак кек тем'ф аз де кун керген» деушшер де табылды. BipaK Абылай е з сезжде колбасыны колдап шык- ты. Бул салада жасалып жаткан ип кадамдар бар екен, соны айтгы. Эрине, орыстар казакгык колына откару устаткысы келмейдр Абылай он жыл бойы етжгенде, орыс эшмдержен 6ipfle-6ip мылтык ала алмаган... взгеж урктп-коркытатын осы 6ip каИарлы каруды кытай хандары да кызгыштай кор- ып отыр. Абылай еткен жылы улкен баласы Уэли султан мен Букар жыраудык улы Жарылгап бид1 Кытай елже осы 6ip гана буйымтаймен ж1берген. Амал не, Еженхан барган елштерд1 торгын-торкага белел, эртурл1 сый-сыяпатпен разы eTinTi де, кару жагьжа келгенде аузын ку шеппен суртштЕ.. ЕндИ калган жалгыз жол - алыс-жуыктан усталар тауып, мылтык согу, топ атар зекб1ректер кую. BipaK ол 6ip кунде, не 6ip жылда ютелет'ж шаруа емес. Оган дейж кекжжде арамдыгы жок, калыс елдерден кару сатып ала турган жен шыгар. Егер пулына шыдасак, TycTiKTeri Ауганда, Унд1 мен Иранда сатылатьж откару бар десед'|. Олар мухиттык ар жагьждагы 6ip елдерден алатын болса керек. Ty6i, ауыл арасынан узап, эр кадамыкды акдып отырган кызыл кез керш тердж де басынан аттап етш, алые елдерге кол артпай болмайды. Абылайдык былтырдан 6epi Аркага кзйтпай, октуетжке бауыр басуына Караганда, сондай 6ip шаруанык сокында жур ме, к!м бте ж ?! 376

X Цабанбай кеше Ш агалак эз1рлеген тасбулауга Tycin efli. Сон- ыц шарапаты ма, бупн шаншуы кеп мазаламай, жаксы уйьщтап турды. Саушылыцта кад!р1н KiM бтген, емж-еркж тузге отырып, кекж калу деген де дуниенщ рахаты екен гой! Бупн сонык барж е жол ашылгандай болып едК Тесектен турган сок жылы ки ж т, ауыл сыртында 6ipa3 ж у р т кайлы. Наукастьщ булайша басын кетер'т, сергеклк танытуы 6ip соньщ кас-кабагына карап отырган ауыл адамдарына мере- кеден кем болган жок- Бурын уй арасында аяктарынык ушы- мен басып, акырын гана сейлесетж улкен-юил бупн 6ip-6ipiHe емен-жаркын ун катып, балаларына дейж тыракдап жеткап калды. Уй-iuii де мэре-сэре. Батырдык тесектен сергек турып, ез тетелi далага шыккзнын жаксылыкка жорыган Майсара мана ерютен 6ip аксарбас кой алдырып, бата жасаткан. Ka3ip айтыпсойылгансол малдык ет!тугел казанга Tycin, тобылгыньщ шогына булк-булк кайнап жаткан кез ед!. ByriH ауылда бетен конак жок-тугын. Агайын-туыс Майсара жайган мол дастаркан басына жиналып, сэскел1к кымызды осы уйден iшт1. Батырдык б1раздан 6epi аска тебет1 шапканы бупн. Токазыган жылкы етжен жей отырып, бал татыган уыз кымыздьщ да eKi-уш KececiH суйс1не ciMipfli. Кептен аурудьщ элепмен болып, айналасына бажайлап кез де салмапты гой. Бупн дуние кандай жап-жарык, адамдар кандай эдем1?! Окта- текте езЫ!к сол жагында кымыз сапырып отырган Майсарага суктана карал кояды. Цайран Майсара! взж ен мушел жас Kimi еде Бул да алпыстан асып, шар тартып калган екен-ау! Алма бепне эж1м Tycin, самайын кырау шалыпты. Ауыр шолпы эрек басып туратын, жылкыньщту куйрыгындай кос бурымы болушы ед‘|. Ka3ip ол да жукарып, ак кимешек астынан камшынын шо- лак epiMiHfleft сулбасы гана шалынады. Улкен кара кездердщ де болаты кайтып, бояуы солгындаган. Дегенмен, тым толысып та кетпей, зипа бойын сактап калыпты. Bip кезде хаса сулудьщ e3i болганын кешрепнде кез1 бар Kici гана байкайтындай. 0Mip бойы взге кызык 1здетпеген, эр жорыктан кейж сагындырып, аксатып барып табысатын асык жары - Майсара гой бул! Кенжеа 9ni мен сол уйдеп Муней, Царкара аггы келждер1 де осында жур. Bipeyi шай жасап, ек1ншш1 кымыз котарып, карбаласкан куаныш усПнде. Дастаркан манында солардан ер- 6ireH немерелер де баршылык. Каркарадан туган терт жасар 377

Ж акас бупн атасыныц алдына отырып, 6ip жасап калды... Айтып сойылган м алдьщел nidi-ay деген шамада керил-колан, туыстар да келе бастаган. Солардын 6ip тобын бастап. сам- бырлап цатты сейлеп келе жатцан курдасы Шагалак екен: - Эй, бул батырлар да кызык! - дец\\ босагадан аттай 6epin. - Булар колына кару алып атка мЫсе кулату киын да, ауырып- сыркаса кайта тургызу 6ip киямет! Ерасыл, сенщ Майсарага осы еркелегенщ де жетер. Тесектен туратын уагьщ болды! Соны айтып, ез1мсшген ершн кимылмен тердеп Кабанбайдьщ он жагынан орын алды. 0Mipi артык ет бИпеген, шарга бойлы Шагалак ani кунак, тьщ болатын. Кубас аттын KyriMi, ауылдын кеил-кон шаруасы каз1р де сонын мойнында. Онын сонын ала 6ipep немереан жетектеп, бэ й бш е а - баягы налмак кызы Шойкара да келе жатыр екен. Эл1 eniH бермеген, етженд1 толык эйел, сол баягы салт бойынша, улкен уйге Kipep- де он Ti3eciH 6yrin, сэлем icTefli. - Tanip жарылнасын, келшжан... ¥л тап! - дед1 Кабанбай, оган калжындай беретш едет!мен. Мундайда Шойкара да сез- ден утылмайды. Жауабы a3ip: - Ер-азамат, сендердщ жатыстарын мынау. ¥лды кулге ау- нап табам ы з б а ? - дед1 босага жакка жайгаса 6epin. - Ауырсам, мен ауырдым, Ш агалак шауып журген жок па? - деген Кабанбай оны ani де сейлете тускю келт. - Е, 6i3flin Ш акандМ - КУР Tin гой! - дед1 Шойкара гул-гул жайнап. - Бурын да кайыры аз efli. 03in ауыргалы кетеу1 кепп, мулде жудеп Kerri езЕ.. Оган шамданатын Ш агалак жок: - Ей, Ерасыл, осы катын дурыс айтады. Сен жатып калгалы epiMi3 мойнымызга Kerin, жудеп журген1м1з рас! - дед1 агынан жарылып. Бул уйде кептен 6epi э з т айтылмай, кулю естшмей кеткен. Курдастар арасындагы калжын сездерге отыргандар м эз бол- ып, дуылдасып калды. Шагалактын басын катты сыйлайтын Кабанбай iim-ей шуюрлЖ erin отыр. КУДауанда, осы Шагалак 6ip «шыр еткенге» зар болып ж урт, элдеб1р умилен калмак кызына уйленгеж кеше гана сиякты efli. Сейткен Шойкара да уб1рлЕшуб1рл1 бэйбш е болыпты-ау! Уйдеплер эр Typni энпмемен дуылдасып отырганда, даладан ат fly6ipi ecruiin, б1реулердщтуст жатканы байкалды. Сырт Kici- лер болса, бул уйге тше тартпай, алдымен конак уйлерге туссе керек efli. «Бул KiM болды екен?» деп ойлап улпргенше. сырттан кшкентай Ж а к а с ж у п р т келдЕ 378

