Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

тиед1... 1ленщ сол капталындагы Шонжы, Нарынкол, Кар кара eKipiH бауырга басып, иемдежп алганы а з болгандай, кейжп кезде Талас пен Шудыц шурайлы жерлерже казак ауылдарьж бастырмайтын болды. Осыларга 6ip тиым бола ма, ж ок п а? Атамекен конысымызды кашан кайтарып ал ам ы з? Кундердщ кунжде кыргыз манаптары Апаш туынык тубже кел!п турар, не турмас. Тек, батыр-еке, кымс етсе сойылын сайлап, кылышын ала жупретш ipre-жаулыгьж койсыншы! Хан кецесже калайда жетшз деп, ел-журттык б1зге аркалатып ж1берген аманаты осы! - дед! Дулат батыры агынан жарылып. Айтгы айтпады, бул жеке Койгелджщ тана ce3i емес, арт жактагы калык елдщ тшеп едк Ол сезж бтр е р-бтрм е сте н, сол манда отырган ке п ш тж кауым: - Койгелд1 дурыс айтады. - «Аппас кетсе, орнына Ж аппас келеди дегендей, осы 6i3 кул болудан кашан кутыламыз? - Жонтардыженетждер1нд| б1лгенб!з. М ы на Кокан мен кыр- гызды кашан женеандер? - Ташкенгп жатка берд1 деген не сумдык?! Онда Теле бидей асылдын суйеп жаткан жок па?! - деп шуылдасып KeTTi. Осыдан кешн де 6ipa3 сездер айтылып, бесж ауа кецесгщ 6yriHri отырысы аякталган. Жиналган журт кала сыртындагы кж з уйлерге тарап, будан apFbi энпм еж эр ру ез орталарын- да жалгастырып жатты. Конактардын алдьжа табак-табак ет тартылып, саба-саба кымыз котарылды. Курылтайдын алгаш- кы аяк алысына хан да, карашы билер де разы едг бздерж е белжген онаша уйлерде кеш бойы сез саралап, тш безеген ип жаксылар ертен!нде Култебенщ басына кайта жиналды. VI Хан кенесжщ екжил кунжде де агынан жарылган аталы сездер кеп айтылды. Турюстандагы бас косу казактьщ ежелп берекесж еске салгандай, бойында намыс оты бар уш жуздщ баласын 6ip тудьщ астына топтагандай болып едь Бул орай- да, Апшын Ерназар бидщ ce3i журт ыкыласын б1рден аударып aKerri. Ерназардын ©3i де елуд1н iuiiHe енд1 тж ген, суйеп кесек, батыр тулгалы Kici екен: - Уа, халайык! Асыл тект! хандар мен кад|рменд1 билер! Багы жанган батырлар! - деп куржрей шыккан зор дауысын- 199

ын ез1мен-ан кегтп б1рден аузына наратты. - Цуйып алар кулак, ту й т алар кен^л болса, кешеден 6epi айтылмаган свз жон. Бурынгыдай улкен орда ортан, Kiuii орда бултан дейтж емес, бул курылтайдьщ KiHfliK нала - Туркютанда eiyi эрнайсымызга мын батпан м!ндет артыл отыр. Осында Абылай хан аузынан алты Алаштын басын носу женжде уран тасталды. Жвн-ан! Егер Алаш улы 6ip жагадан бас, 6ip женнен нол шыгарса, шынында да, 6i3fli алатын жау жон. Bipan, ол ушж 6ipoiKriH ipreiacbi саналатын назантын уш жуз1 - e3iMi3 жум болуымыз керек ной. Осы жиынга Kiuii жуздеп хан-султандардын келмей налуы б1зде сол 61рл1ктщ жонтыгын керсетедг Kepinfle eKiprip Э бтн ай ы р хан осыдан отыз жыл бурын назанта жон ырымды бастап, Ордага ipiTKi салганы рас. Bipan оньщ сонынан Kiuii жуздщ нараша халны тугел шескен жон. Каз1р де Нуралы хан Жайын, Жем, Ыргызбойындагы Байулы менЭл1мнщб1рбелегш гана билеп отыр. ¥зын аннан Сыр бойы, Арал мен Атырау enipi орыс бодандыгын ешнашан мойындаган емес. Сондынтан да болар, Нуралы хан онта-текте етет1н ез кенесше ылдидагы елд1 шанырмайды да. Б1здщ елд1ц сез устаган жансылары осындай улы жиынга натынасып, ез ойларын айтпагалы пай заман?! Сей тт, e3iMi3re ие болар ешк1м шынпаган сон, 6ipey Бухарды, 6ipey Хиуаны жагалап, шашырап журген жайымыз бар. Ортан уран болмаган жерде 6ipniK те, лрлж те болмайды екен гой, - дед1 ол TeniperiH тагы 6ip рет шолып eTin. - Сондынтан ылдидан келген 6i3flin жангын Kicinepi кешеден 6epi анылдас- ып, мынадай бэтуага келд!к. Bi3 будан кейж бел1нт-жарылу- ды нойып, 6ip гана хандынна бас урамыз. Ол - Казан ордасы! Егер уш жуздщ баласы баягыдай 6ip тудын астында бас носса, Нуралы мен Ералыньщ итпепнде журген езге бауырларымыз да ат басын 6epi бурарында кумэн жон. Э бтнайы р эулел ел 6ipfliriH ойласа, райынан найтар. Кайтпаса одан api, бул халын всекебалалары нсы зда кун керген... Батыр бабамызЖалантес баИадур баягыда Бухар aMipiHin нузырында жур1п-ан, жан нысылганда Салнам Ж энпр ханнын насынан табылган екен. Bi3 де еле-елгежм1зше атамыздын сол есиет1не адалмыз! Алшын би! сезж аянтаганда, 6ipey нызган назанга 6ip баныр майды нуйып ж1бергендей, Култебен1н басы ду ете налды. Tarri айтылган 6ip ауыз сезге ceMipin, ащы айтылган 6ip ауыз сезден жудеп налатын найран назекен Ерназарга бар алгысын жаудырып жатыр. 200

- Жаса, Ерназар би! - Басе, найзасыньщ ушы алтын Kiuii жуздщ баласы осылай сттесе керек едИ - Бул Ерназар - Жалацтес баИадурдьщ ш епшеп дейд1 той. Атата тартып ул туса, осылай тусын! - Эбшкайыр балаларына карамай, ездер'щ келе бер1цдер. Олар кайтпаса, цатын патшанын етепнщ астында кала берет! - деген дауыстар еетшеди Осылайша, казак даласыньщ эр киырынан бастау алтан акыл-ой булаты андыздап келт, 6ip улкен арната куйып жатты. Бул жолты курылтай алты Алаштыц басын коса алмаса да, уш жуздщ ipreciH б е к тп , белдеу1 мен баскурын кайта тар­ тып байлатаны хак- Сырдариянык кос капталын мекендеген, жаугершшж кезжде К азак ордасынан 6ip м езпл сырт калып койтан OKTycTiK е > # д щ ала-кула журты ушж, б1рлжке шакыр- ган осындай жалпылама сездщ 63i ж акалык едК Ал, Абылай TeKiperiHe топтаскан, ежелден ужымы 6epiK, узак жыл азат- тык согысынын от кешужен еткен Орта жуздщ батыр, билерже муньщ G3i 6ip адым кейж шепнгенд1к, еткенд1 кайталау сиякты болып Kepinyi де мумкж efli. Култебенщ кеуде тусында шогырланып белек жайтаскан Олжабай, Баян, Кекжал Барак, Байтозы, Оразымбет батырлар манадан бер! езара кукктдес- in, осы жайды экпм е е т т отыртан-ды. Bip мезетте, элде солар орталарынан эдей1 шытарды ма екен, Кекжал Барак сез алды. - Хан нем! - деген бакан бойлы Барак такта отырган Э бтм эм бет пен Абылайга кезек карап. - Тшде тиек, ержде суйекжок- Кашанда 6i3flin казактан сез артылмайды. Кешеден 6epi атайынньщ акыл-кекеа 6ip арната тотыскан да Typi бар... BipaK, мен'щ 6ip туежбей туртаным: осы 6i3 кеше тана жоцгар- ды жек1п, ата журттан айдап шыккан шурш1тпен куш сьжас- ып, Еженханды еккей тт алдымызга экелген, сайыпкыран ел емес пе едж?! Енд1 кел1п, соньщ бэр'| болмагандай, 613 ешк1м- fli жекбегендей, ерлж пен елд1кт! басынан кайта бастамакпыз б а ? Рапу етщ!здер: матан бул жатдай азамат улды кайтадан бесжке белеген тэр1зд'| KepiHin тур. Менщ ойымша, ку бастан куырдактык ет алып, удайы сез жарыстыра бергенше, юке KipiceTiH уакыт жеткен сиякты... - Кеп жылдардан кейж уш жуздщ басы Туркютанда туйю- кенде, осылай акыл корытып алтан артьщ болмайды, Барак батыр! - дед! сэл китытып калтан Эб1лмэмбет хан оньщ сез1н белт. - Ал, юке жрюкенде сен1кше не iCTeyiMi3 керек? 201

- Ken ci3-6i3fleH 6ip шыж-мыж артык. KVP сезден repi осын- да сейлегендер е з улысынан канша кол шыгара алады екен? Соны неге айтпайды? - дед1 Барак та кайта коймай. - Алаштык 6ip баласы деп 6i3 этуерлеп, бауырымызга тартканымызбен, Ka3ip кыргыз да, курама да, каракалпак та ездерш б 1зден белек санайды. Солар ел 6ipniriH ойласа, осы курылтайдыц тержде отырмас па едК 1зетке Minin, жолга жыгылатын журт жок бул кунде. Елд1к карымыкды, колдагы каруынды гана сыйлай- ды. Дэл ipreciHe аскер Tycipin койып сейлесу керек юммен де болса... Сондыктан алдагы кузде аттаныс жариялаудан баска амал жок- Каратаудыц белж кайыстырып, осы Туршстанньщ тубжде терт тумен кол жатсыншы: майпан какпаган манапты, курдай жоргаламаган кураманы сонда керейж!.. Батырдык сезж 6ipeynep тжс'же тыкдаса, б1раздан 6epi жорыкка шыкпай, курыс-тырысы жазылмай журген ер-азамат- тар костап жатыр эр тустан: - Кекжал ке н тд е п ж айтты. - Tampi, еслп батырып айтпаса батыр бола ма?! - Бура тарткан бузакыны кушпен женге салып отырмаса, ханда кад1р, батырда бедел калмайды, - дескен сездер ecTiain калды. Сырттай 6enri бермесе де, Кекжал Барактьщ бул сезЫ Абылай да унатып калып efli. 0 зге колбасы батырлардьщ да ойы осы тек1ректе екенш ол б1рден пайымдаган. Мундайда е р л т рухын, ел eKceciH кетерер осындай азулы сездщ де айтыл- ганы жаксы... Журт назары дал осы мезетте кенет ду ете калган тер жак- ка карай ауып efli. Он ж ак капталдагы билер катарынан Букар жырау KBTepmin келед1 екен. Колында домбыра. Басында ак ботанын жунжен оюлап жасаган кайырма калпак, уст!нде жасыл ж1бек шапаны бар. Сонгы кундер1 жыраудын кабагы ашылмай, хан Ордасына да кеп жоламай, окшауланып жур efli. Аяк астынан неге ширыкты екен? Не айтпак? Дэу де болса, Кекжал Барактын жанагы ce3i унамай калды-ау осы Kicire... Хан да, кара да 6ip сонын аузына караган. - Сейле, Kaflipni жырау! Уш жузд1н басы косылган мына жиында халкына не айтасы н? - дед1 Эбшмэмбет хан оган кипактай карап. Букар турегелген 6eTi он колын кёудесже койып, кепш1л1к- пен сэлемдескен сынай танытты да, жумсак кепшжтеселген ез 202

орнына кайта жайгасты. Домбырасын зар куйже келпре, б'фаз бебеулет'ш алды. Карттын тамагына сэл жаркаш шжгежмен даусы эл1 зор екен. Дагдылы айгайга 6ip басып алып, сонан сон жыр HacepiH текпелей женелдК 1ЭTсйyт,c1rцзiа6ммaыpанiнак-уаумйт,эунзм-ааамнй-а!а.н.й-,ай, АЖБСБСБ/буооуызцыцггдырыаалелррссанапс-дйегабаекахцугденарекецндынелнажтнкызныэеeацрерrррщiкдлnслэа/еrаанi'йсйз,йщы.ддд'ын1/ы?зд.,а ЖМвЭтзыа/пуpнлеeайьrу/щцжЭалжал/лоацлг/рзаыд.ненмссуеумцй/дзм/уе.н.фие, деп тамагын кенеп, аз-кем тыныстап алды да, К азак ордасын- ьщ сонау Эз Жэжбек, Асан Кайгы дэу)р|нен 6epri тарихынан узын-сонар хикая козгады. Алты Алаш деген KiM ед1? Кеше- ri каска жолды Касым хан заманында шыгыста Мокголдан, туспкте 0збек ордасынан, батыста Ногайлыдан бе л ж т, казак туы астында бас кураган ел едк Кешелнбупн ырыктан uibiFbin, курык э к е тт жургеж болмаса, курама да, кыргыз да, каракалпак та бетенщ емес, бауырык, калауы 6ipre кандас- ьщ. Кыргыз бен каракалпак сэл арыдан киысса, «Курама» деп жургенщ - Жейхун-Сейхун кос езеннщ арасында мекендеп калып койган аталас агайыныц: ез'|м1здщ Катаган мен Кацлы, Кокырат пен Найман, Алшын мен Кыпшак... Булардьщ бур­ ын да тутж саны аз емес-Ti. «Актабан шубырынды» жылдары ауып барган елмен катары TinTi молая тусп... Егер агайыннын, шамына тимей, ypKiTin-коркытпай, тшж тауып сейлессек, сол курамалар ауыл-аймагымен, ipre тепкен кентгер1мен 6ipre ез ужрж кайта табары сезаз. - Ал бупн киыс тартты деп кырьща алып отырган кыргыз KiM ед|? - дед1 жырау аз тыныстап алган сок. - Шьщгысхан ез 203

улдарына emui белгенде, казак Жошыга, кыргыз Шагатайга карал кеткеж болмаса, ежелден катыны калжалас, батыры олжалас бауырьщ емес пе ед1?! Кейж Касым хан тусында кыр- гыздар моголдан белжш, ез уй!рш кайта тапкан. Содан 6epi кыргыздык казаксы з етжзген куж ж о к? Кыргыз бертжге дейж ез алдына хан кетермей, К азак ордасыньщ 6ip улысы саналып келдК К азак та ез бауырын жауга берген жок, кзшан- да канатыньщ астына алып, жат журтгык шапкыншылардан кыргызды кызгыштай-ак коргап бакты. TinTi уйгыр, езбек, казак болып кыркыскан кезде де, кыргыздар унем1 казак жагында журдг Осыдан тура eKi жуз отыз жыл бурын, ягни 1 5 3 3 жылы, Кашгар ханы Эбд1рашит пел бзбе к ханы Убайдолла ауы з жаласып, ауыр колмен Кыргызды ке л т шапканда, Казак ордасы ара Tycin, кан майданда турыстык бердг Жай ара тус- in кана койган жок, казактын, Тогам ханы тогыз улымен 6ip- ге кыргыз жержде шежт болды. Булардан баска сол согыста жалпы Э з Ж аж бек эулетжен отыз жет'| султан каза болган екен. Сенбесецдер барып кер1ндер: Кыргыздык Сантас атала- тьж жайлауында Тогым хан мен жакагы султандардык тастан уй тге н моласы тур... Жыраудыц сез1н калт етпей тыкдап отырган Абылай осы туска келгенде шыдай алмай: - БэрекелдЬ Букар ага! Эттец, О зд щ осы сезщ1зд1 кыр- гыздьщ кыкыр манаптары ест!мейд!-ау! Солар гой тауарыхты умытып, беталды тантып журген! - дед1 онык сез1н белт. - Умытпайды. Неге умытады? Умытса естерже саламыз... Кыргызда да еткен-кеткенд! еске алатын мен сиякты кене кез карттар бар шыгар. Мен айтпасам, солар айтады! - дед1 жырау ой жел1сжен жакылмай. - Кейжп Хакназар, Тэуекел, EciM хандар заманында да казак пен кыргыздык ipreci бел1н- ген жок. Кыргыздык К°кым 6ni EciM ханга багынса, оны к урпа- гы Тиес би Ж экпр ханнык дэргей1не бас урды. Урыстарда унем1 е з касынан табылып, табандылык керсеткен, акыры Турсын ханга карсы согыста ерлжпен каза тапкан Кокым бидщбасына EciM хан кей(н е з колымен ескертшш орнатты. Ka3ipri Ташкент шаИарындагы алыстан кез тартатын «Кокымнык кек кумбез!* аталатын кесенен1 EciM хан салдырган... 6 з заманында Салкам Ж экпр хан да Кыргызды сырткы шабуылдан коргаумен болды. Онык Батыр контайжыга карсы сурапыл урыстары, е к сокгы Ж алактес баИадур квмекке келет1н шешуил шайкас та кыргыз 204

