. Нұржекеұлы. т14

БЕКСШАН

БЕКСАЛТАН Н АРЖ ЕК Е-АЛ Ы Шыш^мм^ы «6Й , ДУНИЕ-АЙ!» л JUW Алматы «Жалын баспасы»Тапдыцорган каласыщ орталыкгандырыл'гы nirana \\ *Y*eci\" мемле«*п(« м««е



БЕКС¥ЛТАН Н ¥Р Ж Е К Е -¥Л Ы Алматы «Жалын баспасы» 2016

ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5Каз)-44 Н 86 «Цазацстан Республикасы Мэдениет жэне спорт Munucmipnizi «Мэдениет жзне онер саласындагы бзсекелест1кт1 жогарылату, цазаъстандъщ мэдени мурены сацтау, зерделеу мен насихаттау жэне мцрагатМнщ icice асырылу muiMdinizin арттыру» багдарламасы «Эдебиеттщ элеуметтЫ мацызды турлерЫ басып шыгару» Kitui багдарламасы бойынша жарыц кврдЫ Н 86 Нуржеке-улы Бексултан. Эй, дуние-ай: Роман/ Бексултан Нуржеке-улы Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2016. - 400 бет. Т:14: «Эй, дуние-ай!» - 2016. - 400 бет. ISBN 978-601-7835-10-1 Жазушыньщ бул романындагы окига 75 жыл аралыгыи камтиды. Бас кейшкер Швш Тглеулщызы 1916-жылгы улт азаттык, кетер1л1сш де, 1986-жылгы Желтодсан кетерШсш де бастан кешедь Оныд тагдыры - казак халкынын тагдыры. 1991-жылдыц 16-желтоксанында Казакстанныд тукгыш Президент! Н. Э. Назарбаевтыд Казахстан Республикасыныд твуелйздтн жариялаганын есйп: «Кудай бар екен гой» деп, теб!ренген айрыдша халде коз жумады. Шыгарма 3 бел1мнен турады. 1-бел1м *Дей!н» - кедес OKiMeTiHe дей1нг! кезецц1, *Кей1н» - патша емметшен кей!нг! двугрд! суреттесе, «Тушн» 6o;iiMi осы eKi деу1рдщ жан-жадты туйткии мен ToaiMiH керкем бейнелейд1. Шыгарма аз свзбен кед ойды мецзеу максатында жазылган. 0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5К;аз)-44 © Нуржеке-улы Бексултан., 2016 © «Жалын баспасы» ЖШС, 2016

АЦИКАТЫН АЙТКД11ТАРИХ - ШЫН ТАРИХ Карымды каламгер Бексултан Нуржекеев вз одырмандарын молынан жинап алган жазушы. Окырманы квп каламгер - «мойындалган жазушы» демеген куннщ езшде не жазуды, калай жазуды бшетш Kici. Белшм, «дарынды» деген елшемнщ басты шартыныц e3i осы критерийден басталатын болар. Бексултан замандасымыздын да жазушы ретшдеп басты ерекшел1п де осы нен1 жазса да калай жазуды, кальщ окырман кауымыньщ кещлшен калай шыгуды бшейндпт. Кептеген едпме, noBeci бар, б1рнеше романы бар, 6ipa3 KiTe6iH журтына усынды. Меселе кггептер мен шыгармалардык санында емес, ер туындыньщ мэншде, журт кещлшен шыга бшушде болса керек. Бекещц журт «махаббат мусшшкн» деп, казактьщ Мопассаны деп, «махаббат жыршысы» деп журедь Содан да болар, оныд жака KiTe6i жарыкка шыгысымен ец алдымен кыз-келшшектер окуга жаппай Kipicep еда. 03i де осыган дешнп 6ip ем1ршде кыз-гумыр кешкендей ейел жаныньщ нез1к кылын деп басып шертетш едйм е- повесть, романдарын туындатып жатты. Рас, ол ер мен ейел арасындагы махаббат атты киел1 карым-катынас меселесше кеб1рек калам тербегенджтен оны тек кана махаббат, щкерлж меселесше гана шыгармашылыгын б1ржола багыттаган жазушы деуге болмас. Бекедшц кай шыгармасы болсын махаббат линиялары аркылы адамдар тагдырын, когамныд сол кезецдей елеуметтж жай-куйш керсетейщцпмен ерекшеленедь Оныц ер жылдары жарык керген «Куй толгак», «Кутумен кешкен гумыр», «Bip гана махаббат» т.б. едпме-повесть жинадтары, «Ерль зайыптылар», «Жау жагадан алганда* сынды романдары 5