- Алакай-алакай... Дау апам келдИ Не Fbin отырсындар? Дэу апамньщ алдынан шыкпайсындар м а? 1штеплер б1рден TyciHfli. Ж ака стык «дэу апа» деп турганы - Кабанбайдьщ 6aft6iuieci Ханбибк Улкен улдарымен 6ipre 6ip белдщ астында белек отыратын ханым куйеужщ халж бжу ушж осылай кун аралатып ке лт туратын. Элi бастаган жастар жупре шытып конактыкатын байлады. Кеп узамай еактен Ханбибжщ 63i де KepiHic берген. Булар да 6ip топ адам екен. Касында ауыл арасынан Токпак Касабай батыр, Кабанбайдык вз улы Байток жэне содан таратан жас ecnipiM балалар бар. Эл1 е к' таймаган, бес биенщ сабасындай, аксары бэйб1ше терге таман озтанда, Кабанбай да орнынан тура берген. Ханбиб1мен кадмпдей тес кагысып, кушацтасып KepicTi. - Пфа-лфа! 0ткен жолгыдан 6yriH peniHTayip екен. Кудайым aMice жаксылыкка жазгай! - дед1 бэйбш еа батырдьщ он жак Ti3eciH баса жайгасып жатып. Осыны куткендей мына жактан Шагалак та дауыстап калды: - Майсара, кайдасын? Бупн куйеущнен кудер'1КД| узе бер... Шальщ Ханбибжщ какпанына мыктап тустМ - деген эзшдей ун катып. - ¥ят-ай!.. Бала-шаганык кезжше сен де кайдагыны айта- сын-ау, Шака! - деп Ханбиб1 сук саусагымен он ж ак бетж сызды. - Е, онын не уяты бар екен? Бай кезепн калай сактауды 6yriHri жастар сен екеу1м1зден де жаксы 6inefli, - деп Шагалак та берюпей жатыр. Ханбиб1 куйеужен ею-ак ж ас Kimi efli. Ерасыл эл1 Кабанбай аталмас бурын, Нор Зайсандагы керей iiuiHfle бой тасалап жур- ген кезде, ж ездеа Бердэулет пен э пк еа Меруерт ездерже туыс боп келет'ж Жантекейдщ 6ip байына куда тусш, осы Ханбибж1 айттырып алып берген. Онда Ханбиб1 он алты-он желге жака келген, сукгакбойлы, Алтайытулюдей кызыл шырайлы, жайнап турган кыз болатын. Казф де каны толык, ауру-сыркаудан ада, Кабанбайдан элдекайда жас кержедг Eneyi отаскалы улы- кызы аралас он шакты бала суйтл. Ka3ip немеренщ саны канша болды екен? 8й, кырык-елуден асып кеткен шыгар. Bip кызыгы, Кабанбай немерелер1 мен жиендерж былай тустеп таныганы болмаса, олардьщаты-женж, кайсысы ю мнщбаласы екенж шатастырып алады. ByriH де солай болды. Ханбибжщ алдында бешпенлнщ ею иыгына ую кадаган, басында айдары бар, терт-бес жасар ул 379

отырган-ды. 03i тым еркелеу екен. Кабанбай 6ip мезет сол балага назар аударып: - Бул кайсы сы ? Байтоктьщ юшкентайы м а? - деген бэйбн шесже бурылып. Ханбиб1 куйеуже жалт е т'т 6ip парады да, баягы жас кезж- депдей сылцылдап кеп кулсж: - Койшы, Ерасыл, шын айтып отырсык б а ? - дед1 кулюсж зорга тыйып. - Байток ата болгалы кашан! Бул - Байтоктьщ немереа, сенщ шеберек!.. Ана жылы Майлыньщ жонында, жай- лауда туган сон, атын Майлыбай цоймап па едж?! - Солай м а ? Кап, уят болтан екен! - дед! Кабанбай ьщгай- сызданып. Сонан соц: - Эй, Майлыбай, 6epi келил, eKeyiMi3 дурыстап танысайыц! - деп баланы алдына алып, айдарынан июкедь - Ш еберенщ алды осы ма сонда? - ¥лдан улкеж осы... Эйтпесе, шеберелер баршыльщ: Байток ауылында екеу, Умбетей мен Ед!ген!ц ауылында да eKi-уштен бар-ау деймж, - дед1 Ханбиб! ещнен мактаныш пеб\\ ecin. - Майлыбай биыл бескетолады. Сен Tayip болсак, жайлау уст!нде сундеттойын жасаймыз ба деп отырмыз. - Солай де... Шебереце улан-асыр той жаса, бэйб1ше. Жака 6ip телдщ басы гой булар! - дед1 Кабанбай мерейлен!п. Сон­ ан сок есж жактагы 8лire бурылды да: - EcTin отырсыкдар м а? Мына Майлыбайды 6ip улкен жоралгы ку тт тур екен. Бул бала­ га 6acipe ат дайындацдар! - дед1 журттьщ бэрще ecripTe. К1шкентай Майлыбайды июкегенге жаны жадырап, 6ip Typni рахаттанып калды езК Шеберелер1 бар екенж бурын да бтетж . BipaK, аурудык элепмен жургенде бэр! естен шыгып KeTinTi гой. Иэ, шебере сую деген окай емес. Бул e3i - шуде 6ip адамнык макдайына жазылатын сирек бакыт. Мусылман шаригатында: адамзат баласынык ент-есуш е улес косып, кеп урпак тэрбиелеген, шебересщ суйген адам Алланык ракымы- на ие болып, бежштщ тержен орын алады деген сез бар... Соны ойлаганда батырдьщ !ш! б!ртурлi жылып кетт!. Жалпы киямет-кайым кундержде бу дуниеде жасаган жаксылыгык да, жамандыгьщ да ж т к е Tiзге идей алдыкнан шыгады дейд1 гой. Молдалардык сезж е сенсек, согыста кУРбан болган шейптер- ге де ужмактык eciri ашьщ. Амал не, батырдьщ макдайына шешт кету жазылмапты. BipaK, оньщ есесже бул - казы гой. К э тр д щ колынан елсек - шежтсщ де, елTiреек - казысьщ. О дуниеде казыларга жасалатын курмет те шежтпен б1рдей KepiHefli. Мэселе соган Tipenin турса, Кабанбайда казылык жагы жетедг... 380

Адам ауыр наукас устжде бул дуниеден repi о дуниеш кеб1р- ек ойлайтын эдет1 гой. Ауыруы жанга баткан сондай сэттерде Кабанбай да ез бойынан дэтке куатетерлжжаксылыктар (здеу- Ш1ед1. «Суга кеткен тал кармайды» дегендей, енд1 Mine, «шабере» деген шыбыкка жармасып отыр. Ойлап караса, мунык артында шыбьщ емес, тугае 6ip орман тур екен-ау! Адам баласы артына урпак цалдырганга не ж етон?! Ka3ip журт, улдардыц санына карай, будан тараган эулетп «Жет1 Кабанбай» этап жур. Бул да жетпей айтылган сез. Олардан ep6ireH «жетпю Кабанбайды» Кайда кояды? Кейж солар eHin-ecin, жет1 жуз, TinTi ж ел мын болуы да мумшн гой. Ендеше, муны жеке-дара жьщпак бол­ тан ажалдьщ ici де - бос aypeuimiK. ©йткеж Кабанбай жалгыз емес кой, оньщ каны, жаны, колка журен урпактар кеудесжде булктдеп согып тур. Бул каз1р элп ертегшерде айтылатын кырык жаны бар дню сек1лдК.. 0л1м канша аранын ашканымен, eHin-ескен TipmmiKTi ешкашан жеке алмайды! 0з'| уш1н бупн тагы 6ip ж акалык ашкандай, Кабанбай ез бойьжа куйылган тьщ куатты ce3iHin, eKceci кетер1ле тустЕ «Осынык 6api - эйелдердщ, мына отырган сэры кемп1рд1к аркасы! - деп ойлады ол, Ханбиб1ге шын ризашылыкпен карал. - Тамырын терекге ж1берген, ceHiK бойдагы барык мен HapiKfli текпей-шашпай урпак бойына дарыткан, нагыз уялы бэйтерек - осылар!» Куйеужщ ез!не деген 1лтипатын Ханбиб1 де капысыз акгарып, бейнекун нурына берткен кектемп даладай мерейлен1п отыр... \\ / Bip сэт ой терек1не шомган Кабанбай ацдамай калыпты. Ок ж ак капталда катар жайгаскан Касабай мен Байток 6ip кызу экпм е устжде отыр екен. Сэл тыкдаган сок байыбына барды: экпмелер'| акшылык, кусбегтжжайында. Касабай осы жакын- да Токта тауынык 6ip жалама жартасынан 6ypKirriK уясын ке- pinTi. Буршт болганда, Алтай жактан ауып келген нагыз акиык- тык e3i кержедЕ ¥яда жаткан ек'| б1рдей а к урпек балапанды алыстан кез1 шалганымен, киынга батып бара алмаган. Соны уядан балапан алудык шебер1 Байтокка мэл1мдеу ушж эдей! келген 6eTi екен. Бул хабарга Kaniri Kyc6eri Байток та катты елекдеген: - Шурк етпек!з, Касеке. КУДай сэтж салса, ол кырандар - 6i3fliKi! - деп, eneyi енд1 уяга тусетж кундерж 6enrinen жатты. Се з лэмдерже Караганда, саятшыларга былай mecKOHi болмаса, Касабайдык Kyc6eriniri шамалы сиякты. Ел iuii атыс- шабыстан арылып, тыныш заман орнагалы батырлардык 381