жержде eTTi... Ал 6epri Тэуке хан тусында алты Алаш - К азак ордасыныц алты канат Kepereci тэр1зд1 болды. Эз-Тэуке алты Алаштык Ti3riHiH алты бите устатканын бшеаздер. Цазактын, уш арысын: Теле, Казыбек, Эйтеке билер баскарса, Кыргызда Караш би, Курамада Мухамет би, Каракалпакта Сасы к би улыс беп саналды. BipaK, солардык бура тартцан ешкайсысы жок. 6api де Эз-Тэукенщ кузырына бас урды. Карт жырау осы жайларды т т ге тиек етт, б1рде елечмен, б1рде кара сезбен жырлап келд1 де, такта отырган Э бтм эм бе т пен Абылайга карап: - Уа, алдияр хандарым! Сендер айтып отырган кыргыз, курама, каракалпак дегендер - осылар ма, алде баска 6ipey- лер м е ? - дед1 домбырасын басынан асыра булгап койып. Мундай суракты кутпеген Эбшмэмбет саскалактап калды да: - Е, солар болмай... Bip жактан кыргыз бен курама жауды дейс1з бе?! - дед1 аузына баска сез туспей. - Олай болса, алты Алаштьщ басын кайта 6ipiKTipeM деген Hnerrepinfli мен де костаймын! - дед1 жырау байсалды кал- пын кайта тауып. - Тек тшейРжм: ipreM 6epiK, куилм каптал екен деп, агайынга азу керсетпе, т т г е кенд1р. «Ит уяласынан корыкпайды» деген сез бар. Эл1мжетпкжасап,басыпаламдеме, бауырыка тарт. Аталас журтка эскер аттандырма, ayeai enmi ж1бер1п, алдынан ет... Келеге келмесе, 1зетке итмесе, берекен1 ойламай бет1мен лакса, аруактьщ наласына жолыгар! Ортак ic YUiiH басын берген шей1ттерд1к каны ж1бермес оларды да!.. Уа, Эбтмэмбет, Абылай! Алдымен осы TineriMfli берщдершк Тшге кенбеген тентект! тезге салар кун кашпас! - деп токтаган. Букар жыраудык ектем ун1н кептен 6epi тыкдамаган кеп- miniK эбден сагынып калса керек, дуылдаган костау сездер б1рталайга дей1н басылмай турды. Солардык арасынан: - Kapi тарлан aai журю'1нен жакылмаган екен! - Кайтсын-ай, агайын берекес1 мен ел ipreciHiK тынышты- гын б1рдей ойлап, пэруана боп отыр-ау кайран сабаз! - Алдымен елил ж1бер, агайыннык алдынан eTin, т!л-жагын айыр деген1 кудайга да, адамга да жен тттИ - дескен леб1здер кулакка ап-анык шалынады... Осыган дейш ар турл1 ойлар ортага туст, шиыршык атып басталган хан кекес1 аузы дуалы улы жыраудык сез1нен кей- iH ез арнасын тапкандай болып едк Ал, ymiHmi KyHi Култебеге 205

жиналган журтты каркасы ке кт, кабактары жадырап сала бер- ген. OFaH мына 6ip жагдай себегшл болды. Кеше кешке таман Эбшмэмбет ордасына ез алдына улкен топ болып, каракалпак Kicmepi к е л т тускен. Bapi емес, эрине, Сырдариянык теменп агысы мен Арал тец1репн- де казакпен iprenec отырган елдщ адамдары... Кеилккен ce6e6i. Туртстандагы курылтайга катысу-катыспау жешнде Каракалпак еюге жарылып, итю-тартыспен жургенде 6ipa3 уакыттарын оздырып алган кержедр Акырында аргы Хорез1м, Эмудария макына барып калгандар Хиуага карай кисайганда, 6epri Сыр бойындагы ауылдар К азак ордасына карай бет тузе- ген. Бул топты маркум Кылышбек батырдык улкен улы Бердэл1 би бастап келттр Колдары кур емес, алдарына салып айдаган eKi жуздей жылкысы, билерге деген уш тогыз айыбы, казак хандарына арнаган тарту-таралгысы бар. Айдаган малдары: «Ердщ куны - eni жуз жылкы» деген жобамен Bepi султанга атаган куны болса керек. Бул жерде мэселе экелген малда, айып-анжыда турган жок-ты. Ол KiMHiK жыртыгына жамау болады? Эйткенмен жарым-жартылай болса да, каракалпак- ты к бул келю н К азак ордасындагылар жаксыльщка жорыды. «Курылтайга каракалпактар да келттр Жане жай келмей кжэсын мойындап, жол-жора, айып-анжысын ала келттП» деген хабар сол сэтте-ак тек!рекке тугел жайылып кеткен. ■ Шушр, жолымыз ак, ниет1м1з хак екен. Кудай сэт1н салса алты Алаштьщ басы куралды деген осы!> дест1ел агалары. Keneci куж емен-жаркын, кекшд1 жагдайда Култебеге жиналган журт каракалпак KicmepiH кошеметтеп, торге таман отыргызды. Сол аукымды акдап калган Э б 1лмэмбет хан да бупнп алгашкы сезд1 алыстан ат арытып келген Бердэл1 биге 6epin efli. Сокгы жылдары Mci каракалпактык сезш устап журген, онда да казак жагындагы ауылдардыц серкес'1 - Бердэл1 би жасы кырыкка жака мпнген, тур-тулгасы aneci Кылышбек батырдан айнымайтын, кел1ст1 ж1пт екен. Ол орнынан турып, айналасына бажайлай карап алды да: - Уа, казактьщ улы хандары! Туб) 6ipre туыстар! аздердщ Турк1станга ту т1ккен дуб1рлерщ1зд1 естш, алыстагы каракал­ пак бауырларьщыз да куанып жатыр. BipaK бул каракалпак­ ты к кенже калмай, упайдан утылмай журген кун1 бар ма?! Сол шабан-шардак салтымызга балып, бул жолы да курылтайга Kemirin келдт. Рапу етщ!здер! - деп о к колын кеудес1не баскан 206

куж кепиллжке тэж1м erri. - Алайда, кеилккежмиз - KiciMcin кербаккандыктан емес, агайыннын алтын жузже калай караймыз деп 6eTiMi3 куйгенд1ктен... 6здерщ>з бтеслздер, каракалпак тагында отырган казактын Bepi султаны бурнагы жылы капыда мерт болды. Кару жумсаган Каракалпак халкы емес, булгак бастаган бузакылар. -Арсыз колым icTefli, арлы бет1м уялды\" дегендей, 6i3 осы жолы К азак ордасынан KeiuipiM сурагалы, суйекке тускен танбадан арылгалы ке л т отырмыз. С1здерден несж жасырайык, аз ауыл каракалпак та е з ш ж де сутгей уйып отырган ел емес. Ж окгар шапкыншылыгы кезжде б1здщел1м1здежогаргы жэнетем енпКаракалпакатаны п.еж ге б е л ж т калган. Сырдьщорта агысындагы жогаргы Каракалпак Жокгарга KipinTap болса, теменп Арал бойын жайлагандар Kimi жузд1 жагаттап, 6ip мезпл Эбшкайыр ханнык кузырына карады. BipaK, казактьщ езж е опа бермеген хан каймана каракалпакгы окдырсын ба, ол орыска кеткен есесж б!зден алгысы келгендей, а з жылда тозган журтты тонап бггп. Акыры, Эбшкайырдыч тепкюже шыдамаган теменп ел Сырды тастап, Хиуага карай бет бурган. Б1реулер сонда керген TenepiujiH ani кунге дейж умытпайды. BipniK туралы сез болса-ак: «Казакка не гып бауырларык жабыса калды? Олардьщ да ушпакка шыгарганын кергенб1з!» деседк Эйтпесе казак пен каракалпак ежелден-ак коспакгын кос еркеш'ждей катар журген ел емес пе едж?! Киын-кыстау кундерде агайыннан керген ракым- шапагатымыз а з б а ? Баскасын былай койганда, осыдан он шакты жыл бурын ердеп Каракалпакгы ойраттар е з жерже зорлап Keujipin экетпек болганда, 6i3fli Кабанбай батыр баста- ган казак acnepi Шыршык бойында куып ж етт, куткарып кал­ ган. 0згеж умытсакта осыны калай умытайьщ?! Егер сол жолы 6i3fli Жокгар асырып экеткенде, кужм1з мулде каран, болар efli. Б1раз жыл калмактык койын багып, кул болатынымыз ез алдына, ана жылы шуршггтер оларды кыргынга ушыратканда, mepiKTiK найзасына туйрелт, косак арасында 6ipre курып кететж едж... Сол ушж де ракмет аздерге, казак агайындар! - деп тер жакта отырган батырлар тобына тагы 6ip марте таж!м erri. - *Ашаршылыкта жеген куйканык дэм1 кетпес» дегендей, межч экем Кылышбек еле-елгенше казактан керген сол жаксылыгын айтып, жар салумен болды. TinTi актык дем1 УЗ'лер шакта да ел 6ipniriH аузынан тастаган жок. 0 з басым экемжч сол есиетже мэнп адалмын. Бул жолы да Алаш туынык 207

астына, непзжен, 6ip кезде экем Кылышбектщ соцына ерген epfleri Каракалпактьщ ecni кез сарбаздары келш отыр. Егер болашакта агайын берекес! артып. узмген аркау жалганып жатса, калган каракалпакта кайда барар дейсщ. Bip куж олар да ата жолын куып, ез уж рж е цосылар! - деп Бердэл1 би сезж аяктаган. Журтшылык каракалпак басшысыньщ Keiuirin келген са- парын да, KemipiM куткен сезж деж аксы ырымгажорып, эртус- тан костаган леб1здер есттдк - Айтканьщ келсж... Аузьща май! - Алды оралып жатыр гой. Енд! Алаш улы ешкайда кет- пейдЕ - Цудауэнда, 6ipeyre жасаган жаксылыкта, жамандыкта i3- тозсыз кетпейд! екен-ау! Соган орай, 6ip каракалпактык ежге белжгенж кермейсщ бе?! - Экеге тартып ул туды деген осы. Кайран Нылышбек елме- ген екен! - д е с т жатыр. Бул куж хан кецес1 каралган мэселелерд1н бас-аягьж жинак- тап, 03iHin flirrereH жерже жетж те калып efli. Туржстанда бас коскан казактын, ип жаксылары акыры мынадай бэтуага кел- fli. Ек бастысы, осы курылтайда казактыц уш жуз1 6ip тудьщ астына топтасканын 6api 6ip ауыздан этап етп. Будан былай Mci казакты кузырында устайтын 6ip гана хандык бар. Ол - К азак ордасы. Баска Kimi хандар MiHflerri турде улкен Ордага багынуы керек. TinTi Ак патшага адалдык туралы ант берген Kiiui жуз рулары да Ордага тэуелдг К азак хандыгьжык 6ip отауы болып саналады... Ал, алты Алаштьщ басын тубегейл! 6ipiKTipy - алдагы кундер yneci. Ол ушж таяу мерз1мде Казак ордасынан кыргыз бен курамага жэне эл! де 6eTi api карап тур- ган каракалпак бектерже арнайы елш1 ж1бертед1. Егер бейб'1Т 6iTiMre шакырган бул эрекетген де ештеке шыкпаса, ары карай кандай шара колдануга да К азак ордасы epiKTi... Абылайга кереп де осы болатын. Курылтайда кеп алдынан eTin, кол-аягьж босатып алса жетед1. Еч бастысы, калыч ел муньщ уранын куптап, сочына epfli гой. Будан ары колына бер­ ген мол бил1кп ретж тауып жузеге асыра алмаса, Абылайдыч езж е серт! Хан neneci кепт1ч кечшжен шыкканы сонша, оныч арты улан-асыр тойга уласты. Ат шабысы, палуан куреа, тагы бас­ ка думанды ойындар басталган. Ат жарыста бас бэйгеж кшеч 208

теке-жэумгг аргымак MiHin келген каракалпактар алса, как- пар салымында ауылы жакын Коцырат ж1гптер1 eumiMfli шак кел-прмедК Аркадан келген агайындар бул жолы палуандар жецю н канагаттуткан. Тобыкты Мамай батырдьщ немере iHici, жиырма бестеп жас ж И т Ыргызбай осы мерекеде жауырыны жерге тимей, туйе палуан атанды. VII Дэл осы туста Турюстанда тагы 6ip елеул1 окига болды. Хан кецесшщ сонгы кундержщ б!р1нде Э бтм эм бет ханнык ордасы- на Ташкент тараптан 6ip топ ж урпнш тер к е л т Tycri. Ат-келт, ер-турманы бул манайга уксамайтын, кжм peTi де ала-кула жолаушыларды Kepin, мундагылар кеш Ип жеткен Кураманын Kicinepi ме деп дурл'1пст калган. BipaK жен сураса келгенде, булар Ауган aMipujici Ахмет-Шахтьщ К азак ордасына Ж1бер- ген eniumepi болып шыкты. Оньщ касында Кокан SMipi Ерден- бекпн Kicinepi мен Шыгыс Турюстаннан шыккан уйгырлар да бар кержедг 0зге журт ойын-тойдьщ тамашасымен жургенде, Абылай бастаган 6ipa3 адам хан Ордасында жанагы елиллер- мен э цпме е тю зт жатгы. Елшшердщ бул «ypici былайгы журтка тосындау керЫ- гежмен, булардьщбуйымтай шаруасы казак хандарына бурын- нан мел1м болатын. Осыдан б1рнеше ай бурын Аугандагы Ахмет-Шах пен Кокан aMipi Ерденбектен К азак ордасыньщ хандары Абылай мен Эбшмэмбетке арнайы хат келген-fli. Онда Шыгыстагы Манш ык хандыгыньщ шапкыншылыгына карсы мусылман кауымыньщ б!рл1кте KypeceTiHi туралы айтылган. Мына келгендер сол хаттагы т'1лектерд1 тагы да кайталап отыр. Басына кызыл матадан дагарадай салде ораган, каба сакал Ауган елшюжщ айтуынша. каз1р шыгыстан Кытай айдаИары бас кетерт, к1нд1к Азиядагы мусылман елдерше зор ка у т тенд1руде. Олар эй-шайга каратпай Жоцгар хандыгын жойып ж1бергеж ез алдына, енд1 мЫе, Шыгыс Туркютандагы кандас бауырымыз уйгырларды басып калып отыр. Араны ашылган алпауыт баскыншыга бул да канагат емес, бупн уйгырды алса, ертек Кокан мен Кыргызга, Бухар мен Ауганга ауыз салады. Осындай KayinTi керетурып, ipreaec отырган мусылман кауымы калай карал калмак? Кепе-керЫеу жасалып жаткан мундай зорлыккаезгелер кенседе.туспк Азиядагы д1н исламныцлреп, 209

сайыпкыран Ахмет-Шах кене алмайды. Мшеки, сол апагтьщ алдын алу ушш, Ауган aMipmici Кашкар шепндеп Бадакшанга алты тумен аскер Tycipin, кытай катаны Еженханта арнайы елил wi6epin отыр. Сонымен 6ipre KVAiperri шах осы тек1рек- Teri муИмин мусылманды Мухаммедтщ ак туы астына жиналу- та шакырады... Алыстан жеткен емю-емю хабарта Караганда, К азак ордасы Маншын, хандытымен б т м г е келт, езара сауда- с а и ы к жасап, айырбаска жылкы eTKi3in, баскыншы эскерд1 ат-келшпен камдап отыртан кержедк Дш карындастьщжагдай- ын ойласа, К азак ордасы бул райынан тез кайтуы керек. Егер TipuimiK камы ушш айырбас саудага шын зэру болса, казактар жуйрш аттарын кытайга кор кылмай, Корасан мен Гератка, Кабул мен Коканга экелш неге етюзбеске?! Ерденбектщ enujici боп келген Кокан саудагержщ де айтар ойы белплЕ Манш ьщ acKepi ана жылы шыгыс Туркютан кала- ларын басып алганда, сонда узак жыл билш басында отырган Кожалардьщб1р 6eniMi ездер1мен шектес Коканга кашып еткен- fli. 1ле-шала олардьщ сокынан шекара бойына кытай luepiKTepi ке лт, кашкындарды кайтарып 6epyfli талап етедЕ Егер кашкын кожалар кайтарылмаган жагдайда ауыр колмен Кокан жерше KipeTiHiH ескертедк Соны ести сала ypefti ушкан Ерденбек от алып камыска тускен. Жан-жактагы мусылман елдершен шу- гыл жэрдем сурап, елил аттандырды. 0 зш осындагы дш ислам- ньщ коргаушысы е т т керсетуд1 де умыткан жок- Зайыры, Ахмет- Шахты да туртюлеп атка кондырган осылар сиякты. Осындай аса курдел1 жагдайды мына кешпел1 казактарга калай уктыр- ам дегендей, Кокан enmici айтар ойын тым тэплштеп, сагыз- дай созып бара жаткан сок, Абылай оны к сезш epiKCia бе л т ж1берд1. - Онык бэрш тугел баяндап, кара терге туспей-ак койыкыз, елил мырза! - деген сэл езу тартып. - Эйткеж, ci3 айтып отыр­ ган жайлар 6i3 ушш ж акалык емес. 5i3 онык 6apiH баягыда бастан кеилргенб1з. Осыдан ж еп-сепз жыл бурын Маншьщ хан- дыгы Ж окгарды канга бояп басып алганда, жакагы кожалар сиякты ойрат тэйжшер1 де К азак ордасына ке лт паналаган. Оларды куа келген кытайдьщ кырьщ мьщ acKepi казак жерше ш керш ей eHin те кеткен. BipaK, ол кезде б1здщ кандас, дшдес агайындардан жэрдем Kyrin отыруга муршамыз болган жок. Баскыншы эскермен 6ip ж аз табан Tlpece согысып, ез жер1м1з- fli де, пана сурай келген тэйжмерд1 де коргап калдьщ. *0пзге 210

туган кун бузауга да туады» дегендей, бурын 6i3 керген кукай- дыенд1 ci3flep Kepin отыр екеназдер. Жагдайларьщыздытусже- Mi3, - деген байсалды цалпын бузбай. Осы сезден кейж, манадан 6epi «жау шаптылап» желптдеп отырган Цокан enmici сэл басылып калды. Bip кезде Казак ордасы Кытайдын, цальщ эскерже карсы жеке-дара согысып жатканда, карысжердетурып, Цокан мен Кыргыздын кол ушьж бермегеж естерже енд1 тускен сиякгы. Бул жагдайды Ауган eniuici накты бтм ейтж болса керек. Манш ьщ эскер1мен тукгыш бетпе-бет ке лт отыр-ган Ерденбек емес екенш, казакгар ондай согысты баягыда еткергенж есткенде, кэд1мгщей такыркап калды. Булардан repi ата-мекеж шыгыс Турюстанды жау колын- да калдырып, каз1р амалсыз Коканды паналап журген уйгыр бепнщ сезжде 6ipa3 жацалык бар efli. Оньщ айтуынша, Аксу. Жаркент, Кашкар калаларындагы уйгырлардьщ баскыншы эскерге карсы табан Tipen согыса алмай, тым окай жекжген ce6 e6i, ел басында отырып, езара билжке таласкан кожалар- да ауыз 6ipniKTin болмаганынан кержед'|. Сонгы жуз жылдьщ- та Шыгыс Турюстанда билж журпзген кожалар: «Актаульщ» жэне «Царатаулык» болып ею топка 6eniHinTi, Аппак кожа бастаткан «Акгаулыктар» кезжде Жоцгар контайжысы Халдан Башухтымен Tin табысып, ойрат боданы ретжде уза к жыл уюм ж у р п зт келген. Ол кезде «Царатаулык» кожалар жокгарга карсы булгак бастап, ездержше азаттык уранын кетерттс.. Ал, кейж жокгар хандыгы жойылып, Шыгыс Турюстан калалары Маншьщ эскержщ карауына еткенде, жакагы ею топ езара орын алмастырган. Енд1 «Царатаулыктар» кытай жагына е т т кетед! де, бурын бил'ж басында болган «Актаулыктардьщ» i3iHe шам алып туседг Цаз1р Шыгыс Турюстаннан кашып шыгып, Ауган жержде, Цокан шегжде бой тасалап жургендер, непзк нен, сол «Акгаулыктар» екен. Мына келгендер де - сол топ- тык ежлдерг Цоканга козлау салып, Аугандагы Ахмет-Шахты атка мжпзген де - осылар. Цайтсж байгустар, ез шамалары жетпеген сок, тым курыса мусылман елдержщ кемепмен ата журтын коргап калгысы келедг Жаратылысынан журен жумсак, жан баласына жаман- дык ойламайтын, дждар Э бтм эмбет хан елш1лерд1к сезже б!рден кулап TycTi. Оган салсак, мусылмандык парызын ет- еп, пайгамбардык ак жолын коргау ушж, осы бупн-ак аскер 211

