Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

да, жер сураушы болмацдар. бйткеж бул жер - межж емес, халыкпж. Аталарымыздык теплген каны, асыл суйеп жат- ыр осында... Ka3ip Апбан руы етектен дурк кетержт, осылай карай беттеп келедТ Артык жанжал тумауы ушж, иелер1 кеш- in келгенше, коныстарын босатып койыцдар! - дед/ кыска кайырып. К азак косыны кыргыз жасагынык каруын сыпырып алды да, ездер1н таратып коя бердк Тек эр рудык аксакал, билер1- нен кырык-елу адамды устап калган. Олар адалдык ушж ант 6epin, эркайсысы ез балаларынык 6ipeyiH «ак уйл1 аманат» е т т тапсырганша, осында бола турмак- XII Сол куж казак ecnepi Шалкеде жайлауын как жарып ага- тын арналы езеннщ жагасына ке лт шатыр TiKTi. Кальщ кол тынымсыз жорыктан кейж осында б1рнеше кун ат шалдырып, емж-еркж тыныстаган. Батырлар кун сайын ез жузд'жтер1мен алма-кезек атка конып, жан-жактагы кыргыз ауылдарынык кедл-конын кадагалайды. 8 р рудык К азак ордасына бере- TiH «ак уйлi аманаттарын» алып кайтады. Кашанда ж ецтген, ж р ттар елдщ керген куж сол гой. Кеше гана кару алып карсы шапкан кыргыз 6rmepi сокгы кундерк «айып-анжымыз» деп, •хан сыбагасы» деп, уй1р-уй1р сойыс малдарын айдап, саба- саба кымызын артып, хан шатырына карай агыла бастаган. Ka3ip Шалкеде бойы ас 6epin жаткан ауылдай ию-кию. Кунд1з- тун1 кермеден ат кетпей, казан оттан туспей, айнала кан сасып к е тт ед1. Абылай бул кундер1 кол-аягына KiceH салынган Балдыбек манапты ешжмге коспай, катак кузетпен жеке устап отырган- ды. Bip эред1кте кыргыздык кикар манабынан жауап алмак болып, алдына экелд1рдк Ka3ip хан шатырында адам кеп емес, колбасы Кабанбай мен Эбшфежз султан жэне Жэжбек, Олжабай, Баян батырлар бар едК Жасауылдардык коршауын- да 1шке жрген Балдыбек бас имей, сэлем де бермей, босагада мелшит турып калды. Тердеп Kicmepre сузеген букадай сузше 6ip карады да, сонан сок бейне шатырдык салдау агаштарын санагысы келгендей, суык жанары тебе жакты кыдырыстап Kerri. - Отыр, Балдыбек ноян, т!зекд| бук! - дед1 Абылай онык жузже барлай кез ж1бер1п. 249

Балдыбекп энегуннен кей!н жакын жердей керш отыр- гандары осы efli. Жасы алпыстыц ш н е енд1 т'жген, сирек- теу сакал-мурты тал-тал боп TiKipeftin турган, танауыныц ycri сэл батьщкы, жалпак бет, сэры Kici екен. Шашын таяуда тана сыпыртса керек, каугадай басынын, ке кш т куйкасы бужыр- бужыр. Шатынаган ш епр кезжен, уйецкшщ тубждей терт- пак. мьщыр денеЫнен жойкын кушпен 6ipre, жырткыш ацдай элдеб1р тагылык байкалады. Абылайдын эдей1 кадап айткан ■ жоян» деген сезж е селт erin, секемдене парады да, босата жактагы текеметтщ уст1не ж у гж т отыра Kerri. - Сейле, Балдыбек! Алдымен жежчд1 айтшы 6i3re: осы сен 6ip кезде Намеху-Жырталдын эскер1мен 6ipre казак ауылдар- ын канта боятан Балдыбек ноян емесс'щ б е ? Элде мен жачыл- ысып отырмын б а ? - дед1 Абылай сез бастап. - Болсак болармыз! - деп Балдыбек сыздана карал кой- ды. - Сол кылытьщ ушж, сен сонда-ак жазата тартылуык кер­ ек ед1. Казактьщ каИарынан да, шуршгггщ зауалынан да аман кутылып, кыргызта ciKin жаньщ калды... BipaK 0314 артьща калжуыр байлап журю, атайын арасына от тастатанык, кыргызды казакка айдап салтаныц калай? Хан курытыньщ узын екенж б!лмед!к б е ? - Кукай керселп эуре болма, мен 6api6ip ештецеден корьщпаймын! - дед1 Балдыбек. - Казацта кеткен кепм бар­ ды. Колымда куштуртанда сонык б!разын кайтардым. Бул жолы жечю - сен жакта. Колыцнан келгенж ютей бер, Абылай хан! - Ал, 6i3re неге eiuirin ж у р а ч ? Цазактыц тал осы кыргызта жасатан кылдай киянаты ж ок efli той? - К азак ордасы не ютемед'|?! - деп тютенгенде, iumi кыжыл мен ызадан Б алды бекгч бет-бейнеа сумдьщ 03repin Kerri. - Казактар кытаймен тш 6ipiKTipin, жонтарды жойып тынды. EHfli орыспен одактасып, Кыргыз бен Коканта ауыз салталы отыр... Бул киянат емес п е ? Осыны кере турып, карсы шаппай калай отырасыч? Мундай жойдаусыз жалата капел1мде не айтарын бтмей калган Абылай шарасыздан каркылдап Kynin ж1бердк - Эй, мынауьщ жай Tepic азу. кьщыр ма десем, танауына ештечежц nici бармайтын нагыз дулей екен гой! - деген ею жагында отырган Кабанбай мен Э бтф еж зге кезек карал. - Осыны улы сбасы на койып журген кыргыз да басшыга жары- ган екен! 250

- Б1зде м а н а т ы ешк!м сайламайды, эршм ез куилмен жетедг.. Кыргызда сендердМ сеюлд1 атадан балага Mauri мура боп цалатын хан тагы жок! - дед1 Балдыбек езж ш е мукатцан болып. - Желскен екенандер! - Абылай 1штен тына курсждК Осы туста сезге Обтф еж з араласкан. - Хан-ата! Осыган сезщ1зд1 шыгын кып, уакыт >Ki6epin Кайтеаз? «ByKipfli кар гана тузетед!» деген сез бар. Одан да ук1мж айтып, M apfay асыра салмайсыз ба?! - Жок, бул мундарды мына белнде кеме салуга болмай- ды. Тым цурыса елер алдында ез1н1ц надандыгын, кудьщтагы цурбаца екенж 6min кетсж! - дед1 Абылай кайтадан мысасына MiHin. - Эй, Балдыбек! - дед1 сонан соц туткынга окгы кезж кадап. - Канша душпан болсан да, акты кара деуге калай ау- зы н барады? Ойраттар - казактьщ ата жауы едо. BipaK жоцгар- дыц жулынын узген казак емес, Манш ыц хандыгы екенж езге б'тмесе де сен бшуге тиюс'щ гой. Жоцгардын, сокгы тэйжшер1 басына кун туганда Казак ордасына келж паналаганын, 6i3- fliH Эм1рсананы коргап. Кытай эскер1мен 6ip ж аз согысканым- ызды калай умыта калдын? Кудайшылыгынды айтшы. Осылай болганы елрж пе? Балдыбек жауап катпады. Кальщ, туки кабактын астынан ханга emire карап койды да, темен тукырган куш отыра берд1 - Ундемейсщ гой. Аузыца кум К¥йьшды-ау деймж! - дед! Абылай мырс елп. - Ал жацагы «орыспен одагыц» не тан- тып отырган? Орыспен одактаспаса, кыргызга казактын ша- масы жетпей м е? Кешеп жекпе-жекте ез!кд! 6ip какканнан калдырмай, кекпарша такымына баскан - орыс емес, казак- тьщ Кекжал Барагы едщ гой... Кажет болса, кеп жылдан 6epi орыс орманын Ecin мен Ерлстен, Атырау мен Ак Жайыктан 6epi асырмай, туслктеп кыргыз бен езбекл, кызылбас пен туржпенд1 кеудесж тосып, коргап отырган - К азак ордасы екенж ойлап кердщдер ме? Балдыбектщ бет элпелнен не куптаган, не карсыласкан сез- iM нышаны бшжбедк Еш e3repicci3 бед1рейген куйжде калып койды. Манадан 6epi текке ауре болыпты. Айткан сездер1 мына тас мусжге даритын емес. Абылай шарасыздык танытып, тагы да imTeH тына курсждк Ол осы арада Алаш туы астындагы бул жорыктык тым оцайга туспейлнж 6ipiHmi рет анык сезжген- дей болды. Карсы шапкан жауды, кару асынган колды азды- кепл курбандык бере отырып, жекуге болар-ау. BipaK бел мен 251

кеткен безбуйрек безерлтл, баттасып жаткан 6iTey надандык- ты калай жбНерсщ? Жиналып калган ешпендшж уытын немен кайтарып, ток болып каткан музды калай epiTepciK?! Бул елдщ Tepici мен тентеп жалгыз Балдыбек болса 6ip capi, Кыргыздын езге манаптары будан озып тур деп KiM айтады? Солар сенщ алты Алашты ту тубже топтаймын деген ниет1кд1 тусже ме? Онык ар жагында турган курама мен каракалпак кандай энге басады ? Айнала толган сурау, жолсыз камау. Абылай басында езгелерге сабак болу ушж, Балдыбекп ат куйрыгына байлай ма, элде устжен коралы кой айдата ма, калайда 6ip катак жазага буйырармын деп ойлаган. Ka3ip ойлана келе ол райынан да кайтып калды. Эйтсе, мына отыр- ган мэкгурт манаптык мартебеа б1рден ecin кететтн Typi бар. Б1ржш1ден, Абылай жолындагы журтты кынадай кырып, кан т е г т келед1 деген атка калады. Еюнилден, онсыз да сыныкка сылтау таппай отырган кыргыздар осынык езж элдекандай кылып: «ест epiMi3-afi, кайран арысымыз-ай!» деп байбалам салып, eMip бойы ексш eTyi мумкж. - Сен, Балдыбек, хан колынан оп-окай еле салады екенмж деп ум1т етпей-ак кой! - дед1 Абылай элден уакытта. - Сен1к арам каньща кол былгап кайтем1з? Сендейлерд! кырлыз- дардьщ езнак жазалайтын шыгар. Ертекнен бастап улы-кы- зы к аманатка алынып, б у к т байлыгык хан казынасына туседк Ал езщ кыргыздар кашан кунгей асып кеткенше туткында боласык! - Маган 6api6ip, - дед1 Балдыбек езж е келш-кетер1 жок экпмедей немкурайды тш ж де. - BipaK кейж е к ж т калып журмецдер. Егер жер басып Tipi журсем, кек алмай кой- маймын! - Оны уагында KepepMi3. Дегенмен, К азак ордасын басын- уга болмайтынын байкаган шыгарсык. - Абылай соны айтып, жасауылдарга иек кацты. - Мынаны алып кепкдер! Сол кунн1к ертецжде-ак хан yniMi жалпак елге жария бол- ды. Б у к т Шалкеде жайлауына симай жаткан Балдыбектщ бар дэулеп ауыл макына экелждк ©3iнin малы мундай кеп болар ма: жылкысы бес мьщнан, койы он мыннан асады. Туйе, сиыр тулiri де жуздеп саналады. Бтетж дердщ айтуынша, ана жылы ойраттар кыргынга ушыраганда, сай-сайда иен жаткан терт ryfliKTiK талайьж осы Балдыбектщ адамдары басып кал­ ган деседк.. Абылай жылкы мен туйеж аламан эскердщ улеси 252

не цалдырды да, езге тулжтщ барж «хан талапайга» салдыр- ып, сол мацайдагы елге таратып берд1. Басында кыргыздар Балдыбектен мал алуга журектер1 дауаламай корка согып тур- ды да, хан жарлыгын кайталап угындырган сок, олар да Kipicin KeTti. Ел ш н д е Балдыбекке TiciH басып жургендер де а з емес- Ti. Солар ек алдымен манап ауылынык сыртындагы дар агашты кулатып, жаккалап отка жакты. Кеп жылдар талай тепш Kepin, KewiperiHe шер байланган журт аясын ба, сол куж-ак манап- тын бар малый талапайга салып, пышак устжен белin акеткен. Эркайсысы елу-алпыстан кой косактап, сиыр жетектеп, жарлы- жакыбай, кул-кутан атанып жургендер 6ip-aK кунде кэж болды да калды. Балдыбектщ кыргыздан, калмактан, казактан алган 6ipne- ше эйел'| бар едь Эйелдер) шетжен сулу, кыздары да шешеле- piHe тарткан, ypin ауызга салгандай эдем1 екен. К азак жагы оньщ ж ас эйелдер1 мен бойжеткен кыздарын олжа erri де, 8л1мкул деген улын аманатка алды. Жалпы кыргыз 6e«Tepi мен билер1 осы жолы е з улдарынан алпыс жтггп ак уйлi аманат е т т кетлджке бердк Булардык «ак уйлi» аталатын ce6e6i, аманат­ ка бершген адамдар басындагы уй1, бауырындагы казанымен, алдындагы енил малымен келугетиюедг Бул кезде Турген, Бортогай, Кеген ежрждеп кыргыз кур- ендер1н туре куып, Улы ж уз жасагы да к е л т жеткен. Бул багытта да кыргыздар табан Tipen согыса алмаганымен, эр жерде шагын шайкастар болган кержеди К е й т «Торайгыр тауы» аталып кеткен жайлауда кыргыздык Торайгыр-Кыпшак деген жауынгер тайпасы бар екен. Солар казак колын б и т асудан етюзбей кеп карсылык KepceTinTi. BipaK ата конысын азат етуге мыктап бел буган Наурызбай, Койгелд1, Райымбек бастаган Улы жуз жасагы тоскауылды талкан кып бузып еткен. Айтыстарына Караганда, осы асуда ею жактан да eflayip шыгын болган тэр1зд'|. Сонымен, иллденщ бас кезжде Алатаудык терюкей бетж жайлап журген кыргыздар копарыла ке ш т, кунгейдеп ез жерже асып Kerri. Олардан босаган ежелп мекендерже Ал- бан ауылдары ке лт коныстанды. BipaK, биылгы ж орык мураты мунымен бнкен жок efli. Казак колы енд! Алатауды бектерлеп, туспктеп Шу, Талас eKipiHe eTyi керек болатын. Жаугершшж кезжде кыргыздар басып алып, ani кунге д е й т иемдент журген eHfliri 6ip даулы коныстар сол жакта. Абылай езже 253

бертген ак уйл1 аманагтар мен олжага тускен кеп малды 1ле бойына женелтш ж!берт, енд1 жаца жорыктык дайындыгына KipicneH. Осы e«i аралыкта тагы 6ip к е к ш а з жагдай болды. Цол- аягы KiceHfleyni, тутцында жаткан Балдыбек 6ip тунде жоц болып шыкты. Ретж тауып e3i босанып Kerri ме, элде кунгейге кешкен агайындары кайта оралып ке л т куткарып алды ма, белгю з. Кеп шу шыгармай, ел кез1не де туспей тайып отырган. Кузетте турган ею жасауылды б1рдей enTipin кету!не Караган­ да, Балдыбек жалгыз емес, сырттан кемек келген сиякты... Абылай оны ез1мен 6ipre ала жур1п, туслктеп баккундес манап- тарга булдап етю зермж деп ойлаган. Сол ойыньщ юке аспага- нына, канкуйлы жауынан кепе-кержеу айрылып калганына кат- ты капаланды. Балдыбек осал жау емес. Ол жер басып журсе, карымта кайтармай коймайды. Осы 6ip казакы кайырымдыл- ьщтупке жетпесе не кылсын?! Осы окигадан сок катты ширыккан Абылай кыргыздык эр ауылынан олжага тускен кыз-келжшектерд1 де кезге кужк кылмай, «кутты орындарына» кондыруга бел байлады. Ежел- ri кеш пендтер салты бойынша, туткын кыздар болашак куйеулерж ездер1 тацдауга тию efli. Бул жолы да сол дэстур б е р т сакталды. Bip жакка ’жас и1стен» дэмел1 султандар мен батырларды, осы жорыкта ерлю м ен кезге тускен сарбаздар- ды Ti3in койып, еюнил жактан туткын аруларды алып келген. Мундайда тацдаудык, кебжше, аты шыккан батырлар мен жас султандарга тусетж эдеть Сол урдюпен кыргыздык He6ip кигаш кас, кынай бел сулулары 63i тацдаган казак жмтпнщ етепнен устап к е т т жатты. Туткын арулар арасында Балдыбектщ калмак эйелжен ту- ган Тумар сулу да бар efli. Жасы он жеп-он ceri3re жака келген, тана кез, тобылгы торы ны к SfleMici екен. Кезек соган келгенде, cipe алдын ала ойластырып койган болар, ол ж акагы дэмел! топ­ ка бурылмастан, Абылай турган туска тура ж у р т келд1 де, хан- ны к касындагы Э б тф е ж з султаннык б те п н е н устады. Бурын- да уш эйел1 бар 0бiлфeйiздiк дал осы жолы тесек жакгыртам деген ойы ж о к болатьж. Басында мундайды кутпеген султан эжептэу1р абы ржы п калды. BipaK, согыстык в з закы бар, кену- ге тура келген. Ал, былайгы журт кыргыз кы зы ны к батылдыгы- на суйжген. 9 деттегi 6eft6iT кундер болса, казакты к ханзада- сы катардагы м анапты к кы зы на куда тусер ме efli, туспес пе 254