Ke6i цолдарын алдына сидыра алмай к э с т а з калды емес пе. Keft6ipeynepi iuiTepi пысканда, алые ауылдардыц жылкысы- на ти т. батырдан барымташыга айналгандар да жок емес... Ал Касабай батырдыц кейж п 6ip тапкан ермеп - саятшы- лыц. Онда да e3i катарлы улкендерге жоламай. осы Байток сиякты жастарга жуык журедг вйткеж жастармен 6ipre журсе ж арнасыз калмайды. Касекеннщ саятшылыгы жетпеген жерде сакалы е т т кетепж тары бар. Олтуралыел аузынатарап кеткен б1рэнпмен! Кабанбайдын да кулагы шалып калган. Ka3ip соны еске алып, ез!н1н, жузбасы батырына жымия карап койды да: - Касабай, сен салбурынга шыккан сайын тулжж у й т ала- ды д е с т жур гой. Жэне сенщ канжыгац та нертец де, кешке де бос турмай майланып туратын KepiHefli. Соньщ MaHiciH айтшы! - деген рахаттана кул т отырып. - Ой, сардар ага, ci3 де еспген е ке н аз лой! - деп Касабай косыла кулдк Содан 63i бастап, кем жерж Байток толыктырып, eKeyi мынадай энпм е айтып 6epfli. Касабайдын езге аксакалдар- ла жоламай, унем1 жастардьщ арасында журелж рас екен. вйткеж аншылар 6ypKirrepi алган тулжж алдымен жасы улкен Kicire байлайды... Bip жолы осы Байток 6ip топ жолдастары- мен кара Барлыкка ан аулай барганда, Касабай ере шыгыпты. CaTi келгенде, сэске болмай-ак Байтоктьщ б у р к т 6ip тулKiHi in- in тусед1. Эрине, алгашкы олжаларын iiuTepiHfleri жасы улкеж Касабайла байлайды. BipaK осыдан кейж ештене кезжпей, кезжкеж шиырла салып алдырмай, булар енд1 коска карай бет алады. Тек ewHfli кезжде алдарынан тулж кашып, аш буржт кешж шабытпен кагып туссе керек. Аксакал мана ез сыбага- сын алды гой деп, Байток мына тулшж баска 6ip cepiriHe бай- лам ак болыпты. Сонда осы Касекен шыдамай KeTin: - Эй, тулжж 6epi экел1ндер! Танертен улкен Касабай кешке KimipePiin калып п а ? Байла канжыгама! - деген кержедк.. Елгетарап кеткен сол энпм еж бупн ез ауыздарынан еспген кепиллж кулжге карык болып, дуылдасып калды. Осындай эр алуан энпмемен отырганда, мана айтып сойыл- ган малдын eri де nicin, табак тартыла бастаган. Кабанбай туыс-бауыр, бала-шага, келж-кепшж, немере-шеберелер1мен 6ipre отырып ет жедк Кептен 6epi с уйсж т тамак |шкеж осы шыгар... 382

Дастаркан жиналып, керил-колан, жастар жаты далата беттеген кезде: - Ал, Ерасыл, енд1 тез жазылып кет. Кол-аятымыз жежл болсын! Амандык болса кун ара к е л т турам гой, - деп Ханбиб1 де орнынан кетерше берген. BipaK Кабанбай бэй б ш е ан щ сэл бегеле туруын етшдь Майсарата да сондай ишара бшд1рген. Осындай оцашада эйелдерже айтар экпмеЫ бар сежлди. Мже, 6ipi алпыстан, eKiHmici жетпютен аскан eKi эйел Ti3e Tymcripin катар отыр. Булар каз1р узак тумыр машыгында бакталас кундестерден repi апалы-с'1чл'ш1 адамдардай туысып кеткен жандар efli. Бэлжм, жас кездершде жар TeceriH кызганудан тутан кежл таршылыты болса, болтан да шытар. BipaK есейе келе eneyi де куйж пендеилл1ктен арылып, от басыньщ ортак тшеукорына айналып efli... Кабанбай eKi эйелше кезек карал, аз-кем у н а з отырды да: - Осы дертке шалдыккалы сен екеуще айтсам ба деп жур- ген ce3iM бар efli. Соньщ caTi 6yriH т у с т тур - дед1 коцыр ун- мен экпм е бастап. - Алда канша тумыр бар, ол жатын Алла бмедь Осындай эл-куатымнык барында кежл1мдег1ж буклей айтып кетейш. Алдымен айтарым: мен бакытты адаммын. Батырлыгым, узак тумыр кешкежм, атак-даккым ез алдына, Цудай матан к!леЦ жаксы эйелдерд1 ж ар eiri. Титтей ежжилм жок- EKi дуниеде разымын сендерге! - деп аз тыныстап алды да, бетЫ бэйбшесше бурды. - Сен, Ханбибь He6api он алты жасыкда атак жм, анак жм демей, салт басты, сабау камшы- лы, болашагы беймэл1м, 6ip кезбе жюттщ етепнен устал едщ. Алла-тагала eKeyiMi3fli осы кунге жетжздь Торсык шеке ул, тол- ган айдай кыз суйдЫ. Татдыр 6i3fli мал-бастан кыскан жок. Ол да болса - сенщ ырысьщ, басьща контан б ак efli. Жаугер- ш М к жылдары мына менде катын-балата, арттагы мал-жанга карайтын мурша болды м а ? Меж жоктатпай, соньщ 6apiHe сен ие болдьщ, ХанбибП Сендерге сенгежм сонша, мен TinTi ауыл-аймакка алакдатан емеспЩ. »Баксыны байым бар деме, буканы малым бар деме» деуш! efli. Батырлардьщ да солар- дан артылып туртаны шамалы. 0 з ауылыма айында, жылын- да 6ip сотатын конак бол жур1п, немере мен шебереж тустеп танымайтын куйге жетшпш. Мен тузде жургенде орнымды басып, олкымды толтыртаньщ уш т, сатан мьщ да 6ip ракмет, бэйб1ше! Еркеоттк ез1мшшджлен KaflipiHfli бтмеген, артьщ-кем айткан жер1м болса кеилрерсщ! - дегенде, манадан кежл1 383

босап, жаулыгыныц шетж кезже жи! апарып отырган Ханбиб1 шыдай алмай: - Ж о к ырымды бастап, кай-кайдагы ны неге еске ал- дьщ , Ерасыл-ау?! Ш ьж ы м ен-ац, кош тасцаньщ ба бул? - деп кем се цде п к е т т efli. - С аган 6i3 разы ем ес деп гам айтты? Тагдыр 6i3 re Кабанбайдай баты рдыц косагы болуды жазса, одан арты ц Кудайдан тте геш м 1з не? »Ездщ койны нда ж аткан- ш а, ерд)ч ая гы н куш» дегенд1 буры нгы лар те пн айты п па? Кол бастап ж ауга аттанганьщ - жубаны ш , аман оралганьщ - куа ны ш болм а п п а efli 6i3 уш ж ? ! Сен - отбасы на ган а пана ем ес, nci ка за кка корган болтан адамсыц. Бала-ш аганыцкасын- да а з болдым деп уайы м дам а. Б1зге сен щ алыстагы айбыньщ, басы м ы зга конды рган багын, да жетедМ - деп токтаган. - БэрекелдН Сен муны айтпасан, Ханбиб1 болармысьщ?! - деп Кабанбай б эй б ш есж е разы боп калды. Сонан соцеганцл э й е л ж е буры лды . - Ал сага н не айтам , М ай са ра ! Сен eneyiM- i3 аттыц ж алы, атанны ц цомьжда ж оры кта ж у р т табысып едж. 03inH in туган а га н - м аркум М алайсары баты р сен екеу1м1зге б атасы н 6 e pin efli... Тасып те п л ге н ж а сты к жалын, асау арын сага н к е л т байсал та пка н . Одан а ры те се к ж ел ю н 1здеген мен ж о к . Ханбиб1 екеу'щ от б асы ны ц куты, ко с канаты м , ко с тугы р- ым болдыкдар. «Кундестщ кулi де кундес» дейтж ы ры к-жы рьщ 61здщ ш ацырацка б ас сукпапты . Сол уш ж де ракмет сендер- ге! Н е д е й ж , TaKipiM осы б ер екел е рщ н ен айы рм асы н! Ж аман айтпай ж аксы ж ок, мен олай-булай боп кетсем, балалардьщ арасына ж ж туармей, ауы л-аймакка ездерщ уйткы болыкдар! - д е ге н -fli. М айсара осы э ц п м е б астал ганнан-ак ж анары ж а ска толып, мелт-мелт ж ы лап оты рган-ды . М ы на сезд1 еспгенде: - Сардар-ау, не айты п K erriк? ! Аты с-ш абы с, аттаныстан ко л ы б о са п , о т б а с ь ж а енд1 орал ды м а д е п оты рганд а, б уй пп ко р кы тп а ш ы 6 i3 fli! - д е п од ан а р ы e rin in KeTin e fli. - Bi3 де ризам ы з ж аратканны н саган экеп косканы на... 0 з ге хан- султан, б аты р-б ил ер о л ж а га туске н урга ш ы ны ка з-ка та р Ti3in койы п, бестен-оннан отау кетергенде, кос катынды канагат т у т к а н - 6 ip е з щ г а н а е д щ - Б а с к а н ы у м ы т с а к та , с о л Kaflipin- fli к а л а й у м ы т а й ы к? ! Б елгае а л м а й т ы н н е б а р efli? K ynni к а з а к - к а ж е т к е н К а б а н б а й х а н ы м e K e y iM i3 re а з д ы к eTin п е ? ! B i3 fli у а й ы м д а п к а й т е с щ , Tipi Kici T ip u im iriH ж а с а й д ы . О дан д а е з денсаулы гы кды ойла! Кудай б екер ж аратпаган, тэц|р тебеа- 384