аттандыруга 33ip сиякты. Бул келгендердщ дж1 6ipre болганы- мен. flifli баска екенж де ескерер Typi жок... Алайда Абылай жылуы ЖОК, жылман сездерге бэлендей желп ете коймады. Ол ек алдымен, эншейжде бастары косылмайтын мусылман кауымынык аяк астынан 6ip тудьщ астына жинала коюына сенбеген. Осы козгалыстьщ жуан ортасында Коканньщ акк1 ryflKici Ерденбек жур дегенд1 еслгенде-ак, секем ала бастап едК *Д1н карындас» деп уран кетерушшер мусылмандыкжолын- ан repi б1реудщ колымен от кесеп, вз пайдасына упай жинагы- сы келетж сиякты. Kaaip ереутдеп атка конганымен, Коканта тенген Kayin булты с е й т т , в з максаттары орындалган сок узакка бармай басылып калары анык. Ал, Шыгыс Турк'кгганды азат етем!з дегендер1 - жай сылтау, бер жактагы перде тана. Мунын сыртында, Абылай еткен кыста Бежжге барган Ауган елиллержщ жагдайынан да жаксы хабардар-тугын. Ахмет-Шахтьщ адамдары б1рнеше кун Еженханньщ курметп конагы болып, езара сотыспау туралы б тм г е кол койып, кеп сый-сыяпатпен елдерже кайткан. Демек, аугандыктардьщ да ece 6 i тугел, Еженханды мусылманнык ак туымен коркытып, вз елж KopFan калды деген сез. Соган орай, Ахмет-Шахтьщ докай- бат керсетт, Кытай шегже э к е л т TycipreH acnepi де ештене б тр г е н жок- Бар тындырганы: кашкын кожалардьщ б1разын Манш ыцэскерж еустап берген Бадакшан билеушю Мирсултан- ды жазага тартып, сол макда ею айга жуык аялдады да, Ауганга карсы бас квтерген Сикха тайпасыньщ булгагын басу ушж, Унд! шепне карай аттанып кетп. MiHe, осындай жагдайда Шыгыс Туркютанды азат етем деп, Цытайга карсы жорыкка аттану - ашьщ аранга тусумен б1рдей еде Ж ане бул К азак ордасыньщ Ka3ipri уранымен кабыспайды да. Уш жуздщ, одан асса алты Алаштык басьж косамыз ба деп, сол ушж курылтай шакырып, етекбасты, енжар журтты соган 3opFa иландырып отырганда, енд1 ке лт дж мусылманнык жыртысын жырту б1ртурл1 кисынсыз сиякты квр1нген. Алайда Абылай кездесу устжде взж е мэл1м жайларды бадырайтып, бетке айтып жатпады. Элемде елим кабылдаудьщ калыптаскан салт-дэстур1 бар. Сыпайылык салтьж сактауга, кейде е зщ каламасак да жорта жымиюга тура келедс Онык yoriHe, ¥лы хан Эбщмэмбеттщ к е к т ж е карамаса тагы болмай- ды. Осыдан тук шыкпасына кез1 ж б тт турса да, елиллердщ кейб!р талабын амалсыз кабылдады. Кытаймен арадагы 212

айырбас сауданы азайтуга, егер Маншын acnepi кждж Азияга басып юретждей болса, одацтастар туыныц астынан табылу- Fa уэде бердк Осыдан кейж елчллер де кеп бегелмей жолга Tycin ед). Сонымен уш жуздщ баласын ту тубже топтап, алты Алаштыц басын косуниетжб1ржола бек!ткен, Казакордасыньщ айпарас- ын асырып, оньщ eHfliri багдарын оцтуст!кке карай ойыстырган, 1763-жылгы Туркютандагы курылтай да ез жумысын аяктап едк К азак даласында кашанда улы окигалардын, езжен repi оньщ жангырыгы. дакпырты басым болады. Отыз тютен шыккан сез отыз рулы елге жайылады. Бул жолы да солай болары анык- Кешжпей курылтайдан кайткан топ-топ салт аттылар сан тарау жолга Tycin, сол жиында айтылган сездерд1 турленд1ре, улгайта экпмелеп, жан-жакка тарап бара жатты. VIII Хан кекесжен кайткан Kicmep маусымды орталап елге оралганда, Алакел, Ем'ш алкабында отырган калык ел жаппай жайлауга кеш in жатыр efli. Алдымен козгалган Кабанбай ауыл- дары Барлыктауын бауырлап, аргы алые коныстарга барып та калган. Жол-женекей талай кештерд1 басып озган жолаушы- лар жедел журюпен аргы жондагы К°ныраба сазьжа жеткен- де, бурын барган ауылдар уйлер1н Tirin, жерошактарын казып, енд| бие байлаудьщ камына Kipicin жаткан. Кайран Майлы! Атынды затына сай eTin, саган бул eciMfli койган жм екен о баста?! Кабанбай казак даласын окды-солды шарлап жур1п, мундай жер шурайын сирек ушыратыпты. Биыл жайлаудык кеп де ерте ж е т т т , бабына кел'т тур екен. 8ni i3 Tycin, шуйпж жапырылмаган Майлыньщ кек жотасы кшемнщ тупндей кулпыра кез тартады. Ойдыц капырык ыстыгынан узап, салкын жонга туяк mitcripreH мал да, жан да мэре-сэре. Сай-салада кау боп ескен жасыл шалгыннан кой-козьжык кылпы гана KepiHefli. Бул елкеде аспан да, жер де тап-таза, кекпенбек. Айнала тегОрек н тге малып алгандай. Сэл жел турса болганы, беткейдеп б т к бетеге шэй1 шымылдыктай сусыл кагып, кызылды-жасылды неше алуан гулдердщ самал- мен Tep6enin билеген1н керсен! Сол гул тустес сансыз кебелек- тер ушып-конады. Сонау кеплд1р аспан тес'жде ак ботаньщ жу- нждей улпшдеген акша булттар калыктайды. 213

Алые сапардан жолсокгы болып, цажыццырап кайтцан Кабанбай айналасы 6ip аптаньщ iuiHfle КУР атка мжгендей тез ceprifli. Айнала кызган TipuimiK. Жайлау д е ген Н з тек кана батланта бата жасап, кыдырып цымыз iujy емес кой. Жана журтка конган шаруа кауымнын бие байлау, козы тарту. тел тачбалау, кой кырку ceKmfli неше алуан кам-каракел бар. Ауылдаты азаматтардын Ke6i осындай датдылы жумыстарга к1р1скенде, енд16ip тобы азы к камдап. келш комдап, осы арага туспа-тус келетж Буратола тауыньщ шытыс капталындаты Кызылтуз келжен туз артып кайтуга аттанып кетп. Осындай сан турл1 шаруалардьщ сыртында, биыл Кабан­ бай ауылында жэне 6ip карбалас TipniK бар efli. Ол - жакын- да болатын той жабдыты. Осы жайлау успнде кенжеа 8лж1 Кы зай елже кайындатып. сол уйге тэты 6ip келж туармек. Ka3ip Ханбиб1, Майсара бастаткан ауыл эйелдержщ етекте- piHe cypiHin, танауларына су жетпей жургеж содан. Ел жайлау- га кешер алдында осы ауылдын ер-эйел1 аралас 6ipa3 адамы Шэуешекке мал айдап барып, кудалыкка к а ж е т жыртыс, шашу, ки1т сектд1 той кэделерж тугендеп кайткан-ды. Енд1 со- ны уксату, тайга лгетж уйлерд1 жабдыктау, ас-су аз1рлеу сиякты толып жаткан шаруалар Kyrin тур efli. Кы зай руынын басшысы Есенгелд! мен Кабанбай арасын- дагы кудалык улкендердщ езара сыйластытынан, ел береке- ciH ойлаудан тутанымен, мунык e3i ту баста эйелдер жагынан басталган ic efli. Есенгелджщ уйжде он алты-он жет1ге жака келген Каркара атты 6ip всем бойжеткен барын ecrin, элде- 6ip сылтаумен i3flen барып керген де. сол жолы кыз uieiueci Ж анар бэйбш ем ен т т табысып. кудалык туралы эцпмеж бастатан да - Майсара болатын. Кеп узамай ол ез улы Элire де сезж eTKi3in, Кызай аулына астыртын ж1бер1п алган. Еки уш жолдасымен кызды ауылга елеуаз кыдырып барган ж И т Каркара сулуды б1рден унатып кайтты... Арадагы бул ж акалык осыдан кейж FaHa Кабанбайдьщ К¥лагына жеткен. «Купан­ ный касынуына мылтыктык басылуы» дегендей, Есенгелд1мен ежелден сыйластыгы бар, жэне iprenec отырган Байжйпт пен Кызай арасын калай б е к тп , жакындастыра тусем деп журген Кабанбайдык кечшже мына т т е к б'|рден кона KeTri. Эйтсе де, мундай жагдайда алдынан впп, келю мж алмаса болмайтын ауылда та гы б1радам бар-ды. Ол - Элжщотауындагы улкен xeniHi Муней. Эл1мен отасканына он жылдан асып кал- 214

ран, ез курсагынан бес б1рдей немере суйд!рт отырран, шалман кызы Муней - бул кунде ата-енеге де, агайын-туыска да тугел жаккан, аса сыйлы келждердщ 6ipi. Оньщ услне Цабанбайдьщ: «Мунейдщ кекжже каяу тус1рместн. 0Mip бойы ез кызымдай элпештеп етермж» деп кезжде Банжыр кудасына берген yafleci бар. Сол серттен таймаган батыр еркашан Мунейд1ц кабагына карал, цатты еркелетуил ед'|. Сондыктан ол жана жегжагтык туралы ePtriMeHi штей унатып турса да, Майсарага: - Буран Муней не дер екен? Алдымен сол Мунейдщ алды- нан елкдер. Егер келж ризалыгын берсе, менщ карсылыгым жок, - деген-fli. Жан кимак болса дагы, жар кимак жок екенж езге бшмесе де эйелдер жары жаксы б те д г Сондыктан, Майсара да, баска ллектесабысындарда Мунейдщжауабын еслгенше катты алац- даган. Алайда, Мунейдей ecTi келж бул жолы да ауыл-аймакты так калдырып еде Ата-ененщ кецшж, агайын-журттын аукымын акылды эйел бфден пайымдаса керек. Сез сала барган абысындарына сыр бермей: - Ой, тэжр-ай, соньщ HeciH сез кылып отырсыкдар. Казак- тык ек коры кос катын алатын кержедЕ Менщ байым солардан кем бе?! - депл элгтерд1 ажуалай култ. - Bip рана ллепм: айт- тыратын кызды мен де барып керейж. Егер ол, шынында да, Элжщ наксуйер1, Мунейдщ кундеа деген атка лайык болса, той жабдыгына Kipice бер1цдер! Кеилкпей 6ip релн тауып, Кызай ауылына Муней де барып кайткан. Каркараны 6ip кергеннен ол да унатыпты. Ocipece, Кызай елшщ конакжайлыгы мен сэн-салтанат, байлыгы ке кт- жен шыкса керек. Кайтып келген сок, курбы-курдас алдында куйеуже руксат 6epin турып, Муней айтты деген 6ip сез ел аузына тарап келп ед1. - Б|здщ Эл1 катынга жарыса да кайынга жарымай, ер- азаматтык 6ip журты кем болып журуил едк Енд! ол да балдыз- дарыньщ омырауын мытып, таре табактан тес жейлн болсын. Бэлжм, жИттщ терт кубыласы сонда тугенделер! - деген екен. Осыдан кейж Кабанбай кеп бегелген жок. Есенгелджщ езже Kici салып, KeniciMiH алды да, кел1ннщ каргыбауы деп, кысырактык уйipiн б!р-ак айдатты. Былтырдан 6epi кыздык калыкмалы да тугел 6epmin болган-ды. Тек кудалар жагы: калыкдыктык отауы мен жасау-жабдыгы, зергер колындагы 215

ер-турманы мен бет-моншакты сэукелеа, сакина-сыргалары дайын емес деп, той мерз1мЫ кейшге калдырып келген. Ендр мже, биыл жайлау устжде кеп кутпрген сол тойдьщ да болар сап жацындап цалып efli. Той - хальщтьщ казынасы. Ол ке п ш тж кауымсыз, агайын берекес1нс1з аткарылмайды. Сондыктан кудалыкка аттанута 6ipep апта калганда, Набанбай ауылы осы тещректеп туыс- тарын «акыл шайга» шакырды. Бурын унем1 ат устжде, жорыкта журетж колбасы айында-жылында болмаса, ез агайындары- мен бет керюе бермейтж. Енд1 царап отырса, тек Мэмбеттен таратан эулеттщ e3i 6ip рулы елге айналыпты. БайжюттЩ 6ip баласы Мембеттен: 0Mip, KymiK, Кожакул, Карацурсац атты терт ул туады. KymiK те - Кожакул сиякты батыр болтан Kici. Bip жорыкта ж тттерм ен 6acrecin, жака тутан Tipi куилкп бтеудей жутып wi6epinTi де, содан \"KymiK батыр» атаныпты деген сез бар... KymiK те сотыста елген. Артында Ecip, Дэулен атты ею ул калган екен. Солардьщ ш ж де мал мен басы б1рдей каулап ecin кеткен! - Дэулен урпагы. Дэуленнен: Туматай, Тогалак. Сулу, Тотия, Малбике, Шукет. Б а й т а , Бесбай, Жамбол аталатын тогыз ул туган. Ka3ip солар ез алдына тогыз ауыл болып, мал- жаны катар ecin дегендей дуртдеп тур... 0м1рден де б1рнеше бала калган. Солардьщ imiHfle жасы улкеж - Шагалак. Оньщ да баягы калмак эйел1 Шойкарадан туган улдары ержетт, ез- flepi 6ip ауылды к сулбасын курал отыр. Каракурсактьщ шын аты Актайынша екен. Bip ж аугертЫ кте memeaepi юшкентай улды теккершген тайказанньщ астына жасырыпты да, кейж элп баланы ауыл-аймак еркелелп Каракурсак атандырып xcilfepinTi. Ka3ip сол Каракурсактан калган: Барын, Тшес, Мекке, Жылкыайдар атты терт ул да ерен-жаранымен элде- неше ауыл болып, декгелент тур. Ал, Кабанбайдык ез э к е а Кожакулга келеек, ол Kici де жер ортасына жетпей, жау колынан ерте мерт болган гой. Артында: Есенаман. Есенбай, Ерасыл атты уш ул, 6ipHeme кыз калыпты. Есенбай ем1рден кыршын Kerri. Есенаман 6ipa3 уакыт бала кермей зарыгып ж урт, 6ip жылы, тэк^р жарылкаганда, ею эйел1 катар ул тауыпты. Ботакара жэне Баракбай атты сол ж1г1ттердщ жасы Ka3ip елуге келш, уб1рл1-шуб1рл1 шакыракка айналды.. Ал, Кабанбайдык кыздарын есепке алмаганда, ею эйелден ж ег ул суйж отыр. Бул кунде: Умбетей, Байток. Сырымбет, Eflire, Мойнак, Кшкентай, Oni дегендер «Жеп Кабанбай» атанып, 216

жеке-жеке ауыл боп Kerri. Улдарыньщ б1разы ею-уштен катын алып. немерелержщ алды уйлене бастаган... Бупнп отырыста Кабанбайдын ез'| тан цалды: каз1р 6ip Мэмбетген ep6ireH т у ш саны eKi жузден асып кеткен екен. Егер, Мэмбет эулет 6epeKe-6ipnin бузылмай, эр жакка бытырамай, тату-тэтп еж п-ecin жатса, ол - ен алдымен жасы токсаннан асып, бе ртнд е кайтыс болган 0Mip карияньщ аркасы. Эйткеж, Кушш батыр да, Кожакул да ерте е л т Keiri де, артта калган желм-жеар, бала-шагага бас болып, адам катарына коскан - сол 0Mip аталары. Кожакулдан калган Есенаманды аяктандырып, енил б е л т берген де, ж аугерштж - те е з агайындарына екпелеп, Керей iiuiHfleri апа-жездесже барып паналаган Ерасыл-Кабанбайдынсокынан дуркж-дуркж адам ж1бер1п, Kemipin алган да сол Kici болатын. Бэлюм, сондык- тан да болар, Мэмбеттен тараган урпактьщ Шагалак бастаткан 0Mip балаларына деген курмел ерекше. Рас, Кабанбайдан кей'ж бул эулетген эз1рше айтулы батыр шыга койган жок. Былайша кайратты, 6ip к Ш к шамасы бар, палуан жИттер аз емес. Б1рак жекпе-жекте ж ау Tycipin, ел кезже тускендер1 шамалы. Орталарынан шыккан Кабанбайды арка тутып, ол барда 6i3fli алатын жау жок деп с е н т кеткендж- тен бе, ж1г1ттерд1к колы найзадан repi курыкка бей1м. Буларга «колбасынык ауылы», «батырдын туысы» деген атактыц е з1- ак желп жатыр. Сырттан келер жау да, ауыл арасынын УРЫ- карысы да, така 6ip жаннан кускен б 1реулер1 болмаса, бул ауылга соктыга коймайтын... Б1рак онык есесже к е й т п жас- тар шаруага пысык, терт тул1к малдьщ, эр Typni кэстт1к жайын жаксы 6'1лед1. Кабанбайдын ез балаларынан каз1р Eflire гана ел бил'1пне араласып жур. Калгандары шаруа камын Ke6ip- ек куйгттейд1. Байток - атакты K¥c6eri. Кенжес1 Эл1н'щ e3i - ecenuii. Эр айдагы амалдарды есептеп, кун райын болжаганда, айткандары айнымай дэл ке л т жур... Соган Караганда, к е й тп жасурпакказактынежелпжауынгерлждэстуржустанбай кете ме деген кау!п бар. Агайын-туыстары тугел жиналып болды-ау деген мезетте, Кабанбай алда таяп калган тойдын жайын ортага салды. Эрине, 9ni - жана аяктангалы отырган балан ж!г1т емес. Бул - онын ата-анага керсетер екжил кызыгы. Сондыктан. онын урын барутойы мен келж Tycipy тойы 6 ip re аткарылмак. Эйтсе де, бул батыр аулынын бейб1т кунде, мьжадай жана коныста 217