еда?! Енд1, мше, Тумар сулу езш щ тапкырлыгынын аркасында кутпеген жердей хан келiнi болып шыга келдТ Эр нэрсенщ ез орайы, сел болады деген рас. Тарихтагы улкен оцигалар кейде болымсыз нэрседен басталады. Эбш- фежздщ терлнил эйел1 - Тумар ханымнан кейш Кегадай, Сэ- мен, Ж абагы атты уш ул туды. Ал Алтайдагы Абак керейлер хан ордасынан ездерш баскаратын тере сурай келгенде, Э б тф е ж з Тумар ханымды улдарымен 6ipre сол жакка кеилрген. Алтайга он жасында келген Кегадай тере кейж е зж щ ypiM-бутагымен осындагы Абак керейд1 жуз елу жыл бойы билеп турды. XIII Абылай ж ака жорыкка аттанар алдында колбасы батыр- лармен шагын кекес курды. Мунда, непзжен алдагы салардык кездеген нысанасы, аламан эскердщ кай жолмен журен Hi жайында сез болып едКЖер жадысын бшелндердщ айтуынша, Нарынкол, Кеген бирж ей кунгейге апаратын е к тете жол - энегун1 кыргыз кеш! аскан Каркара-Санташ асуы кержедр Сол асудан еткен сок, басын Каркарадан алатын Жыргалак. Туп езендерж кулдап, Ыстыккелден б!р-ак шыгуга болады. Алайда, Абылай колбасы батырлармен акылдаса келт, жанагы жолдан бастартты. бйткеж, бул асу канша тете болганымен, куз-киясы, какпатастары кеп, кальщкол етуге колайсыз-тугын. О нынуслне жакында гана жер ауган, ызалы, кекл боскындардьщ сокынан куа барып, калык кыргыздьщ арасына ш к е р те й енудщ KayinTi жагы да жокемес. Октиген жырткыштай ез жарасын e3i жулып жеп журген Балдыбексияктылартар-кысак, тау-шаткалда кулп турып, тебекнен тас домалатпасына шм кепш?! Оны былай койганда, енд'1П жорыктык багыты ортада жат- кан Ыстыккел емес, батыс шеттеп Шу, Талас eKipiHe кара- тылуга тж с едМ Казак пен кыргыз арасында шекара шеп аныкталмай келген тагы 6ip даулы жерлер осы мацда. Баягы Жокгар хандыгы кезжде Шу мен Таластык шурайлы жайлаула- рын иемдежп алган Каработа, Ж айтхан, Этеке ж ырык Tapi3- д'| манаптар каз1рге дейж сол жерлерге ¥лы жуз ауылдарын жолатпай, зорлык icTen келген-дТ Бул ушеужщ К азак ордасына жасаган езге киянаты да аз емес. вткен кузде Абылай ж1берген елилж ауылына туармей, сойылдап куып тастаган да - жанагы Ж айтхан мен Каработа болатын. Алла сэтж салса, сол кикар 255

манаптармен есеп айырысатын кез енд1 туып efli... Сондыцтан, казак колын бастаган Абылай алые та болса, Алатауды айнал- ып eTin, андыскан жауынынту сыртынан шыгуды жен керген. Сол шеиим дурыс болыпты. Ауыр кол жол бойындагы Кеген, Турген, Талгар, Алматы ец1ршдеп ауылдардын сый- сыяпатын керт, б1ркелю жорыкаянымен асыкпай ж у р т отыр- ды. Ж ака коныека келген казак ауылдарына кыргыз жактан карымта шабуыл бола ма дел, колбасылар Райымбек баста- FaH Албан мындыгын ел iuiiHe эдеш калдырып кеткен-fli. Бул сапар эскердщ алдынгы лепнде жер жагдайын жаксы б!лет1н Шапырашты Наурызбай мен Дулат Койгелд1 батырдын жюгг- Tepi жол бастап келе жатты. Осылайша, Алатауды бектерлеген кальщ кол арагщж ат шалдыра отырып, он кун шамасында кыргыз шепне жакын Кордай асуына да ке лт жеткен. Тан каларлык нэрсе, бул жактагы кыргыздар мулде бейгам кершедь К азак эскерш щ шыгыска жасаган жорыгын мундагы ауылдар еелмеген. Гйинара ecTireHflepi болса, оны баккундес Балдыбектщ гана басына тенген зауал дел санап, Абылайдьщ биылгы жорыгы сонымен тынады дел ойласа керек. Кенет самсаган сэры кол устерше сау ете калганда, осындагы кыр­ гыз бектер1н1н талайы-ак естершен танып кала жаздады. Кару алып, карсы шабуга ешкайсысынын шамасы келмеген. Казак acKepi Алатаудын кунгей бетшдеп Кордай, Сулутер атырабын жайлаган кыргыз курендерш жогары таман ысырып тастап, Токпакка дейш таял барды да, Аксудын Шуга куяр тусына келт шатыр TiKTi. Осы арада 6ipa3 кун ат шалдырып, аял жасаган Абылай кыргыз арасына топ-топ шолгыншылар ж1бердк Куншшш жерге дейш iuixepuien барып кайткан жюптердщ айтуынша, Ka3ip кыргыз манаптарынын Kenuimiri ел шлнде жок керше- fli. Сарбагыш манабы Отеке жырык, Саяк руыньщ манабы Садыр, Шонбагыш пен Солтынын манабы Жэйтхандар Коканмен арадагы б т м г е кол кою ушш Фергана жакка кетт- Ti. Бул жолы кыргыз манаптарын Кокан aMipi Ерденбектщ e3i шакырган деседь Не ушш екен, бул жиынга Бугылардын манабы Каработа гана бармай калыпты. Ел аузындагы энп- меге Караганда, Нарынколдан кашып шыккан Балдыбек Ыстыккел манындагы Отеке жырыкка к е л т паналаган екен. Аталмыш жиынга оны да калдырмай ала кетттК Бул хабарга илануга болатындай. Кокан aMipi Ерденбектщ кыргыздарды 256

булайша в з мацына топтауы тепн емес. Кыргыздык туспк enip- деп Адгене тобын езж е каратып болып, енд1 терюлктеп Тагай тобына ауыз салганы KepiHin тур. «Куланнык касынуына мыл- тыктыцбасылуы»дегендей,ол жиынныцбиылгы казак жорыгы- на туспа-тус келуж кермейсщ бе?! 0KKi Ерденбек осы жолы Балдыбек сиякты «жэб1р кергендерд1» кол астына паналатып, кажет кезшде казакка карсы айдап салуы тажап емес. Эйтеу1р, осы жиында ойдаты-кырдаты аш бершер улыса табысып, езара одак курып жатканында кумэн жок. Абылай мен онык касындаты колбасылар кыргыз елжщ iujKi жагдайына осы сапарда каныккандай болды. Аты Кыргыз дегенщ болмаса, булар да сиырдык буйрепндей бытырап жаткан ел екен. Ец бастысы, 6ip орталыктан баскаратын ту т1ккен Ордасы, ортак хандыгы жок. Шыкгысхан eyneri - тере дегенд1 булар мойындамайды. Ертеректе дэулел аскан, айла- сы арткан адамдар манаптык дережеж кушпен тартып алады екен. Оньщарты м ацп бгтпейт1н билжталасына уласыпты. Кей- iH келе манаптык билж атадан балата мурагерлж жолымен тие- лн болтан. Бурын билер баскарып келген кыртызда манап де­ ген атак та бертжде шытыпты. Сарбатыш руынык кылышынан кан тамтан Манап атты 6ip катал би! болыпты да, содан кейж- ак билж басына келгендер ездерж Манап атай бастапты. Онык e3i де 6ip келк1емес, би мен бек, шора аталып жургендер де бар. Мундай елдщ 6ip тудьщ астына жиналуы да окай болмас. Bip кезде ок мен солта ж1ктелген кыртыз каз1р ушке б е л ш т калган. Кейжп шекара межес1 бойынша, Кызылсу, Кашкар жатындатылар Кытайта карал калса, Алай, Памир, Фергана бойындагылар Коканга кол артканы байкалады. Ka3ipre дей'ж б1ршамадербестжсактаганы -тер ю лкте п Алатау кыргыздары. Егер Казак ордасы аратуспесе, булардыкда Кокан курыгынан Кутылуы еюталай! Осы жайларга ой жупрте отырып, Абылай мына 6ip сауал- га келгенде дагдарып калды. Алатаудагы аз гана кыргыз дел касындагы К азак ордасына кол артудьщ орнына неге беттерж терюке бурады? Казакка элсш-эл1 кыр керсетт, карсы ша- батыны неф? Мыктылыктан емес, эрине. Элде мунысы - «ит арыгын бшдормей, каскырга жунж кампайтар- дегеннщ Kepi ме?.. \"Корыккан бурын жудырыктайды» дегенд! де журт осын- дайда айтушы едр Ал булар казактан кашып, Коканга барып тыгылганда не маркадам табады? 8лде К азак ордасы турмыс, 257

Tin жагынан ездерше тым жачын, api кап болгандьщтан, тез ipin экетед1 деп чауттене ме екен?! Абылай api ойлап, 6epi ойлап келд1 де, чыргыз манаптары- ны ч тугел жиналуын кутпей-ач, Ацсудыц жогаргы саласында жайлауда отырган Цаработага елил ж1бердк Буцар жыраудыц улы Жарылгап бид1 басшы е тт, Теле бидщ улы Батыч батыр мен Цойгелд1 батырды чосшы е тт, отыз KiciHi 6ip-aH аттан- дырган. Бас елилжн чолында хан тачбасы басылтан арнаулы хат та бар efli. Онда: Цыргыз руларыньщ ежелп салт бойын- ша, будан былай К азач ордасына чарайтыны, сол удин эр ру- дьщ манап, 6etcrepi ант устап, ач уйл1 аманат тапсыратыны, сондай-ач Шу мен Талас алчабындаты 6ipa3 чоныстардьщ чазачча чайтарылатыны жайында сочырга таяч устатчандай ете аш ыч жазылтан. Егер бул мэселе бейб'п жолмен орын- далмайтын болса, К азач ордасыньщ куш чолда нуга мэжбур болатыны жэне ол кушлч алыста емес, дэл iprefle турганы да е с к е р т т т efli. Ал е з чузырына Бугыны тугелге жуыч, Саяч пен Шоч- багыш руларыньщ да 6ip бел!пн чаратып отырган Кара бота - айласына ачылы сай, куштен де чуралачан емес, осындагы ipi манаптардын 6ipi-TyrbiH. Bip кезде Жоцгар тэйжтер1жн жэрдем1мен билжке жеткен ол эл1 де сол лзпннен айрыл- май келедь 1ргелес отырган Улы жуз руларын чонысынан ыгыстырып, кеп жыл бойы бет чаратпай келген де - осы Каработа. Дегенмен, чай жагынан алсац да, Кыргыздьщ ез- ге манаптарынан оньщ мойны озьщ efli. Каработаньщ дэл осы жолы Ферганадагы б т м г е бармай чалуы да TeriH емес. Ол чыргыздардын К азач ордасыньщ 6ip улысы саналуын чан- дай намыс керсе, Кочанный чолтыгына барып тыгылуга да сондай чарсы efli. Оньщ ураны - чыргызды 6ip тудьщ астына топтал, ез алдына дербес хандыч ЧУРУ- Осыны apinTec агайын- дарына угындыра алмай-ач келедь вйткеж манаптардьщ Kemuiniri ортач епзден очаш а бузауды артыч санайды. Оржм ез руын жеке-дара билеп, аядай ауылдыч чаргадай чожасы болып отырсам дейдь @31нщ Ж э й т деген eciMiHe *хан» дегенд1 чосып алуына чараганда, Солтыньщ манабы Жэйшханньщ да хандычтан у м т ж оч емес. Б1рач ондай батпан чуйрычты Оте­ ке жырьщ, Садыр сиячты бачталастары оган басы 6yTiH устата салгысы келмейдк Сонымен, булар ырыч-жырьщ куй кеш т, 6ip бэтуага келе алмай журген. 258

Енд|. мже, коканшылдар к е б е й т барады. Манаптардьщ 6api дерлж Ерденбектщ етепнен устап, сол арцылы е з 6nni- пн ныгайткысы келедь Мына Ферганадагы жиын - сонын, 6ip айгагы. Егер осы жолы 6iTiMre кол цойылса, таяу жылдарда Кокан acwepi кыргыз жерже шкерш ей е нт, Ош пен Нарын- га, Каракол мен Б1шкекке 6eKiHic камалдар салмак. «Солай етсек, кыргызга сырттан келетт Kayin азаяды* десед1 б тп ш - тер. Сонда, манаптардьщ сырткы Kayin дел отырганы - баска емес, К азак ордасы... Ал, Каработаньщ ез басы Ерденбектщ жарылкайтынына сенбейд1. Кокан эскер1н1к кыргыз жерЬ не бек1н1с-коргандар салуы - кол-аяктьщ байланганы деп угады... Ол каз1р де сол райынан кайткан жок. Биылгы Ферга­ надагы жиынга e3i де бармай, Бугыньщ езге де шора-бектерж ж1бермей калган. Сол Каработа е з ауылына ойламаган жерден казак enuimepi сау ете тускенде, корыкканы, не куанганы 6enrici3, ею удай сез1мнщ кыспагында калып едЕ Б1рак сырттай сыр алдырган жок, елшшерд1 зор курметпен кабылдады. К азак acwepi энегунп Балдыбектщ кебж KMflipin, тугкиылда бассал- май, бу й тт т т г е келлргенже iurreft ш ую р л т еткен. Конактарды арнайы тИлген уйлерге Tycipin, кысырдьщ кеккаска тайына бата жасатты. Каработа жасы алпыстьщ imiH аралап кетсе де, кайраты кайтпаган, бетжде шешек дагы бар, конкак мурындау келген, кара бужыр Kici болатын. Елиллердщ буйымтайын eorin, Абылайдьщ хатын окып шыкты да, езш барынша ерюн устауга тырысып: - Мен - Абылай сеюлд1 K¥flipeTi кушл хан емеспж, бар бол­ таны Бугы деген 6ip рудьщ манабымын. Б1рден жауап кайта- ру колымнан келе коймас. Ел-журтпен акылдасайын: eKi-уш кун мурша 6epiKflep! - деп етш1ш бшд1рдЕ Орнымен айтылган жуйел1 сезге елшшер де карсы болмады. BipaK бул ею кунде Каработа карап отырмаган. Ол ек алдымен казак эскержщ мелшерж накты бшу ушж, Абылай кос тжкен еюрге шолгыншылар ж1бердЕ Еюнил жагынан, осы теюректеп Бугы мен Шокбагыштык атка MiHep аксакалдар- ын, би мен бектерж жинап алып, кекес курып жатты. Сол ею арада кеше астыртын аттанып кеткен шолгыншылар да кайтып оралган. i/f - Bapi рас. Осыдан небэр1 тустж жерде самсаган сэры кол жатыр. Сырт каралдысы 6ip туменнщ устжде. Кол бастап кел- 259

ген Кабанбай батыр. Ал ту тубжде Абылай ханньщ e3i тур! - дес- Ti барып келгендер. Агайын-журтпен акылдасып, былайша алдынан еткеж бол- маса, бул кезде Каработанык e3i 6ip байламга ке л т те цойган. Ол колдагы а з кушпен казак эскерже тетеп бере алмасын, ез шамакды ескермей кезаздж пен карсы шабу халыкты аран- га айдаумен тек екенж б1рден пайымдаган. Сонымен 6ipre ол казак эскерж щ бул жорыгын Бугы тайпасыньщ мацдай- ына жазылган тетенше тагдыр деп те кабылдап едк Коканга кул болуды корлык санасак. iprenfleri казактан кашып кайда барасьщ ? Ауылын аралас, койьщ коралас. Бэлжм, кудайдык 03i осылай кисынын келлрт, о к жолына бастап турган шыгар?! Осы байламга 6epiK беюген Каработа агайындарына ез ойын тугел ашып айтпаса да, eMeyipiH таныткан. 8йтсе де, Кыргыз билер1 кепке дейж 6ip туйжге келе алмай, узак ыргас- ты. -BipfleH кол кусырганымыз коркактыкка жатпай м а? Бул iciMi3fli езге кыргыздар калай угынады» деп Kepi тарткандар да болды. BipaK, айналып келгенде, сез термы осыдан туспк жер- де жаткан калык колга ке л т Tipene берген. - Абылай ол эскерд1 жай кержюке экелген жок- 0 з еркщ- мен багы нсак багындыц. Оган кенбесек желкекнен басып тур- ып багындырады. Зам ан болса мынау. Коканнан коргайтын 6i3re де 6ip Tipen керек емес пе?! Сондыктан Казактык жер1н кайтарып 6epin, а к уйл1 аманатын тапсырып, жаксылыкпен б т м г е келей1к! - деген Каработанык 03i б аса билж айтып. Акыры 6api де осы бэтуага токтап едк Жауаптарын жуптап, жеме-жемге келген сок, 6ip топ адам окаш а уйде жаткан ка­ за к елш тер ж щ услне Kipfli. Ел ш те р асыгатын емес. Шынтакта- рына кос-костан кепшж койдырып, тер алдында шалжиып жа- тыр. Кыргыздар iiime к1ргенде гана бастарын кетердк Сэлден сок Каработа сез бастады. - Ежелден казак-кыргыз eri3 ескен ел едж. Бетен ой, жат пигылымыз жок. Бетен ойымыз болса, булайша казак жерк не сугына Kipin, койындасып отырамыз б а ? - деген тартып алган конысынык ез1н жакындыкка жаткызып. - Онык уст1не 6i3fliK Бугы деген ру - кыргыздык кой аузынан шел алмай- тьж е к жуасы. Б1зден repi пысыктар каз1р кокандыктармен колтыктасып, Ферганада масайрап жур. Ал 6i3 казак ханы ат басын 6epi бурды деген сок. осындай 6ip екпмен1к боларын с е зт, к у тт калган жайы мы з бар... Пендем1з гой, 6mMecTiriMi3