н е т у т к а н ж а н е д щ го й . Б э л ю м , к е п т1лe y i к а б ы л б о п . ж а з ы л ы п кетерсщ , - деген-дк - Иэ, ауру еле ме, сау еле ме?! MeHiKi ж а й э н ш е й ж ке п - тен кен!л1мде ж урге н сырды осы ндай уакы ттьщ к е н кезж д е ездерщ е айтып кояйын дегеж м гой! - деп Кабанбай эйелдерж ж убаткан болды. Сэлемнщ де сап болады дегендей, эйелдерж е алгыс ай­ тып, буй!ржде бугы п жатцан сырды актарганы на батырдыц жаны жадырап, аркасы к е ц т калды. Бул кун осылайша бала- ш аганьщ ортасы нда ырду-дырдумен кекмд1 e iri. Булар далага шыцса, 9л ж щ отауы мацы нда тагы 6ip цы зы к ж иы н боп жаты р екен. 8ni мен Байток 6ip торы ж орга дененге аш амай ерттеп, м а н а ты М а й л ы б а й га 6acipe а т эз 1рл еп к о й ы п т ы . К а б а н б а й д ы ортага алган ауыл адамдары ш еберен! алгаш рет аш ам айга MiHri3in, ш аш у ш а ш ы п, к уа н ы ш eTicri. XI Bipa3 к у н Tayip б о л ы п , 6eTi 6epi ц а р а га н д а й к е р ж г е ж м е н , К а б а н б а й б о й д ы ж е ц г е н а у ы р д е р т т е н 6api6ip а й ы гы п к е т е ал м ад ы . Ел ж а й л а уга ш ы га рд а кай тад а н т е с е к та рты п ж а ты п калган. Бел шаншуы кайта устап, тагы сол аурумен алы скан киын кундер басталып едк Бул кезде «Кабанбай ауыр дертке шалдыгып, ал устж де ж а­ тыр екен- деген жайсы з хабар каза к ж ер ж щ тукш р -туктр ж е тарап кеткен-дк М амырдьщ ортасы на кар ай а т ж ете р ж ер­ дей колбасы ньщ к е к т ж сурауш ылар агы ла бастады. 1ргедеп Ж ет'|судан, ал ы стагы А рка м ен Алтай в е р ш е н то п-то п болы п Kenin ж а ты р . B ap i д е - к у ж к е ш е ж о р ы к т а 6 ip re б о л га н у з е ц - г т е с cepiK repi, канд ы ке й л е к ж ол дастары ... Е н ал ды м ен А р ка ж ерж ен эдеж бас курап атка конган Олжабай, Баян, Байгозы , Ж а н а т а й б а ты р л а р т у й д е п м е н 6 ip re к е л т TycTi. Б и ы л д а Турж ста н ж а кта сап ар д а ж у р ге н А бы л а йд ы к ез1 а т б а сы н бура алмай, орны на екж ил улы Э д т султанды ж '|б е р ттк К араш ы кеп, хан 6ipey. 0 кп е айту оры нсы з едк.. Бул кунде жасы сексеннен асы п кеткен Бегенбай батыр да ал ы е ж о л г а ш ы гу га тэ у е ке л ет е а л м а й , а т а л а с iHici Ж а н а т а й батырдан сэлем айтыпты: - EKeyiM i3 б и е н щ к о с е м ш е п н д е й , т у й е н щ к о с е р к е ш ж д е й е п з ескен ул едж. Кабанбай корганы ста - калканы м , аттаные- та - алдаспаны м ед к «0м'|рдщ алды сай ра н, арты ойран» д еген 385

осы. М ен д е п рилл1кгщ узак жолын аяктап, тугы ры мнан ушкалы ж а т ы р м ы н . Б у д а н к е й ш KepiceMi3 б е , ж о ц п а , бул т!р лш те пендеиллшпен к е ц т калдырган жер1м болса кеш сш! - депт1 Канж ы галы карт Бегенбай. Кеш пейтш д ей не бар efli арал ары кда? Кейде еке уш щ ой- л а р ы 6ip ж е р д е н ш ы к п а й , ай т ы с ы п -т а р т ы сы п к а л с а , ол д а б ас араздьщ тан ем ес, осы ка за кгь щ кам ы нан туган-ды... Аркадан к е л г е н а з а м а т т а р а р н а й ы т И л г е н у й л е р д е eKi-уш к у н а у н а п - кунап жаты п, Кабанбайм ен 6ip re еткен ж орьщ жолдарын еске Tycipin, а к ы р ы к о ш -к о ш а й т ы с ы п е л ге кай тты . Будан кеш н Калба мен Алтай арасы нда ш ашырай коныс- танган Абак керейдщ : Ер Ж эж бек, Ж абай, Байтайлак баста- ган баты р, билер1 келш кайтты . М уньщ 63i «кенш сурау» деп аталганы мен, шынтуайттап келгенде, колбасымен коштасу сия кты д уни е efli. Ж е р болса ш алгай. Егер К а ба нб ай олай- булай боп кетсе, алыстагы агайы н топы рак сала алмай калуы д а м у м ю н . С о н д ы к га н ж ы р а к т а г ы ж у р т к о л б а с ы н ь щ K e3i TipiciH - де б ет K epicin калуды ж е н ке р ге н . Кож акулдьщ кы зы нан туган ж и еж , каршадайынан Кабан- байдьщ колында ескен Керей Ж эж бе к батыр аттанарда кол- басыны киы п кете алмай, кеп турды. - Бул eM ipfli «жалган» деп не ге айткан? B ip бес кундш ал- д а м ш ы д у н и е е к е н Foft - к у ы п ж у р г е ж м 1 з ... Ж е р к а й ы с ы п 6 ip re жургенде, макайы мы зды баса алмаган сум ажал эркайсы мы з- ды ж еке л еп апары п ж ы гаты н болды-ау акы ры !.. Не айтайын, 6 ip А л л а н ь щ 63i ж а р б о л с ы н , н а га ш ы ! - д е ге н ж а с т ы к е з б е н , Кабанбайд ьщ а рб иган ар ы к колы н устап турып... Бул м акайдагы кальщ Ц аракерей мен Тертуыл, М атай- д а н к а л г а н ecKi к е з д е р : б и Б о р а н б а й , Е с е н ге л д г Ба йм ура т, Дэулетбай, Еспембет, Касабайлар б1раздан 6epi осында болаты н. Б о ра нба й мен Есенгелд1 - Кабанбайд ьщ туган кудалары . Ал калгандары - колбасы ньщ тэрбиесш кеп керген iHi б а ты р л а р . А л ы с та н к е л е р а г а й ы н к е б е й е б а с т а га н с о к , ж а к а аталган ю сте рд щ 6api де б1раздан 6epi елдерше кайтпай, осы ауы лга о р н а п кал га н-д ы . K a3 ip сол ар К а ба нб ай балалары м ен 6ip re ко н а к кутш , кы зм ет ке р се тт жур. С ондай кун д ер д щ 6 ip iH fle Алатау e n ip i м ен 1ленщ кос капталы нд агы ¥лы ж у з - У йсш нен кырьщ -елу адам 6ip-aK K en in TycTi. B a p i д е - к е ш е п Ж о к г а р г а , Ш у р и л тке , К о к а н г а кар сы ж о р ы к кезш де ащ ы -тущ ы ны Кабанбайм ен 6ip re тат- к а н , м а й д а н д а с , с ы й л а с K ic'm ep. Б ул а рд ы Ескелд1 б и , С арш уаш