ететж алгашцы мерекеа болгандьщтан, оныц той кэделер1 тол- ык болуга ти'гс. Кызайлар - сыйласуга туратын, ужымы берш, ipreai журт. Осы жолы ел басшысы Есенгелд1 бул тойга барын салары аньщ. Кудаларды купи алу, разы ету жагынан, Мэмбет те сол дечгейден Tycneyi керек. Кабанбай осы жайларды айта бастауы муч екен, аргы жа- гын туыстарыныч езнач min aKerri. Бурын талай келж Tycipin, чы з узатчач Ханбибр Шагалацтай улкендер, Есенаманньщ балалары Ботачара мен Барацбай, жэне Дэуленжч бул кун- де ж ю т агасына айналган улдары: Туматай, Тотия, Тогалактар чудалыч жайын TinTi жачсы бшетш боп шычты. КУДага шмдер барады ? Жыртыс, кип; my Tapi3fli кэделерд1ч чай мелшерде болганы ж е н? Тойга чанша уй Tirmefli? Bapi де осы жиында шеиллт чалган. Канды жорычта унем1 Кабанбай часында бола бермейтж туыстары, осындайда соньщ чарымтасын чайтарып, батыр агаларыньщ кезже тусуге чуштар сек1лдь Дэуленжч кенжеср чара шачырачта отырган Жамбол - Эл1мен чурдас болатын. Сол Жамбол бастаган дэулетп жИттер тойга чосчанымыз деп, ужр-ужр мал атасты. Сондай-ач, ертеч 6ipa3 адам Кызайга аттанганда, мунда чалгандар уй Tiry, сойыс чам- дау, чымыз чорын жинаусешлд! той эз1рлюне nipice беретж бол- ып, TMicTi MiHflerrepfli 6enicin алды. Сонымен, осы отырыста чеп шаруаныч басы чайрылып, к е ч т жайлангандай болып еде.. Бул ем1рде чуаныш пен р е ж и тч чашанда чатар журетж эдеп гой. Алдагы сэрсенбж1ч сэтже чудалар ауылына аттанамыз деп отырганда, 6ip к е ч т а з жагдай болды. Сол куж Кызылтузга черуен тартып четкен жолаушылар ауылга чайтып оралган-ды. Керуен басы - Кабанбайдыч шаруачор улдарыныч 6ipi Байточ болатын. Сэлем бере челген баласыныч юрбёц чабагынан жол уетжде чалайда 6ip шыргалачныч болганын эке квч«л1 б1рден ачгарды. Басында булар чел чорыган чытай шер1пмен, немесе Буратола мачындагы кузетил ойраттармен шайчасып чалды ма деп ойлаган. Жоч. олай болмай шычты. Керуенил M irhrep ондай челденеч кеселге урынбай, аман-есен туздарын артып алып, Майлыга чарай тура тартып челе жатады. Bepri Кара­ ганды Кожекеден де eTin, Узынбулачча ечкейгенде ойлама- ган жерден очыс жагдайга ушырасыпты. Соныч алдында гана еткжлл жачбыр жауып, жол тайгач тартчан ечен. Сондай чия жолдардьщ 6ipiHfle бастыра туз артчан Кабанбайдыч ачбас атаны тайып жыгылып, сол арада бел1 узшш е л т кеппти 218

Бул баскалар ушж жай нэрсе кержгежмен, колбасьж- ьщ жанына бататын хабар едк Байтоктын манадан 6epi Kici ел1мж еслртердей кум м ж т отыртаны сол екен. Акбас атан - Кабанбайдын кешкенде кара шакыраты мен казан-ошатын артатын киел1 келИ тана емес, талай жорыкта 6 ip re болтан ceHiMfli cepiri efli. Осындаты малдын куты, Ойсылкара атала- тын 6ip тушктщ басы едК Бул казактыц даласында Кубас ат пен акбас атан шарламатан жер бар ма?! Енд1 келт, жануардьщ кайдаты 6ip туз ушж майып болтанын кердщ бе?! Батыр 6ipa3- 0Fa дейж тш катпай, у н а з т у ж л т отырып калды. - Акбас атаннан езге туз артатын туйе таппадындар м а? - дед1 элден уакытта баласыньщ белне ш уй те карап. - Кайраты тиелн аркалы кел!к болтан сок, - дед1 tueiueci Ханбиб1ге тарткан кызылшырайлы Байток одан ары кызарып. - Бурын ондай жукл буйым курлы кермейлн... - Услнде канша жук бар ед1? - Он ею кап... Алпыс пупан артык емес. - Атан картаймайды, оньщ да табаныньщ 6ypi келп, кайра- ты ортаймайды деп юм айтты? Сен езщ акбас атаннык нешеге келгежн бшесщ бе? - KiM бшсж... 0йтеу1р, мен ес 6mreni бар туйе той, - дед1 Байток кумшжт. - Ол 6i3fliK Эл1мен жасты. Биыл отызда! - дед1 Кабанбай. - Денесж не ютед1цдер? Кемд1цдер м е? - Отан мурша болмады. Б1рак ак-адал бауыздап, ит-кус тимеу1 ушж каратан-бутамен бастырып KerriK. Колбасы улыньщ сезж унатпатандай алая карап койды. Ол кашанда аттык Tepi, атаннык майы ушж балаларына урсып жатпайтьж. Бул жолы да сыр бермедс - Ертек касыка терт-бес ж ю т epTin, мен1 сол арата бас- тап бар. Кетпен-курек, аркан алуды умытпа! - дед1 кыска кайырып. Акбас атаннык ел1мж еслп, Ханбибр Майсара, Ш аталак бастаткан ауыл адамдары да эжептэу|р камытып калды. - Жануар кут контан касиетл мал efli. Бала-шатанык садакасы болсын! - десл 6ip-6ipiHe кекш айтып. Ертекжде 6ipa3 адам атка конып, акбас атаннык денеш калган жерге бет тузедр Ж|гггтердщ -Ci3 HeciHe эуре боласыз, 63iMi3 де тындырамыз той» дегенже карамай, Кабанбай да б1ргеаттантан.Айткандарындай-ак. акбас атаннык денеаауыл- 219

дан He6api тустжжерде, Узынбулацтын терюкей бетжде налган екен. Тузшы иигптер кешеп i3flepiMeH дал устже экелш Tycipfli. Жылдын бул мезгшжде кунгейдеп кыстаулык жерлер кашанда осылай иен жататын. 9pi-6epi еткен жургжил де кержбейдк 0л1 атаннын кеудесже уш-тарт кузгын MiHin налган екен, жанындай берген салтаттыларды «epin, олар да тунд1ктей нанаттарын кере жалп-жалп уша женелд1. Жол жиепнде агарандап, те гтген туздын орны жатыр. Жануар анбас атан жуз туйенщ imiHfle еркеил асып туратын, элп «eKi еркешжщ арасына алты Kici мжгескендей, бауырынан ел кешкендей- дейтж нагыз алыптын 63i efli. Ka3ip мойны узарып, кебеже парны шенб1рек атып, TinTi зорайып шалынады. Дал насына жанындаганда малжанды Шагалан: - Жануарым-ай! Bip уйдщ жупн 6ip e3i кетеретж алыбым- ай!.. Картайганда сеж сантай алмай обалыца налдым-ау! - деп а л а н домалай туст, атаннын басын нушацтады. Анбас атан жыгылган жержен ею-уш рет аунап барып, тепс- теу келген 6ip мойнанна тонтаган екен. Такымына кетпен-курек ныстыра келген ж И л е р сол арадан ор назуга KipicTi. Кабанбай елген атаннын насынан кетпей, б'|разга дейж нарап турды. Сойыска арнаган туйеж эделе eKi жерден бауыздаушы efli. Ал онсыз да туяк серпуге шамасы келмеген мына жануарды ныл кен!рдектен орып ж!берген де ноя салган. Узьждыгы кез жарымдай келетж улкен бастын мандайьжда тостагандай нос ж анары пара кулпн тартып, айнадай боп натып калыпты... Bip м езеле серейген атан ж т ж пен бура санга, абден мужздент, cipi боп кеткен талыстай терт табанга кез1 TycTi. Кезжде кай- да барып, неж баспаган мына табандар?! Кия жолдан тайса тайгандай, терт табаннын да буыршын 6ypi элдекашан emin, тозган eTiKTin ултанындай ыснаян тартыпты. Жануар жер бетж- деп узан та бейнел1 сапарын осы арада аянтап, *енд1 меж кинамандаршы!» дегендей, мэнп тыным тапкан сеюлдк «Бул байгус eMip бойы тартнан ауыр азаптан eHfli гана К¥- тылган екен! - деп ойлады Кабанбай анбас атаннын муж здент кеткен шор-шор лзесж е нарап турып. - Сонда налай, жалпы адамзат, жан-жануар атаулы бул дуниенщ бейнетжен тек е л т нугылатын болганы м а ? Ендеше, eniM дегенщ журт ойлаган- дай коркынышты, урейл1 нарсе болмады гой. Ажал - азаптау- шы емес, азаптан куткарушы. Э дейтеп ж1берген Алланын ранымы... Олай болганда, бес кундж нысна гумырдын ащы- 220

тущысына капаланып, к абак шытудык орны ж ок екен. Дуниеде м эн гтж ештеке жок. П ряж ке тезе алмасац, е к т б е - алдыцда бас сауталар панантур...» Жорыкта жургенде Кабанбайдьщ ке цтж е н 6ip нэрсе кет- neyuii ед1. «Егер согыста олай-булай боп кетсем, суйепмд1 осы акбас атанга артып, елге ж е тм зе тт шыгар- дел, соны кэд!мп- дей медеу тутатын. Тагдыр деген осы. Хайуан да болса оныц татар дэм1 бурын таусылып, несшей топы рак буйырайын дел отыр... Кенет Цабанбайдьщ кез алдына мына сулап жаткан акбас атан емес, муньщ e3i сиякты KepiHin Kerri. Бул да осылай кулар ма екен 6ip куш ?! Мынауадам, мынау хайуан дел белетЫ емес, жалпы бул екеужщ болмысында толып жаткан уксастык бар. Адамдар тойымсыз ашкезджпен акбас атанга мелшерден тыс жук артып, акыры тубже жетп. Ал, осы журген кальщ казак Кабанбайды аяды м а ? Муньщ да eMip бойы Kepin келе жат- каны - ауыр бейнет: найзаньщ ушы, кылыштьщ жузК.. «Батыр - 6ip октык, бай - 6ip жуттык». Айнала анталаган кальщ жау Ty6i капысын тауып, муны да алмай кояр деймющ?!» Батырдьщ ой-желюн арт жагынан есгшген Шагалактьщ ce3i б е л т ж!берд1. Ол ж ака аттан тусе салысымен, елген атан- ньщ басын белек кесш алып, уйден ала шыккан ак булга орал отырган. - Bip есептен, узак жолдьщ устжде мерт болган акбас атанньщ да арманы жок. - дед1 ол к1мге арнап айтканы 6enrici3. - Муньщ eniMi де - аумаган батырдьщ eniMi гой!.. Батыр- лар эдетте ел коргап жур1п, жау колынан каза табады. Мына жануардьщ да ез м1ндет1н адал аткарып, улкен жолдьщ услнде кулаганын кермейсщ бе?! Киел1 малдар о дуниеде пырак боп алдьщнан шыгады дейд1 гой. Бул жануармен тацда-макшарда жолыгамыз эл'|... Ж1пттер жол жиепнен Kici бойы ор казып, акбас атанды адамша эспетгеп жерледк Уст'те тас уй1п, белп орнатты. Енд1 адам колы жетпейлн, ит-кус ермелемейтж 6ip бижке атанньщ басын кою керек ед1. Узамай ондай орын да табыл- ды. Узынбулактьщ Tepetfrire куяр сагасына таяу, терюкейге ка­ рал турган 6ip жалама жартас бар екен. Тек кырандар гана уя салатын кулама куздьщ басы. Ж акагы топ атпен айналып, сол 6niKTiK желкес1не шыцты да, атаннык басын сол жартастьщ 6ip куысына коймак болды. Байток - жай шаруаньщ me6epi гана емес, талай киыннан бурк1т балапанын алып журген айтулы K¥c6eri де болатын. 221

Ажалына e3i себепцл болтан жануардыц карызынан кутылгы- сы келд1 ме, белже аркан байлап жанагы кузга сол rycTi. Жар- тастьщ бетждетеменп сай табанынан Караганда анык KepiHin туратын 6ip орныкты куыс бар екен. Атанньщ бас суйепн сол жерге жаксылап орналастырды. Сейтш, кешпендтер урпагы ездер1 киел1 деп санаган теки тулжке осындай курмет керсетгк Сол куннен бастап, Кабанбайдьщ акбас атанынык басы койыл- ган бул enip «Туйе басы» атанып к е тт едк IX Осындай карбаласпен жургенде. Цабанбай ауылынык кудалыкка агганар кез1 д© болып калган. Эдатта урын бару, келш Tycipy сапарына улкендер тугел катысу шарт емес-Ti. Bip- ак бул жолгы тойдыц жеж белек едк Бул осы тек'фектеп елдщ бурынгы Жонгар шепнен асып, коныс кекейткеннен 6epi жака журтта етжзгел1 отырган алгашкы тойы. Соган Кызай ел1 катты мэн 6epin, Есенгелдк «жаца жерде балалардык куанышын 6ip- ге кызыктайык. Сардардын 03i де келт, ел-журтпен таныссын» деп Кабанбайга арнайы сэлем айтыпты. Сонымен, кенжеа Элж щ бул кызыгына батырдьщ 63i де баратын болган. Ka3ip жайлау устжде Мэмбеттщ OMip, Дэулен, Кожакул, Каракурсакка карасты кепауылдарыижпрестжи'ютырган-ды. Уэдел1 кун1 сол ауылдардан Kspi-жас, ер-эйел! аралас кырьщ- елу адам атка конды. Кабанбай, Шагалак, Ботакара, Туматай, Тогалак, М экке бастаткан Мэмбеттщ аткамжер аксакалдары 6ip белек, Ханбибк Майсара бастаткан бэйбшелер мен олар- Fa шескен жас келждер 6ip белек, булардан баска куйеу ж1пт Элж щ айналасындагы Бесбай, Бэйкю , Жамбол, Шагалактьщ улы Калмакбай сежлд1 жют-желек 6ip шогыр болып, арты- нып-тартынган жуп, косары мен жетеп мол, дуб1рлк сэнд1 топ кешкен елдей боп, ауылдан узай бердк Бул кезде елудщ жуан irniH аралап кетсе де еж таймаган, а з жасына лайык KepiKTi, кербез бэйбш е боп толыскан Майсараньщ бупнп салтанаты TinTi ерекше. Ол каз'ф кумю ер-турманды жалдас торыньщ устжде шалкая Tycin, к т е к кип\", жыртыс арткан жукп туйеж e3i жетелеп келедк Bip арманга колы жеткендей, ani сыны кетпеген аксары жузжде куаныш нуры шалкиды. Солай болатын да жеж бар. бйткенк бул - Майсараньщ ез1 такдап, екбектенш туарген алгашкы 222

келшк Улкен ке л М Мунейдщ жаугершиик жылдары ауылта калай келгеж б е лгтс Кудасы Банжыр калмак та болса хан тукымы, теют жерден-ак шыккан жандар efli. BipaK, амал не, аласапыран заманда ез бастарына кун туып Kerri де, куда- кудати болып жарытпады. Атыс-шабыс кезжде той каделер1 де толык етелмеген. Былайты журтца ашып айтпаса да, бул да кещлде журген кеп арманнын, 6ipi болатын. Сол олцылык°тьщ орны енд1 толгандай. КУДай буйырса, Майсараньщ да тердщ тебесшде отырып, куда-кудатиларына ез колымен кшт к и п зт, жыртыс улеспретж сэт те таял калды. Булар бетке алтан Кызай ауылдары да алые емес, осы Барльщтын, 6ip цойнауында, Байбатыс аталатын кен жайлауда отыртан. ¥лы сэске кезжде атка контан жолаушылар кун еюндте ецкейе бере, тойта арналып тИлген акшатала ауыл- дыц уст1нен TycTi. Улкендер тойлы ауылта тура тартцанда, салт бойынша. куйеулер тобы кезец астында Kiflipin калган. Булар ауылта такай бергенде, Кызай ауылыньщ кызылды-жасылды кижген кыз-катыны алдарына шымылдык керш, солай карай бетгеп бара жатты. Бул 6ip кезде, терт ойраттьщ дуртдеп туртан шатында, хошауыттардык Байбатыс ханы жайлатан аса шурайлы коныст- ардьщ 6ipi efli. Мурнаты жылы жер бел1с1 кезжде Каракерей мен Тертуыл жаты осы конысты Кызайларта 6eprici келмей, арадаб1раз талас туып, акыры Кабанбайдьщараласуымен зор- та шештген. Бул жайлаута Кызай ауылдарыньщ келгенже би- ыл екжип жыл. Кашанда «жердщ KepKi - ел» деген рас. Ka3ip жасыл шалтынды булак бойында каз-катар лплген а к уйлер айналата сен Kipri3in, кездщ жауын алады. Сай-салада epicTeH кайткан терттулж мал, жерошак басында лапылдай жантан от, тымык аспанта жулындай кетертген кек TyriH... Осыньщ 6epi алдаты аста-тек, мол мерекеден хабар бергендей. Конактар таял калтанда, алдан кереил жИттер шауып шык- ты. Ат байлайтын керме басында Кабанбайды Есенгелджщ e3i карсы алып, аттан колтыктап Tycipfli. Баска куда-куда™- ларды да 6ip-6ip кутуил min экетюкен. Ею ж ак тес туж епрт, шуркыраса кауышты. Кудалардьщ алдынан шашу шашып, ар­ кан керу cenmfli ырымдар да умыт калган жок. Осыньщ 6epi бвткен шамада, Есенгелд кудаларын e3i бастап, арнайы Tirin- ген уйлерге Kipri3fli. Бул сапарда Кабанбайдьщ кудальщ курмеп басым ба, элде колбасыльщ бедел! устем бе, ажырату киын efli. Эйтеу1р, кыз 223