болган шыгар. 1лтипат - жщен болганда, KemipiM - агадан! Ханга царсы турарльщ б1зде не каукар б а р ? Карсы шапкан Балдыбекпч де киген кебж еслп жатырмыз... Сондыктан, 6i3 - осындагы Бугыньщ nri жаксылары кабыргамызбен кечест, ез KeuiiMi3fli Казан ордасына карай буруды уйгардык- Абылай ханнын ce3i - 6i3 ушж жаргыдай. Bi3 оныч барлык шарттарын орындаймыз! Тур-тулгасы aKeci Букар жырауга келетж, енсегей ipi денел1, eni суеты Жарылгап би aai де туксиген кабагын жазбай, тер алдында кез'ж ашып-жумып жаткан-ды. Каработаньщ ce3i аяк- тала бере, жастыктан басын жулып алды. - БэрекелдП.. Мже, сез жуйесж енд1 тапты! - дед1 жадырай ун катып. - «Елдеспрмек елшщен, жауластырмак жаушыдан» дейд1 екен. Барган жер1цнен жаксы лепес хабар алып, акжол- тай боп кайткан 6i3re де абырой! - дел алып, айтар уэжже енд1 к е ш т еди - Тепнде, дэл iprene к е л т хан acnepi шатыр тжее, 6ip тыкырдын, таянганы. вйткеж хан каИарынын ар жагында хальщтын кект1 ашуы, кабындаган кайраты жатады. Мундай- да aninfli б тге н де - акылдылык... Хан алдында кандай кунзц бар: оны менен repi езщ жаксы бтесщ , Каработа. Жанагы сездер1нд1 Абылай алдында ез аузьщмен айтып, ак уйл1 аман- атын мен айып-анжынды е з колыкмен тапсырганыч жен болар. Сендерге тагы ею кун мурсат беремж. Уэдел1 уакытта Аксудыч Шуга куяр сагасында кездесетж болайык! - деген бас елил кысца кайырып. Осыдан кейж казак enminepi кеп бегелмей аттанып кетп. Олар сол нунчак хан шатырына ж етт, арадагы эчпмеж каз- калпында баян еткен. Абылай бул хабарды жаксылыкка жо- рып, разы-хоштыкпен кабылдады. Ойга алган максатка ок атып, кылыш суырмай-ак. алыстагы айбатымен жетсе, одан ар- тык кудайдан ттегеж н е? Тек Каработасы TycKip сезжде турып, айтылган мерз1мде келе койса... Арада еж кун erri. Ушжш1 кунжч Tyci ауып барады. Кыргыз- дардан хабар жок. Хан кежлже кудж Kipe бастаган. Баян, Кекжал Барак сектд1 6ipa3 батырлар жорыктьщ булайша тым окай 6iTin калганына айыздары канбай, кечшдер1 кочылтаксып журген-дь Олар кыргыздардыч кеилккенже кэд'1мпдей куан- атын сьщай байкатты: - Эй, басе, солай боларын с е з т ек. Каработанын шыгарып салма кеп кулыгыныч 6ipi болды гой. 261

- Tafiipi, майданга шыцпай ic 6iTe ме?! Каработаныц ез обалы езше! Енд1 6i3re агайыннык вклей жок! - д е ст кару- ларын сайлай бастаган. Будан ары кулп отырудыц peTi жок. Абылай аламан эскер- ге жарлык шашып, ертецтак ата шабуылга шыгуды буйырган... Алайда ic насырга шаппады. Бугыларды хан каИарынан кудай- дьщ 03i сактап цалды. Кун екж дте ецкейе баре, Каработа манаптан хабар келдё Бугынык рубасы 6ипер\\ мен бектер1 хан- га деген сый-сыяпаты мен ак уйлi аманаттарын алып, Ацсудыц теменп сагасына жаца гана желпл. Куда каласа, ертен, сэске- де осында келт, хан дэргейте бас коймак. Айтцанындай-ац, ертектде Шудьщ аргы белнен алдарына салган кеп малы бар, косагы мен жетеп мол, убак-шубак кал- ьщ кеш KepiHfli. Каработа ез улы Касымбек бастаган отыз отау- ды хан шатырыньщ цасына экелш цондырды. Сонан сок ез! 6ip топ адаммен Абылайга сэлем бере келген. Бул кезде жасыл туы желб1реген Абылайдык жорык шатырында ханнык езжен баска Кабанбай бастаткан колбасы батырлар, кейб!р султан- дар мен билер отырган-ды. Каработа босагадан Mine аттап, так­ та отырган Абылайдык алдына таман келд1 де: - Армысьщ, хан ием?1 Кессек, мже, бас, кеилрсек кек'т мае... Бшмеслктен icTereH кателер1 басындагы шашынан кеп Каработа деген карашы кулык кузырьща кел1п тур! - дед1 басы жерге жеткенше Minin. Абылай жауап беруге асыкпай сэл ойланып отырды да, баяу Tin катты: - Казакта: «Усынган басты кылыш кеспейдг Алдыка келсе атакньщ кунын кеш» деген сез бар. Тас есептеп, кум санап, ет- кенгеоралмай-аккоялык.Адасканныкайыбыжок.текалдаган- нан кудай сакгасын. Тырнагыкды iume букпей, ак пейт, адал ке ктм е н келеек болганы! - дед1 келгендергетерден орын кер- ceTin. Абылайдык ок жагында Кабанбай, сол жагында Эбтфежз султан отырган-ды. Калган казак пен кыргыз кос капталга как 6eniHin, 6ip-6ipiHe карама-карсы жайгасты. EKi жак кеш- пендтер салтымен 6ip-6ipiHeH аман-саулык сурасты. Абылай езара ш ужркелест отырган казак пен кыргызга кез киыгын кезек тастап, ani де ой уелнде отыр. А дегенде байкаганы: eKi халыктык ки1м ynriciHfle, сырткы тур-тулгасында бэлендей айырмашылык жок екен. Тек 6ipa3 кез уйренген сок ^ана

кыргыздардыч 6errepi сэл жалпактау, кездер1 сэл циыктау екенж ацгаруга болатындай. Кейб1р дыбыс езгешел1П бол- маса, Tmflepi Timi жакын. Казактар м ач тебеттей маччылдап, кеп сезд1 мурыннан цайырады. Кыргыздар сэл сачауланып, шолжьщ баладай шэлд1рлеп сейлейдс.. Конактар жайгасып болып, алгашчы аман-сэлем аякталган шамада, Абылай сез бастады. - Сейле, Каработа: Кырпяз елжде не ж ачалыч б а р ? Мунда К азак ордасын агалайтындардан repi Коканды жагалайтындар кеп дейд1. Сендер соныч кайсысына ж атасычдар? - деген отыр- гандарга барлай кез ж1берт. Каработаныч да куткеж сол екен. Ш эюрт баладай жуп- Hin отырган куй1 шешен тшмен кесше сейлеп к е г п .Б у к т бол- мысында ойымды калай жетшзем, ce3iMfli калай етюзем дейтж тас туй'ж талпыныс бар: - Басында багы, астында тагы жок. ортадан ойып орда тж- пеген, халкына кептен хандык 6imereH бул кыргыздыч кай кылыгын айтайын. хан нем?! Буйректей бытырап, тарыдай шашылган журтым бар. Эй дейтж ажа, кой дейтж кожа жок- EpiKTi ауызга 6epiKTi бас сияды. «Казактыч канжыгасында кет- кенше, Коканньщ колтыгында журейж» дейтждер де а з емес. Сондайлардыч 6ip тобы жакында Ерденбекпч шакыруымен Ферганага Kerri... Мен ез улысым ушж гана жауап берем'ж, хан нем! Bi3 Ерденбекке ере алмадык. Бугыньщ кешж бурып, К азак ордасьжа карай багыт алып отырмыз. «Итпч neci болса. 6epiHi4 Tanipici бар-. Казактыч етепнен устап, тагдырымызды табыстасак. 6i3fli канаттыга кактырмас, Коканга корлатпас деген бэтуага келдж. Ен дИ epKiMi3 ез1нде, хан нем! Койган шарттарыч тугел дерлж орындалды. Мына отырган шора-бек- тер адалдыкка ант устап, 6ip-6ip баласын аманатка экелдг - дей келт, сол шаруаларды тындыру етекбасты ел ушж очайга туспегенж, жол-жоралгыны тугендейм1з деп жургенде, уэдел1 мерз1мнен 6ipep кун е т т кеткенж айтып, кешжкенже KemipiM сурады. Кыргыздарга айтар сезж 1штей таразылап, ой сочында отырган Абылай шеиллт жауап катпай, жай бас изеген де кой­ ган. Хан кабагындагы салкындыкты езжше уккан Каработа ак уйл1 аманаттардыч сыртында хан Ордасына экелген сый- сыяпаттарын айта бастады. Абылайдыч езж е деп: жуз сэйгулж жэне калы шлем жабылган кара нар, кыран буршт, кумай тазы 263

бастаткан 6ip тогыз тартулар, ел агасы султандар мен колбасы батырларга арналган сыйлыктар, -Хан сыбагасына» сойылат- ын кысырактьщ yftipL. Осылайша Ti3iMfli узартып бара жатыр efli, Абылай он ы цсе зж б е л т wi6epfli. - Жэ, жетер, Каработа... Алда разы болсын! - дед'1катцыл кабакпен. - Сен Ко канга коксы болдым екен деп, саудагер сартка усап, экелген дуниецд| айта берме! Кыргыз-казактьщ угымында, дуние - колдьщ Kipi, ж усак жугын да калмайды. Сенщ жанагы айтып отырганьщ аттыц Tepi мен азам ат ецбепн 6api6ip етей алмас efli. Одан repi осы жорыктык мэжсж дурью тусжсендер, 6i3re сол тшмдь.. бздерщ 6ip сэт ой ж у п р тт керщ- дерил: 6i3 кыргызды шауып, олжа алайык деп к е л т т з б е ? Ка­ з а к малга зэру емес - ез байлыгы ез'же жетедь К азак жерге де зэр у емес - кыргыз ж ерж он орайтын байтак даласы бар. Егер 6i3 осы жорыкта Алатау е>#1ндеп кейб1р коныстардан кыргыз курендерж ыгыстырсак, ол б1реудщ жерж тартып алганымыз емес, 6ip кезде колды боп кеткен ез жер1м 1зд1кайтарганымыз. Олай етпесек, агайын арасындагы дау 6iTep емес, кецшден Kip кетер емес... Осында Kapi к¥лак. кене кез кариялар да отыр ек­ ен. Кэне, айтыцыздаршы: менщ осы сез1мде агаттык бар м а? 5i3 6ipeyflin жерже зорлы к жасап отырмыз б а ? - деп кыргыз KicinepiH тагы 6ip рет шолып еткен. К аработа да, баскасы да: «мынауыц артык, ол жер 6i3fliK жер1м1з efli гой» деп айта алмады. Кайта, эр тустан жамыр- асып: - Ce3in алтын, хан нем! - Айтты-айтпады, кыргыздьщ аз гана малы мен жер! казак- тык кай жыртыгына жамау болады? - КУДайшылыгына келеек, Шонжы да, Шалкеде мен Каркара да - казактьщ байыргы жер! гой. Балдыбектщ ол ж ак­ ты иемденгеж сокгы он бес-жиырма жылдьщ айналасы емес пе?! - «Кашканньщ да, куганньщ да сиынары - 6ip КУДай»демек- uji, eHfliri TiperiMi3 - К азак ордасы. Б илИ н езщ айт, хан нем! - flecin жатыр. Абылай сезж кайта жалгады: - «Казакка мал да, жер де зэру болмаса, сонда !здегежк н е? 1ргем1зге калын кол TycipyiK калай?» деп неге сурамайсьщ- д а р ? - flefli ол кыргыз бектерже ендгжылы шырай танытып. - 1здеген1м - осы сендер, кыргыз елжщ e3i. Мен бытырап жур-

ген алты Алаштын баласын 6ip тудьщ астына цайтадан 6ipiK- TipriM келедк Берекеге келгенж б тм м е н , акылга кенбегенш кушпен багындырам. Ауыр эскерд1 де сол ушж е р т т журмж. Ен еа тепкен кулыннын, eTi ауырмайды. Бупн ырьщка кенбе- ген тарпандар аздап таяк жегенмен, ертецп жас урпак маган алгыс айтатын болады. Жэне осылай 1стемеске менщ амалым жок. Ал кыргызга келенн болсак, казак пен кыргыздык 6ipfli- ri мен ойлап тапкан нарсе емес. Баягы Касым хан заманынан бастап, Эз-Тэуке дэу1рже дейж еш ж уз жыл бойы кыргыздар К азак ордасыньщ 6ip улысы саналып келген. К азак хандары осы аралыкта ез бауыры кыргызды eiu6ip жауга берген жок. Аргы бабамыз тогыз улды Тогым хан мен 6epri бабам ы з Сал­ кам Ж эцп р хан кыргыз жерж жаудан коргаймын дем ж у р т жан киды. Сендердщ не ойлайтындарьщды KiM бшсж, ал мен аталарымнык каны теплген касиетп жерд1 тагы б1реулердщ табанына таптаткым келмейдс.. Коркатындарыц Кокан болса, оныц да эуселесж керейж: Казактьщ иепнщ астынан Кыргыз­ ды калай тартып экетер екен?! - деген каЬарьжа кайта Minin. Абылайдын ce3iH эрюм эркалай кабылдаган тур! бар. Жуздер'жен селт еткен ce3iM нышаны бшжбей бед1рей!п калгандар да, шын журектен шыккан жуйелi сезге штей тол- кып, катты Te6ipeHin отыргандар да ушырасады. E kS оттьщ арасында кай жакка 6errepiH бтм е й кысылып отыргандар да жок емес... Осында келген карттардьщ арасында баягы Кокым бидщ HeMepeci, бул кунде жасы токсанга такаган Кер1мкул би де бар еде Абылай ce3iH аяктаган туста шаш-сакалы селеудей агарып кеткен сол карт ецктдеп жылап ж1бердЕ - К араш м , касиетп ханзадам-ай! 0 з басым елер шагымда аткан ок, алмас кылыштан емес, атаныц аруагынан коркушы едм. Сол 6ip есте жок eewi кундерд1 еске сала ма деп, мен де iu- тей кыпылдап отыр efliM. Айттын-ау акыры! Сен муны айтпасан, казактык cepKeci Абылай хан болармысьщ?! - деп орамалын кез!не апарып, кеюрепн каре айыра курс'шдк - Уа, ште жаткан кай-кайдагы дернмд1 козгадьщ-ау! Осы сен айткан сезд| кейде мен де айтам кыргыздьщ кейжп жас буынына. BipaK колынан би™ к neTin, каукары кашкан KapiHi тыкдап жаткан KiM бар. Улдын е зi тугандай, келж e3i келгендей... CeHiK баба к Ецсегей бойлы EciM хан мен менщ атам Кокым би тес кагыскан дос болып efli. 03reHi умытсам да соны калай умытайын?! Жакагы айтканьщнык 6api рас: Кыргыз ушж кыркысып, шей1т кеткен 265

казацтыц талай хан-султандарынын суйеп б 1зд!ц жер1м1зде жатыр. Жаны жэннатта болсын улы аруактардьщ!.. Жарылтан- ды жау алады, белжгенд16epi жейд1. Бупн мынадай кепке Tycin отырмыз. Он бужрде кылышын надап Кытай тур. Сол буйфде нонан нагып Конан жур. Солардын найсысынын жумырына жун болам дел, ныпылдатан ныргыздын сины мынау! Казан - ал- ты Алаштьщ агасы гой. нашанда бауырлары ушш шырылдап отна туседс Енд1, мже, жан нысылтанда жанынын, ара тусер агайынын табылып отырса, будан артын нудайдан TinereHiMi3 н е? Осы кунд1 мен зарытып куткел1 нашан?! Жетлм-ау бутан да... Я, Алла, бупн алсан да арманым жон! - деп Кер1мнул би eKi нолын кекке жайды да, Miнажат дутасын онып, бата icTefli. Кепп керген кененщ шын журектен шыннан риясыз сезже назан жаты разы боп налды. - Бэрекелд!, Кер'|мнул би! Кыртызда тауарынты таратып, жастарта жол сштейтш кене кез нарттар налмады ма деп журуил ем. Бар екен той, урдю узтм еген екен! - дед1 Абылай да жадырай тш натып. - Бул сонда берекеж ойлатан KapiHin та­ на ce3i ме, элде бэтуата келген бэрщ нщ ойын осы м а? Кыртыздар шуласып Kerri: - Тон етер TyfiiHiMi3 осы. - KepiMnyn ансанал кекейдегш1 айтты. - Конанда нонанта журген Ж эй тхан мен Отеке, Садырлар- дын не ойы барын KiM 6inciH. Б1здщ Бутынынтонтатан жер1 осы! - десп отыртандар. - БэрекелдП Егер тонтатантуйшдерщ осы болса.ллектерщ- fli Алла набыл етсш! - дед1 Абылай. - Тек iprenae туртан налын нолдан айбынып, нысылтаннан шыннан нызыл сез болмасын. Алашна норнып батынтан пул емес, уя бузбас ул керек. Орал- сан, ар-иман адалдытынмен орал Ордата! Жанын жерден жау табам деп жалтантама. Корнатынын - Конан болса, назантын созтан нолы отан да жетед1. Еппен кун керген Ерденбек тугш, ежелп алпауыт Еженханмен де елил алмасып, енш1 бел1скен жайымыз бар. Казан ордасы будан кейш найзаныч ушын онтусттке нарататын ойы бар. Тайтан нала Ташкентт1 тэубеге келнрт, нурамата нурын салатын кез де алые емес. Осы мезетте манадан унс1з отыртан Каработа ечеесш тж- теп: - Хан ием! Рунсат етсен1з, менщ 6ip сауалым бар, - дед| Абылайта жаскана нарап. - Иэ, Каработа, не айтасыч? 266