жырау, Койгелд1, Н ауры збай, Р айы мбек баты рлар бастап ке- л т т к Алыстан келген агайынды арнайы тп л ге н уйл ер ге туар т, 6ip сем1з байталга бата ж асатып, айрьщ ша курм ет ке р се ттд к Те к, 6ip eKiHimTici, с о л к у ш к а с к ы л га н д а й , К а б а н б а й д ы н бел цуяцы кайта устап, ты ны с алдырмай, ж аны на натты бат- ы п ту р га н -д ы . У й а н Kicmepi, м ж е , о с ы н д а й к а р б а л а с т а к е л т Tycin e fli. Н а у ка с ц и н а л ы п ж а т ы р дегенд1 е с п г е н с о н , « э л д е ка - л а й б о л а д ы , т ы м к у р ы с а б е т Kepicin к а л а й ы к » д е г е н к а у т п е н , но нан тар дьщ 6epi б о л м а га н м е н , б асты -ба сты он ш акты ад ам 1ш ке Kipfli. Цабанбай он еж канат а к орданын сол ж а к капталында, б и т суйек тесектщ устжде жаткан-ды . Келгендер алм а-кезек кол ь ж алы п, Саршуаш, Ескелд1, Н а уры збайдай ул кенд ер к у ш а к г а с ы п KepiCTi. Б а ты р ж а н ы н а б а т к а н д е р т п ж е н у г е к а н ш а куш ж умсаганы н жм бтс1н, 6ip сэт басын ке те р т, тер алдына жайгасцан ж сте р м е н аман-саулык сурасты. Наукастын халж б тм е к болган конактардьщ сурактары на да сабы рмен жауап 6epin отыр. E H fliri ж е р д е «ыцк» е т т ды б ы с ш ь та р га н ж о к - BipaK, мандайдан соргалаган суы к терден оньщ кандай азапка т е зт оты р ганы н а н га р у к иы н е м е с efli. Боранбай, Есенгелдг Баймураттар да манадан наукастын касы нд а болы п, ко н а кта р м е н енд1 га н а ж у зд е с ке н -д к Ке пте н керю пеген агайы ндар ам ан-саулы к сурасып, ш уркырасы п ж аты р . Сондай 6 ip эр ед ж те Ж ала йы р Ескелд1 би се з бастады: - Бурьж Ц абанбай кол бастап, ж ауга карсы атганы пты десе, ■е, о н д а дуни ем 1з ту ге л еке н » д е п к а м с ы з о т ы р а бер уи л e fli к. Бул ж олы колбасы сы ркат дегенд1 есвгенде, уйде ш ыдап ж ата алмадык- Туйеге *эйт-ш у. деген де медеу дейд1 гой. Тым куры- са Д а р а бо зд ы н алтын дида ры н K epin, к е ш л ж сура п ка й та й ы к деп, УйсЫнщ бетке устар азаматтары, м же, алдына ке л т отыр. А у ы р га н KiciHin 6 e p i е л е б е р се , бул д у н и е д е ж а н к а л а м а , А лла с э тж салып, ш ип а б е р сж ! - де ге н б эр 'ж щ аты н ан 6 ip басал кы т т е к айтып. - Ракмет, бауырларым! Сонау ж ер тубж ен бул келю терщ д е к е л ю -а к ! - дед1 К а б а н б а й р а з ы б о л ы п . - А га й ы н -ж у р т т а н , калы н ка з а к ел ж ен айналайы н, ж а н -ж а кта н e3iH in Ка ба н- байын i3flen к е л т жаты р... Егер бойдагы дерт к е р ж 'т турган ж ау болса, е н д И соларды н на й за сы н ы н ушы нда кете р efli... Амал не, бул жолгы *жекпе-ж ек» мулде баска сипатта болып тур. B ip Апладан б а ска т р е к ж о к! - де ген б ая у к у р а н т . 387

Дал осы кезде тер ж акта н ьщ ырана боздаган 6ip окш ау ун к е т е р т д к К о б ы з ун1... Сарш уаш ж ы р а у е з ш щ толгау-ж ы рлар- ы н к е б ж ш е к о б ы з г а ц осы лы п ай туш ы efli. К ы л к о б ы з ы н саулы ж ген д ей ьщ ы ранты п, ш абыт ш акы ры п отырган сол екен. Ею K03i т а р е ж у м у л ы . К а р а к о б ы з ы н с ы н с ы т а еплд1р1п, енд1 б1рде к у к Ф в н т е K ypciH Tin ал ды д а , к ум б1 рл е ген к о н ы р д а у ы с п е н 6 ip то л га у д ы б а с т а п Kerri. Уа, Набанбай кезел/м, Ескщен калган квз едщ. Ж а кс ы мен жайсац жиылса, Жылцыда кылан, боз едщ. Батырльщ, ерл'шдегенде Жайылган журтца се з едщ. К,айгы шеккен ел'щн'щ Жылаганын жубатып, Цисайган квш'т тузед'щ. Айтып-айтпай не керек, Кундердщ кунi озганда Жатырсьщ ба, ест ер, Тэц1рден сурап тез вл'ш?! Цабанбай наукасдегенде, Уш кун, уш тун уйыктамай, вртенд'1куйт езепм. Сонда дагы жаркыным, Айтсам ба деп кел'ш ем Квцтге демеу - сез е м /н / Дулатка салдым б /р хабар, Албанга Kerri бip шабар, Уйсшн'щ жинап адамын, Арыздасып калсам деп взщ е тарттым6ip сапар! — деп, бул кунде ж асы ж е ттс те н аскан кар т ж ы рау тыные алгысы келге нде й а з-ке м бегелд1 де, кы л коб ы зы н бебеу какты ры п, ж ы р несерж агыта бердк Атжалын тартып M'mreni, Жорыкта талай ж ур Ы м . Цалмактан шьщтыХалдан хан, Халдан ханмен урыстыц.

Ациган астам ноянын - Агып erin цулаттыц. Солкылдатан мырзасын Сотып erin цулаттыц. Атшашадан цан акры, Нан шашырап тан атты, Нанта куйю кун батты. Жамандарта жан Tani, Саран байта мал тэтт/, Уй/нен шыцпай бутысты. Тебт/це шыдамай, Тел'т шытып тенпреп, Аныратан квп налмак, Жвкеннщ арты беш е, Ереншн кунгей шепне Нонысын тастап ытысты... Осы туска келгенде кара кобыз ышкына ьщыранып, 6ip езгеше ыргакка ауысып efli. Кулагыца шак-шук айкаскан ал- даспаннык зыкылы, жебенщ зуылы, жер кайыскан мьщ-сан аттык fly6ipi есттгендей болады. Жыр да сорэн орай екпшдей ту с т едк Нол атасы ер Надан1 Ж ен бшмейтш 6ip надан. Нужынатан нытайы Наптап топан суындай, Жердщ жуз'т басцанда, Заманацыр болдыдеп, Жан-жатына алактал, Хан Абылай саеканда. Бастырман дел жер/'мд/, Бермейм'ш дел ел/'мд/, £сенгелд/, ер Шонай Атшапшытып аспанта, Жекпе-жекке шанырып, Айбат шег/л ацырып, Кес-кестеп алдан тосканда... 11756 жылы «азацжер/не басып i 1пытайгенералыХадаЬаныайтып 389

Кой дегенде цоймаган, Жау беттде ойнаган, К,анды балта - Тауасар -Наптагайлагт цасцайып, Шеб'ме шауып барганда: Жылан жеп, жуа сасыган, Куш-цайраты тасыган. Когун деген 6ip зацгар Незегше алганда, Будан д а жан цалмасдеп, Налыц цазац цайгырып, Кудер уз/'л цалганда... Ж асаган нем жар болып, Напысына Kemipin, Ер Когунд1 emipin, Басын кес/л алганда... КвтерШп нвп цазац, Ата аруагын шацырып, Айгай-сурен салганда, К аракерей Набанбай, ТутубЫе тургансьщ. Ну дауысты Нуттыбай, Буцар жырау, Саршуаш К ец еане мойын бургансын. Шамырцанып, шамданып, Нубасца цамшы ургансьщ. Нальщ тобын цацжарып, Нытайды цойдай цыргансыц! вткен кунде белпжоц, Саршуаштын бул кеб/ Ненелерге цаныцтай, Балаларга таныцтай. Сол кундерд! квргенм М — деп 6ip токтаганда, уйде отырган цонактар мен ауыл адамдары: - Уа, nani, сез-ак емес пе? - Осыныц 6apiH куж кеше ез кез1м1збен кермеп пе ед1к, япыр-ау! Eapi колмен койгандай! - Тулпар MiHin, ту устаган ол да б1рдэурен екен-ау! - де ст ж е л т ж а п цалды. 390