щ щ умн НуЬмекр-ЦЩ____________ ______ непзп алтын аркау гып сушспенпплш, кнплши адал ceeiM меселесш устанганмен Herisri мак,сат еткен eMip шындырын дел керсетуд1 басты назарда устайды. Менщ тусш тмде «социалистж реализм», «капиталист^ реализм» деген елшем жок, нагыз реализм бар. Ол - eMip шындыгы. Б. Нуржекеевид «Озендер ернектеген елке» атты тарихи- танымдык зерттеу acceci де шырылдаган шындыкты айтданы yniiH кецестж саясатка унамай калганы да рас. Ол рана емес, казак булбулы атанган Кулеш пен атакты актер Канабек туралы жазган дерект1 хикаясы да уакыт шындырын халкына жетк1зуд1 максат еткен дуниелер болатын. Б.Нуржекеевт1 тек кана «махаббат жыршысы» деп бегенайлап коюымыз едалдж болмас едо. Жазушы ек алдымен тарлжтщ кез келген туйткшдерше езшщ азаматтык унш бшд1рш отыратын калтарыс-бултарыссыз курескер, шындьщтык жощнысы болура тшеп. Бексултан- ныц ултыньщ рухани игийктершщ урпакка саф алтындай куйшде сакталып жету1 жолында аянып калран кез1 жок- 9p6ip улттыц улттык epeKineniri туршде де емес, типнде. Расырлар бойы кел-дариядай молыктырып, толыктырып 6i3re жеткен типм1здщ бул кунде ерен«зд1пм1здщ KecipiHeH «отырмыз, жатырмыз» деудщ орнына «отырык- жатырык» болып, «сиыр, бие, саулык» деудщ орнына «аналык» болып, «бара ма, келе ме» деудщ орнына «барады ма, келед1 ме» т.б. айтылып, жазылып журу1 тйшазда корлаумен б1рдей. Осынау жайларды Беке« eMip бойы жазумен, айтумен келеда. BipaK Kaeip уш-терт Tbifli еркш мецгерген шенеунштер1м1з казакша жазганды койып, сейлегенде койыртпак жасайтын болды. Ол сондай-ак тарихта болтан тулгалар туралы, айтулы окигалар туралы ез зерттеулерш жалгастырып айтудан, жазудан жальщкан емес. Шындык демекдй, осы томга енш отырран романы «Эй, дуние-ай!» автордыц заманауи акикатты айкара ашып, узын тарихтьщ 6ip yeiri - 1916-жылдан басталган халкымыздьщ 6ip белшеп албан журтыныч басынан еткен дурбелещй Kaciperri окитаны басты кейшкерлер Тазабек пен Ш етнщ тайгак кeшyлi eMip сокпактары аркылы жайып салады. Шеш жалган саясаттыч содры Курбаны, суйжта шебереы Кеусеннщ 1986-жылгы 6