- Улкендерден есту1м1зше, бурын бук'т кыргыз 6ip биге багынып. ол би К азак ордасыньщ дэргейже бас урган екен. Ал, каз1р ондай тутастык жойылып, эр ру эр манаптьщ етепнен устап жур. Басымыздык б1ртпейтж'|, сез1м1здН 6ip жердей шы- га бермейлж де содан... Менщ жаман ойым айтады: 6i3Ty6i 6ip хандыкка 6ipiKceK, ал ханымыз Туркютандагы улы ордага бас койса... Буган не айтар е д И зд е р ? - дед1 Каработа, е зж щ кеп- тен кекей'ж т е с т журген арманын ашыкка шыгарып. Абылай: «Cipa, осыныкхандыкган дэм еа бар-аудеп, манап- тьщ жузже барлай карап койды. BipaK сыр берген жок: - Heci бар, бул сезщ кекейге конады, - дед1 жылы кабак танытып. - Bi3re де кыргыздьщ жайын кержген манаптан 6ip сурап жургенше, 6ip адамды устаганымыз жаксы. Мэселен, казакта эр жуздщ ез ханы бар. Кыргыз ханы да сол Kiuii хандар- дык санатына Kipep едк - Бул енд1 алдагы кундердщ ici гой. Кудай тагала сол TineriMi3re жетюзсж! - деп кыргыз манабы да шырайланып калды. Арадагы эцпме осымен бггкен-дь Кыргыз Kicmepi сол куж хан шатырынан конакасы жеп, ертецжде ездер1 карымта сыба- гага шакырып, екнуш кун еру болды да, аттанып Kerri. Бул кезде там ы з е тт, куз т у с т калган-ды. Абылай колбасы батырлармен акылдаса келт, биылгы жорыкты осымен аяктауды уйгарды. Бул аттаныстык мураты да кыргыздын, кикар манаптарын тез- ге салып, iprenec руларды К азак ордасыньщ дэргейже келпру, колды боп кеткен коныстарды кайтару ед1, ол жагы б1ршама орындалды. Биылша осыны канагат тутса да болатындай. Жорык шатырында еткен шагын кецесте кейб1р кызу канды батырлар жорыкгьщ булай тез 6iTin калганына айыздары кан- бай, тым курыса мына Ыстыккел жактагы Сарбагыштарды 6ip «ушыктап» кайтуды усынып ед‘|,Абылай ьщгай таныта коймады. Ал, Кабанбай олай етуд1 мулде эбеспк деп б ш т, жИттердщ желИн тез басып тастады. - Ыржилден, Сарбагыш пен Солтыньщ Этеке, Ж эй тхан сиякты басшылары Коканга кеткенiH бшеакдер. Басшы ба­ тыры жок, иен жаткан елд1 шабу адалдыкка жатпайды. Ертен олардьщ не айтатынын бте а н д е р м е? «Казактар 6i3 жокта эдей1 урланып келт, aprraFbi бала-шаганы жылатыпты. 6з1м- i3 ел ш н д е болсак мацайымызды баспас едИ» деп KyniHin, хан артынан жудырык туйед!... Екжшщен, б1здщ туп и ойымыз 267

- кыргызбен шабысу емес, агайынмен табысу емес пе?! Бейбп- елге соктыгу цашанда араздык отын коздырады. Барымтадан - карымта, цыжылдан - кек туындайды... Кез келген урыстыц сен'1мд| ce6e6i, тым курыса сылтауы болу керек! - деген улкен- Kiujire б1рдей басу айтып. Осы сезге 6api де токтаган. Эйтсе де, казак acKepi б1рден елге кайтып кеткен жок. Аманатка алынган ауылдар мен ол- жага тускен, сыйга келген 6ipa3 малды елге карай жылжытып ж1берд1 де, Абылайдык 03i Heri3ri колмен Мерке, Талас, Суса- мыр eKipiHe дейж барып кайтты. Осы тустагы казак жержщ ме- жесж белплеп, кейiнri жылдары кыргыздар иемдент журген 6ipa3 коныстарды босатуга тура келд1. Осы жорык барысында iprenec еж халык кайтадан табыскандай, жер дауы б1ржола шештгендей кержгежмен, 6ipaK арадагы талас-тартыс мунымен бп\"кен жок. Рас, сол жолы Бугылардын 6eTi 6epi бурылган. Осы бетбурыс кейш олардык тагдырында терек 'з калдырды. Цоканнык курыгына тубегейл1 тЫ бей, б1ршама дербеслксактауына, кейж Ресей бодандыгын ертерек кабылдауына себепил болды... Ал калган кыргыздык кекжждеп дык кетпей, журепндеп муз ер1мей, сол куйжде калып едТ Абылай канша жан салып бакса да, сере боп каткан сол токды ж1бпе алмады. Жалпы, Аксудык Шуга куяр осы 6ip сагасын кырсык шалган, канды су десе де болады. Осыдан кейж He6api терт-бес жыл еткенде дэл осы арада сумдык окига боларын, оньщ арты кыр­ гыздар ушж улкен апатка айналарын каз1р ешюм болжаган жок едК.. Ал, арада сексен жылдай уакыт еткенде сол апаттык Шу бойында тагы кайталанатыны, Абылайдык эл1 жарык дуние- ге келмеген ею немерей: Кенесары мен Наурызбайдьщ Каны дэл осы жерде теплетМ ол кезде ешюмнщ каперже келмеген. 268

пш вд imHimA

¥ зак жылдар бойы К азак ордасынык бар наза- ры жонгарга карсы азаттык согысына, одан кала берсе, ipreciHe ке л т орныккан алпауыт керштер- ге ауып Kerri де, TyciiKTeri туыскан елдер1мен каты- насы узшщжреп калган-ды. Ty6i 6ipre, fliHi ортак, мусылман кауымынан элдеб1р Kayin тенер деп те ойламаган. Онда да азуы алты карыс Дугам, ежел- ri Кызылбас, байыргы бакталасы Бухар хандыгы болса 6ip capi, осыдан He6api елу жыл бурын ipre кетерген Коканнан корльщ керем, сонымен ■ пресем деген ой ешжмнщ кэперже Kipin шык- паган. вйткеж Коканньщ аты да, заты да осы бе- р тн д е пайда болды гой. Ферганалыкгар Кашкар кожаларыньщ дем беру1мен, 1 7 1 0 жылы Бухар хандыгынан б е л ж т шыгып, бурынгы EcKi корган деген жерге «Кокан» атты бекжгс-кала салды да, аймак аты да солай атала бастады. 0cmi, Кокан хандыгыньщ непзж калаган Шах- рух бек деген Kici efli. BipaK, алгашкы кезде ол да дербес бш нк жур-пзе алган жок. Шахрух бектщ балалары: Эбд1рахым мен 96fliKepiM бектердн ту- сында бул елке Ж окгар хандыгына б1рде жугылса, б1рде кутылып, калт-култ куй кешл. Ал, 96fliKepiM бек елген сок, Эбд1рахымнын балалары: агайынды Бабабек пен Ерденбектщ 6ipa3 уакыты эке тагына таласып, езара кыркысумен erri. Акыры туган агасынык тубже жеткен Ерденбектщ 6nniK басына келгеж - сокгы он-он бес жылдын айналасы гана... Енд1 MiHe, Kepuimepi кеп елемейтж, 6ipey 270

MeHciHce, 6ipey менсжбейлн сол кокандыктар ойламаган жердей осы тенОректеп азулы бэсекелестщ 6ipiHe айналып отыр. Былайгы журт Ерденбекп e«i жуздЕ аяр, катыгез деп кан- ша жек кергежмен, К°кан хандыгыньщ булайша тез flayip- леп, катарга косылуы - соныц ецбеп екенж мойындауга тура келедЕ Ол такка отырысымен немере атасы Эбджер1м салтан жолмен, ез иел1ктерж жедел кецейтуге KipicTi. Аз жылда бу­ рый Бухарта батынып келген Энд1жан, Наманган, Мартулан калаларын езже каратып, енд1 мже, ipreflec казак жерже кол созып отыр. Ka3ip Сырдьщ жотарты атысындаты: Ташкент, Сайрам. Дарбаза, Ходжент, Аккортан oeKUifli калалар К азак ордасьжа алым-салык телеуден бас тартып, беттерж Коканга карай бура бастады. Онысы а з болтандай, Ерденбектщ enTi колы кыртыз жерже де сумандай созылып, Каракол, Нарын, Б1шкек кенттерше бекжю-камалдар салып жатканы белплЕ.. Осыныц 6apiH кан майданда купи асып, ерлжпен ж е ц т алса амалсыз кенер едщ. Жок, олар ешкандай теке фреске бармай, шытын да шытармай, 1штен кем1рген жеп куртша осыньщ барж бтд'фмей ютеп жатыр. Цазакта: «Елемеген дау жаман, ескермеген ауру жаман» деген аталы сез бар-ды. Сол елемей келген Ерденбек бул кун- де К азак ордасыньщ б'|рден-б1р карсыласына айналган. Алты Алаштьщ басьж косу жольждагы басты кедерп де - сол Кокан хандыгы болып отыр. Олай болатыны, Сырдария алкабындагы кентт1 мекендер казакка кайтпайынша, сол аймактагы к¥Ра- ма журтыныц да 6eTi 6epi карауы еюталай. Коканнын, суганак колын кырыкпасац, кыргыз манаптары да кыска кунде кырык кубылып, эрк1мге 6ip жалтактауын коймайды. Осылай тыюсыз кете берсе, ecipin алган Ерденбек кундердщ кунжде казактьщ кек даласына ауыз салмасына юм ке тл ?! Сондьщтан, биыл Каркаралыда еткен хан кецесжде 6ip-aK маселе сез болды. Ол - Коканга карсы аттанатын аламан жорыктьщ дайындыгы. Аттаныс алдындагы бул кецеске, непзжен, Аркадагы Ор­ та жуз улыстары катыскан-ды. Сез Ф зпнж б1рден ез! устаган Абылай жиналган журтка алдагы жорыктьщ жай-жапсарын баяндап отыр. Бул кунде жасы елудщ irniH мол аралап кеткен Орта жуз ханы кейжп жылдары шар тартып, толыса бастаган. ¥ш жагын сал тужырып койган шокша сакалы мен кияктай кара муртына ептеп кыраутускеш байкалады. в ж суеты. Канын 271

iiuiHe тартып, сурланып алган. Айткан ойларым мына журтка жетпей отыр-ау дел ка у т кыла ма, элденеге ширыккандай казымырлана, катулана сейлейдг Ол Коканра карсы аттаныстьщ неге кажет болганын егжей- тегжейл1 TyciHflipe келт, алдагы жорыктык тым онайга туспесж де жасырган жоц. Алдын-ала ж1бертген жансыздардык ай- туынша, Кокан бектер1 осал жау болмай шыкты. Ек бастысы, бул ел сонгы жылдары денгелешп байып алган. Тогыз жолдык торабындагы сауда орталыктарын колга устал, казынасын алтынга толтырган. Байлык не ютетпейд1, кала сайын беюню- камал салып тастаган... EcenTi жаксы б!лет5н, мысык т!леул1 Ерденбек басканык басына тенген апатты да ез пайдасына шыгарыпты. Ана жылы Шыгыс Турюстаннан кашып еткен уйгырлардьщ есебжен Коканнык карашы халкы ею есе кебейген. Сол боскындарга байланысты, Кытаймен арадагы катьжас шиелешап, басьжа булт утртгенде, iprenec жаткан дж мусылманга «аттан» салып, AyFaH SMipmici Ахмет-Шахты атка кондырды да, ол кауттен де оп-окай кутылып Kerri. Жай кутылып кана коймапты, кыруар лайда TycipinTi. Кытайдан KopFaHyFa кемекке дел мусылман елдер1 ж1берген алтын-кумю пен кару-жаракты Кокан aMipujici туп-тугел басып калган... Ka3ip Ерденбект'щ ecipin отырганы: сол жылдар колына тускен топ атар жэзайылы, откару мылтыктары бар деседь - Бул да ештене емес, - дед1 Абылай отыргандарды кезбен шолып. - Б1збакайынадейж капысыз каруланган.санжагынан e3iMi3fli неше орайтын Кытай шер1пмен де каржасып керген- 6i3. Бул ретю жорыктьщ ерекшелю, тл е н кентп калалармен, 6epiK беюжстермен беттескел! турмыз. Бурын унем1 ат устжде, аш ык алакда шайкасуга дагдыланган аламан эскерге карсыла- сымен тар жер, там босагада кездесу eflayip киьждык KenTipyi мумк1н. Эйткенмен, жана согысып журген жокпыз рой,онында 6ip амалын табармыз! - деген сезжщакырында. Агынан жарылган Абылай осы туста 6ip гана нэрсеж айтпай, 6yrin калды. Ол Коканга карсы бул жорыктык окайга туспесж кун1 бурын ce3in, былтырдан 6epi ар турл1 амалдар колданып баккан-ды. Бурын мумюнд1пнше ешжмге колка салмауга, ю рттарлыктанытпаугатырысатын Абылай Орынбордагы орыс aniMi генерал П.А.Рейсндропка амалсыз хат жазып, туспктеп Кокан камалдарьж алу ушж тым курыса откарулы бес жуз сол­ дат, он шакты жэзайыл зекб1рек беруж cypaFaH. BipiHeH болма- 272

са еюнилсшен болар деген умилен немере iHici Дэулеткерей султанды БежЫге аттандырып, дэл сондай колцаны Еженханга да салып efli. Bip гажабы, exi каганат та, уэделест койгандай, мунык ж1берген xicinepiH КУР кайтарды. Орынбордагы орыс axiMflepi «буган патшайым Екатеринаньщ руксаты керех» деп соз буйдага салса, Еженхан ежелп етекбастылыгына багып, жалакакыл айтумен ш ектелтл. Солар-акеш кисынга келмейлн кургак киялмен ездерш алдаркатудан жалыкпайды. Kepmi- лерж сырттай иемденелн сол баягы империялык неуде. Кытай императорынын пайымдауынша, К азак ордасы да, Кыргыз бен Цокан да - аспан астын билеген Орталык мемлехеттщ алыста жаткан басыбайлы боданы xepiHefli. Ол бодандар 6ip- 6ipiMeH согыспай, езара тэту турулары керек екен... Кыскасы, бул жауаптардан Абылайдьщ акгарганы: iprefleri exi xepuii де К азак ордасыньщ бел алып хушеюж каламайды. Кайта бауыр- лас елдердщ басы б1р1кпей, осылайша ырыц-жырьщ боп, тары- дай шашылып жатканын куп xepefli... Осыны аны куккан Абылай енд1не де болса е з хушже суйенуге бел байлаган. бйтхеж бул заманда кол кусырып, арекетаз отыру - Орданы ыдыратумен б1рдей. Сен бурын кимылдамасан, акдыган жау капысын тауып, 6api6ipceHi алады. Иэ, Абылай жиналган журтка алдагы жорыктьщ жайын TyciH- д1ргенде, Ак патша мен Еженханнын, жэрдем колын созбай отырганын эдей1 айтпай ipnin калды. Каласа херш терден де кемек алуга болатындай сыцай таныткан. Онысы в з халкын алдаркату емес, 6ip белд1ц астында кул актур т отырган Кыргыз бен Коканга сондай 6ip дакпырт жете берсж деген ойдан туып efli. вйтсе де, Абылай канша жан салганымен, Коканга карсы аттаныс ел imiHfle бэлендей аукым тудыра алмады. Бул жагдай хан xeneciHiH барысынан-ак акгарылып калды. Баягыда ел шелне жау тшп, «аттан» деген айгай шыкса, 6ipi калмай атка конатын казак бул жолы туп копарыла коймаган. Элде бейб1т хунде алые жорыкка аттанып, баска 6ip елдерд1 багындыру дагдыга енбегенд1ктен бе, бурынгыдай жанпида кулшыные байкалвмайды. Батыр балпак, би жалтак тарткан жайы бар. вйтхеж Аркадагы ел уш!н Кыргыз да, Кокан да - бурын хеп араласпаган, алты аласы, бес 6epecici жок, алыста жаткан бейхунэ журттай xepiHeTiH. Былайгы калын, кепшш1х жат жер- ге аттанатын мундай жорыктарды тех хан-султандардьщ, неме- 273

се олжага кызыккан жанкешл батырлардьщ ici деп карайтын сиякты. Сондыктан да болар, эз1рше буюл Орта жузден ту тубше жиналган epiKTi эскердщ мелшер1 бес мыннан аса коймаган. Бул журтты сопынан ертетш байыргы батырлар да тугел емес. Олардьщ орнын бул жолы катарга кейш косылган жас султандар басыпты. Маселен, осы жорыкка Абылайдын ез KiHfliriHeH ерген: Уэли, Шьщгыс, EciM, Эдш, Bepi, Касым сынды жет1 ул катыспак. Олардан баска Барак султаннык балалары: Ханбаба, Дайыр, Шыгай, Бекей султандар, Эбтфеж здщ ул- дары: Жолшы, Жангожалар бар... Сотан Караганда, Абылай- дьщ осы жорыкта урыс тэ с тш е каршадайынан уйреттген жас султандарды сайыска салып, сынайтын ойы бар ма, калай? Ал аламан эскердщ кемт1пн К°кан мен Кыргызга бурыннан ececi кетщ журген очтуслк елкедеri ¥лы жуз ж1пттер1мен жэне Сыр алкабындагы Конырат колымен толтырмак... Кабанбайдьщ ез басы биылгы жорыкка катыспайтын болгандыктан, хан KeKeciHfleri талас-тартыска бел ш ешт араласа коймады. Батырлар мен султандардьщ сездер1н сырт- тай гана бакылап, токетер TepeairiH де ездерше калдырды. Бул Кабанбайдьщ колына желект1 найза устап, кас жауына кунде кылыш сермеп еткергенузакгумырында б1ртш1 ретсаптан шы- гуы еде Саптан шыкканда, эрине, оны шетке каккан ешшм жок- Кайта, KepiciHme, Абылай оган бул жолы да колка салып: - Ташкент enipiH бэр1м1зден жаксы бшесщ. Сыр бойы - талай шайкасты колдан еткерген сыралгы жерлер1ц. Биыл да Кокан жорыгында 6ipre болып, езущнен енш1 бер! - деп жы- гыла жабыскан. BipaK колбасы райынан кайтпады: - Жок, хан нем! Эр нэрсенщ ез уакыты болады. Осынау кек жолына он алты жасымда аттанган ед1м, содан 6epi тыным ал- ган жылым жок. Жасым жетп1стен асканда енд1 желткежм жараспас. Шужр, жерге карал отырган жокпыз гой, жастарга жол берейж. Бул казак Кабанбайсыз да 6ip согысып кереш! - деген сез аягын эзшге сайып. Сонан сок Абылайдьщ ез1не ManiM тагы 6ip жайды кел- денек тарткан. Ол бурынгы Жокгар шепндег1 жака коныека байланысты efli. Иен калган елкеге шкершей ент, epic кек!т- кен казак ауылдары уш1н Кытай улыктары биыл жака низам шыгарган. Будан былай эр отбасы мал санына карай салык 274