Осы кобыз ужнде де 6ip керемет бар-ау! Кабанбай 6ip сэт ауырганын умытып, тесен услнде купю н жамылтан куйь уйып тыкдап отыр. Саршуаштык ер дауысы да кобы з ужмен epmin 6ipre шыгады екен. Сэлден сок кара кобыз кайта сарнады. Аргы атасы - Сешлхан, Сей'шханнан тараган Сег/'з арыс турЫпен. Кызылбастан цыз жаулап Балкан таудын, басынан Арлы-берл! уржкен. Кабанбайлап шагщанда, Как айырып жол берген. Кабанбайдан келд'ш дегенде, Атынан тус/л кол берген! ЖиделнБайсын жайлаган, Келелеп туйе айдаган, Тохсан баулы езбек-сарт, Самарканда сансыз бап, Бухара-Шар'т арасы, Кабанбай десе т/к турган Найза устаган баласы. Дугасынан тастамай, Бата оцыган бабасы! Ер Кабанбай кезел/'м, Ескщен калган кез ед 'щ. Байсалменен ойласам, Кайратыца бак турган. Абылай сынды терец/з Касыца экеп так курган! Тогыз тацба Найманнан Тогыз куйрык туалып, Тогыз тумен кол шыкса, Кол агасы - Кабанбай! Алты шенп Аргыннан Алты куйрык туалып, Алты тумен кол шыкса, Кол агасы - Кабанбай Токсан баулы взбек пен Кыл куйрыфы, кыл жалау, 391

у' Цанды теппек, сексен шок, \\У К а л м а за жорыц, жоп шьщса, Кун квз/не сыйынган, Ай жуз'тде айылын жимаган Алаштыц ауыр колына Агалыкка унаган, Дарабозым - К абанбай! — деген кезде, Саршуаш жы рау малдасын курган куй! жамбасы- мен ж оргалап, орданы ц ортасы на там ан барып калып едг Соны e3i енд1 а н д а га н д а й с эл ш е п н т , о р н ы н а к а й т а к е л т о т ы р ды . Уй imiHfle ты р с е т к е н д ы б ы с ж о к - Ж и н а л га н ж у р т сй гп д е й ты ны п калга н. Ж ы рау то ке те р ту й ш ге та я п цалганы н сезд1ре, ащы ай- г а й г а 6ip б а с ы п а л ы п , к а р а к о б ы з д ы к а й т а д а н ал кы м д ад ы . Уа, К абанбай к е з е л /м / Ескщен цалган квз едщ. Бул науцастан жазылсан Еркелюнд/ кеш ф’ ген, Ак сут бер/л ес/рген. Цуанатын вз елщ! Бул наунастан оцалмай, Банига к а р а й бетбурсак, Ж а у г и д /д е с е ж а т а алмай, О шетше 6ip шыккан, Бу шетше 6ip шьщцан, Кек1репнд1 к е к кернеп, Жауга кеткен е л д/ ойлап, — Квз жасынды мьщ сьщкан, Жылайтын тагы вз елщ! Ажалга берет сабырлык,, Тэц1рден соны TinepiM. Айрылган сон тен-тустан, М ен нартында сан бар м а? Кеудеден ушеа шыбыныц, Денеде сасык, мэн бар ма?1 Колымнан сусын усынып, Басыцда ез /'м турайын. Мтэжат кып КУДайга, . Жаныиды кой деп сурайын! —

дел Саршуаш у з а к жы ры н аяктады да, коб ы зы н jpre ж а кка суйей салды. Бул кезде Кабанбай да 6ip сэт аурудан ай ы кка н- дай, ж удеу ж у з ж е ка н ж у п р т , ш ы райланы п калы п efli. - Бэрекелдг жырау! А к ке ц т, адал леб1зщмен ауган туйеж б а с ц а н д а й , с ы р к а ты м д ы с ы л ы п т а с т а га н д а й б о л д ы ц -а у ! - дед1 ж асы цурбы Саршуашка суйсж е карал. - Сенщ асыл сезщ мен к о б ы з ь щ н ы ц K yflipeTi ш а й ц ы -б у р кы д у а н а н ь щ у ш ш р ге н ж е н к у ш л р е к пе д е йм ж ... Ту-у, ce p rin калга ны м ды кар аш ы ! Ж ылы сезд1 ж м ж е к к е р г е н ? ! М ы н а д а й м а д а к -ж о к т а у д а н к е й ж , TinTi ел'1п к е т к е н ад а м д а д а а р м а н б о л м а с ! - д е г е н ш ы н ри за ш ы л - ы к 6inflipin. Наукастын 6eTi 6epi караганга, баскалар да к е ц т сала бер- fli. 8 р тустан жырауды кетерм елеген сужш игп сезд ер айтылып ж аты р. - Ш ы н ы н д а д а , ж ы ра уд ы н , ж о л ы жец1л, пеб\\з\\ ш и п а болд ы . М ы науьщ ы з - ж а й ган а ж ы р ем ес, алцисса д астан го й . Ty6i, Д а р а б о з тура лы у з а к, х и к а я -д а с т а н га а й н а л га л ы ту р -а у ! - дед1 ecKi/iiKTi к и с с а ж ы р л а р д ы к е п бшетж Б о р а н б а й б и . - И э, 6apiMi3 д е 6ip ж а с а п к а л д ы к . С улу ж ы р м е н к у л а к кур ы ш ы н канд ы р м ага л ы цай за м а н ? ! А нда -са нда 6ip с т к т е п а л аты н А ка н, д а ж о к а р а м ы з д а . ЦШ ркш, Ацтамберд1 Tipi б ол са , б ул кундер1 к а л а й то л га н а р e fli? ! - д е л Есенгелд1 о с ы д а н eKi-уш жы л буры н цайтыс б олган Актамберд1 ж ы рауды е с ке алды ... А кж о л т а й к о н а к т а р д а , к о н а к ж а й у й nenepi д е м э р е -с э р е . Сол кун1 К а б а н б а й ор д а с ы н д а б а с т а л га н к е ц т д 1 м э с л и х а т к о - н а к у й л е р ге б а р ы п ж а л га с ты . К е п т е н KepicnereH б и л е р м е н батырлар б1рнеше кун бойы эцпм е-дукен куры п, елдерж е разы - хош тыкпен аттанган. Булар кунде келетж ауыл арасы емес. Сондыцтан, осы нд агы ел агалары е за р а акы лда сы п, Ескелд1 би мен Саршуаш ж ы рауга, Науры збай, Койгелдр Райы мбек баста- г а н б а ты р л а р га : « ке лген ж о л д а р ь щ ы з га » д е л , 6ip-6ip а т MiHri3in, иыктары на шапан жауып цайтарды. Осы аралы кга маусым айы туып, ел жайлауга ш ыгатын м е з п л д е б о л ы п ка л ы п e fli. б з д е р ж е н б ур ы н т е р т т у л ж т щ epiciH к е б 1р е к к у ш т т е й т ж м а лш ы к а у ы м с а л ц ы н ж о н г а к а р а й ко п а р ы л а к 0 ш!п ж аты р. Б асы нда ауру б а к ка н К а б а н б ай ауы лы биы л алые ж а й л а у га к е ш е м 1з б е . э л д е та я у б е к т е р д е б а й ы р к а л а й т у р а м ы з ба дел eni удай куйге тускен. Осы сез кулагы на жеткенде, ток eTepiH б а ты р д ьщ e 3 i айтты : - О й да к а л а м ы з дегенд1 KiM ш ы га р ы п ж у р ? А д а м ы а у ы р м а к т у гт е л т жатса да, атам ка за к кеш ж токтатпаган... М аган элде зэз