____________________________ ой. дцнт-ай желтоксан окигасындагы казасын да Kepin, канагаты аз, кайрей кеп узак румырында елш1н ешшмге жаутавдамай алгаш рет бостан болганын ecTin барып eMip жолын туйыктайды. Бул оньщ бабалары армандап жете алмаган, бул оныц ага-бауырлары Жеменке, Узак, Агынтайлардыч каре алмаган, ел1м-журтым деумен журш, жанын аямай еткен жан жары Тазабекйн сондай заман болады-ау деп ойлай да алмаган киялдагы рана дуние болатын. Ол рана емес, кеп казактьщ киялындагы рана теуелйздш атты орындаларына кез жетпеген улы бакыт едь Шеш ол кунге жейп кез жумды, арманына жеткен мьщдардьщ 6ipi рана. Роман окигасы казактьщ расырлар бойгы eMip салтын куйттеген жайма-шуак йршипктен басталады. Ержеткен бозбала, бойжеткен балгын кыз. Кез салу, сез салу... BipaK осы мамыражай ем1рд1 ак патшаньщ 19 бен 43-йн арасындагы жерплшй улт екшдерш майдандагы кара жумыска алу жешндей жарлыгы ел арасыньщ ашык аспан астында найзагай ойнагандай астан-кестещн шырарды. Цазак даласыныц кай TyKnipi болса да - анау Торгай даласы мен Акмолада, Батые пен Онтусйк ендрлерде, Жейсу мен Алтай-Тарбагатайда, й п й барлык жерде улы дурбелеч, кайталанбас кайрет басталды. Амангелд1 Иманов пен Вбд1гаппар Жанбосынулы, Бекболат вшекеев пен Нука Сатыбеков, Жеменке мен Узак батырлар осынау азаттык кетерышке шыгып, «еркек токты курбандьщ» болгандар. «Берсек бала еледк бермесек шал елед1. Бала елгенше шал елйн» деп, басында муздай каруланган жазалаушы ескерге шокпар, сойылмен карсы шыккан казакты онай жаскай коймайтынын бшген бил1к тек Кана Жейсу кетерипйн басу ушш 7 аткыштар ротасын, 5 казак-орыс жузд1гш, 3 epiKTi жузджй жене 17 зедб1рекй жумсапты. Б. Нуржекеев мундай статистикалык есеп-кисапты келйрмейдк Ондай есеп-кисап керкем шыгарманьщ шырайын шыгармасы белгйп. Bi3 романды оку уейнде жай дурбелеч емес, бейбй халыктын кан кешуш, кай­ таланбас кайрейне куе бола отырып, адамдар тагды- рынын ушан-теч!з галереясына куе боламыз. А рылшын, испан отарлаушыларыныч Америка курлыгындагы жергШкй унд1стерд1 ак аткандай куалап журш, кыр- гандары туралы вестерн-фильмдердег1 адамгерыплжтен 7

ШЩШШ 41/фжеке-цлы____________________ _ журдай астамшыльщты квргенде бойды ыза кернейтш. Чингайчук сиякты кайтуды бшмейтш каЬармандардын кек алу жолындагы ерлжтерш квргенде жан-тешийзбен тглектес болар едж. Бекецнщ романын окыган cog б1здщ де тагдырымыздыц дел сол ундктерден айырмашылыгымыздьщ болмаганына кез1м1з жете туседь «Алла сактайды» деп тым бейкам, тым капериз журетш журтымыздыц туяк серпер кезде гана шокпар- сойылына кол созатынына квз жетедь Албан журтыньщ карсылык KeTepmici барлык казак жершдеп сиякты стихиялы турде б1разы кырылган соц гана басталады. Бул шыгармада да журтымыздыц тым ацгалдыгы, тым ацкаулыгы, Kanepci3fliri айкын кершедь Сай-салада мылтык гурсждеп, бутш ауыл адамдарын кыргынга ушыратып жаткан кезде де карсыласып, жастыгын ала жату емес, Ke6i ала баган асып, басыныц амандыгын куйттеуге даяр. Ешшмге б1лд1рмесе де зайыбына зорлык, агайынына корлык керсеткен жергШки «улы журттыц» вкий Сергейчуктщ eKi iHiciHeH кек ала бглген бас кейшкер Тазабектщ ерлтне риза боласыц. Менщше, автор осынау ецбеп аркылы момын журттыц е р л т емес, тым бейгамдыгынан сацтандыру. Ата-бабамыз осынша кец жерге ие болганда оган ешшм де кудайы ушш деп емес, олар ак найзаныц ушымен, ак бжектщ купймен алгаи болатын. Бупнп кундер1 6i3 уш гасырга жуыц уакыт бойы отаршы журттыц езпсшен езийп цалдык, болмаса кешеп ерлж дестурдщ журнагын жогалттыц. «Патриоттык* дегетм1здщ e3i елш кетсец де ез!нд1 езщ цоргай бьлу гой. Тарихшы И.А. Чекалинскийдщ «Востание киргиз- казахов и кара-киргизов в Джетисуской крае в июле- сентябре 1916 г.» атты зерттеу ецбегшде Дожбамбет болысында 1371 тутш, 8255 Kici болганын, оныц 4200- i Кытайга Keuiin кеткенш, 2600-i елгенш жазады. Ал кудайы KepniiMie кыргыздар кырылып журсе де Ыстыкквл мацында жазалаушы отрядтыц жерплжта epiKTi жасактар yuiiH кару-жарак вкеле жаткан керуешне шабуыл жасап, сол кару-жаракпен мыцдаган астамшыл журттыц екШн цырып салады. Сейтш, тупк й ш т жещске жете алмаса да улттык рухтыц улпсш керсетедь Тарихшы Мухаметжан Тынышбайулы 1917 жылы «Казак» газетше Каркара кетерыйсжде албан руыныц 70 мыцга жуык адамыныц