телеуге mic. Эз1рше сурап отырганы онша кап емес: жуз бас­ ка - 6ip бас. Сол ж ака тэ р т т icKe асып, 6ip i3re тускенше, Кабанбай ел ш н д е болуды жен керген. Колбасыныц кец1Л ауа- нын жаксы тус1нген Абылай будан ары кыстамады: - Жарайды, курмеп-i Дарабоз. Bip есептен, арпалыс, aypeci мол агайын арасыныц дау-жанжалына бет-жузге карамайтын жастарды салганымыз да жен шыгар. Б1рак е зщ баулып ecip- ген аламан ескерге жорык алдында жол болсын айтып, ак батакды бер! - деген шын тшек eTin. Кекес аяцталган куннin ертец1нде, Абылай жорыкка ат- танатын сарбаз атаулыны 6ip жерге жинады. Уакыт мамыр айыньщ ортасы, шалкар тустщ кез1 болатын. Keri жана ж етт- in келе жаткан жасыл далада калы и кол ез жуздж, мьщдык- тары бойынша тузем курып, салтанатты сап тузеген. Абылай, Кабанбай, Эбтфей'13 бастаган 6ip топ салтатты кастарына таяганда, эр тустан дабыл кагылып, сырнайшы-кернейштер куйкылжыган жек!С эуенж ойнады. Булар аламан эскер мжген аттардьщ ен-такбасына карап-ак. эр лектщ кай рудан екенж жазбай танып келедк Туземдеп эскер курамында Найман жИт- TepiHin карасы комакты. Кекжал Барак. Шынкожа, Тауасар, Еспембет бастаган еж мын кол е к алдьщгы лекте тур. Одан ары Керей, Уак, Аргын жИттерк Кшек сэйгулж ат мжген, бес каруы сай топ-топ эскердщ алдында байыргы батырлардан: Олжабай, Баян, Байгозы, Байтайлак, Жанатай сынды колбасылар кержю беред1. Абылай, Кабанбайлар тобы туземнщ орта тусына кел- генде ат басын ipnin, аял жасады. Осы арада Кабанбайды бурын-сонды бастан кешпеген кос -кабат сез1мдер билеп алган. Bip жагынан желекп найза, жел- жлдеген ту устап, жорык алдында турган, езж е ет-бауыр ала­ ман эскерд1 керш рухы кетержсе, тагы 6ip жагынан, сол жауын- гер топтык арасында будан былай ез'жщ болмайтынын ойлап, кецш1 босады. Ол бурын кальщ колды бастап урыска Kipepfle мьщ-сан эскерд1 бейне ез денесждей сезжуил едк Ka3ip ез!мен тагдыр-талайы 6ip сол адамдар еттен ет Kecin алгандай будан eHfli белжетж секшдк 0м1рдеп ек кимас асылы колдан шьнып, мэкплж кез жаздырып бара жаткандай. О, тоба, эскермен коштасу мундай ауыр болады деп KiM ойлаган?! К азак сарбазы Кабанбайсыз да жауга шауып, камал буза жатар-ау. BipaK аламан эскерс13, айгай-урансыз, атойлы ж енж аз бул калай TipujmiK етед1? Кайран Кабанбай, кулге шеккен карт бурадай. 275

буйтш цотан ортасында куяазып калганша, баягы Жетгсу мен Сыр бойындагы, не Баркытбел мен Алтайдагы шайцастардын 6ipiHfle неге гана мерт болмады екенсщ?! Колбасыньщ дал каз1р кандай куй к е ш т турганын Абылай да сезсе керек: - Ж1гптер! - flefli саццылдай ун цатып. - К азак эскержщ дарабоз сардары - Царакерей Кабанбай батыр сендерд! алые сапарга узатып салу ушж ортамызга эдею кел'ш тур. Кане, Колбасыдан бата сурайьщ! - деген ханньщ e3i алдымен кол жайып. Кабанбайдык кез алды булдырап, жанары жаска толып кет- Ti. Тамагына кептелген 6ip туйжшек сейлеуге мурша бермей, 6ip сэт унс1з турып калган... Сол мезет аскер тобынан жер жан- гырткан кальщ ун кетертдк - Жаса, Дарабоз! - Bi3re ceHiK жолыцды береж! - Кабанбай! Кабанбай!! Кабанбай!!! Осы айгай-сурен батырга ес жигызгандай болды. Б1рден буыны беюп, KeKini де лезде демделш еди Бажайлап кара- са, карсы алдында самсаган сэры кол тур. Осы каз1р жаудыц шебж бузуга жарлык кут1п тургандай... Колбасы тамагын кенеп алды да: - Бауырларым! - дед! мыкдарга есттетж дагдылы дауыспен айбындана ун катып. - Мен кашанда сендермен 6ipreMiH!.. 03iM ауылда калсам да. бартш епм, колка журег1м жорыктагы казак эскер1мен 6ipre! - соны айтып. ею колын алга соза берген: - 9yeni кудай ондасын, о к жолына бастасын! Райып-Ерен, Кырык ИЛлтен эулиелер колдасын! Ел т т е п акгалсын, карсы келген душпаныктабаныкатапталсын!.. Каска каЬарлы, доска мешрл! болыцдар!.. Алаш улы деген атка дак туармей, жауды жек!п, абыроймен оралыцдар!.. АллаИуакбар! - деп бата itrren. бетж сипады. Сол-ак мук екен. кальщ кол найзаларын самсата кекке кетерт, тагы да айгай-суренге басты. «Дарабоздьщ даккы ас- сын!», .Кабанбай-Кабанбай!» деген урандар тау-таска жакгы- рыгып, б1разга дейж басылмай турды. Осыдан кейж колбасылар тобы сол мандаты 6ip кыраттык басына кетертген. Осы арада турып сарбаздар шеруж кезден кеилрмек. Кеп кутт!рмей кальщ кол элп тебенщ баурайынан лек-лепмен ете бастады. Км ец ак сауытгы. болат дулыгалы, 276

колдарына шашакты найза устаган сайдауыл сарбаздар косы- ны сырт цараган адамга как TeMip курсангандай аса суеты кейш танытады. Аламан эскердщ соцгы 6ip леи хан кузетш- деп телецпттерден куралыпты. Солардыц орта шенжде Typi- Tyci езгелерге уксамайтын, 6ip окшау топ елп барады. Сырт каралдысы кырык-елуден кем болмас. вцшен, откару-мылтык асынган, каба сакал орыс солдаттары. Bapi де сыптай ак шал- бар, ж ез иьщты, сарала туймел1 бешпет, калбагайлы калпак к и т алган... Кабанбай тацырцап цалды. Абылай кеше екеу- ара экпм е успнде: «Орыстардан кайыр болмады. 9скер де, откару да бермедК деген сиакты едЕ Сонда мыналар кайдан келген? Колбасыньщ кемешндеп суракты Абылай айткызбай- актус1нд1. - Булар - менщ таяуда ез1м жасактаган «туз кез телец- rirrepiM!» - дед1 езу тартып. - Калай, ездер1 орыс эскерже уксай м а? - Уксаганда кандай!.. №лец KeciKci3 кеткен, аузы тукг! кер- жактардьщ e3i гой... Булар кайдан жур мунда? Абылай ез iciHe суйсжгендей, рахаттана култ алды. - Булар Ак патшанын, тел acnepi емес. Хан ордасы тец1pe­ riнде солдаттан кашканы бар, жазадан жасырынганы бар, 6ipa3 орыстар журуил efli. Соларга откару устатып, арнайы жасак курып койдым. - Мынау кызык екен... Сонда булар б1рдеце тындырса жак- сы гой! - дед1 Кабанбай эл1 де тацданудан арылмай. - Е, тындырмаса мейлЕ.. Эйтеу1р, «Казак эскерж щ арасын- да кемекке келген орыстар да бар екен» д е п зт, кездер1 кегер- in касымызда журсе болганы да. Орыс кермеген оцтуелктщ сарт-сауанына бул да таксы к. Енд'1хан мен колбасы косыла кулдЕ Кабанбай эскер кара- сын жау жакка эдей1кебейтт керсету ушж, туйе мен жылкыны шакдатып коса айдайтын казакы кулыктык неше TypiH 6inyuji efli. BipaK кашкан-пыекан орыстан эскер курап алганды Kepin турганы осы. - Иэ, «заманына карай амалы» деген... Урыста утып шыгу ушЫ осындай эдю-айланьщ да артыктыгы жок, - дед1ол кос- таган рай танытып. Кабанбай калык кол ертек жолга шыгамыз деген кун! Абылаймен коштасып, касындагы 6ipa3 сер'н<тер1мен елге кайтты. Жорыкка аттанатын Найман колына ие боп калган 277

Кекжал Барак. Шынкожа. Тауасар, Еспембет сек!лд1 6ip топ •Hi батырлар колбасыны козыкеш жерге д е й т шыгарып сал- ды. Булар да жас емес-Ti. Барак, Тауасарлар елудщ iuiiH арала- са. Шынкожа, Еспембеттер - кырыктьщ кыркасына шыккан, талай жекпе-жекте мерейлер1 устем болып, бастарынан неб|р шайкасты еткерген тэж1рибел1 батырлар. Эйтсе де, бул тертеу- iHiK де мундай алые жорыкка Кабанбайсыз аттанганы осы еди Айрылысар сэт жакындаган сайын ж1пттердщ кекшже алгау Tycin, 6ipiypni коцылтаксып келедг Эншежнде таудан-тастан кайтпайтын, кайсар Барактьщ e3i жасып калган сиякты сыкай танытты. Астындагы каракерд! сипай камшылап, Кубас аттык уетждеп колбасыга жанаса берд1 де: - Айналайын, сардар ага-ай! Касыкызда канша журсек те, Kaflipini3re ж етпептз гой. Согыста алды-артымызды кеп ойламай, алкын-жулкын журе 6epeTiHiMi3 а зд щ аркакыз екен! - дед1 даусы б1ртурл'| кумыккандай болып. - Ту тубжде ci3 турганда, атойлап алга шыгып, жаумен шайкасуды гана 6min- ni3 гой. Одан аргыны ойладык па?! Шынымды айтсам, осы жо- лы так 6ip жорыкка алгаш рет аттанган жас сарбаздай журек- ciHin турганым! - деген агынан жарылып. Баскаларга Караганда ертерек ес токгатып, босаксымай келе жатканы - ер журек Еспембет. Батырлыкпен катар би- niKKe де ерюн араласып журген ол сезге шебер, алымды аза- мат боп жеттген. Сол Еспембет Барак сезш ine костап: - BapiMi3fliK ортак ойымызды айттык-ау, Кекжал ага! Дарабоз - осы журген бэр!м!здщаркат1рертауымыземес пе?! - дед1 сабырлы калпын бузбай. - -Колды Кабанбай бастап келед1- деген 6ip ауыз сездщ e3i жаудык урейж алып, сокы- нан ерген аламанга куш-куат, айбат бермейтш бе ед1?! Олкы согып турган б!зд!н, K6KiniMi3 гана емес, бу кт казак aewepi Кабанбайсыз ойсырап калган сек'тд!... iHinepiHin сезш у н а з тыцдап келе жаткан колбасы осы туска келгенде каркылдап култ ж!бердь - Эй, сендер меж мулде маргау асырып, о дуниеге аттан- дырып ж1берген кю1ше сейлейтждерщ н е? Мен эл1 TipiMiH гой... Кабанбайды мулде саптан шыкты, будан кей1н жорыкка катыс- пайды деп KiM айтты сендерге?! - деген ж!г1ттердщ жузже ке- зек карап. - Е. басе, солай дем ейаз бе?! Шужр, ani де тугырдан тайып турган жоксыз гой! - деп Барак бул сезге балаша куанып калды. 278

Бул топта эз'фше еш сезге араласпай у н а з келе жаткан адам - Шынкожа тана. Денгелектей тужырып койтан мелщей сакал-мурты аккуба, сулу жузж е куп жараскан, апайтес, алып жтгг аузын ашса т е г т т кетердей, езж зорта устап келеди Цолбасыньщ тэрбиесж кеп Kepin. бауырында ескен батырдыц imi каз1р алай-тулей. Манадан 6epi айтсам ба, ж ок па деп iume буккен 6ip ойы бар секшдк Акыры соны сыртка шытарды. - Эскер басында а зд щ болмауьщыз каз1рдщ езжде-ак б т ж е бастады, сардар aFa! - дед1 ол 6ip мезетте. Дауысында iumi толкыныстан тутан flipm бар. - Не ушж екен, маган осы жолты сапар тым ауыр болатындай кершед1 де турады. Ала- ман арасында ауыз 6ipniK пе. жанкиярлык па, элде езже деген ceHiM бе, ейтеу1р б1рдеке жетюпейт'ж сиякты. Эскер Д зпнж уст- атан жас султандар сарбаздыц т т ж таппай, дгггеген жерден шыкпай ма деп коркам... Эй, осы сапардан аман-есен оралсак, олжаньщ улкеж сол болар едН - Иэ, бул жорык 6epiMi3re улкен сын болталы тур! - дед1 устжен туйе ж у р т етсе де былк етпейтж Матай Тауасар батыр да муцая т т катып. Цабанбай ундеген жок. Тандангандай Ышержщ бетже карады да койды. Коштасар сэтте жакындап калган. Bip кезец- HiH успне шыкканда барльты аттан тусл. 1ж батырлар жан- жактан анталасып, колбасыны коршап алысты. Кабанбай iHi- лержщ жузже 6ip сэт кимай карап турды да: - Ал, жИттер, жортканда жолдарын болсын! - дед1 кенш- iHfleri кобалжуын сезд1рмеуге тырысып. - Атанын аруагы кол- дасын сендердН ¥лыс атына Kip келлрмесс1ндер. Кабанбай жокта Найман жтггтер1 пышырап кетп демесж... К азак эске- piHin бул жолгы колбасшысы - Абылайдьщ e3i. Кандай киьж жагдай туса да, хан касынан табылыкдар!.. Баска не айтайын, Алла-тагала аман-есен Kepicyre жазсын! Соны айтып, жорыкка аттанатын жтггтерд1 кезек-кезек кушактап кежрепне басты да, кеп бегелмей атка конды. Сол катайган калпында Кубаска такым кагып, алга тусе берген. Efleyip узап барып артына бурылып караса, Барак, Шынкожалар колдарьж булгап, кезецнщ устжде элi тур екен. Сол сэт Кабанбайдыц журек тусы элденеден шымырлап ауы- рып Kerri. BipaK касьждагы cepiKTepiHe сыр бермей, журюж жеделдете тусл... Алда не кулп турганьж шм болжай алган? Колбасы жанагы коштасып калган батыр жшержщ б1разын енд1 кайтып кере алмайтынын дал каз1р сезген ж ок едт 279

Бурын Ж епсу ж ерж жонтар басып жатканда, Аркадан Сыр бойына катынайтын кеш те, аскер косыны да Сарысуды жаталап, Бетпактьщ усттмен тана ететж-дк Шуюр, каз'|р 6api баскаша: ел азат, жол ашык. Сондыктан, Абылай 1р1ктелген бес мьщ колмен Балка штык шытыс бетже erri де, 1ле ангары мен Алатау бектерж жайлатан шимандай елдщ iujiMeH журш отырды. О нык бул багытты такдауындагы басты 6ip себеп: жол- женекей ¥лы жуз руларын баса отырып, аскер катарын толык- тыра туспек... Тустжке жасалатьж жорык жайьжда алдьж-ала хабарлан- ган ¥лы жуз батырлары да камсыз емес-тк 1ленщ о к капталын жайлатан Ж алайыр мен Алатау вк*Р'ндег1 Албан, Шапыраш- ты, Дулат руларынан комакты кол к е л т косылды. Ел аталары: Наурызбай, Райымбек, Койгелд1 батырлар мен Ескелдк Бал- пык билер е з мыкдыктарын куш бурын жасакгап, Куре жолдык бойында Kyrin отыр екен. Солардьщ есебжен кун сайын ултая тускен казак косыны Шу, Талас ежржен еткенде, 6ip туменге ж е тт калып ед1. Абылай бул сапарда онша асытып та кетпей, жолдаты елге кыр керсете, кыртыз ж ерж щ етегж эдеш баса ж у р т отырды. Сонда актартаны: кыртыздар ана жылы ездер1 босаткан коныс- тарта кайтып аяк баспапты. Эз1рше ел ipreci тыныш, дау-шар, кактытыстан ада кержедк Ocipece, Каработа манаптык иелИн- fleri Бутылар берген анттарьж бузбай, тапсырган аманаттарына ам андык тшеген калпы бар. Райымбек батырдын айтуынша, Шонжы, Шалкеде, К аркара в е р ш е н кешкен кыртыздар колма- кол карымта кайтарып, еш алуга умтылматанымен, Ыстыккел м акы на барып коныстанган Балдыбек манап карал журмесе керек. Ол б1рде Коканга, б1рде Кыргызга шапкылап, Tenipe- rine ж асак жинап дегендей, эл1 де кек алудын камьжда деседк Э текеж ы рьщ пен Ж эй тхан, Садырларда Кокан aMipi Ерденбек- пен б т м г е ке л т, К а за к ордасына карсы одак курыпты деген сез бар. Соган каратанда, ею ел арасындагы Ka3ipri момакан тыныштык - жай алдамшы кержю болуы да гажап емес. Алайда дал каз1р муныц 6apiH тэгтш теп, тектеп отыруга Абылайдык муршасы ж ок efli. Ол найзанын ушын бул жолы Коканга каратуга бел байлатан. Арлан каскырдык екше i3iHe тускен акш ы келденек кашкан кекше коянга бурылмас бо-