Барльщтыц салцын жонын кимайсыцдар ма? Тез кеш камына Kipicinqep! - д е г е н к ы с к а к а й ы р ы п . Ж айлау десе ш ке н асы н ж ерге коятын былайгы кепилл1ктщ де куткен1 осы е й . Айналасы 6ipep кунде кеш атгары усталып, туйелер ком далы п, уйлер жы гыла бастаган. Кеп узам ай элде- неш е л е кке б е л ж ге н сал кар, сэнд1 кеш ы ргалы п-жы ргалы п, ж о л г а TycTi. Кеш козгаларда аянкес агайы н батырды коргаш таймыз деп ж ур!п, тагы 6 ip э н тектж ж асап алды. Туыстары алые жолда ауру адамга, бэлж м, осы жайлы болар деп, уетже балдахана орнат- ка н атан туйе эз1рлепт1. Колбасы соны кергенд е мундай куй ж - бес: - Ay, cyfte riM fli ата н га арты п ж уре л нд е й, м ен ani елген ж окпы н гой! - деген балаларына ажырая карал. - Ат кайда? Кабанбай ani аттан тускен жок. Ш агалак байгус осылай болары н сезгендей, Кубасты ерттеп, эз1рлеп койган екен. Сол зам атта-ак батырдьщ алдына езтулпары н келденентартты. К убасж аз шыккалы мест керме- ген-fli. E d i ж ан уа р К абанбайд ьщ иы гы на ие п н суйеп, окы рана к ю ж е п ж1берд1. «klTTi д е и е а м е н ки н а » д е ге н о с ы -a y д е п, у л ке н - дер к е з ж е ж а с алды ... Элденеше кундерге созы лган узак кеш те Кабанбай сыр ал- д ы р га н ж о к . К а й т а , а т к а к а л а й MiHfli, с о л а й , с ы р к а т ы н ум ы ты п, ш и р а й Tycin е д к XII Калын, Каракерей мен Тертуыл, Кы зай ауылдарынык ж аппай жайлауга ш ыгып, Барлы к пен М айлынын самалды салкы н ж оны на коны е те пкенж е де б1ршама уакыт болган. К е к о р а й ш а л гы н ы н а а т cypiHin, ку л ы н о р а л а т ы н ж е р у й ы к е л к е г е ж е т к й м е н т е р т т у л ж м а л д а , м а л б а к к а н а д а м д а 6ip ты ны стап кал ы п efli. К а банб ай ауылдары сол еж ел п журтын- да - К окы раб а сазы нда отыр. Бие байланы п, кы м ы з ашыган, багланньщ да пю кен кезк Кун ара той-томалак. к ы з узату, келж Tycipy... Ханбиб1 д е д е г е н ж е ж е т п . Ж а й л а у га к е ш т к е л ге н с о к кеп узамай, ш ебереа М айлыбайдыксундеттойын етюздк А м а л н е , о с ы н ш а м а к е п к ы з ы к т а н KVP ка л ы п , о т б а с ы н а н уза й ал м ай ко р болы п оты рган 6 ip ган а адам бар. Ол - дерт- ке ш алдыгып, басы на га р ж ш т ж тускен Кабанбай гана. У зак 394

к е ш ж о л ы н д а а т coFbin та ста д ы м а , э л д е ж ай л а уд ы н , с а л кы н сызы шаншуына жакпады ма, осында ке ш т келю м ен цайта- дан жаты п калды. Бел куяцы ж ж устал, элсш-эл1 куыты ту- ты лы п, катты кин ала ты н болтан. Ка та рта ко сы л м а сы на кез1 ж еткен сайы н: -я, Алла, егер шын кулы м де йтж болсац, ам ан­ ат ж аны цды ки н а м а й ал!» де ген з а р -т т е п н де ж ж айтад ы . М ы - на ж ан та батцан ауы р дерттен 6ip кутка рса, сол ел1м тана кут- каратындай. Еш ж ерщ ауырмайтын, еш тецеж сезбейтш , сол тылсым тыныштыцка шым батып жоталсам дел армандайды. Ш аншуы суккы лап шыдатпатан кезде, 6ip-e«i рет: «мына азап- ты тартканш а, алдаспанм ен e3iM fli оры п ж1берсем кайтед1?» д е л т е о к т а л т а н . B ip aK о т а н K ic m iri ж 1 б е р м е д т Бул TipiciHfle К а б а н б а й ш а eMip c y p in к а н а ц о й м а й , е л ге н д е д е К а б а н б а й ш а enyi к е р е к е к е н . Ол ен д ! ау р у м е н е р е ге с к е н д е , б у р ы н т ы д а й KyriHin ц ы м - тануды койды. Ж аны на канш а батып турса да, ертеликеш таякка суйежп, далата шытып цайтады. Далата шьщса KepeTiHi - н е ш е ал у ан гу л ге б е л е н ге н ж а п -ж а с ы л е л к е , м а л - ж ан ы м ьщ ты ртан а п п а к ауы лдар... Сум дуние етерж д е осы л- ай ж айнап, кулпы рыл кетед1 екен-ау! Сол ш алкы тан ш алкар лр ил л1ктщ каз1р К а б а н б а й м е н ici ж о к , е з а т ы с ы м е н ж а н а п eTin жаты р. Кун орны нан шытады, ай орны на бары п батады. Бала- ш а та , е л -ж у р т е з ж ш е к у н ж Kepin, к о к ы з е к е ш к о к ы з т а д е й ж е з бет'жш е ж ортал ап б ар а ж атады . Бул ж о ц болы п к е тке н кун д е де б ул д у н и е д е е ш те н е е з г е р м е й л ж а н ь щ efli. Bip кун! отан м ы надай о й ке л д к «уакы ты м ж е тш кул ап туссем, осылар м еж кайда апары п жерлеу1 м ум кж?» Бул ani туы ста р а р а с ы н д а с е з б о л м а т а н н э р с е efli. Б а л а л а р ы м уны eniMre к и м а й т ы н Tapi3fli, э к е л е р ж щ б а к и л ы к т у р а т ы ж а й ы н д а с е з козта у д ы а р ть щ с а н а й д ы . А л К а б а н б а й д ь щ ол ту ра л ы 6ip б уж р де буты п ж атка н е з байламы бар-туты н. Б упн сол ойы на б 1р ж о л а б е к и т у с л ... Ол м а н а та нер тен, т а я к к а с у й е н т , а у ы л д ы к с ы р тж а т ы н д а ты б 1р т е б е г е к е т е р т г е н . Beni а у ы р м а к т у г ш с ы н ы п к е т с е де, TiciH TiciHe к о й ы п , б и т б е л е с к е ш ы кты -ау, эйтеу1р. 8 л п те б е н1к б а с ы н а н т у с п к т е п Т о кта та уы а п - а н ы к KepiHin ту р. KafliMri Т о кта ... К а з а к д а л а с ы н а ж р е р д е , Ж о к т а р к а к п а с ы н - ы к о к калталында Барлык жатса, сол ж а к босатасында Токта турады. Осыдан алпыс жыл бурын Кабанбайдьщ ж оры к жолы сол Токта тауында басталган. Он алты ж аса р Ерасыл Сарыбелдщ бектержде ойрат нояны Олжежырталды ж ер жастандырып, атасы Есенбайдьщ к е п н алтан... Егер, Кабанбайд ьщ суйеп 395