беретж Кызай жаты «алтынымыз колымызда» деп шалкай- ган жок, Kapi-жасы б1рдей курак ушып, хан кетерш экеткен. Кудалар уйге Kipin, казактын жуырмацда бппейтж аман-саулык сурасуын аяцтап, енд1 кымыз куйылар шакта, 6ip жас ж'1пт eciK алдында кысырдын, жунггай сем1з, асау тайын кулагынан басып турып, конактардан бата сурады. Кабанбай багелген жок, колын жайды да: - Эуел1 кудай ондасын, оц жолына бастасын! Райып-ерен, кырьщ иллтен эулиелер колдасын! Балалардьщ тусында атыс- шабыс болмасын! Куданы кудай косады, досты эржм e3i i3flen табады. Eweyi де узагынан cyfiiHflipeiH! Аллауакбар! - деп бетж сипады. Бата жасалып, кутуштер 6yriHri конакасыга арналган сойыс малый ары алып кеткен кезде, Есенгелд1 сэл жымиып кулд1 де: - Эй, батыр, сен 6epi таман келт, сардарга сэлем бермей- С1Ц б е ? - деп жанаты тай жетектеген ж ас е стр 1м ж1гггп ш ке шацырды. Сорайган узын бойлы, дене-мушес1 эл1 толысып болмаган, 6ipaK все келе нагыз апайтес азаматтык вз'1 болайын деп тур- тан балац жтгг босатадан аттап, тердеп улкендерге эдеппен сэлем бердг Сонан сок кысылтандай сол орнында кипактап ту­ рып калган. - Танымадьщыз б а ? - дед1 ЕсенгелдЬ ani де кулюсш тима- тан куй! Кабанбайта карап. Сэл абыржып калган колбасы: - Бетен болмас... Дауде болса, осы уйдеп куда балалардын 6ipi шытар, - деген дэп басып айта алмай. - Бул - баяты е зМ зд щ аттасыныз, Кабанбай деген аза- мат! - дед1 Есенгелд! енд1 жадырай култ. - Е с И зд е бар ма, ci3 Акшатауда б1здщ ауылда отыртанда, кудагиьщыз аяк астынан толтатып, дуниеге келген нэрестеге е з И з «Кабанбай» деп ат койып кеткен жок па ед!ц13?! - Солай м а ? Ол осындай улкен ж И т болып па едг.. Кап, ез аттасымды таныматаным уят болтан екен! - деп Кабанбай да косыла кулдр - Келил, балам, дурыстап керюейж! Ж ас жтггтерге таман келт, б1ртзе рл ей отырды да, батырта мандайын тосты. - Ракмет, балам!.. Бакытты бол! Кабанбай деген атьщ- ды ешммге корлатушы болма! - деп улкен Кабанбай бала Кабанбайта бата бердг - Бул да жас емес, биыл он беске толады, - дед1 Есенгелд! сыртка карай беталган баласьж иепмен нускап. 224

- Болса болар... Жачылмасам, бул бала баягы Эбшкайыр ханныч басын Барак султан алатын жылы тумап па едк Содан 6epi де он бес жылдык ете шьщканы ма, шынымен-ак?! - деп Кабанбай ani де такданып отыр. - Иэ, дурыс айтасыз, осы туган сок ше-шала Кекшетауда- ты хан кечесже аттанып кетпедж пе, - дед1 Есенгелд1 де оны костап. - BipaK осы баланыч аты каз1р ауылдагы келж-кеп- шжке киын болып тур. Ci3fli4 eciMi4i3 - nci Найманньщ ураны гой бул кунде. Келждер осыныч атын этап шакыра алмай, каз1р эйелдер жаты оны «Батыр» деп атайды. - Ештече етпейдк.. Батыр болса TinTi жаксы! - дед1 Кабан­ бай кечюденю. - Bi3fli4 казак ырымшыл той. K a 3ip эр ауылда 6ip-6ip Кабанбай ecin келе жатыр. Тек кейж п урпак соларды 6ip-6ipiMen шатастырып журмесе болтаны. Осылайша кечюд1 басталтан отырыс api карай жалтаса 6epfli. Шеж1реге жуй piк, ата женж жаксы бюетж Есенгелд1 конактарын зержюрмей, бул кунде Кызай руыныч в з iujiH- де калай тармакталатыны жайында эчпме шертю отыр. всш к Кызай - терт Телегетайдыч улкен 6ip атасы Матайдан тарайды. Кызайдыч ез агайындарына тым араласып кетпей окшау журеюж - туысыныч белекпгжен емес, урпагыньщ тез ecin, ерте маркаюынан. Матай ез iujiHeH: Атальщ, Капта- тай, Кенже болью ушке белжсе, Кызайлар - Аталык эуле- Ti. Атальщтан: Кугыболат, Тэгпболат, Сутпболат атты уш ул туады. Куттыболаттан: Кутым, Шатыр, Токтар тарайды. Тепнде Кызай деген атау ортаншы ул Шатыр урпагынан басталыпты. Шеж*режч айтуынша, Ш агырдыч алтаны - Уйсж Бэйд1бекпч кызы Кунбике. Жас келж сол ауылдагы 6ip енеамен аттас болтандыктан, абысындары Кызай атандырып ж1берген. MiHe осы Кунбикеден туган терт ул: Итемген, MeKic, Бепмбет, Дербю - кейж терт Кызай атанып KeTinTi. Кызай шлнде катгы ecneHi - Мечю балалары. Мечютен: Тюеубердк Ta4ip6epfli, Тюеукабыл деген уш ул туган. Ал, Тач1рбердщен: Куттыбай, Кудайназар, Байназар, Кутгыкадам, Касболат, Жанбай, Тынбай, Сексен, Токсан деген тогыз ул туып, кейж «тогыз Ta4ip6epfli» атаныпты. Сол тогыздыч 6ipi Кудайназар - осы отырган Есенгелдж1ч экеск Баяты Жочтар шапкыншылыты кезжде касындагы кырьщ жИтпен асуды узак уакыт устап турью мерт болатын кэд1мп Кудайназар батыр... EceHrenfliHiK 63i де элденеше агайынды. Булар арты аталары Матайдан санатанда, сепзжип урпак кержедк 225

Осыларды айта келт, уй иеа енд1 езжщ от басымен таныс- тырып erri. Бул кунде жасы елуге енд1 шжген Есенгелджщ уш эйел1 бар екен. Кудай кап кермесж, сол уш эйелден цаз1р- ДЩ езшде он беске тарта бала с у й т отыр. Улкен бэйб1шес1 Жанардан, iiuiHfle жацагы Кабанбай да бар, жел ул Kepimi. Ертен узатылталы отырган Кар кара - сол жел улдын, арасын- дагы Жанар бэйбш енщ укшеген жалгыз кызы екен... Екшин эйел1 Тэтлбике мен бе ртнд е алган жас токалы Мексулу - эл1 дебаладан калмаган Kicmep.Демек.тубжде ЕсенгелдЩен ерби- лн он се пз улдын, Ke6i каз1р бар, ал б1разы эл1 жарык дуниеге келе коймаган кез1едл - Осылайша, ертецге шыцкан шептей, кайтадан цаулап ecin келе жаткан жайымыз бар, - дед1 Есенгелд1 эцпмесж жалтастырып. - Жаугершш1кте курбандьщты да аз берген- iMi3 жок- Экем1з Кудайназар кырык ж ттп е н жаудыц жолын тасканда, е з1мен 6ipre уш iHici коса келпл. BipaK ат туягын тай басар дегендей, солардан калган урпак кайта желлдЕ.. Балалардьщ 6apiH Ka3ip тугел л з т керсеткенмен eciKi3- де калмас. К е й т жата-жастана танысарсыз, - деп уй neci Кабанбайга карал кулд1 де, манадан 6epi ш ке емж-еркж Kipin- шыгып журген жел-сепз жастагы улды касына шакырып ал- ды. Басында айдары бар, eKi кез1 шоктай жайнаган ерке бала - уценил эйел'| Мексулудьщтукгышы екен. - Бул да - еткен кундерден калган 6ipбелп, - дед1 Есенгелд1 он, Ti3eciHfle отырган улдьщ айдарынан жскеп койып. - Мунык аты KiM дейс1з гой? Эм1рсана. Ана жылы калмак тайж1с1осында кашып келт, ел iujiHfle булгак басталганда туып едК Ол да тегж жаралмаган 6ip елдщ басшысы гой деп, ханзаданьщ курмелне атын Зм 1рсана койганбыз. Кудандалы сый конактьщ дагдысымен, терде отырган ул- кендер шшкентай 8 м1рсананы кастарына шакырып, «жасьщ узак болсын!» flecin белнен суйд'1. Кудасынык манадан берп экпмесже орай, Кабанбай да дэл осы туста ез тарапынан 6ip басалкы сез айтты. - Айтканыцныц 6api жен, Kaflipni куда. Ci3 бен 6i3 сонгы жиырма-отыз жылда жорык жолдарын 6ipre баскан дос едж. Енд1, MiHe, кудай коскан куда болып отырмыз. Атан-анак KiM дейлн емес, терезем1з тек, 6ip Телегетайдык баласымыз. Сен Матайдык сепзжил урпагы болсак, мен Каракерейден тараган желнил буынмын. Нагыз кыз алысып, суйек жакгыр- татын Ke3iMi3. Сендер де ескен-енген ауыл екенандер. Bi3 де 226

ездерщ сиякты бацарлы-шакарлы 6ip кауым елм1з... Кудай узагынан суйжд1рсж! Алла-тагала eni баланын кызыгын 6ipre керуге жазсын! - деп шын Miнажат тшегендей, дуга окып, бет сипады. - Эумин, айтканьщыз келсж! - десп уй nenepi де разы болып. Бул кун1 алые жолдан келген кудалар конацасыларын жеп, онаша бой жазды. Тойга дейж эл1 де б1рнеше кун бар. Ерте- нжде осы тец1ректе иж Tipecin отырган Цызайдын, аткамжер аксацалдары Цабанбайта амандаса келген. Есенгелджщ эке- ci Кудайназар батырмен 6ipre туысатын «тогыз ТэжбердМц» Касболат, Жанбай, Тьжбай деген шалдары ani Tipi екен. Сол- ар жастарыныц улкендИне карамай ездер1 ке л т амандасып, Кабанбай бастаган Мэмбет KicmepiH ез ауылдарына алма- кезек конакка шакырды. K a 3ip жасы токсанга та кап отырган Касболат кулагы ауыр еститж, соган орай e3i де самбырлап катты сейлейлн Kici екен. Сол аксакал мынадай уэж айтты. - Сен, Кабанбай, алты Алашка 6enrmi адамсык гой. Жал- гыз Каракерей емес, ис! Найманнык уранысык. Буйлп куда боп келмей, жай ат басьж лресец де, тебем1зге кетерт, кутт алатын жежм1з бар. Саган казак баласы карыздар. Баска- сын былай койганда, былтыр Барлык пеп Кулыстайдан коные белгенде, Кызайды шем1штен кыспай, мына Байбагыстай жер шурайын Kecin бергежнд! калай умытайык?! Кызайдан 6ip кыз емес, он кыз алам десен де, сенщ колынды кагатын KiM бар?! Соньщ 6ip етеу'| болсын: ауылыма барып дам татып кайт. «Бул - Кабанбай тускен уй!» деп журеж кеиж п балалар! - деп коярда- коймай ауылына апарып конак erri. Осыдан кейж де сый-курмет суйылган жок. Колбасы ка- шан аттанып кеткенше, букш ел TiK турып кызмет eiri. Той да кеКлдепдей жаксы eTTi. Есенгелд! бул тойга Кызай елжен сырт ат жетер жердеп Каракерей мен Тертуылды да тугел шакырган екен. Сый-сыбага, дастаркан жагы да ете мол болды. Барлык пен Майлы, Кулыстай ежржде жш отырган журт бул кызыкка кептен дайындалып, жуйрж аттарын жаратып, палуандарын баптап экелген екен. Озып келген ат пен багы жанган палуан- га тогыз-тогыздан бэйге бертдг Осылайша, алденеше кунге созылган той дырдуы таркап, Мэмбет жагы келждерж алып кайтатын м е з гт де ж е тт еде Есенгелд1 мен Ж анар бэйбш е элпештеген ерке кыздары Кар- 227

карадан ештецесж аяп калмапты. Отауы. жасау-жиИазы. эше- кей жуз1ктер1дайын емес деп, той мерз1мж созса созгандай-ак бар екен. Алты канат ак отау мен ас уй, кара уйдщ iujKi-сырткы жасау-жабдытынык e3i тогыз туйеге жук болды. Калыцдык- тыц бшезж, жузжтер1 мен сеукелеа, бетмоншак, сыргалары, алтынды ер-турманы бул еЩрде ж ок сэнмен жасалган-ды. Асылга малынган кыздык сан-салтанаты ез алдына, астын- Даты атыныц аягына дейж алтын бш езж салганды бул журттык кептен к а р т турганы осы... Сейтт, Кулыстай елкесждеп кальщ ел: -баяня Царкараны узатканда!» деп кепке дейж умытпай айтып журет'ж, 6ip тамаша той ет'ш efli. Кабанбай Кызай елжен кеп сый-сыяпат Kepin, кудалар- ыньщ жомарт п е й тж е дэн риза боп кайтты. Ол бурын да тал- ай елмен куда болып, улын уяга, кызын кияга кондырган адам гой. Улдардьщ iiniHfle еж катын алгандары да аз емес. BipaK солардьщ б1разы жаугершшЩ кезекге тап келд'| де, Kemiiiniri есте калмапты. Ал мына той ел ipreci тынышталып, езж щ де шартартып, кемелже келген кезде керген кызыгы еде Сондык- тан осы мерекеж ел1 де соза тусуд1 ойлап, Кызайдьщ 6ipa3 сый- лы кю те р ж мундагы тойга шакыра келдк Арттагы ел де келж келер сети купп, кеп уй Tirin дегендей, той жабдыгына сакадай сай отырган-ды. Арада еж-уш кун еткенде, Коцыраба сазындагы Кабанбай ауылы да улан-асыр той жасады. Кыз узата келген куда-кудагиларын да мол сый- сыяпатпен разы кып аттандырган. Аста-тек дастаркан, кызык- думан ез алдына, дел осы кундер1 журт аузына тагы 6ip сез тарады. Ол да Муней келжнщ кесек мж езж е байланысты едг Ж ас келж алгаш рет босага аттап, отка май тамызар тус- та жыршы ж1пт у зак «беташар* айткан. Бул ауылда жас келж­ нщ селем етер кайын ата, кайын енелерК кайнагалары мен абысындары а з емес-Ti. Басшысы Кабанбай, Ханбиби Майсара болып, ЭлжЩ Умбетей, Байток, Сырымбет, Eflire бастаткан алты агасы, 0м1рден туган Ш агалак пен Куш!к батырдын Дэуленжен тараган тогыз ул тугел осында отырган-ды. Булардан баска Есенаман мен Каракурсактан тарайтын улкендер тагы бар... Жырынды жыршы солардык барж этап, ж ас келжге селем жасатып, таныстырып шыкты да, е к соцында кезек Мунейге келгенде, дауысьж бурынгыдан да куйкылжытып: Айткелш-ау, айткалм, Жумыртцадан ак кел/'н 228

Сауысцаннан сан кел/н/ Мына келген жер/'ц/'з - К,асиетп босага, Саган 6ip сын осы ара! KemiM деме бос уйге, Кос туйреуйи, нос ине, Кундеан бар осы уйде. Орда бузар отызда dnire нудай бер/п тур/ Катын алу налмакган - Ер жг'гтке б/р мантан. Аргы тепн сурасан Хан улынан тараган, Айнага кунде цараган, Жар твсепн бел/скен, Кулдi нагар тепскен. Осы уйдеп сер/г/н, Баспаган эл/ жел/лн, Карем д еп сен/ кел/л тур/ - Мына турган Муней бэйбш еге 6ip сэлем! - дегенде, кепиллш TinTi дуылдасып Kerri. Бул жолы Каркара да тз е с ж кеб1рек бупп, майысып турып сэлем жасады. Журт «енд1 не болар екен» дегендей Мунейге караган. Муней байсалды надаммен баяу басып келд1 де, е з атынан ша- шу шашып, жас келжнщ мандайынан суйд1: - Канша дегенмен, мен осы уйдщ босагасын ертерек ат- тап, «батырдьщ келж1» деген атакты сенен бурын алып ед|м. Жолымньщ улкендтж сыйлап, сэлем еткенще ранмет! - деген Каркараньщ жузже жайрандай куле нарап. - Tafiipi, екеуара 6ip еркек найда барады? Кундес боп кырнысу да. мундас боп сыйласу да сен екеу1м1зд!н, е з нолымызда... Ата-анадан гана емес, ел-журт, теркж-журагаттан да ерте журдай болган - мен де 6ip мунлын ед1м. Мен сенен бай нызганбаспын, сен менен теркш1нд'| нызганба. Кызай ел! екеу'|м1зге де теркж болсын! - деп Царнараны найта кушактаган. Кайран казак - аталы сезге атасынык кунын кешкен, кен- пейш де кеншшек журт кой. Элп сезд1 еспгенде, Муней жайын жаксы бшетж улкендер кездерше тугел ж ас алды. Ал, мана- дан 6epi жылы сезге майдай epin, мелттдеп эрек турган кыз uieiueci Жанар кудаги: 229