лар. Ол ец алдымен кутырган Ерденбектщ жынын кагып, Сыр бойындагы калаларды цайтаруы керек. -Ж амбас суйекп айыр- сац, кетежшек бос калады» дегендей, алдымен Коканныц колын кыркып туейрее, цыргыз бен курама ездИ нен колга тура- ры аньщ. Абылай осыган бекщ'|. Мамырдыц орта шенжде Арка- дан аттанган казак косыны жол-женекей катарын толыктыра отырып, маусымнын оныншы жулдызында Арыстыц Сырта куяр сагасына таяп к е л т KOCTiKri. ¥лы хан Э бтм э м бе тте биыл жайлауга шыкпай, осы жорык- ты Kyrin, Турюстанда тапжылмай отырган-ды. Салт бойынша, жолы улкен агата Абылайдыц 03i барып сэлемдесу1 керек efli. BipaK сонык 6apiH тектеп жататын уакыт па каз1р? Жагдай- дьщ тыгыз-таякдытына байланысты, аламан аскер кос тжкен жерге Эбтм эмбеттщ 03i келдк EKi хан осы арада т з е коса отырып, алдагы аттаныстык дайындытына KipicKeH. Бул жакта Э бтм эм бе т хан да бекер карап отырмаган екен. Кектем шык- калы Сырдарияныц кос капталындаты калыц Коцырат пен Кыпшакка, Арал макындагы Kimi жуз руларына жарльщ шашып, аскер жасактай бастапты. Солар енд1 бытырацкы куйде болса да, тус-тустан уздж-создык куйылып жатыр. Алайда, Абылай аламан эскердщтугел жиналуын Kyrin отыр- мады. Э бтмэмбетпен акылдаса келт, жан-жакка шугыл турде елш тер женелтт1. Ец алдымен Букар жыраудыц улы Жарылгап би бастаган 6ip топ Бухар хандыгына аттанган. Ондаты мацсат - Бухар eMipiMeH эскери одак КУРУ. TinTi болмаса оларды бей- тарап ету аркылы Ерденбекп суйежшЫз, жалгыз калдыру... Теле бидщ улы Батык батыр бастаган екждл 6ip топ Ташкент уэлаятына, сол тец1ректеп Кураманыц басшысы Фазыл бите бет алтан. Оларта жуктелген м1ндет - курама журтын Кокан ыкпалынан босатып, бетгерж 6epi карату... Ал Ку дауысты Куттыбайдыц баласы Байтара би бастаган елдилер тобы Кокан eMipi Ерденбектщ Tine езже ж!бер1лдЕ Койылган талап кыска да, TyciHiKri: егер Кокан бектер1 ез бастарына жаулыцтшемейж десе, бейбггбтм ге келт, Курамадан колдарын тартуы, Сырдьщ жогаргы агысьждагы калаларды К азак ордасына кайтаруы керек! Эйтпесе, согыс: турысатын жерж айтсын! Осыларды катты кадап тапсырган Абылай елдллерд1ц беделж арттыру удлн, эр топка езж1к Уэли, Шьщгыс, Э д т сынды 6ip-6ip баласын косып аттандырды. Бул кезде Сырдария алкабындагы рулардьщ есебжен толыга тускен казак эскержщ узын саны он бес мьщга желп 281

Калган. Осыншама колды 6ip орында уза к устауга болмайтын efli. Эскер косыны кашанда жорык устжде шындалады. Bip жерде узак сарылган аламанньщ арыны кайтып. аркауы босай 6epyi мумк'ж. Сондыктан, Абылай елиллердщ кайта оралуын куткен жок. Еларалык м эм те н щ п'зпнж устаган Эбтм эмбет ханды осы арадан Туркютанга кайтарды да, e3i эскер косынын бастап, шыгыска карай бет тузедк Арыс езенжен еткен сок эскерд1 тагы да еюге белген. Тустж елкеден кейМ рек курал- ган жасакты Дарбаза, Ташкент багытына жылжытып ж1бер1п, e3i Аркадан келген бес мьщ колмен ат басын Сайрамга карай бурды. вйткеж кейж п кезде К азак ордасына салык телеуден бас тартып, Коканга кол арткан саткын бектердщ 6ipi осын- да болатын. BipaK Сайрамньщ баскагы Биарыстан бул жолы колга туспедК Ол казак acnepi Арыстан 6epi беттеген кезде- ак ез тобымен каладан кашып шыгып, Ташкентке барып жасырынганы мэл1м болды. Саткынньщ колга туспей кеткени не Абылай катты капаланды. Ж айсыз хабарды алгаш есп'ген сэтте: - Валем, тура тур! Ташкентке де жетерм1з! Онан-мунан жиналган ордалы жыланныц уясын да талкандармыз! - деген кам ш ысынык ушын тустж жакка каратып. К азак acnepi Сайрамда еш-уш кун аял жасады. Абылай кала халкьж жинап, Барак султаннык ортаншы улы Шыгайды осы елкеге баскак е т т 6eKirri. Осыдан кей1н кеп багелмей атка конып, Казыгурттык бауырьжда эскери жаттыгу eTKi3in жаткан Heri3ri колга барып косылды. Бул мезгшде жан-жакка аттанган елш1лерд1к де алды орала бастаган-ды. Былайша, беталыстары жаман емес, 6api де ойга алган шаруаларын тындырып кайтыпты. Scipece, Бухар ханды- гына барган Жарылгап би жаксы хабар жетк1зд1. Бухар aMipi Хайдар казак елш тер ж кушак жая карсы алып, Абылайга достьщ колын усыныпты. Олар да ез тарапынан таяу арада Коканга карсы эскер аттандырып, Ерденбекке кеткен есе- nepiH кайтарып кал мак. 0йткен1 бурын Бухар хандыгыньщ 6ip уэлаяты саналып келген К оканнык Ti3riH y3in, дербеслкне жеткен1 соцгы кырьщ-елу жылдьщ айналасы гана. Кез1нде Ж очгар хандыгьжа арка суйеген Кокан бектер1 кешег1 кожала- рын мойындамай жон карсеткен туста, Бухар хандыгы Парсы- дан аттанган Нэд!р шахтыц шабуыпына тап болып, булж- ujmepfli жазалауга муршалары болмаган. Нэтижеде, орталык

хандыктыц ез басына кун туып, батысында Хиуа, шыгысында Кокан колдан шыгып кете барган. Сокгы жылдары Ерденбек ез иел1ктерж тынымсыз кецейт'т, бул елд1 де 6ip шеттен кемн pin жеп барады. Ол аз болгандай, Бухардык Нытай мен YHflire шыгатын жолын Kecin, кысас жасап отырганы тэты бар. бзж ен белже сала ipre жауга айналган осындай елге бухарлыктардык 1ш1жылымайтыны белпл! еде Эрине, Абылай Бухар aMipiHiK «6i3 де эскер шыгарамыз» деген жылмак сезже сенген жок- Эйтеу1р, К азак ордасымен бейб1т катынасын сактап, бейтарап калганына разы болды... Булардык артынан кеп узамай Сырдариянык сол капталын- дагы Курамага кеткен Батьщ батыр да кайтып оралды. Bip кезде ездер1 nip тутып, тебесже кетерген Теле бидщ баласын Курама журты курметпен карсы алыпты. Елш тер Ташкент aMipiHiK Tepic баккан райын ce3in, каланьщ e3iHe KipMece де сол теКректеп Ходжент, Суткент, Аккорган. Куляб катар- лы кенттерд1 тугелге жуык cy3in шыгыпты. Басында К°кан aMipmici Ерденбек тарапынан тагайындалган кала 6eKrepi казак enminepiHe урке караганымен, Абылай бастаган эскер- flin тым такау кел1п турганын ecTireH сок, кун райын баккан кунбагыстай, о лардыкда бел 6epi бурылса керек. Кейжп кез­ де кызмелнен тайдырылган Кураманык бурынгы басшысы Фазыл би кайтадан бел алып, атка коныпты. Акыры осындагы ел агалары акылдаса келт, егер Ерденбекке карсы урыс бас- талар болса, ездер1н1к казак жагына шыгатынын айтып уэде берген. Батык батыр Ташкент каласыньщ кей1нг1 Tiрлiri туралы да тык деректер айтып Kenfli. Ташкенттщ Ka3ipri баскагы Молла Самсы - Ерденбекке шын бершген, Коканнан шыккан кеп ко- жанык 6ipi KepiHefli. Онык елнен ет Kecin алсак да, 6epi буры- лар Typi жок: Казак елиллерж аркаланган кала халкы ез1ме карсы к е т е р т т кете ме деп кауттенсе керек, буларды 1шке шрпзбей, какпа алдынан кайтарыпты. Молла Самсынык коян журек коркактыгы сонша, сыртка шыгып сейлесуге де жарама- ган. Амал жок, Батык батыр оган жолдаган Абылайдык хатын какпа алдында карсы алган жасауыл бастыгына табыс елпл. BipaK, Молла Самсынык сол хаттан-ак урейi ушканы анык. Сол куннак Коканнан жэрдем сурап Kici шаптырган. Ал 63i кала какпасын таре б е ктп , Биарыстан сеюлд1эр каладан кашкан бектерд1 макайына топтал, алдагы урыска asipneHin жаткан 283

кержедь Бшетждердщайтуынша, камал (шшдетопталган аскер кеп емес, узаса бес мыцньщ айналасы. - Кару-жарагы цалай екен? - дедК елш1нщ эр сезж кагыс >юбермей мукият тындап отырган Абылай. - Коцаннан экелген мылтыцтары, топ атар зецб1ректер1 бар деседь Bipan олардыц 6api де - кокандыктардын колын- да. Молла Самсынын б1збен сейлесуден жалтарган ce6e6i, ка- малдагы Ерденбектщ адамдарынан жасцанатын секшд1, - дед'| Батык батыр. - Mefini, онда ез обалы езже! Кысцасы, «тулкга тубжде, туп- Hi аузында» десейил. Кайта, Молла Самсынын жге камалып, осылай жата турганы жацсы... Тутжге туншыккан куж езьак атып LUbiFaflbi! - дед1 Абылай кечшденетш цатып. Кокан 3Mipi Ерденбекке кеткен елилден 03ipre хабар жоц. Солардан 6ip жауап болмайынша, Абылай Ташкентке Kipyre асьщпады. Калага тустж жерге д е й т те н т барды да, Дарбаза мацына келгенде Шыршыкка карай бурылып кетл. Онык да эр Typni себептер1 бар-турын. Соньщ 6ipi, штде туысымен Ташкент ойпатында капырык ыстык басталган. Шекеден етер шагырмак кун кекжиекке алаулай кетершт, лыпасыз татырак даланы теслктей кацтап, шыжгырып ж1бередк Есепшшердщ айтуынша, мундай аптап бул манда ш тде бойы созылады екен. Бул, acipece, Арка мен Алатаудын салкын бектержен кел- ген эскерге окай тимеа анык. Аз кунде ат-кел1кп де, азамат- ты да арызып ж1беретж Typi бар. Сол кызган казанда Молла Самсынын адамдары-ак шыжрырылып жата турсын. Ал Абылай ез косындарын ертен т турган ку такырга жрмей, 6ipa3 кун Шыршыктын саялы койнауында Kiflipe туруды жен керген. К азак ескершщ Шыршыкты ерлеп, Кыргыз бен Кокан шепне сыналай KipyiHiK тагы 6ip ce6e6i, бэлюм ен маныздысы, желкеден тенер KayinTi жою едь Бутан дейж батыстагы Бухар хандырыньщ колдауына ие болып, туспктеп Кураманыч бетж 6epi караткан Абылайдын eHfliri 6ip кудю - iprefleri кыргыз- дар. К азак ордасын танырысы келмей, Коканнын колтыгьжа тьтьтран асау манаптардыч б1разы осы тарапта. К азак ecxepi Ташкенттеп Молла Самсымен, не Кокан эскер1мен Tipecin жатканда, кыргыз манаптарынын 6ip буй1рден тиш, 6epiKTipin журмесже KiM к е п т?! Дэл iprecme Kenin турып, солардын т1л- ж эры н айырмау кеилртмес араттык болар еда. Егер Абылай ертерек кимылдап, Кокан мен Кыргыз арасын б е л т тастаса, 284

ортада коргансыз калган Ташкента колга Tycipy киынга сок- пайды. TinTi, эриберщен сок, осы жорыктык басты мураты да - кыргыз бен кураманы ордага кайтару емес пе. Эйтпесе, кокандыцтардык 03i niH Tipecin зорга сиып отырган Фергана- нын куыктай куысында осы казактын кай к у ы калып efli?! Алдын ала мелшерлегендей-ак, бул мандаты кыргыздар канатын Коканга карай жайып, eHfli 6i3fli алатын жау жок деп, аркасын кенге сала, тым бейгам отыр екен. Абылай жорыкты узакка созбай, тугкиыл api тез аяктауга бел байлады. Алдымен Коканмен ipreaec отырган кыргыз арасына шолгын- шы ж1бер1п, манап-бектердщ кайсысы кай коныста екенш аныктап алды да, 6ip-aK кунде тарпа бассалды. Манаптар 6ip- 6ipiHeH кулакганып, карсы кимылта бармауы ушж, карулы жасакты Терюаккан, Шаткел, Алабука, Терекп езендержщ ал- кабында отырган ауылдарта 6ip мезгшде аттандырган. Жэне эркайсысына 6ip-6ip мыкнан сайдауыл аскер 6epin, Баян, Кекжал Барак, Олжабай, Койгелд1, Шынкожа ceninfli кшец Tic каккан батырларды жумсап efli. Тапсырма айкын да кыс- ка: бартандар былайты каймана халыкка соктыкпай, к т е к рубасы, манаптардьщ ауылын шабады да, ец аяулы деген 6ip- 6ip адамын аманатка экеледК Аякты мал - о бастан ер олжасы, ол жагын ыкгайына карай Kepefli. Ал одан ары б т м сурайтын кыргыз болса, Абылай алдына e3flepi келуге тию. Жорык барынша cairi аякталды. Жайлау успнде жайба- ракат жаткан ауылдарга таса жолдармен тунделетт жеткен мьщедыктар кыргыз манаптарын 6ip-6ipiHe коспай, 6ipep KyHHiK ш н д е -ак уйпап ж1берген. Bip-eKi жерде гана шагын кактыгыстар болыпты. BipaK маткапыда асыгыс атка конган ондай топтарды сайланып барган сарбаздар эне-мже дегенше шырпыдай жапырып етсе керек. Арада апта етпей жорыкка аттанган батырлардык алды кайтып оралды. Шыгын жок деуге болады. Ал олжа жагы жетер- лж: ужр-ужр жылкыньщ сыртында эркайсысы он-он бестен ак уйл1аманаттар экелген. Bapi де шора мен шонжардьщ эл- пештеген ул-кыздары... Баска батырлар тепе кайтып оралган- да, тек Кекжал Барактан гана хабар жок. Кызу канды, ангал батырдьщ MiHe3iH жаксы б те тж Абылай эр Typai кудж ойлап, ол кеткен жакты 6ip шолып кайтуга бес жуз колмен Еспембегп жумсаган. Ty6i кайыр болды, эйтеу1р. Арада еккуш кун еткенде кешкен елдей ошарылган Кекжал Барактьщ да те бе а керж- 285

fli-ay! Батыр тым асыра стте п нлберсе керек. Айдаган малы, экелген аманат-олжасы езгелерден элдекайда комакты. Ал кеилккен ce6e6i, Терюкакканды ерлеген Барак кызды-цыз- дымен байкамай, аргы Талас бойына дейж узап KeTimi. Найта, сонынан Еспембеттщ барганы мундай онды болар ма. Ол 1здеп бармаганда, вп\\ де журе беретж Typi бар. - Эй, Кеюкалым-ай, ацгалсыц-ау! Булай жалгыз жортам деп ж урт, какпанга rycin калсан кайтер едщ ? - дед! Абылай батыр- дьщ иыгына колын салып. Осы 6ip ауыз сезге оньщ решил де, ырзалыгы да сиып тур efli. Эйткенмен, Кекжал Барактык да ез дэлел1 бар-тугын. Ол нысанага алган Ж эй тхан манаптьщ конысы булар ойлагандай Терюкакканда емес, аргы Сусамыр жайлауында кержедь Б1раз кун соны i3flen сабылган. - 1здегежм ipi болган сок, усагын Mice тутпай, кыргыз жер- iH 6ipa3 шарлауга тура келдь BipaK Жэшлхан сум 6api6ip колга туспедл Амал жок, оньщ есесж баскалардан кайтардым! - дед1 Барак карк-карк култ. Осы eni аралыкта Ноканга кеткен елш тер де кайтып орал- ган. Кеш1ккен ce6e6i, Ерденбек оларды б1рден кайтармай, 6ipa3 кун м ырза камакта устапты. Басында ойланып-толгануга уш кун мурсат сураган да. содан кайтып кержбей койган. Emui- лер тускен керуен сарайды жасауылдар калт етпей кузетт турган. Cipa, бул эреджте Нокан aMipi карап жатпаса керек. Таш­ кент тешрепне шолгыншы жансыздар ж 1берт, алдымен казак эскерж щ мелшерж б тм е к болган. Расында, оньщ аттандыр- ган адамдары Ш ыршыкка дейж келт, хан шатыры макындагы ж асак санын тез-ак аныктаган-ды. Олар тек 6ip-aK нэрседен кателест efli. Осыньщ алдында гана кыргызга аттанып кет­ кен бес мьщ колды есепке юрпзбей, Абылай acKepiHiK санын eflayip KeMiTin айтып келдл Осыдан кейж-ак Ерденбектщ кешрт басы одан ары кекжие Tycin efli. Содан apaFa апта салып, онда да Байгара бидщ кузау салуымен елштерге зорга дегенде мойын бурган. Qcini, Абылай да мундай жауапты елиллжке жасы отызга жа- ца шжген Байгараны жайдан-жай такдап алган жок-ты. Артын- да аталы журты - кальщ Найман eni бар. Сыбанньщ Жанге- бек бутагынан тарайтын аргы атасы Нар дауысты Нарынбай - кезжде улыска ушм журпзш, билж- айткан адам. 5ipa3 жыл Ташкентке бек болтаны тагы бар. Байгараныцезэкес1 Кудауыс- 286