_______________________________ Эй, дцнт-ай жартысы (35.100) каза тапканын, ал Жаркент уезшдеп отбасы саны 17 мьщ 712 болса, кетерипстен кешн оньщ 5094-i гана калганын жазады. Ол аз болгандай онсыз да цорлыкты да, зорлыкты да Kepin, кырылганнан калган олардьщ 67 KiciciH кылмыскер деп жариялайды. «Кеп коркытады, терец батырады» дейтш бабадан цалган жаксы сез бар. Отаршыл журттыц «агы» болсын, «кызылы», «сарысы» болсын, боданын камырша илеу, оларды Kici курлы кермеу бул империялык жазылмайтын дерт. Торгайдагы кетерипстщ кас батыры, 1923-жылы кызылдардыц колымен жазаланып, Санкт-Петербор муражайында экспонат рейнде сакталып, вл1 кунге дешн кырык сылтаумен кайтармай отырган бас суйектщ Heci KeftKi батыр Кекембайулы: «Ак орысыц не, кызыл орысыц не, сары орыстыц 6epi орыс» деген екен. Сол сездщ акикатын тарихтыц кырык катпарлы 6errepi делелдеп бердй Роман уш бел1мнен турады: «Дей1н» - ак патшаныц замены, Казан тецкеркйне дейшй кезецд1 камтыса, екпшп бел1м1 - «Кешн» - кызылдар кезещ, твцкер1стен KefiiHri жылдар. «Дешндей» окига - 1916-жылдыц кыргыны. Муздай каруланган жасак кара жумыска адам бермейм1з деген1 уш н ецбектеген бала, ецкейген карт демей окка байлап, отка ертед1. Жеису облысыныц ескери губернаторы Фольбаум 1914-жылы мусылмандарга карсы элдекандай жагдай болса орыс шаруаларынан карулы отрядтар КУРУ жвн1нде купия м1ндет жуктейд1. Ал 1916- жылы казактардыц карсылыгы байкала бастасымен «айтканым келд1» дегендей Жейсу жер1не кешш келген кел1мсек орыстардыц 210 селосын каруландыруга тапсырма беред1. Кару асынып, кызыныи алган олар «6i3 бейб1т кейп бара жаткан к1йлерм1з* дегенд1 6biflipy максатында колдарына ак ту устап бара жаткан квштщ Kepi-жасын кырып салады. Олар yniiH еркек кшдш пен Kepi-жастыц 6epi жау, кыз-кел1ншек арсыз HenciHi тояттандыратын тейн мумк1нд1к. Ар-намыс дейт1н KiciniK касиетй умыткан жандар. «Кешнде» - уркшпплшпен кытай шегарасынан асып кеткен албандардыц саркын- шагын туган жерлер1не кайта Keniipin екел1п, «Bi3 бурынгы орыс емесшз, кедей-кепш1кке корганбыз» деген 1с-эрекеттер1мен урейл1 журтты ум1ттенд1ре келдй Алайда 9