- Каркарамды жалгыз ба десем, менщ тагы 6ip цызым осында жур екен гой! - деп, Мунейд1бассалып Kepicin едк Сонымен, Кызай елжде басталып, Кабанбай ауылында жалгасын тапкан бул той ел есжде уза к сакталган, айта калсын тойлардыц 6ipi болды. Журттын, ыцыласы аугандыктан болар, Кызай кызы Каркара Мэмбетке ырыс ала келттк Ацыздын, айтуынша, тагдыр табыстырган сол e«i айел eMip бойы ipre- ciH белмей, тэту еткен деседк Eneyi 6ipirin, 0лi мырзага басы бакырдай се пз ул тауып 6epin, кейж олар «уш Каркара», -бес Муней» аталган рулы елге айналды. Каркарадан: Садырбай, Жацас, Пусырман атты уш ул туган. Садырбайы батыр, Жакасы аса байболган Kici. Б е р тн д е Эсет ацынныц: «Он бес мыц жылцы б1ткен Ж акас байга» деп жырлайтыны - осы Жакас. Одан туган Э д тб е к батыр 1 8 6 4 жылы Маншьщга карсы булгацтыц туын кетерсе, нем ереа Сулеймен би ез тусында калыц Каракерейд! аузына каратты. X Биылгы маусым айыньщ басында шугыл шакырылган Хан кецес1 кай жагынан алсак да, бурынгы жиындардьщ ешкай- сысына уксамайтын едк Б1р'жш1ден, ол бурын хан кекес! ете бермейтж Жетюу енОржде, Каратал бойындагы Абылайдын жорык шатырында етпек. Екжилден, жаушылар жетюзген хан жарлыгында ар улыстыц ел агасы султандары мен батыр, билер1 кекеске жай келмей, ат-келт, бес каруы сай аламан acnepiH ала келсж деп ескертшген. Аталган меже бэлендей кеп те емес. BipaK бул жолгы аскер ipitcrenreH, 6ip 03i беске тати- тын, сайдауыл ж1пттерден куралуга ти'ю едк Кабанбай хан жарлыгыньщ астарлы мэнже карап, най- заньщ уш ы биыл кыргызга карай багытталатынын б 1рден укты. Сол KyHi-ак жарлыкты орындауга к1рюкен. Жер-жерге жаушы­ лар аттандырды. Жарлыкта Найман колы уш мьщнан кем болмасын делжген екен. Эдетте 6ip тумен кол шыгарып жур- ген улыска ондай эскерд1 топтау киынга Tycneci анык. Сондык- тан колбасы жалпыга б 1рдей аттаныс жарияламай, epiicri ж асак КУРУДы жен кердк 0 р рудык мьщбасы батырларына осы жагын кадагалай тапсырып, мамырдьщ акырына карай, Аягездщ теменп сагасында, ту тубже жиналуды меже еттк 03i Баркытбелдщ кунгей1 мен Алакел, Берлык ек'Р'нен сайланып шыккан жИтгерд! бастап, уэдел1 жерге бурынырак жеткен-дк 230

Кеп узамай тус-тустан аламандар тобы куйыла бастады. Така 6ip тугырдан тайган, не шаруа кужттеген 6ipeyflepi болмаса, мундайда журт катарлы жорыкка аттанбай уйде отырып калу - сарбаз атына улкен сын. Омалып уйде отырганша олжа Tycipin кайтайык дейтж жанкешттер де жок емес. Не керек, сонгы жетисепз жылда ешкайда узамай, жорык асын сагын- ып журген байыргы батырлар мен сака сарбаздардын Ke6i-aK атка коныпты. EpTic бойындагы Ергенекп ж1пттерш бастап, ен алдымен жеткен - Кекжарлы Кекжал Барак- А з емес, сокында тл е н «сен тур, мен атайын» дейтж мьщга жуык аламаны бар. Булардан баска Шьщгыстау, Аягез, Баркытбел, Барлык бойын­ дагы калын Каракерей мен Тертуыл, Кызайдан да ею мындай ж ю т келген. Буларды бастап журген: Баймурат, Даулетбай, Еспембет, Шынкожа сынды батырлар едг Кеп узамай ала­ мандар тобына Аксу, /lend ен!рждеп Матай, Садырдын бес жуз ж!г№н бастап, Тауасар, Алдияр батырлар ке л т косылды. Bipa3Fa д е й т Улытаудагы Балталы мен Баганалыдан хабар болмаганга, cipa, мойны кашык жерден кеп ешюм келмес деп ойлаган. Жок. жорык дакпыртын ест1ген сон олар да шыдап жата алмапты. Ертен Аягезден аттанамыз деген куш катарын- да алты жуздей аламаны бар, Оразымбет пен Баянбай батыр да жетп-ау! Сонымен, колбасы Кабанбай Каратал бойындагы хан шатырына жарлыкта айтылган уш мьщ емес, терт мынга жу­ ык кол бастап ке л т едг Кекшетаудагы хан Ордасымен iprenec: Кызылжар, Ерей- ментау, Баянауыл, Каркаралы enipiH жайлаган Аргын жасагы булардын алдында гана, Абылаймен 6ipre Kenin TycinTi. Бул- ар да аз емес, уш мьщнын устшде кол кураган. Ен акырында аркайсысынын сонында 6ip-6ip мьщнан жасагы бар Керей Жан1бек батыр мен Уак Баян батыр да ж ет'т улпрген. Сейт1п, ту туб'ше тек Орта жузд1н езжен гана 6ip туменге тарта аскер жиналып efli. Ал ¥лы жуз жасагы 1ленщ теменг1 агысында кос Tirin, сол жакта куралып жаткан кержедг Аламан эскерд1 алыска сабылтпай, кенеске Наурызбай, Койгелд1, Райымбек ceKinfli колбасы батырлары гана келтт!. Бул жолы шалгайдагы Kimi жуз бен Каратау, Сыр алкабьж- дагы агайынга сауын айтылган жок. Кыргызга кыр керсету- ге Арка мен Алтай, Алатау атырабындагы елpin е з куш1 де жетер деп есептеген. Тутубже жиналган эскер карасын Kepin, Абылайдын ку тт Kenini б1ршама жайлангандай болды. Эйтсе 231

де, Ka6aFbiHflaFbi юрбец тубегейл1 жазылган жок. Отан себеп, осы жолгы хан кецесже Аргынньщ 6ipa3 улкендер1 келмей калыпты. Бегенбай батыр езжщсыркаттанып калганын айтып, орнына а з жасакпен немере iHici Жанатай батырды ж1бертть Не ушж екен, мына жиында Букар жырау да кержбейдь Бул жолы экесж щ орнын жыраудьщ улкен улы Жарылгап би басып- ты. Ал, кашанда китыцтан ситык тауып, Абылайта кырын келт журетж Бекболат биден мулде хабар жок... Соган Караганда улыс imiHfle бул жорыкты костамайтындар да бар сиякты. Осы сапарда Аргын жасагын Олжабай, Байгозы, Жанатай секш- fli б1рен-саран батырлар болмаса, непзжен, Уели, Ханбаба, Жолбарыс, Бекей тэр1зд1 султандар бастап ке лт еде Осын- дай жайттарта ширыкты ма, Абылай будан ары кешжкендер- fli кутпей, межел1 уакытта кенесл бастап ж1берген. Анытын айтцанда, бул жиьж эдеттег1 хан кецесжен repi жорык уетжде шугыл шакырылатьж батырлар кецесже кеб1рек уксайтын efli. - Соз буйдата салып, уакыт оздыратьж ештене жок. Бул кенесте сез болатын мэселе 6ipey FaHa. Ол - кыртыз шегже жорыцца атгану! - дед1 Абылай, элденеге цатуланган кезде- ri эделмен сезд1 кыска кайырып. - Жаусыратандыктан, не куилм1з тасыгандыктан емес, баска амалдын жоктыгынан. Не тулентурлп жургешн бтмеймж , кыргыздар кейжп кезде Казак ордасымен санасуды койды. Береке i3flen, б тм г е шакырып та кердж. OFaH кулак асу былай турсын, кун еткен сайын баска шыгып, басынып барады. Кол ушын созганынды корыккан- Fa, бузып-жармаганынды букканга балайтын сектдь Соган Караганда, олардын да 6ip сенгеж болу керек. Кокиланганы - Кокан, enipTin отырганы - Ерденбек болса, онык да эуселе- ciH Kepin алармыз! - дей келт, соцгы айлардагы казак-кыргыз катьжасьж шолып еткен. Абылайдьщ айтуынша, Турюстандагы курылтайдык уйга- руымен, К азак ордасы былтырдан 6epi кыргызга ею рет елил аттандырыпты. Оларда 6ip орталыкка батынган хан ордасы болмагандыктан, елшжщ 6ipeyiH казак жерже шектес, Шу, Талас вк 'Р 'н билейлн Каработа манапка, екжилеж 1ленщ сол капталын жайлатан кыртыз манабы Балдыбекке ж1бер- ген. Елш тер anapFaH ушбу хагга: «ею елдщ арасын егер кыл- майьщ. Кыргыздар будан былай казак ауылдарын шабуды койсын. Apbi-6epi еткен керуенд! тонайтын тентектерге тиым салынсын... Eki ж ак бас косып, арадагы жер таласын ретке келлрейж!* деген с е к тд 1 карапайым тана ллектер жазылтан. 232

Кептен 6epi жуген-курык тимеген асау м анаптар соныц езж шам кар т, ерескел мшез таныткан. Каработа кекбеттене карсы шауып: «Казак хандыты кашаннан 6epi кыртызта ежм журпзетж болып ед1? Б1зге теренщ C03i дэр1 емес... Абылай алдымен ез елж женге салып алсын!» деп аузына келгежн сандырактапты... Ал, Балдыбек манап апарган хатты окып та жатпай, cipa, макайында хат танитын да ешгам болмаса керек: «Мэ, Абылайта айта бар: к е те р т туртан керемет1 болса, ycTiMi3re тастап ж1берсж!» деп цатазды усактап жыртыпты да, елшжщ бел не шашып ж1берттс Муныц атьж не деуге болады? Бетпактык па, кергеназдж п е ? 1ргелес отыртан кандас атай- ьж тупл, кырык жыл кыркыскан жауьщ да мундай басбузар- лыкка бармайды... Муны азыркансац, Балдыбектщ кандыкол каракшылары осыдан 6ip ай бурын 1ленщ о н капталында бей­ там отыртан Улы жузд'щ Суан ауылдарын шауып, мал-мулюн талап, уш жуз тутжд1 зорлап кеилр'ш экеткен. Осынын 6apiH кере турып, калай тезуге болады? KiM кержгенд1 басымызта шытарып, намысымызды таптатып коя берсек елдИ м 1з кай- с ы ? ByriH кыртыз кыр керсетсе, ертен Кокан келш корлайды, 6ypcyriHi Бухар к е л т бутарлай бастайды. Кыр астьжда туртан кырсыктын алдын алмасак, келер урпак 6i3fli кеилре ме?! Абылай сез1н калт етпей тындатан кепиллж энпм енщ сонты жатьжа келгенде шыдап отыра алмай дуылдасып Kerri. 8cipece, кызу канды намыской батырлар б1рден сурланып сала берген. - Ойпыр-ай, мына манаптарын эбден аскан екен!.. Муны- сы TinTi шурш1т пен жоцтар жасаматан жаулык кой! - дед1 Канжыталы Жанатай батыр шын шошынтан рай танытып. - «Муй1з 1 кышытан ешю койшынын, таятына суйкенед'|» деуил efli. Мен б1лсем, кыргызды 6ip зауал купп тур... Кайта, манаптардьщ ecTin кутыртаны жаксы. Шымбайына батпаса, б1здщ казак козтала ма, туге?! - деп мына жактан Кекжал Барак кетертд'!. - Алыста жаткан агайын, азд ер болмасаныздар, кыртыз манаптары б1здщ жетем1зге Tnin болтан, - дед! Албан Ханкелд! батырдын немерес1, жас та болса 6ip елдщ туын устап жур- ген Райымбек батыр. - Баскасын былай койганда, олар эл1 кунге дейж ата-коныс жер1м1зд1 кайтармай отыр той. Шыным- ды айтсам, б1здщ елдщ miriTTepi сол жер ушж атка конды осы жолы. Осы алташкы леб1здердщ езж ен-ак батырлардын аукымы байкалып калган. Кыртыз шепне ауыр кол Tycipin, тыюсыз кет-

кен агайынды тэр ттке шацыруды жиналгандардыц бзрнак костап шыкты. Абылай енд'|п эцпмеьп кап узартпай, ту тубже келген жасацтын, ece6iH ала бастаган. Жорыктыц кай багытта, цалай eTeTiHi аскер саньжа байланысты. Колбасылардын айту- ьжа Караганда, Орта жузден жиналган epiKTi эскердщ мелшер1 6ip туменнен асып жыгылады. 1ле бойьжда куралып жаткан ¥лы жуз жасагьжьщ саны накты мэл1м емес. Эз1рше колына ка­ ру алып, атка конганы уш мыцньщ устжде деседг Кыргызбен iprenec отырган урымтал улыстан ani де келш косылатындар аз болмаса керек. Ен дИ мэселе шабуылды кыргыз жержщ кай тусынан бастау керек дегенге л р е л т едЕ Бул жайында Абылай ец алдымен жер жадысын жаксы бтетш , Кыргызбен шектес ¥лы жуз KicmepiH тыкдап керген. BipaK алма-кезек сез алган Дулат Койгелд1 батыр мен Албан Райымбек батырдык ойлары 6ip жерден шыга коймады. Койгелд1 шабуылды Шу мен Талас еж ржен бастауды усынды. - Кыргыздар казактан к а у т кугсе, хан Ордасы жагынан, kfhh 1ле бойынан к у тт отыр. Егер ат-кел1ктщ тьщ кезжде туткиылдан согып, Шу бойындагы Каработаньщ колын тал- кандасак, Алатаудьщ 6epri бетшдеп Балдыбек улысы ешкай- да кетпейдЕ Оны налагай уакытта кунгейге карай ысырып тастаймыз! - деген ол тенд1ре сейлеп. Bipan, бул усыныска Албан батыры Райымбек узтд'|-кестд1 карсы болды. - Койеке-ау, алгашкы арында Шуды шулатып, Таласты тал- кандап алайык деп булдыратканша, -алдымен б!здщ ауылдык epiciH кецейтейж» деп турасын неге айтпайсы з? - дед'1 жасы отыздык iiuiHe енд! т ж ге н Райымбек отыргандарды ду кулд1р- in. - Рас, б 1здщ алдымызда Балдыбек те, Царабота да жазык- ты. Эйтсе де, Балдыбектщ юнэсы ауырлау. Ол кеп жылдан 6epi ата конысымыз: Шонжы мен Шалкедеж, Кайран Каркараны басып жатканы аз болгандай, Кулжа мен Ур1мж1 базарына асатьж жолды бегеп отыр. 1ргелес казак ауылдарына каскыр- ша ти т, кан каксатып жургеж анау... 1здеген жауык iprenfle, 1ле- HiK бойында турса, оны аттап е тт, аттык басын алыска буратын не ж еж м 1з бар?! Абылай ойланып калды. Алдымен кыргыздык ту тжкен ка- льщ ортасына барып, басты манаптарын маммеге келт'|рей- in деген Койгелд1 ce3i де ке н тге конады. Сонымен 6ipre ата журтына колдары жетпей, тар жерде теперш, кысым ка р т отырган Албан-Суанньщ шыркыраган ужне кулак аспаска да 234

цакысы жок. E«i оттын, ортасында калган Абылай вз байламын айтуга асыкпай, ацы с акдап, а з бегелт отырды да: - Сонымен, не !стейм1з? 9лде эскерд1 ек!ге белш, кыргызды кос буй1рден 6ip уакытта кысканымыз жен б е ? - деп журтты кыдырта шолып елп, кез кырын терде отырган Цабанбайга токтатты. - Бул жайында Дарабоз не айтар екен? Кабанбай мана Улы жуз батырларын тыкдап отырган сэтте- ак, !штей 6ip туйжге ке л т те койган. Ka3ip хан сауалына орай сол ойын жария erri. - Ж ау эскерж ортага алып, кос бужрден кыскаштай кысу да, 6ip шеттен суре согып, туре КУУ да - бурыннан бар, казак acKepi сан рет колданган тэсшдер! - деген Абылайга карап. - Муньщ кайсысын тацдау - алга койган максатка байла- нысты. Егер жауды ш ашау шыгармай, т т тарткызбай, б 1рден куртып wi6epyfli ойласак, онда алды артын орап, ш епнетж жер калдырмай, жан-жактан коршап аласык... BipaK б1здщ бара жатканымыз - елюпей б тс п е й л н касакы жау емес, Алаш улы деп журген ез агайынымыз емес пе?! Биылгы жорык макса- ты да - соларды ырыкка кенд1р т, тентепн жазалап, карашы халкын 63iMi3re карату болса керек. Кыргыздарды зансы з иелен1п келген коныстардан cepnin тастау да соньщ imiHe Kipe- fli. Ендеше, жауды жан-жактан коршаймыз деп колдагы кушл бытыратпай-ак, кыргызга шепнетж жер калдырып, 6ip шет­ тен туре куган ти1мд1. Мен бул орайда, Ханкелджщ немерес1 - Райымбект1 колдаймын! - дед1, езж е тагатсыздана жалтактап карап отырган Албанньщ жас батырына жылы кабак танытып. - Осы жен гой. Дарабоздын сезжен жорыктык максат- багдары да айкындалып калды-ау дейм1н, - дед1в б т ф е ж з сул­ тан оны б1рден костап. - Айтты-айтпады, 6i3 алгашкы адымда басбузар Балдыбекл колгатус1рт, буланып-таланган Суаннык мал-жанын кайтарып, кыргызды Алатау кунгейждеп е з жер1не асырып тастасак жетпей ме?! - Иэ, солай еткежм1з дурыс болар. Б1зге де кереп - канга беккен кыргыздьщ кацыраган журты емес, адаскан Алаш улынын ез yfiipiH табуы гой! - дед1Керей Ж эн 1бек батыр. - М енщ укканым: така 6ip кан тартып, карсы шапканы болмаса, калган кыргызга тым т1зе батырмай, ез жерже айдап салатын болдык кой. Б!рак солар, с1здер ойлагандай, айткан- га кент, айдаганга журе кояр ма е кен? - дед1 Кек-жал Барак жорыктык бейбгг беталысына квк<л1 толыккырамай. - Урыста 235