ты Куттыбай да - Абылайдын алыска жумсар арысы релнде талай шаруасын тындырган Kici. Ал Байгараньщ e3i болса, ата данкымен тана е т т журген катардаты кеп мырзаньщ 6ipi емес, ел келесже ерте араласып, жастай танылтан ж И т ед1. Сол Байтара К°кан aMipi екжил рет кезге кержгенде, бултарута мурша бермей, цандауырдай кадалтан: - Бек, тыгылыспак ойнатан баладай жоталып кеткенще жол болсын!.. Уэдел1 кушм1з элдекашан е т т кеткен жок п а ? Казакта: «Экеа елгенд1 де ecripTefli» деген сез бар. Букканмен жан калмайды. Бултактамай жауабыцды бер! - деген тусж суыкка салып. Ерденбектщ жузжде жымысцы кулю ойнады. Бул Ka3ip осы- дан он бес жылдай бурын, казак acnepi жонгарды Ташкенттен куып тастайтын жолы калбалактап Кабанбайдьщ алдынан шытатын, ез елжен кугьж керш журген салт атты, сабау кам- шылы Ерденбек емес, танылмастай е зге р т келпл. Тутан атасы Бабабектщ тубже желп, Кокан тагына отырганына да 6ipa3 жылдьщ жуз\\ болтан. Услнде - алтын зерл'| тон, басьжда - дж туткаларыорайтындатарадай сэлде. Бетжен майы шытып, мур- ньжан есек КУРТЫ Tycin отыр. - Неге асыгасыз, влил м ы рза? Эманда аттын жалы, туйенщ комында арып-ашып, асыгасыздар да журес1здер. Мынадай салкын сарайда емж-еркж бой жазып, б1раз кун демалмайсыз ба?! - деген сал бурыл араласкан сулу сакалын сипап койып. Байтаранык да жауабы 33ip еде - Казакка там уй, тар босата таксык емес. Аслан асты, ат устжде еркж тыныстаган арда журт езж тас корганга кама- тысы келмейдг - дед1 бул да салкын жымиып. - Сонымен-ак казак атыньщ туяты талай жерге желп жур. Мен Коканньщ кумнан соккан кужь1расында отырсам, м енщ экем Кудауысты Куттыбай - байтак кала Бежжде Еженханнын, алтын сарайын- да отырып дам таткан Kici. Сол кектщ улы Еженханнын 93i казак елилсж курметтеп тебесже кетерген... Ал агайын, бауыр деп журген Коканньщ кулкын калай тусжем'13? Елемед! десен ел сенбейде Некеаз ул, ж етеаз кул болмаса, бул те Hiренте Казак ордасымен санаспайтын 6ipfle-6ip журт жок. Одан да осы Ka3ip ханга кайтарар жауабынды айт. Bi3 ертен аттанамыз! - деген-fli. Ерденбек жел атасы такка отыртан, асыл тент! хан тукымы емес, аталары езбекке юрме минп тайпасынан шыккан эулет 287

efli. 0 з басы 0бд1рахым бектщ некеаз эйелжен туыпты деген де сез бар... Байгара би ашу услнде кемейге келген сезд1 ipiKneft айтарын айтып салса да, -кап, кикар неменщ китыгына бекер тид1м-ау» деп е к ж т калган. Канша айтканмен, 6ip елдщ aMip- ш ю деген аты бар, езжше каИарына м ж т, ашу шакырып журе ме деп к а у тт е н т едК Жок, ондай ештеке байкалмайды. Кокан 6eri ештеке болмагандай жайы жарасып, масайрай култ отыр. Сол кезде гана Байгаранын журен суып Kerri: «ойпыр-ай, мына- ган дауа жок екен! — деп тун те бастаган. - Буган сез етпейд1 екен. Элri атса ок етпес, шапса кылыш кеспес, ертепдеп дию осы болып журмесж!» - Абылай хан Сырдьщ жогаргы агысындагы Ташкент бастаткан жел каланы Курамамен коса кайтарып бер депл. Кураманы сураганы жен дейж. Ал, калаларды не 1стейс1цдер? Мал жаясыкдар м а? - дед1 e3yi жайыла мардамси култ. Кокан aMipiHiK »кешпел1 казакка кала не керек?» деп ажуалап отырганын Байгара би де б'|рден TyciHfli. BipaK эр сезден miK i3flen жатпай, е зж щ дэлелд1 жауабын келденек тарткан: - К азак ордасы жаттык жерже кез сузбейд), api ез иел'ш- TepiH ешшмге бермейд1 де! - деген кернеген ашуын зорга те- жеп. - Ташкент пен онын Teniperi Касым хан заманынан 6epi казакка карап келгенж езщ де жаксы бтесщ . Абылай хан дауласа, езже Tnecini сол кенттерд1 гана даулап отыр... Ал, каладагы сауда-саттыкка бола кам жемей-ак кой. Казак e3i сауда icTeyre арланса, дукен устайтьж сарт-сауан кашанда табылады... Сонымен, не айтасьщ? Бейбгг б т м г е келт, казак кенттерж кайырасык б а ? Жок. элде турысатын жер1нд| айтып, майдан даласында бак сынап кересщ бе? Ерденбектщ бет пердесж 6ipey сыпырып алгандай жузждеп жымыскы култ лезде гайып болды. - Жолга жинала 6epiKflep. М енщ жауабымды ертек журер- де 6ip-aK естисщ! - дед1 кенет канын iuime тартып. Сол бел сурланып сэл отырды да, есже элдене тускендей: - Казак эс- KepiHin арасында откарулы орыстар жур дейд1 гой. Олар кайдан келген? - дед1 элден уакытта. Бул жолы 6ip макгаз да мамыражай кулю Байгара бидщ жузже ауысып efli. - Е, Tempi, казак эскержщ курамында K93ip юмдер жок дей- cin?! Абылай ханньщ колы узарды гой бул кунде... Ойда орыс,

кырда кытай оныц 6ip ауыз сэлемш жерге тастамайды. Бупн отцарулы орыска танданып отырсьщ гой, ертец зечб1регш суй- peiin желкеннен кытай acwepi тенгенде, куырдактьщ кекесш сонда кересщ! - деп казак enujici шалкаятустТ Арадагы э цпм е осымен аякталган. Кокан aMipi салкын ка- бакпен сыздана коштасты. Ертечжде казак efluiinepi ат-кшлгж эз1рлеп, журуге кам жасаган. Актыкжауабын ез аузымен айтар, не арнайы хат тапсырар деп куткен Ерденбектен еш дерек болмады. Оныч есесше, дэл аттанарда сарай кызмешллерк «Беклн казак ханына тартуы» деп, ктем ге оралган элдеб1р буманы кетер1п келген. Элпж ашып Караганда, 1ш1нен: кауыр- сын кадаган жет1 жебе, бес б1рдей семсер шыкты. Бул ежелп шыгыс дэстуржде: « Б т м болмайды. Согысуга эз1рмш» дегенд1 бтд1репн еде.. Байгара би басган кешкен осы жайлардын 6ipfle-6ipiH калдырмай, Абылайга баяндап бердТ К азак ханы бугантачдан- ган жок, Ерденбектен будан езгеж кутпеген де сиякты. Ол енд1 уакыт оздырмай Ташкента алудьщ камына KipicTi. Бул кезде таяу мандаты кыргыз руларынан да елшшер келе бастаган. Булар, непзшен, анада казак э ске рМ ч шабуылы- на ушырап, ул-кыздары аманатка алынган ауылдар едь Бэр! де Абылайга деген айып-анжы, тарту-таралгысын ала кел!пт!. Рубасылар Казак ордасына м эчп адал болуга, будан былай Ор- дага карсы ок атпауга, ездерш алты Апаштыч 6ipi деп санауга куран устап, ант бердЕ Келгендер ак уйлi аманаттардыч ката- рын кайта толыктырды. Энегунп шабынды кезжде б1реулерд1ч узаткалы отырган кызы, жаца тускен келжЕ шацырак устап калатын кенжелер! косакарасында 6ipre кеткен екен. Соларды баска адамдармен алмастырды. 1ргел1 ел ке л т аякча жыгылып жатканда, Абылай ондай усак-туйекке таршылык жасаган жок- Тек кечшш купи еткен 6ip жай, бул жолы да Жаймхан мен 8теке жырык, Садыр манаптар келмей калыпты. Жарайды, Ыстык- кел бойын жайлаган 9теке мен Талас еч1рждеп Жэйшханныч эз1рше малбасы тугел кержедЕ Ал туган iHici мен карындасы- нан, 6ipa3 малынан айрылган Садыр манаптыч неге ат iaiH салмаганы тусжжаз. Соган Караганда, кыргыз манаптарыньщ aai де 6ip тырнагы пшнде деп жоруга болатындай.

Алайда Абылайдыц дал осы туста сонын, барж таразылап отыруга муршасы жок едк Ол цыргыздан олжага тускен кап мал мен ак уйлi аманаттарды катан кузетпен Царатау enipiHe ж енелтт ж1берд! де, e3i он бес мыц цолмен Ташкентке карай бет тузедк BipaK кездеген нысанага б1рден ке л т соктыккан жок. Каланьщ ipreciHe он шакырымдай т е н т келд1 де, Шыгыс терютж жактагы оты, суаты мол 6ip койнауга кос Tirin, аял жасады. «Осыдан он бес жылдай бурын Ташкентп жокгардан босатарда, колбасы Кабанбай да кеп эскермен дал осы туска аялдатан efli» десл бшетждер. Абылайдьщ кала ipreciHe ке л т турып, булай бегелужде де мэн бар-тугын. Ол К азак эскержщузакжылдыктэж1рибесжен: «келеек кел» деп к у тт отырган жауга б1рден барып айкаса кет- кеннен repi, осылайша алыстан жон KepceTin, тагатын тауысып, талдырып барып тиюкен элдекайда ти1мд1 болатынын жаксы пайымдаган. «Батыр болсак бопсага шыда» демекил, кала баскагы Молла Самсы мыкты болса, алдымен осы айбатынате- теп 6epin кереж! Осылай коршауда тура берсе, кала халкы да кеп узамай eKi жактыц 6ipiHe шыгатын болады. Абылай Кокан тарапка Bepi султан бастаган уш жуз ж!г1тт1тоскауылга койды да, Ташкент шаИарынык iuji-сыртына жансыздарын epri3in x<i6epin, e3i солардан сэт сайын хабар кутумен болды. Шолгыншылардьщ айтуы бойынша, Ташкента коргап тур- ган Молла Самсыньщ ез жасагы онша кеп емес, узаса бес мыннын айналасы. Буларга жакында 6ip мындай Кокан acnepi Kenin косылыпты. Кала корганы канша 6epiK саналганымен, шабуылвмен бузып Kipyre де болар едТ BipaK, Абылай сол ушж артык кан тепп, курбандык 6eprici келмедК 0 з журтыкды кан- Fa бекпру уакытша женю екелгешмен, абырой эпермеа анык- Канша турлаусыз дегенмен, Ташкент - казактын вз каласы гой. 9 р елге алма-кезек ауысып журген бул каланы сокгы рет осыдан жуз ж е ттс жылдай бурын казактьщ Тэуекел баИадур ханы Бухар aMipi Абдолладан кушпен тартып алган. Сол жолда канша кан теплдЬ канша курбандык берйвд?! Содан 6epi бул кала К азак ордасынык кузырьжда, Бертжде Ексегей бойлы Ер EciM Катаганды билеп турган e3iHiK немере iHici Турсын хан- ды осы Ташкента белin экетуд1 кездеген арам ниетже бола жазалаган. Эз-Тэукенщ тусьжда бул кала ¥лы жузд'щ орталыгы саналды. TinTi Жонгар хандыгы да Т аш к ен т казак каласы деп есептеген. ¥лы жуз ханы Жолбарыс жокгар бодандыгын кабылдаган кезде де е з улысын осы калада турып баскарды. 290

Жолбарыс хан елген сок, Халдан Церен Ташкент уалаятынык Ti3riHiH он ewi жыл бойы Теле биге устатуы да тепн емес, жер иесш мойындатаны... Казактык улы 6ni Теленщ суйеп жаткан сол каланы енд1 келт, кайдагы 6ip Кокан бепн'щ канжытасына байлап ж 1берсе, Казак ордасы ушж одан еткен цорлык, суйек- ке тускен тацба болмаса керек! Дал ipreciHe келт, кара нор боп жатып алган казакэскерж щ айбатьжа Коканта арка суйеген Ташкент баскаты Молла Самсы шыдап бакканымен, езге шагын кенттер шыдай алмады. Сол TeKipeKTeri Ходжент, Каратепн, Аккортан, Куляб калаларыныц баскак-бектер1 айып-анжы, сый-сыяпатымен келт, Абылайдык дэргейже бас койып жатты. Осыныц алдында гана Ташкент aMipiHih» жарлытымен жасакталган Кураманьщ мьщ сарбазы ез билеушшерж тындамай, казак колына ке л т косылды. Осылайша, Ташкент Teniperi 6ipTe-6ipTe жаланаштанып, Ерденбек пен Молла Самсы бул жактаты тректерж ен айрыла бастап ед|. Алайда кутпеген жердей жатдай курт е зге р т Keiri. Кокан батытьжда барлауда журген Bepi султан туралы Абылайга жайсыз хабар желт. Шолтынга кол-аяты ж ецт, Б ер ж щ 83i куралпы кшек жас жтггтер аттанган-ды. Солар н еп зп колдан узап, К°кан шепне тым сутынып кеткен кержедь Ж ау жактан бэлендей Kayin байкала койматан сок. сактык шараларын да умытса керек. 0 з беттер1мен ел аралап, сайран сала бастайды. Косар аттары молайып, канжыгалары тотайтанын канатат тутпай, ержкен жИттер аралас канды, ажары Tayip кыз-келжшекке де кыртидай титл... Бул окитаны жансыздары аркылы кунбе-кун 6min отыртан Ерденбек дереу юке Kipicefli. 0 зж щ мьщ KicmiK ерта-уыл жасатымен тунделетт келед1 де, 6ip кыстакга шэрбэт imin, шалкып отыртан жтггтерд1 туткиылдан коршап алады. Эрине, сол жерде киян-KecKi урыс басталтан. BipaK кеп кушке не ютей аласы ц? Жан алып, жан берюкен шайкаста жуздей аламан каза болып, атка конып улпрген жеттс-сексеж тана коршауды бузып шыгыпты. Ал жаралы Bepi султан бастаткан жуз жтгг амалсыз колга тускен. Абылайбулхабардыеслгендекактардатыбурадайшабынып, ызадан жарылып кете жаздады. BipaK колдан келер ештене жок, не де болса алдагы айкасты кутуге тура келедк «Картайын десем жалтызым» дeйтiн емес, каз'|р Абылайда се пз эйелден отызга жуык ул бар. Эйтсе де, Bepi султаннык жеж белек efli. Ол муньщ ез кжд1пнен тараматан, согыста каза болтан 6ip туысы- 291

нан бауырына салган, -кейлекшек туган- баласы-тугын. Bipan ез улдарынан кем кермей цатты еркелетуил ед|. Енд|. м1не, еркь не ж1берген ерке улдыц icren отырганы мынау!.. Коканньщ а к т aMipi оны кайтсе де 6ip кажетже жаратады. Осындай царбалас кундерде Ерденбектщ ауыр колмен Ташкентке карай бет алганы туралы хабар жетп. Бутан кумэн келлрудщ кажет1 болмас. Фергана мачында калык кол кура- лып жатканы бурын да мэл1м болатын. Кеше кала какпасы алдында колта тускен Ерденбектщ жаушы-шабарманы да бул дерекл толык растап шыкгы. Енда Кокан acKepiH Ташкентке тым таятпай, орта жолда к у ш алтаннан баска амал жок. Дереу жорык дабылы катылды. Bipa3 кун бой жазып, тынытып калган калык кол дурк кетершш атка конды. Бул кезде казак эске- piHiK саны ею туменге тартып калган-ды. Сонык Наурызбай мен Райымбек, Батык батырлар бастаган бес мьщын Таш­ кент тубжде, Молла Самсыга карсы тоскауылга калдырды да, Абылай калган косынды: он кол, сол кол, мачдай деп ушке белдк Мандайда - Кекжал Барак, о к колда - Олжабай, сол колда - Койгелд1 батыртуратын болды. Аламан аскерд1 осылай- ша жорык тэрпбш е Kenripin алган сок, калык кол Коканга апаратын керуен жолга туст, оцгустж шыгыска карай бет тузедр Ташкенттен куншшж жерге жеткенде, алдагы шолгын- шылардан хабар келдй Шынында да, Ферганадан 6epi аттанган Ерденбек Алтынкен деген жерде кос Tirin, ез косындарынык бас-аягын жинап жаткан кер1нед1. Эз1рше аскер карасы 6ip туменнщ устЫде деседЕ Жалпы, кокандыктар - курама журт кой. Соган орай, аскер курамы да ала-кула: езбектер, кыргыз- дар, таж1ктер... Tirtri ана жылдары Шыгыс Туркютаннан босып еткен уйгырлардан да арнайы аскер жасакгаган. Непзп каруы: найза, кылыш, садак болганымен, сокгы жылдары Ауганнан, Парсыдан, Кытайдан сатып алган откару - мылтыктары да бар кершед1... Жагдайдык осылай боларын кун1 бурын сез- ген Абылай колда бар откаруды жинап орыс-казагы аралас eni жуздей сарбазды мылтыкпен каруландырган. Енд1 «куралай- ды кезге атамыз- дейтш сол мергендерд1 6ip жерге топтап, макдайдагы Кекжал Барактык карауына бердк Кун бойы дамыл кермей, суыт жур1п отырган казак колы ертек!нде Ходженттен т у с т жердей Ангрен езж Ы щ жагасына таяп келт, TiariH тартты. Осы туста жан-жактан андыздаган куре жолдар туйюетж 6ip биж асу бар-тугын. Макайы - уры сай, калык катпарлы кыраттар. К азак acKepi сай-саласынан 292