Ж оцгар какпасы н ы ц 6ip босагасында жатуы кер ек болса, сол С а р ы б е л д е н ы ц га й л ы ж е р ж о к . Б у р ы н гы Ж о ц га р , i\\a 3ip ri К ы та й ш епдесол мацайдан етедк Ендеше, Кабанбай елгендеде казак ж ер!не карауыл болып, дал ш екара бойында неге ж атпаска?! О сы б а й л а м г а 6epiK б е ю г е н ол э л д е н е ге а с ы к ц а н д а й те зд ет- in у й г е келд1 д е , М а й с а р а м е н Х а н б и б ж к м а н а й д а гы бала ла ры м е н н е м е р е туы ста ры н тугел ш акы рты п алды. B ap i д е «не боп калды» деп, асы гы с ж етке н-дк Терт кездер1 тугел отырган осы ж иы н д а К абанб ай е з байлам ы н ecTiprri. - М ен енд1 ке п узам а йм ы н . 9 p i кетсе 6 ip ай, эйтпесе шеп буыны ката ж ол га тусетж ш ытарм ын... Токтанын, сыртында Сарыбел деген асу бар. Суйепмд1 сонда апарып койьщ дар! - деген кы ска кайырып. «Оньщыз кай Сарыбел?* деп еш юм сураган ж ок. вйткеш осы нда оты рган Ш агалак та, Б айток та, б аска туыстар да ол жерд1 ж а к с ы б ш е т ж . 9 й т с е д е , у л д а р ы н ь щ вц1 с ол гы нд ау, куп та м а й ты н д а р ы KepiHin тур. Б ы лай сы р тка ш ы га ры п айт- паганы м ен, олардьщ да ез ойлагандары бар екен, соны ортага салды. - Т уркю та н га а п а рам ы з! - дед1 бул кун де ж асы елуден асы п кеткен улкен улы Умбетей. - Сондагы Кож а Ахмет Яссауи эулиенщ саясында ж атасы н. Й емене, 6i3 баскалардан кемб1з бе? Улы хандарды айтпаганда, К а з дауысты Казы бек те, Шак- ш ак Ж эш бек те Турю станга койылды. Солардык аты жеткен ж е р ге 6 i3 flin д е аты м ы з ж етедк - И э, У м бетей д урью айтад ы ! - дед1 ею нил улы E flire де соны костап. - К а за к а скер ж щ б ас сардары улы хандарды ккасы нда, байтак кала Туркютанда жатуга тию. - Ел б ш е тж Емш бойы, не бар ш а га мэл1м Баркытбел м ен Б а рл ы к болса 6ip capi. Ел ортасы нан аул ак соргыш ж аткан Сары белге сандалудьщ еш кисы ны жок- 9ni де бол­ с а а к ы л д а с а й ы к , - дед1 у ш ж и л у л ы Б а й т о к кэд 1 м п д е й ре ж ш б ш д'ф т. 0 з ге балалары ерю н шешшш кете алмай, агаларыньщ ы к- гайы на багы п ундемей калды. Ал, айелдер ж агы еркектердщ iciHe ар а л а ска н ж о к . Кецшдер1 б осап , е гш т ж ы лаум ен отыр. - Бш ем, сендер 6apiK де нам ы ска шауып отырсыкдар, - дед| Кабанбай балаларына кезе к карал. - Катардан калмай- ы к д е й с 1к д е р г о й б а я г ы ... И э , Т у р к ю т а н м е н щ та л а й т е р т е к к е н , с у т к и калам едк Апарсакдар ка к терден орын 6epepi анык. BipaK, менс1з д е сол калада ж а т ка н хан -султандар м ен эулие- 396

эм биелер аз ба? Мен ушш туган ж ердщ топы рагы нан касиетп еш тене ж ок. Кудай аузы ма салган шыгар, менщ тацдаган ж е р '1м - С а р ы б е л . С о га н а п а р ы п к о й ы н д а р ! Б а с ы м а а й ш ы к т а п кум без тургы зам деп те ауре болмандар. Токтада тас кеп кой. С оны к койтастары нан тасы п а к е л т , а ям ай уйсекд ер болганы ... Калада емес, далада туган кара ка за к Кабанбайга солай еткен жарасады. 0л устЫде ж аткан адамны ц акты к т т е п н оры ндамауга еш - KiM HiK к а к ы с ы ж о к - А м а л с ы з к е н у ге ту р а к е л г е н ... А л а р а д а апта етлей ойда ж окта уш ы раскан тетенш е ж агд ай бул о ки ганы TinTi ж е д е л д е тт ж1бердг Ж аратуш ы тэ ц|р |м с уй ге н к у л ы н ы ц т т е - п н к а б ы л e rin , о га н а к ы р ы н а г ы з б а т ы р д ы к е л 1м ш с ы й л а д ы . Осыдан кейЫ ез эке лер ж щ шын эулие еке н ж е балаларыньщ еш кум эны калм аган... Ойда е ш те ке ж о к , та це рте к б ие байланы п, apniM е з Tip- ш и ш м е н айналысып ж аткан бейбп- кундердщ 6ip i болатын. У л кенд е р с э с к е л ж к ы м ы з iuiyre енд1 тана б ас кой ган -д ы . К енет тустж ж акта гы коцы р белден кулдилап ш апкан ею салтатты бую л ауылды ая гы нан Tin тургы зды . - Аттан-аттан! - Ж ау кеп калды... Ж ау! - Тез атка коны ндар!.. Каптап келедИ - деген ащ ы айгай бейбггелдщ урейж алып, ж ар гак кулакты ж ары п ж1бере жазда- ды. Сонгы он-он б ес ж ы лда атыс-ш абыс, жаугериллш дегенд1 умы та б астаган Kapi-ж ас тугел fly p n irin да лага ш ыкты . К а ба нб ай 6ip уйде жалгы з ж аткан-ды . «Жау шапты» деген айгай кулагы - на алгаш ж етке нде, eKi. элде Tyci е к е н ж аж ы р ата ал м ай, 6ip - аз м э ц п р т калды да, суйекке сщ ген дагдымен тесектен ушып турды. Ауру-сыркау есте ж ок, сол 6eTi керегенщ басы нда inyni турган алдаспанын ала салып, есж ке карай умтылган. Алгаш кы карбаласта наукастык турып кеткенж кеш байкаган туыстар- д ы к 6ipa3 bi енд1 сол ай ка р а й ж у пр ю ть Бул ке зд е ж а ц а гы е ке у д е ауы лга ж е т т , аттар ы н ан д о м ал ай Tycin ж а ты р ед к EKeyi де осы ауылдык ез адамдары: Ш агалакты к улкен улы Калмакбай мен жылкыш ы Нуртаза екен. Булар осыдан ею-уш кун бурын 6ip топ адаммен туз алып кэйту уш ж , ^ы зы л туз ке л ж е керу- ен тартып ке тке н -д г Орала кояты н мезплдер1 болга н ж о к efli. Енд1, м ж е , а ттар ы н к а р а те р ге ry c ip in , о й д а ж о к т а к е л 'т т у р га н турлер1 м ы нау... Ж ина л га н кепиллш: 397

- Ол кайдан келген жау? - Калм ак па? Шурши- пе? - 0здер1 кай ж ацтан келед1? Беталыстары калай? - деп алплерд! сура кты к астына алды. 0здер1 ит ал ген ж ер де й ары п-аш ы п э зе р ж етсе кер ек, 6ip- 6ip ш ара кым ызды бастары на те нкерген с о к барып т'тге кел- fli. - К ы р гы з д а р ! - дед1 ж ы л к ы ш ы Н у р таза eHTiriH з о р г а б ас- ып. - Э теке ж ы ры кгьщ улдары: Кара бе к пен Ж антай... Ke3i TipiciHfle б а т ы р д ы к ауы лы н ш а б а м ы з д е п, ос ы л а й к а р а й тура тартып келедь - Бул e3i а н ы к хабар ма? - Б а с к а ж И т т е р к а й д а ? - д е с п ауы л а д ам д ар ы эл1 д е с ен ер- сенбес1н бшмей. - А ны к болм аганда... Ж аудьщ колы нан зорга сытылып кел- in т у р с а к ! - дед1 м ы н а ж а к т а н К а л м а к б а й д а с е з г е ар ал асы п. - Б а ска ж И тте р а т-ке л ж , комдаулы туйелер'|мен ж ау колында калд ы . EneyiM i3 та на тун ка р а кгы л ы гы н ж ам ы л ы п каш ы п ш ык- Осы мезетте анталатан журтты к арт жатынан: - Ж ау карасы канш а? - деген 6ip айбынды, таныс дауыс ест1лд1. B a p i ж а л т к а р а г а н . K yniciH ж а м ы л га н куй'| улд а р ы н ы к коршауында турган Кабанбай екен. К е пш тж ка к жарылып, жол ашты. - Ж а у кар асы м ы цн ан ке м болм ас, сар да р а га , - дед1 бул сура кка Калм акбай жауап 6epin. Ж ас ж1пт батырды ам ан кер- ген1не куанганы ма, элде ж аудан кер ген жэб1рш ш акканы ма, eKipen ж ы лап ж1бердс - Ау, ж ы л ага ны ne ci? С ендер ол ар м ен калай к е з д е с т ж у р с 1н д е р ? - дед1 ко л б а с ы 6 e p i т а м а н ж а к ы н д а п . Калм акбай мен Н уртазаны ксезш ен журтты к укканы мынау болды. Туйел1 керуен ауылдан ш ы ккан 6eTi т у с т т ке карай тура та р ты п , с ол KyHiT epeKTi е з е н ш щ а к га р ы н а т у н е й д 1 д е ,е р т е к !н д е та к ата ж олга шыгады. Содан Караганды -Кож екеж басып, Токтаны ксы ртымен Буратолага карай беталганда, тускетаман ойда ж окга карсы келе жаткан кыргы зды к калы к колымен у ш ы р а с а кетед1. Сол а р а д а э л п л е р б у л а р д ы к KiM е к е н ш сура п 6inefli де, ат-кел!ктер1н тарты п алы п, ж И ттердщ кол-аягы н байлап тастайды. Кы ргы здар муны да 6ip ж аксы лы кка жорыса керек. Кол бастап келе ж аткан ж ас ж ю т езЫ1к Этеке баласы 398