турыс болмайды. «Жауды аяган - жаралы- деген сез бар. 0 з басым карсы келер жау болса, капы калар жайым жок. Осылайша, 6ip-6ipiHe сэл керегар сездер айтылганымен, кепиллж 6ip туйшге келш те калып едь - Онда кенесп соза 6epin кайтем1з? Ертец жок бурсугуж атка конатын болайык! - дед1 Абылай. - Жорык мураты белгтк ол - жогарыда айтылгандай, кыргызды булап-талау, не канга бекпру емес, тентепн тезге салып, карашы халкын Казак ордасыньщ дэргейше келлру. Буган кенбеген би-манапка ракым жок, аяусыз жазалауга тура келедЕ Бурынгыдай кургак уэде, сылдыр сезге алданбаймыз. Адалдык ушш эркайсысына ант-су imKi3in, акуйл1аманаттар аламыз... Баска сауал жок па? Бул кунде жасы алпыска келт, бурылдана бастаган Шапырашты Наурызбай батыр манадан 6epi журттык талас- тартысына араласпай, 6ip шетте у н а з отырган-ды. Сол камшы тастап, кептщ ойы на келмеген 6ip жайды еске салды. - Байкал отырсам, канша тыныш erri деген куннщ езшде, 1лежц сол капталы мен Шонжы, Нарынкол, Каркара макында 6ipa3 кактыгыс болатын Typi бар гой. Оньщ ар жагында Кытай ш еп THin тур. Балдыбектщ тым батыл кимылдауына Караганда, солармен тш табысып журген жок п а ? Жалпы кытайлар калай карайды 6i3flin бул ж оры кка? Дал ipreciHe келген кальщ колды Kepin, ж ака керилм1з flypnirin журмей м е? - деген-дЕ «Кап, ол naneci тагы бар ма ед|?» дегендей, отыргандар 6ip сэт актарылып калды. BipaK бул Абылай ушш тосын нэрсе емес сиякты. Муртынык астынан жымиып кулд1 де: - Сурагыкорынды, Наурызбай батыр. Осы жагдайды 6i3 де ертерек ескергенб1з, - дед1 баяу тш катып. - Олжабай батыр мен Отаршы би бастаган елш тер Кытай елшен таяуда гана оралганын бтес1здер. Олар осы жорыктынжайын 6epri Куяжа жанжунына да, аргы Еженханга да тэттштеп TyciHflipin келд1. 03ipme Кытай жагы ешюмге болыспай, ара агайындык сактап отыр. - Е, басе, солай болар! - Казактан сырт айналып, кыргызга бет буратындай Еженханды кара басып па?! - flecin жатыр KeKini жайланган кей батыр, билер. Осымен жорык шатырындагы шагын кенес те аякталган. ¥лы жуз батырлары Heri3ri колды Алтынемел тусында, 1ленщ аргы жагасынан к у тт алмак болып, сол кун1 аттанып Kerri. Орта ж уз батырлары да е з турактарына тарап, жорык алдын- дагы дайындыкка KipicneH. 236

Кабанбайдьщ косы хан шатырыньщ касында efli. BipaK колбасы кек'тж деп 6ip сурак эл1 де в з шеш1мЫ тапкан жок. Алда гы жорыкка бастан-аяк катысу керек пе? Ж ок элде ала- ман эскерге «жол болсын» айтып осы арадан елге кайтканы жен б е ? Былай барлап караса, мына жиналган колбасы батырлар арасында мунык тен-тустары жоктын касы екен. Канжыгалы карт Бегенбай, cipa, тугырдан тайганы болар, бул жолы кекеске келмей калыпты. Ал, Малайсары, Берд1кожа, Хангелд1, Тшеукелер каз1р жарык дуниеде жок- Бул кунде кол бастап жургендерд'щ Ke6i - Кабанбайдан мушел ж ас Kiiui, к е й тп буынга жататын жас батырлар. Сакалды басымен солар- дьщ арасында жургеш б1ртурл! ыкгайсыз кержген. LUynip, Алла, бул бармаса болмайтындай алапат айкас Kyrin турган жок кой. Агайын арасыньщ усак-туйек урыс-керюше араласпай-ак кояйын деген корытындыга к е л т efli... Сол оймен, Абылайдык алдынан етпек болып, eneyi окаш а калган 6ip сэтте: - Кекес erri. Жорык багдары аныкталды. EHfliri шаруа киынга тусе коймас. Руксат болса, мен енд1 осы арадан елге кайтайын! - деген хан жузЫе барлай карап. - Елге кайтканы калай? - Абылай туанбеген адамша актар- ылып калды. - Ж асымыз жетпюке келдк Ж анымыз канша cipi десен те, аламан айкастан кажитын кез1м1з болды гой. Карап отырсам, эскер арасында мен катарлы карттардык e3i сиреп калыпты. Жастарга жол берелж те... - Жок, Дарабоз, сен бул жорыкка кай кездепден де кажет- TipenciK! - дед1 Абылай оньщ сезЫ 6eain. - Ka3ip MeHi аяктан шалгысы келетшдер онсыз да аз емес. Kepin отырсык гой, ез хандары орталарынан жорыкка аттанып бара жатканда, талайлар эрнеж сылтауратып, ермей калды. Енд1 уйлер1нде бугып жатып, мен1к эр кадамымды ацдыган сол адамдар сэл нэрседен суржсем болганы: «шокшок, езЫ е де сол керек!» деп таба кыларында кумэн жок. Ал, бас колбасы Цабанбай жол ортадан кайтып KeTinTi дегенд1 еспсе, олардыц не дейлн- iH бшесщ б е ? «Эне, айтпадьщ па, Абылай акыры айдалада жалгыз калыпты» деп эулиемс1п шыга келед1... MeHi TyciHin отырсьщ ба? - ТусЫем гой... Тус1нбейтш не бар мунда? Тек куилм1з кап­ тал желп турган сок, жастарга сен1м артканым гой! - дед1 Кабанбай да тез жумсарып. 237

- Казакта батыр туган wirirrep аз емес. Ырац, Кабанбайдыц орны белек! - дед1 Абылай эл1 де кабагын жазбай. - «Казак ecKepiH Кабанбай бастап келед1» деген 6ip ауыз сездщ ез! 6ip тумен колга татиды. Сен осыны ескердщ бе, Д арабоз? - Апыр-ай, хан ием-ай! Кол-аякты б1рдей матап, булкынуга мурша бермедщ-ау! - дед! колбасы енд1 кенген рай танытып. - «Аманат жанымды Абылай туыньщ астында ал!« дел бейуакга Алладан талай сурап ем... Калдым касыцда ек соцына дейж! - MiHe, ce3iMi3 енд1 тузелдП - дел Абылай жадырай кулдг - Бул сапарда Дарабозды жекпе-жекке шакыратын ешюм шыга коймас. Аламан эскерге айбын 6iTipin, ту тубжде менщ касымда турсац жетедП Бул э цп м е осымен 6 in i де, eneyi енд1 алдагы жорык жайын се йле ст Kerri. XI Царатал бойынан тацсэрще козгалган калы к кол Алтын- е м е лдщ баты ссте м ж бектерлей отырып, кеш бата 1ледариясы- ныц жагасына келттоктады . Осы арада кос Tirin, ат шалдырып, 6ipep кун еру болды. Кеп кешжпей 1ленщ сол жак капталын- дагы Улы ж уз жасагынан да хабар келген. Осы хабар тж амен Абылай бегелген жок- Улы сэске кезжде дабыл кагылып, ауыр кол дурк ке те р те атка конды да, езеннщ жайылмалау тусынан аргы бетке жалдап ете шыкты. Бул кездеУлы жузд'щ Дулат, Шапырашты, Албан, Суан рулар- ынан куралган уш мыннан астам кол буларды 6ip кезек астын­ да купп тур ед1. - Шогырларьщ шагын гой. Тым курыоа бес мьщга жетшзе алмадыцдар м а ? - дед1 Абылай кол карасын комсынгандай болып. - Эскердщ алды-артын кутуге мурша болмады, хан нем! & здерм ен тез1ректуйюуге асыктык. - дед1 колбасы Наурызбай. - BipaK, иншалла, Улы ж уз жерж щ ортасында турмыз гой. Калы к ел жорык дуб1рж ecrice, ездергак атка конып, б1ртждеп косыла бередг Абылай колбасы Кабанбаймен акылдасып, жалпы саны он бес мындай ескерд1 осы арада е т г е белдг Аркадан келген н е п зп колды e3i бастап, шыгыстагы Шонжы, Кетпен тауларына карай бурды да, будан кейж устемелеп толыга 6epefli делжген Улы ж уз жасагын TycTiKTeri Турген, Келтогай, Кеген багытына 238

калдырды. вйткеж кыргыз курендершщ 6ip шел осы жактан басталатын. Буларга жуктелген тагы 6ip тапсырма: na3ip етек- те иж Tipecin зорга отырган казак ауылдарын жайлауга карай Keujipin, ездер1 кешкен елмен 6ipre козгалып отыруга тию болды. - Тэжр жазса, енд1 жарым айдан кешн Алатаудык бул бетж- де Tipi кыргыз калмай, тугел кунгейге асатын болады! - дед1 Абылай нык ceHiMMeH. - Калын Албан, Суан солардьщ кешкен журтын 6ip кун де бос калдырмай, биылгы шел сонысын ездер1 жейтж болсын!.. Ал 6i3 оган д е й т шыгыс enipfli жат журттан тазартып, сендермен XaHTaKipi тубжде туйюетж боламыз! Осыдан кейж ханнык e3i неп зп колды бастап, 1ленщ сол ж ак капталымен шытыска карай бет тузедк Алдын-ала ж!бер- ген шолгыншылардык айтуынша, Балдыбек манапка карасты кеп ауылдар Шонжы, Кетпен, Шалкеде жайлауларына енда- енд1 шыгып жатса керек. 03flepi ру жагынан кырык курау: мунда Солты, Саяк, Буты, Сарбатыш рулары тугел бар деседк Олай болатыны, буларды осынау шекаралык аймактарта ез YCTeMfliriHin сокты кезжде ойратгар э к е л т коныстандыртан. Жел жатына ык, жау жатына калкан бола ма деген бул да 6ip далбаса efli. Дегенмен, Балдыбек сектд1 кыргыз манаптары Жоцгардык ол умптн актады да. Ол жылдары Балдыбектер e3iH «Ноян» деп атайтын-ды. Казакты калмак 6ip шапса, кыр­ гыз манаптары коса шапкан кездер1 де болды. Ойрат Ордасы Кулаганнан кейж де, кыргыздар Kepi шепнбей осы ежрде мекендеп калып койган. К азак жержщ шуйпнж жеп, суын imin. жай отырса жаксы гой, Балдыбек сияктылар сол бурын- гы райынан кайтпады. Жыл сайын жылкыга тиш. Кулжа мен Кашкарга катынаган керуенд1 тонап, казак ауылдарына ма- за беруш койган-ды. Сокгы б1рнеше жылда К азак ордасынын, бар назары ж ака керцл - Маншьщга ауып Kerri де, бул жакка бурылуга муршасы болган жок. Кыргызбен арадагы катынас- ты 6ip женге KeflTipin, шекара бойындагы шыгыс аймакгарды тазартудык caTi енд1 Tycin efli. Эрине, ез колдары таза болмаган сок, кыргыз манаптары да камсыз емес-Ti. Арадагы катынас шиеленюкел(, олар да Казак ордасынан Kayin кутетж. BipaK дал булай аяк астынан сау е т т ж е тт келедг деп ойламаса керек. Казактар маусым айында хан кекесж етшзсе, сонда каулы алып, аттаныс жариялайтын шыгар. Содан бас курап, жорыкка аттанганша жаз е тт, куз болар деп шамалаган. Абылайдык алдымен acnepfli дайындап 239

койып, кецест) сонан кейж етжзгенж багамдай алмапты. 1лен1 ерлеп, Кытай шепне дейж жеткен 6ip тумен кол б1рден тустж- ке карай бурылып, жер астынан шыккандай жалаулатып ж е тт келгенде, Шонжы, Шарын, Кетпен, Шалкаде жайлауларында бозага тойып алып, б е р т т отырган кыргыз бектержщ eci ауып кала жаздады. Ош ац еткен 6ip пенде болсашы. Кару Keiepin, карсы шабуга ешкайсысьжьщ журен дауаламады. Хан жарлыгын есламен, шетю ауылдар дереу уйлерж жыгып. туслкке карай кеше женелди Назакка KeperiHiK 03i де осы болатын. Урке кешкен елдщ жолын бегеп эуреге тускен жок, байларыньщ малый басып калды да, ездерж коя 6epfli. Кешпел1 журт урейге бой алдырып, 6ip козгалса 6irri гой, оскырына уржкен жылкыдай жолдагы елдщ субыканын ушырып, ездер1мен 6ipre ала кетеди Бос- кьж жауды бой салып кумау - Кабанбай устанган тэстдер- ДЩ 6ipi... Абылайдьщ ж Иттерге катты кадагалап тапсырганы - кыргыздьщ кьщыр бектер1 мен манаптарын ж азасы з ж1бер- меу, acipece, Балдыбекп лрщей колга Tycipy болатын. Мьщбасы батырлар ханнык бул талабын да капысыз орындап келеди Булар Балдыбек ауылына эл1 жеткен жок. Оныц ececiHe, кык- ыр м ж ез керсеткен ондаган бек пен би мал-мулш, бала- шагасымен колга туст, туткында келе жатыр. Ал Балдыбек м анап бул кезде езж е карасты кеп ауылдар- мен Ш алкеде жайлауында отыр ед'и Шалкеде - бул enipfleri ек шурайлы коныстардык 6ipi. Айналасын карагайлы, бижтаулар коршаган казан шункыр кен, елке. Сол алкапты как жарып, шыгыстан батыска карай мол арналы Нарынкол езеж агып етеди О ныц аягы Карасаз, Сары саз аталатын жасыл шалгын- ды ж азы кка уласады. Кун бойы сай-саласынан салкын самал ecin, кешжде шел басына ш ы к ту с т калатын, нагыз шыбынсыз жайлаудыц ези Осы коныстардык барж Балдыбек езжетабигы ерен-жаран, туыс-жегжатымен жеке жайлап жатушы efli. М ы н а 6ip езен ижж деп кеп а к уйли мол ауыл - Балдыбек м анаптьщ ордасы. Терт тулж мал бул макайга экелжбей, белек багылады. Орда макында ауылга сан ж рпзу ушж, узын-салкар бие бау мен кермедеп агтар гана усталатын... К азакты кхан ьж а бертмеген ш е к а з билж - кыргыз манабын- да. К е н т ж е жакпаган адамдарды ел1м жазасына кест, еш сот- сыз-сураксыз-ак атып-асуды манаптардык 03i аткара береди Ауыл сыртындагы ат байлайтын кермеге таяу курылган сонау дар агаш ы ны к езнак кеп нэрсеж акгартса керек... Балдыбек 240

бугш де сэскелш кымызга канып алган сон, 6ip топ адаммен булак бойындагы кекмайсада самалдап отырган-ды. Энфилжн басцалардан иыгы асып, токырайган казандай басы сонадай- дан кезге туседЮ Солтыньщ ж еарж алып кашкан Саяктыц 6ip ж 1гт кеше колFa тускен екен. Соны дарга ассам ба екен, элде асаудыц куйрыгына байлап ж 1бергежм жен бе деп, бар зеж ж соган ауып отырган... Кенет манаптын ойын TepicTiK жактан куйындата шапкан жалгыз салтатты б е л т ж1берд1. Салцынын, тасындай зырыл- даран элг1 адам алденеж айгып айгайлап келедК Оныц не деп келе жатканы езеннен е тт. 6epri кабакка шыкканда гана анык edinfli: - Жау... Жау кеп калды! Осы сезд1 сан рет кайталаган хабаршы аттан домалай Tycin, манаптьщ алдына 6ip тзерлеп отыра кетп. Алыстан Ti3riH ушы- мен жеткен бет! болса керек, астындагы атыньщ канды Ke6iri шырыптьи 0з1нщ де сейлеуге Tmi зорга келедК - Кайдагы ж ау? Не тантып турсын, онбаган? - Балдыбек онын жагасынан б у р т устай алды. - Жау, таксыр... Жау!.. TepicTiK жактан калын казак каптап келедМ - К азак дейд1? Карасы канш а? - Анык санын б1ле алмадым, таксыр. Эйтеу1р, сай-саланын 6api желб1реген ту, желекл найза... - Кол бастап келген жм екен? Айтсайшы былай, шэлд1р- шулд1р етпей! — Кол бастап келген Каракерей Кабанбай батыр деседс.. Ал ту тубжде Абылай ханныц e3i турган кержедр - Абылайдейд1...0ндатыкыртаянганекен!Япыр-ай,жакын- да 6ip сумдык туе керш ед1м. Сол туам ежме айналмаса не кылсын?! Балдыбек соны айтып, ж1птпн жагасында карысып ка­ лган колын зорга жазды да, бейне ж жркежшл б1рденеж устагандай, элri байгусты анадай жерге атып ж1бердК BipaK урейге бой алдырган жок. Сол сэтте-ак icne жрюкен. Осы мандагы Нарынкол, Байынкол, Сумбе жайлаулары мен алыс- тагы Каркара, Кеген eHipiH жайлаган кыргыз ауылдарына кос-кос атпен хабаршы кетп. Сейтт, айналасы 6ipep тзулж- Tin ш ж де ез манайына еж-уш мындай ж1г1т топтал ynripreH. Балдыбект1н 6miri, Kiciniri кемдеу болганымен, epniri мен кайратында капы жок-ты. Ол осы манаптык дэрежеге де руы- 241

НЫЦ жуандыгы, немесе ата тепнщ асылдыгымен емес, кан тегуден цаймыцпайтын, цайтпас кайсарлыгымен жеткен. Ар- Fbi TeriH сурасац. Енесай жацтан кейж ауып келген .Kanip кыргыздан» тарайды. Ойраттар осы жуз жылдыктыц басында Ci6ip жержен кыргыздыц уш мьщ тупнж Keiuipin экелт, Kapi- куртацына мал бактырып, жастарын тугел аскер катарына алган гой. Цожаларына кызмелмен жаккан Балдыбек кеп жыл ойрат эскер1н1ц курамында журш, кейж осы тежректеп курама кыргызга бек болып бектлген. Содан 6epi жан баласын шеж- не келлрмей, шыгыстагы осы 6ip таулы аймакты жеке билеп келе жаткан. Талай майданды бастан еткерген Tic пакты сарбаз ретжде, ол бул жолы казак колына тетеп бере алмасын сездг эрине. Жу- ык арада кунгей жактан кемек келе коймасын да жаксы бше- fli. Б1рак бас саугалап тура кашуга ж'|птпк намысы ж1бермед'|. Не де болса ашык майданга шыгып, акырына дейж шайкасуга бел байлаган. Мына карауымдагы карашы журттык канына ортак болам-ау. обалына калам-ау деген ой каперже де келген жок. Бэлюм, корыкканга кос кержген шыгар. К азак колы журт айтып жургендей кеп болмас. Жаудык бетж кайтарудьщ caTi тусер. Ал бой тасалап шепну ешкайда кашпайды. Калай болган кунде де е з басыньщ колга Tipi TycneciHe ceHiMfli efli. Бул кезде казак acnepi жолындагы кыргыз ауылдарын туре бостырып.тустжке карай баяужылжып келе жаткан. Калыккол келденец жаткан Кетпен тауынан асып тускен шакта, Балдыбек е з жасагымен оларды Шалкеде жазыгьжда Kyrin тур efli. Ka3ip оныц карауындагы жасак боскындармен толыгып, уш мыцнын, ycTiHe шыгып кеткен. Ж ау карасы KepiHiciMeH тайсалмай карсы ж у р т келш, жарты шакырымдай калганда тузем КУРДЫ. Абылай мен Кабанбай 6ip топ батырлардык коршауында алдьщгы лекте келе жаткан-ды. Мундай iprefli карсылыкка ж олыгармыз деп ойламаса керек, алдарындагы жасанган жауды кергенде, амалсыз ат басын тартып, ipKmin калды. KaHiri кездер карсы жактык карасын да тез шамалаган. Казак- тар кыраттыц ycTiHfle, кыргыздар ылдида тур efli. Киырдагыны шалатын, кез алмасы етюр батыр Баян ат успнен копакдай KeTepinfli де: - Булар да куралып-ак калган екен. Узын-ыргасы уш мьщ- нан кем болмас! - дед1 ныксежммен. - Иэ, узаса уш жарым мыкнан артык емес, - дед1 оны Ж анатай батыр да костап. 242