булац акцан, цалтарысы, epici мол осы асуга бурынырац жетп де, одан ары ш кертем ей, кокандыктарды осы арада тоспак болды. Ж ау мейл1 кай жактан келсе де, мына бшктен алаканга салгандай айцын кержедТ Булар мунда канша жатса да азык- тул'н<тен тапшылык кермейд!. AprraFbi бакауыл тобында олжага тускен кеп мал бар. Будан сырт осы тегиректеп кенттерден экелжген ун мен Kypim, жемю-жидек те ж еткЫ кп efli. Асута келгендерже ушжол кун дегенде, алыстан бозамык ш ак кер'ждг Уакыт - тамыз айыныц ортасы, аспан ашык, кун аркан бойы ке те р тж калган. Басында шыгыс кекжиек мунарта белдеулент, аспан мен жердщ арасы тугасып 6ipa3 турды да, сэлден сок элп белдеу аласарып, ipireH суттей коймалжьщ тартты. Арада тагы 6ipa3 уакыт еткенде, туйдек-туйдек ак тозакнын, арасынан алдьщгы топтьщ карасы да керше баст- ап efli. Cipa, Кокан acnepi кеше Ангрен езенж щ жагасына тунеп, бупн кун шыга сол жерден аттанган бел болса керек. бркештене шубатылган будак-будак тозац турже Караганда, калык кол элденеше топка белж т, лек-лепмен жылдам ж урт келе жаткан секшдк Барлауга баргандар Кокан эскержщ 6api б1рдей салтатты емес, эр топта бес-оннан арбага тиелген жаяулары да бар деп ке лт efli. Дэу де болса, кара жолдын, май топырагын шуйкедей ecin, аспанга ке те р т келе жаткан - сол арбалылар. Абылайдыц осынау кыркада тапжылмай жатып алуын- ыц тагы 6ip ce6e6i, К°кан эскержде казак пен кзлмак тэр1зд1 батырларды жекпе-жекке шакыру ypflici жок, олар кебжесе каптама согыска дагдыланган KepiHefli. Сондыктан кокандыктар алдында тузем курып, келденендей KepiHic беру шарт емес. Осылай тасада турып, туткиылдан тап беруге де мумкждж бар... Казак acnepi арасында алдагы айкастьщ эдю- Tacifli бурын да талай марте пысыкталган. Эйтсе де, жау кара­ сы 6epi таман таянган кезде, Абылай касында турган колбасы, мьжбасыларга кыска-кыска Tin катып: - Мыналар алда тоскауыл барын бтмейд!-ау деймж. Бтсе, куре жолмен тура тартпай, асуды айналып етсе керек efli. 0з- flepi TinTi бейгам гой? - дед1 cepiKTepiHeH сыртарткысы келген- дей. Колбасы батырлар necin жауап айтпай, 6ip-6ipiHe карап бегелж тур. Тек элден уакытта Койгелд! батыр: - Бул кокандыктар тактак жолга дагдыланган отырыкшы журт кой. Онык устже арбага MiHreHflepi бар. Сол терт декгелек 293

К°й - буларды бура тартуга ж1бермей, мысын цуртып келе жаткан! - дед1 баскалардан repi бул елкенщ жагдайын жацсы б те тж ж ce3flipin. - Эйтеур, калай болтан кунде де 6i3 утылмаймыз, - дед1 Кекжал Барак. - Егер жау еш Kayin ойламай осы бел мен тура тартса. бурын кел1скежм1здей, алдыкгы лепн асудан 6TKi3in ж1берт, бел ортадан б е л т тастаймыз да, ес жигызбай, алдьщгысын желкеден, арткыларын как макдайдан согамыз. Ал, жау элденеден секем алып, acyFa беттемей алыста турып шайкаска шакырса, онда да осы тургыны колдан бермей, ыра- темен селдей каптап, жапырып етем'13! Барактьщ ce3i кашанда осы: «Жагдай киын болды, енд1 кайтпк?» деп 6ip саспайды-ау сабазьщ! Эйткенмен, Абылай оны к айтканына елire коймады. Осындайда киыннан жол табатын ipi колбасылар: Кабанбай мен Бегенбайлардьщ жоктыгы 6miHin-aK тур. Абылай бурын соларга ceHin, урыс устждеп эд1с-тэс1лдерге кеп бас катыра коймаушы ед'|. Енд1, мже, барж e3i шешу1 керек. Сьщайларына Караганда, мына турган колбасы батырлардан да сондай 6ip корганушылык байкалады. Булардыц эркайсысы мындарды бастап майданга Kipyre, ерл1ктщ He6ip улriciH керсетуге бар. Ал, тугае урысты уйымдастыруга келгенде кем согып жатады... Не icrey керек? Мундай жагдайда Дарабоз кандай шеалм кабылдар ед1? ¥лы колбасы энегуж коштасып турып: «Бул казак Кабанбайсыз да 6ip согысып кереш» деп едк Осылай боларын ce3in, KaflipiM- fli 6mciH деген1 екен гой!.. Эйтсе де, Абылай сыр бермеуге тырысты. Эркандай киын-кыспак жагдайда езге сасса да, колбасы саспауы керек. Сассац да ешюмге сезд1рме!.. Ол касындагы ж1г1ттерге жагалай кез салып e n i де: - 0Mip бойы калмакпен кандасып, кыргызбен арбасып, кытаймен кидаласып журсек те, бул Коканга кол Tnri3in KiM керген?! 9nri «уйрен1скен жау атысарга жаксы- дегенд! 6i3- дщ казак осындайда айткан екен-ау! - деп лекне кулд1. - 0з мыкдыктарына хабар бер1цдер: ж1пттер атка конып, урыска 03ip турсын! - Хан нем! АсудыцycTiHfleri жол бойын кез KepiM жерге дейЫ аш ык калдырайык. Кокандыкгар алга шолгыншы ж1бергендей болса, секем алмай е т т кетст, - дед1 бул кундежасы алпыстан асып, косагасы дэрежес1не кетершген Олжабай батыр. - Иэ, бул да жен екен! - дед1 Абылай оны б1рден костап. 294

Мьщбасы батырлар е з «irirrepiHe ж аца жарлыкты жетжзуге Kici шаптырды да, ездер1 сонгы uieiuiMfli кулп, хан касында турып цалды. Бул кезде К°кан эскерж щ алдынгы леп асуга ею- уш шакырымдай таяп келт, nipme токтап тур ер}. Алда тоскау- ыл барын накты б тм е се де, эр калтарыстан n;ayin кутелн с е к т- д|, Ку тулш Ерденбектен амал а ртылган ба, асуды 6ip тексерт алмай аяк басар емес. 03flepi эскер катарын алмастырып, жанадан тузем курып жатыр ма, эйтеу'ф жау шебжде элдеб1р карбаластык бар. Элден уакытта кара нор кальщ топтан 6ip шагын шогыр у з т т шыкты да, куре жолмен 6epi беттедК Cipa, шолгыншылар болар, ешцайда бурылмастан асуга тура тартып келед'|. Эр кырканьщ устшде баспалап, карауыл карап тургандар кезге шалынбау удин кейш iiieriHicin кеткен. Абылай бастаган топ та сайга таман Tycin, цалык ушкат, шырганак ескен буталы тогайдьщтасасына барып турды. - Шолгыншы топ кеп емес, узаса e«i жуздщ айналасы, - дед1 кез1 кияндагыны шалатын Кекжал Барак- - Асудан сезтс1з етер болса, узатынкырап ж1берт желкес!- нен басайык! - деп батыр Баян да такыршып тур. - Ендеше, осы каз1р ез мындыгына бар да, сол шаруаны тындырып кайт! - дед1 Абылай оган бурылып. Баян сезге келген жок, атына MiHin, кыр астында тасада турган жИтгерже карай кетп. Карауылда калгандар буга- бутаны баспалап, карсы жактьщ эр кимылын акдып тур. Шолгыншы топ асудьщ етепне дейж жедел ж у р т келд1 де, тын тындагандай жан-жактарына алактай карап, аз-кем бегелд1. Секем алар ештене байкалмаган сон шокыта шауып, кезен- Hin устже шыкты. Жым-жырт тыныштыкка тандангандай, осы арада тагы 6ipa3 аялдады. Bapi де р л т бел- д е р те алдаспан min. ж ак асынган ж ас жИттер. Он шактысынын гана мойындарына курыктай кып асып алган бттел1 мылтыктары бар... Салтаттылар асудын устжде сэл Kiflipfli де, сау желген суыт журюпен келеа кыркага карай бет тузедк - Эп, бэлем, какпанга тустщ бе?! Канды басын 6epi тарт! - дед1 Барак куана дауыстап. Шолгыншылар дуарлете шауып узап барады. Асудын аргы етепне д е й т барып, алда ешкандай ка у т жоктыгына кездер1 жеткен сон, арттагы колга б!ржола белп бермек сиякты. Олар екшш1 кырканы аскан шамада, 6ip кылтада бугып турган ба­ 295

тыр Баянный мыцдыгы да сондарына rycin берген. Каншалык узап барды екен, 6ip мезетте сол тараптан тарс-турс еткен мылтыкдаусы есплдЕ BipaK узакка созылган жок, жун сабаган- дай бытырлаган дыбыс 6ipep дурк1н шыкты да, басылып цал- ды. BipHeuje кырканын, астынан э л а з кумыккан мылтык ун1н арттагы кокандыктар ecTifli ме, жок па, ол жагы белгюз. Еш 63repicci3 бейгам турыстарына Караганда, еспмеген сиякты. Арада 6ip шай кайнатымдай уакыт етп ме, emefli ме, ак- табан атпен кесште шауып, элп жактан Баянный, e3i де келт калды. Ici оцга айналган Typi бар, сонадайдан м эз болып, аксия култ келедг - Bapi ойдагыдай болды, хан ием! TinTi туяк серпуге де муршаларын келлрмедж, - дед1 колбасылар тобына такай 6epin. - Бэрекелдг дурыс болган екен! BipaK ею-уш дурюн мыл­ тык атылды гой. Ешюм жазым болган жок п а? - дед1 Абылай елецдеп. - Дш аман. Мылтык атканда, арттагы аскер ecriciH де й ш болар, КУР аспанга каратып атып жур. Bi3 оларды лезде кор- шап алдыкта, карсыласуга шамаларын келлрмед'ж. - Кокандыктардан шыгын кеп п е ? Колга тускендерж не icTeflirwep? - Алгашкы арында б1разы найза ушында Kerri. Он шактысы жаралы. Жузден астамы колга Tycin efli, астындагы аты мен бойындагы каруларын сыпырып алдык та, бакауыл тобына тапсырып бердж. - Баян соны айтып аз бегелд1 де: - Айтпак- шы, шолгыншыларды KiM бастап келгежн б те а зд е р м е? - дед1 ж у з 1 жайна п. - Иэ, ол KiM екен? - Ерденбектщ улкен улы ШерэлЕ.. Туткынга тускендердщ басы сол! - Бул да кудайдьщ e3i э к е л т тарткан сыйы болды! - дед! Абылай куанышын жасырмай. - Bepi султанныц карымтасы гой... Bip баласы колымызда турса, Ерденбекпен табан Tipen сейлесуге болады. Тек Шерэлщен кез жазып калмакдар! Колбасылар Баянды ортага алып, осылай каукылдасып жатканда, манадан у н а з турган Койгелд! батыр баскалардык ойына келмеген 6ip жайды еске салды. - Мунык 6api жаксы-ау, жюгггер. BipaK арттагы Кокан эскерйн не ютейм!з? Олар шолгыншылардан белп Kyrin тур гой? - деген асыга Tin катып.

- Иэ, ол жагы есте болмапты, - дед1 Абылай да коцыркай тартып. - Асуга Ш ер элМ шыгарсак, ез адамдарына «жол ашык» деп белп бермес пе екен? - LUepani буган алее де кенбейдМ - дед1 Баян басын шай- кап. - Ол экесшен еткен ж эйм KepiHefli. Егер Байтайлак батыр пзеден кагып, аттан ушырып ж1бермегенде, прщей колга Tycyi негайбыл efli. Bip жактан сазге Какжал Б арак араласты. - Ой, тэжр-ай, сол да уайым болып па?! Bip топ адам ко- лымызта ак жалау устайык та, жол ашык дегенд1 6iaflipin, api- 6epi атойлап белп берейш. Алыста тебенщ басында юмдердщ туртанын 6min коятын Ерденбектщ ке р тке л1 жок шыгар - де­ ген гур-гур е тт. Будан баска амал да калмаган-ды. Акыры 6api осыган келютр Барак бастаган 6ip топ салтатты асудьщ успне шауып шыкты да, api-6epi ойкастап, акж алау булгап белп бердр Будан ештеце шыкпаса, амал жок, тже шабуылга етуге тура келедр Арада эжептэу1р уакыт еткен. Алайда кокандыктар шеге- л е н т калгандай сол орнынан козгалар емес. Тебе басында тургандар эр турл1 болжам айта бастады. Bipeynepi: - Cipa, 6i3fliH, берген белпм1зден 6ip шатак шыкты. Жау сез1ктен1п калды. Олар мулде баскаша Kenicyi де мумкж гой, - десе, енд16ipeyflepi: - YMiT узбейж. Бэлшм, олар баска б1рдемеге айналып жаткан болар. 9ni де кутетурайык! - деседр Калайда, булар дайындаган урыс Tacmi icKe аспай кал­ ганы анык efli. Жер жадысын пайдаланып, жауды туткиылда белшектеп жою казак acKepi у ш т ете TniMfli болатын. Соган бола канша кун сарылып жатканда, бар енбектщ зая кеткенш кврд1к бе?! Абылай дагдарып калды. Ал, бул кезде Кокан шебжде булардын жорамалына мул­ де сэйкеспейтш езгеше окигалар болып жатыр efli. Эскердщ алгы сапында, акбоз аргымактыц уетшде турган Ерденбек шолгыншылардьщ соншама шым батып жогалуынан-ак сезж ала бастаган. Акыры сол Kypiri раска шыкты. Жана салтат­ ты казактар асу успнде атойлап KepiHic берген сэтте-ак 6ip сумдыктын болганына кумэны калмаган. бйткеж ол осынын 6apiH ез кез1мен ап-анык Kepin тур efli. Ерденбектщ коржы- нында ана жылы Ахмет-Шахтын эскербасы OniM пашадан сыйга алган flyp6i бар болатын. бкше i3i агылшындардан шьщ- кан, сьщар кездр сыбызгыдай гана тещ з flyp6ici. Шынысынын 297

асылдыгы сонша, он шакырым жердеп кержкпт алацанга салгандай алдыца алып келедк.. Сол AYp6iHi мандайга тосып карап Ж1бергенде-ак асуда турган казактарды жазбай таныган. Ат-келю, ер-турманы езгеше. шлеи акберен сауыт киген, дулыгалы дэулерд1 Коканньщ ала шаланды, сыптыгыр сарбазынан ажырату бэлендей киындыкка тускен жок. Сейтт, алдагы урыстыц тагдырын баска емес, казактьщ эл1 вк) тугт тусже де шрмеген, сыцар кезд1 flyp6i шешт1десе де болгандай. Ерденбек ана асудьщ аргы жагы казак эскерше толып турганын, a Ufaл шолгыншылар аранга туст, лезде жугылып кеткенж б т е койды. Дереу колбасыларына жарлык 6epin, урыс дайындыгына шркжен. Кокан aMipmiciHiK казактар б те бермейтж тагы 6ip купиясы: кос-кос атты арба га тиеп, сыр- тын кенеппен кымтап, жасырып экеле жаткан терт б1рдей топ атар 3en6iperi бар-тугын. Соларды енд1 жерге rycipTin, алгы шелке шыгартты. Ерденбек буларды да ана жылы Кытайга карсы жорык жасап келген Ауган эскержен ебж тауып алып калган. Енд1, мже, сол зекб1ректерд1 юке косып, айкас алдында кешпел1 казактардык урейж 6ip ушырмак. Будан баска да дала урысында салтка ене коймаган езгеше тэстдер колданбак- Ал казак жагы мунда болып жаткан езгер1стердж бэржен де хабарсы з едн Кокан косындарынын б 1рден алга жылжы- мауын 6ipeyi сактыкка, eKiHiijici коркацтыкка жорып, енд1 не де болса жаппай шабуылга етуге камдана бастаган. Неше куннен 6epi куте-куте Te3iMi таусылган аламан эскерд1 лек- тепмен сапка тургызып, енд1 тек кырканык эр тусынан таскын селдей лап 6epyi гана калып efli. Согыс тэстж де бэлендей езгерю жок- Кекжал Барак пен батыр Баян бастаган бес мьщ кол мацдайдан сокканда, Олжабай мен Койгелд1 кос бужрден кысу керек болатын. Эр тебен'щ басындагы карауылдардьщ eKi кез! - Абылай касьжда ту устап турган Э б т ф е т з султанда. Сол атойлап белп берсе болганы, калык кол жау шебже карай Ti3riHfli коя бермек. BipaK дал осы сэтте кутпеген жагдай болды. Алдымен асудык аргы бетжен элдеб1р ыскырган, ушдеген ун ecrmfli де, me-шала туземде турган казак колыньщ о к канатына такап келт, б1рдеке гурс ете калды. Элп пэле тускен жерже уй орнындай ура калдырып, кою ш ак аспанга 6ip-aK кетерт- fli. 03iHiK eKniHi мундай катгы болар ма, такау турган 6ipa3 адам ат-матымен омака асып, сол макай уйкы-туйкы куйге тустК Ес жинап улпргенше болмады, арасына аркан бойы жер 298