Абылай кеилккежне екж ш тур. Кап, муны бшгенде ipi«- телгенертауыл жасагынертерекаттандырып, Балдыбекл капы- да басып калу керек едН Мына кездесудщ кантепсаз бплейлн Typi бар-ау... Ол мундай жагдайда бейбп- бтм д1 Балдыбектщ e3i сурайтын шыгар деп ойлаган. Жок, оньщ бас мер сьщ- айы байкалмайды. Кыргыз манабыньщ бул кылыгы ерлж пе, есерлж пе? - Не ютвймнз? Мыналар, шынымен-ак, согыскалы тур м а? - деп Абылай касындагы батырларга карады. - Солай шыгар. Егер 6iTiM сурайтын ойы болса, е нд И ак жалау устаган 6ipeynepi 6epi таман шыкса керек еде Мына­ лар TinTi каруын сайлап, каскайып тур гой, - дед1 он, канаттан Олжабай батыр. - Taftipi, соган бола несше киналасындар?! Куилмпз еж-уш есе орап алады. Осы бепмизде лап кояйык та, жапырып ете шыгайык! - дед| Кекжал Барак. Булай ету жежстщ ен тете жолы екеж рас. BipaK кеп кан теплед1 гой. Онсыз да сыныктан сылтау i3flen, кырын карап журген кыргыз агайын ол кекл eMip бойы умыта ма?! - Кызык болганда, осылар 6i3fli жекпе-жекке шакырып журмесш! Мен б1рдеце бшсем, тамашаньщ улкеж эл1 алда, - дед! 6ip шетте турган Таракты Байгозы батыр шытыралы шакшасын ерд'щ касына тык-тык урып койып. Bepi антарылып, жасы улкен Кабанбайга караган. Колбасы т т ката коймай, калын, ойга шомган кездеп эделмен, буйрала- на б1ткен бурыл сакалын тарамдай тусш, унс'13 тур. Карсыласы- ца колынды тым батырмай, epi шыгын да шыгармай каратып алу - батырдын, eMip теж1рибес1нде кеп ушырас11аган жагдай екен. Муньщ e3i - eumiMfli арандатпай, соткар баланыц колын- дагы пышакты тартып алган сек1лд! тым киын нэрсе. Эйтсе де, журт назары езше ауганын сезд1 де: - Кос канатты алга таман оздыра, иш жасап, ездерше жакындап керейжил, не icTep екен? Булар не аттарыньщ басын Kepi бурып, тура кашады. Кашпаса, тугел1мен коршау- га Tycefli. Ек1нщ 6ipi. Осыларды коршап алып, соцынан 6ip-aK сейлеспейм1з б е ? - дед1куле лл катып. - Мейл1, солай-ак болсын. 9йтеу1р, менщ алдыма Балдыбек- Ti Tipi эке л т берсендер болганы! - дед'| бул усынысты Абылай да куп Kepin. К азак косыны бурын белпленген жорык тэрлбж сактап, эр мындык ез лепмен келе жаткан-ды. Колма-кол тузем КУРУ 243

киын болган жок. Олжабай колы он нанатна, Баянный жаса- ры сол нанатна шынты да, Кекжал Баран баскарган уш мьщ аламан мандайда налды. Сол тэрттпен тагаша и1н жасап, ат аянымен алга нарай жылжыган-ды. Mine, он жетер тусна да таяп налды. Жон, нашатын ныргыз кержбейдК Булар манап- тын буйрытынсыз ния баспайды деуил едК сол рас сиянты. Кожаларынан 6ip белп болмайынша тапжылар емес. Саптьщ алдында улкен наракек атна мжген 6ipey api-6epi ойнастап, элденеж шегелеп айтып жур. Cipa, элп Балдыбек дегеЖ осы болар. Басына шашакгы дулыга, уст'же торгай кез сауыт к и т алыпты. Белжде нылыш, нолында найза. Былай- ша суйекл келген, ет-жендЬ сем1з Kici екеЖ байналады. Ж ас мелшерй - алпыстын о жан, бу жагында. Дауыс есттер тусна таяганда, Балдыбек астындагы атын желе-шонытып, opiaFa таман шыга бердь Кыргыздардын бар назары - ез манаптарында. Кос бужрден сеп жайып, ту сыртын орап бара жатнан назан эскерж Tirni елен нылатын емес. - Кудауэнда, мундайды Жм керген?! Мыналар: не coFbic тэсшжен мулде хабарсыз, не болмаса ажалга басын байлаган елермендер! - дед1 Кабанбай тан-тамаша болып. - Cipa, сонгысы шыгар... Кыргыздар манаптары «ел» десе езж жарып тастауга бар, ете кемшс халын fleymi едк Сол рас болды гой! - дед1 Абылайдын он жан натарьжда турган Эбтф еЖ з султан. Бул кезде о ртага шыннан Балдыбек атын ойнастатып, назан нолына тым танау ке лт налган. Кенет нылышын басынан асы- ра бшеп нойып, ышнына айгай салды. - Уа, Абылай хан! - деген дангаза ащы дауыспен. - Сен езщше а з ауыл ныргызды кушпен норнытам деп келдщ гой. MiHe, Kepflin бе, тебесжен Эз1рейм TeHin турса да, менщ Ж1г»т- TepiM табан аударган жон. Кыргыз елуге бар, 6ipan ез нонысы- нан 6ip адым шепнбейдМ Кэне, мынты болсан шын майданга! Mipflin огындай ащы сездщ астарында нандай зщ > еш- п ен дтж жатнанын ангару ниын емес ед'|. Казан жагы дурлiricin налды. Косыннын эр тусынан: - Мынанын дэмесж нарай гер! - Харам неме артына нарамай ханнын e3iH жекпе-жекке шанырып тур. - Мундай да кергеназдж болады екен! - дескен ызалы сездер ecrmfli. 244

Хандардьщ катардагы карашымен жекпе-жекке шыгуы салт- та жок- Жекпе-жек тугт, Балдыбекгей те каз бузакымен топ алдында тэжжелесш жатудьщ e3i хан басына MiH болар efli. Эйтсе де, Абылай ашу устжде окыс мжез танытып, арандалып калар деп ойлады ма, Кекжал Баран рны н алдын кес-кестей бердк - Хан нем! Маган руксат елозил! Мына неменщ тш-жагын айырып сейлесейж де, тшге кенбесе лакша бакыртып, алды- цызга экеп тастайьж! - дед1 дулыгасьжын, мурьжшасын Tycipin, тамак бауьж тузеп жатып. Абылай, шынында да, TiciH-TiciHe цойып, буырканган ашуын кушпен зорга тежеп тур efli. - Жолын болсын, Баран батыр! Тек ана итп менщ алдыма Tipi экелетж бол! - дед1 нарысып налган жагын зорга жазып. Осыдан кейж Кекжал Баран та астындагы туйедей тор- тебелге намшыны басып ж1берж, ортага ойнантап шыга бер- ген. Бес карудан: нолында найзасы мен калканы, белжде ал- даспаны, танымында 6ip нулаштай наткан кара шонпары бар. Барган бойда Балдыбект! таптап етердей тулпарын ненке шап- шыта, 6ip ceKipTin алды да: - Сен, кергеназ неме, манадан 6epi аузьща келгенд! ай- тып, не тантып турсьщ? - дед1 арыстандай акырып. - Казан- тын ханын жекпе-жекке шакыратындай, KiMciH с е н? Бар бол­ таны - момын кыргызды сул'жтей сорып, май басып кеткен манапсьщ... Тез ханнан «eiuipiM сура, акымак! Эйтпесе, жаньщ- ды кез1не KepceTin, осы турган жер1нде Kyninfli кекке ушырам! - Хан-султан - flapi болса казанка дэрТ Б'13 хан легенд! танымаймыз! - дед1 Балдыбекте 6epice поймай. - Иэ, хан мен карашыны айырмайтын керлагат, 6iTey еке- н'щ KepiHin тур! - flefli Барак. - Басына бак конып, астына так тимеген сендей сорлы хан naflipiH кайдан бтсж... Танымасан, танытамыз эл'|! Кэне, neiuipiM сурайсьщ ба, жок п а? - Сурай алмаспыз! - дед! Балдыбек те касарысып. - Казак ханга табынады, хандары орыс патшасына шокынады. Ал кыр- гыз - ержн халык- Bi3fli мусылмандыкжолынан ешжм тайдыра алмайды! - Кап, мынанын ызасын-ай, а ?! — Б арак «мынаган не ютесем рауа» дегендей сэл бегелж калды. Сонан сон ойына элдене тускендей кенет к е н тд е н т кетп e3i. - «¥ры картайса сопы болады» дегендей, мынаньщ мусылман бола калуын... Кеше гана Жонгардын жулыгын жалап, путка табынып журген 245

Балдыбек сен емес пе едщ ? »Kanip цыргыз» дегенд| мен ойлап тапты деп турсын б а ? - деген царц-царц кул!п. Кыргыз манабы 6ip сэт ундей алмай цалды. бйткеж Ci6ip жерЫен кейж кеилп келген цыргыздардыц путца табынаты- ны рас болатын. Балдыбек бастатцан осындагы кеп ауылдар жоцгар карауындагы сол -н а тр цыргыз» табынан efli. - Неге ундемейсщ? Аузыца цум цуйылды м а? - дед1 Барац оган тане туст. - Жарайды, бас имесец одан api... Сенщ арам басьщ жмге дар!?! Кане, мыцты болсац цорганып бац! Путца ма, тэц1рге ме, тацдаган цудайыца жалбарына бер. Bapi6ip жаныц жаЬаннамга барады! - деп суцпсж оцтайлап тура умтылды. Балдыбек те дайын тур екен, цасцая царсы шапты. Екеу'| алма-кезек цару сштест, 6ipa3Fa дежн алыса алмай жур- fli- Шарцылдаган найза, шыцырлаган цалцан уж есттедк Балдыбек те оцай жау емес-Ti. Мундай айцастыц талайын еткерген жырынды екеж байцалып тур. Не уилн екен, Барацтыц алгашцы цимылдары Кабанбайдыц ке ц тж е цоныццырамады. He6ip урымтал тустарда найзасын flirrereH же piне деп цадамай, тая соццан сияцтанды. Сейтсе, батырдыц ез ece6i езжде екен. бйткеж, оныц кездегеж - дал цаз1р Балдыбектщ басын алу емес, хан алдына Tipi экелу гой. Соны ойлаган Барац келеа 6ip кезекте цас жауын туйреп тастардай шужле те н т келд| де, анау кеуде тусын цалцанмен жауып алган кезде, найза жумсамай, кез inecnec жылдамдыц- пен тацымындагы цара шоцпарды суырып алып, оц жац ^ зе ­ лен цатты урып ж1бердь Тунп жортуыл, барымта кезжде Барац е з царсыласын Tycipin кету уилн осы тэсшд! жж цолданатын. Таца 6ip цагыс тимесе, цапы кетпеуил efli. Бул жолы да солай болды. Талмау жерден тиген цатты соццыдан кейж Балдыбекг- щ цолындагы цалцан мен найза ушып Kerri де, e3i аттыц жал- ын цушып цалды. Барацтыц да куткеж осы болса керек, агын- даган тортебелд! жылдам бурып, тез оралып келд1 де, eciH бшмей талыцсып жатцан манапты ат устжен тымацтай жулып алды. Сол куй; бегелместен алдына кекпарша келденец салып, ез тобына царай шаба женелген. Агызган бойы Абылайдыц алдьжа келд1 де, ani eciH жиып улг1рмеген Балдыбекп сылц eTKi3in жерге тастай бердь - Жарлыгыц орындалды, хан нем! Бул сумырайдыц eHfliri жазасын езщ берерсщ! - дед1 Барац, самайынан соргалаган ащы Tepfli орамалымен cypTin турып. 246

Абылай K03ci3 батыр Баракты бурын да жаксы керуил efli. Бул жолгы ризалытында шекжок- - БэрекелдН Сен буйтпесен, Кекжал Барак болармысыц?! Сендей ул тугызган халкымнан айналайын! - деда ол жанаса- лай бере батырдыц аркасынан кагып. Eci-flepTi жекпе-жекке ауып, кожаларыньщ тт е у ж тте п турган кыртыздар казак эскерж щ коршауында калганын Tirrri елек кылар емес. бздерж ел1мге айдап салатын енд1 ешюм болмаган сок. Kemuiairi сол орнында тапжылмай турып калды. Балдыбек манаптьщ е з телекпттер'| болар, алдьщгы катардан жуз шакты салтатты кожаларын куткармак болып тура умтыл- тан. BipaK олар да ештеке тындыра алмады. Алдымен жеткен елермендер1 ездерже карсы кезелген мьщ-сан найзага ке лт Tipenfli де, манапка тым 6epinin кеткен б1рнешеужщ е л И н сол арада калдырып, езгелер1 жартаска сотылтан толкындай Kepi сергплд1. Бул кезде казак косыны айнала шекбер жасап, кыргыз колын сакинадай сыта бастаган. Басында олар уйкы-туйкысы mbiFbin, эр тарапка 6ip толкып керд1 де, коршауды бузып шыгу­ ды к окай болмасына кездер1 жеткен сок, б1ртждеп сабасына TycTi. Булармен ттдесетж кез енд1 келген сиякты. Соны сез- ген Абылай колбасы батырлардьщ KopFan-коршауында кыр­ гыз тобына такау барып турды. Манагыдай емес, коркыныш урейдщ орнын енд1 эуестж баскан секшда. Кыргыздар аты ацызга айналган казак ханын Kepin, сезж тыцдаганша татат таппай анталасып тур. - Кыргыз бауырлар! - дед1 Абылай элден уакытта кеп- иллжке ун катып. - Сенседаздер, 6i3 бул жолы кыргызды кырып-жояйык, булап-талайык деп келгежм!з жок- Агайынмен кайта табысайык, жауыкканын жазалап, тентепн тезге салай- ык деп келдж. Оган ездерщ де куэсыкдар. Егер 6i3 кыргызды кырып салгымыз келсе, мже, колымызда турган жоксыцдар м а? Сендерд'| каз1р кылышпен кесктеп, турап шыгуга узаса 6ip шай кайнатымдай гана уакыт керек. Буган таластарык жок кой? Bi3 карашы халыктык канын текюм1з келмейд1. Bi3- ДИ i3flereHiMi3 баска. Агайынды адастырып, казак пен кыргыз- дык арасына от жагып журген бузакылар бар. Соларды устап жазалауымыз керек!.. Багы заманнан кыргыз - алты Алаштьщ 6ip баласы. Казак ордасыньщ 6ip улысы боп келгенж ездерщ де бшеацдер. Bi3 соны калпына келт1рпм!з келедк Бупннен бастап кыргыздар - К азак хандыгынык кузырында. Муны 247

ержмнен айрылганым деп емес, кара ш акыракка кайрылган- ым деп угыедар!.. Буган не дейацдер? Коршауда калган топ бул суракка б1рден жауап бере кой- мады. Апаш туы, ел 6ipniri деген утымдардык булардан ani алые жатканы байкалады. Тек некен-саяк. картак адамдар аузынан: - Ол жагын б1зде манаптар 6inefli гой... - 5epeKe-6ipniKKe KiM карсы болады? - Казак-кыргыздьщ агайын журт екеж рас. BipaK 6ipiry жагы калай болар екен? - Тек согысболмасыншы! Агайын тэту болса, Алатаудьщ сай- саласы 6apiMi3re жетпей ме?! - деген сиякты ежушты леб1здер ест1лдк Оныц e3i де мына какпаннан кутылудык амалы сиякты. Арада узшген аркаудык жалганбаганын, ез сезж щ ныса- налы жерге жетпегежн Абылай да сездг EniM деп елж1реуге ani ерте екенж 6т д 1де, кайтадан катуланып алды. - Екжил айтарым: осы ездерщ турган Алатаудык шыгыс cineMi - 6ip кезде ойраттар басып алган казактык ата коны- сы болатын. Бул жагы ешкандай дау тудырмайды. 0здер1цд1 осында ойраттардын, калай Keuiipin экелгеж естер1цде шы- гар. Ойрат ордасы куйрегеннен кейж де бул eKipfli кыргыз- дар жайлап келдк BipaK эр нэрсенщ шеп, елд1к де, жерд1к де е з neci болады. Биылгы жорыктьщ тагы 6ip максаты - казак жерж кайтарып алу... Он кун уакытберемж. Осы мерз1м imiHfle ешкандай реж ш аз, уркж-коркынсыз кунгейдеп ез жерлерще ж е тт алыкдар! Е с т т турсьщдар м а? Манагыдай емес, соцгы сез шымбайына баткан болар, кыр- гыздар шуылдасып Kerri. - Ойбай, бэр1нен де мынау киын болды гой! - Кун жактан кокан кысады, тун жактан казак кысады. Сорлы кыргыз кайда барып кун Kepefli? - Ж ака гана К азак ордасына караганымыз кайда?.. Хан деген карашы халкын куа ма екен?! - Бул жер 6i3fliK ойраттан алган yneciMi3 емес пе?! Калмак- ка карсы 6i3 де согысканбыз! - дескен кужжшн сездер 6ipa3- га дейж ecrinin турды. Абылай дабыр-дубырдык басылуын Kyrin, ширыгып 6ipa3 турды да: - Ол жагын маган уйретпекдер. BineMi3 - Балдыбек сияктылардьщ Жокгарга карсы калайсогысканын! - дед1 тусж суыкка салып. - Сез осымен 6irri. Менен 63reHi сурасакдар 248