{()t'in y iw iH Htff>Meke-if.Mt_______________________ «Сен бай екенсщ!» деп терюлеу, ит жеккенге байлап- матап айдау, колхоздастыру, ашаршылык Hey6eTi, тагы да ала баган аскан уркшпплш. «Кешннщ* де «Дейшнен* айырмашылыгы болмай шыкты. Бас кешпкер Тазабек «Узында еш йп, кыскада к е к т т бар* Сергейчуктщ iHicimn баласын «Дейш» бел1мшде eei ел!мнен куткарган efli, «Кешн» бел1мшде сол канды кол каракшы езш ел1мнен куткарран Тазабекй 1здеп келш, окна байлайды. Заман езгердк дегенмен одан адам езгермептЬ. Сол баягы KipinTappa эл1мжеттш корсете берудщ KepiHici гана бул. YniiHiui бел1м «Тушнге» соцынан токталып тушндешк. Жуырда гана ж еттс пен сексеншц тец ортасына есен-сау жеткенш тойлаган Бекен, шамасы «Осы мен кариялыктьщ ауылына ат шалдырранга дешн не 6iTipin, не койдым* деп езше 03i сауал койып, журш еткен жолына мойын бурып караса керек. «Сенщ ецбегщнщ жем1ы 6i3 боламыз» деп киап сересшде 13 томдык шырармалар жинары сап тузеп тур. Бул аз ба, коп пе, оран казылык айтпайык. Меселе санда емес, сапада. Жуырда Дазакстан Жазушылар одагы Kaeipri жер басып журген жазушылардан ен кеп окылатыны к1м дейтш сауалды интернет аркылы салып, зерттеу жург1зген екен. Бекен оза шауыпты. КепшШктщ ойынан шыра алмаган жазушыньщ ютаптары окырман жинай алмайды. Окырманы коп жазушыны нашар немесе ортадкол каламгер деп ешюм де айта алмас. «0й, дуние-ай!» жазушы шеберл1г1 ебден толыскан кезде шдете зерттелш, зерделен1п жазылган дуние. Шыгарманьщ курылымы, окигалар желкшщ окушысын бей-жай калдырмай жетелеп отыратын басты касиеи бар. Композиция, сюжет, кайшылык, окигалар коюлыгы, т1п necTeci т.б. - гылыми терминдердщ 6epiHiH ортак максаты жаксы дуние жазу ymiH кажетта шарттар. Бул меселелерде автор барынша ыждагатты. Белпл1 6ip окира басталган соц онын аяцталуы кажет. Романда шашау шырып, умыт калган оцига, ic-ерекеттер жок- Бул да жазушы кабшетанщ, ыждагаттылырыныц 6ip KepiHici. Роман жазушы киялыныц туындысы емес, ем1рде болган адамдардыц басынан еткен окигалар тарихы. Тарих дегешм1з Kemeri кунд1 шып-шыргасын шыгармай акикатпен баяндау десен, Царкара котерШсшщ шындырына жете тусу жолындагы тэуекел. Бул окира улы 10

______________________________________ d i l , д цнм -ай жазушымыз М. вуезовтен бастап, талай акын-жазушыньщ калам тербеген такырыбы. Алайда заман оларга акикдтты айткызбады. «0й, дуние-айда» кешпкерлердщ ата-тектерк 6ip-6ipiMeH калай туысатындыгына дешн, жер-су аттары, олар 6ip-6ipiMeH калай торысып, калай килысатынына дешн тептштеледь Автордьщ осынау такырыпты каузамас бурын ебден зерттеп-зерделеген деу1м1з сондьщтан. Кел1мсек кара шекпендердщ 6epi, эскер жасактары тугелдей канкуйлы деген ninip, ерине, солакай пайым болар efli. Казактьщ дестурл1 ендерш тамылжыта айтатын, сонынан казак жмгатке турмыска шыгатын Сопыйа мшез1 кандай кесек. «Каным орыс болганмен, жаным казак болып кеткен» дейтш ол жеме-жемге келгенде казактармен 6ipre едшетйз кандастарына карсы майдан ашады. Казагуар, тек Тазабекпен гана тамыр емес, барша казактармен тоннын iniKi бауындай дос-жар болып кеткен Кобзев мшезшен MiH таппайсьщ. 1скер, акылгей, жанашыр, камкоршы. Бекен сиякты опасыз, саткын, тек кара басыньщ камын гана ойлайтын казактар Кобзев сындылардыц кара тырнарына татыр ма?! Демек, каламгер эр кейткерше принципт турде ед1л бага бередь Бексултан енпп емес, алайда дестурл1 ендердщ iuiiHe Kipin, эр шр1мдерш жанымен тусшш, ыцылдайтыны бар. Ыцылдап журш, eei елещ мен еуешн жазган «Баркернеу» сынды 6ip-eKi еш де бар. Bi3 оны сазгер немесе акын болып Kerri деуден аулакпыз. 0р жазушыньщ жаны акын болып жырлап турмаса ол сыршыл жазушы бола алмайды. Б1здщ айтпагымыз Бекецнщ романында халык еуендер1 мен дестурл1 ендер туралы автордыц кезкарасы катар epinin отырады. Байдыц, болыстыд баласы, eei де болыс болраны yniiH туада енер конган акын, сазгер IleuiiHfli ук1метт1ц тек болыс болтаны yniiH деп атып тастаганы, атакты Кедек акынньщ курын-cypriHre ушырауы, «Халкым деген Кдпездк Жау деп устап бердщ бе?» дейтш Рамазан Стамгазиев орындап журген енн1ц авторы Цапездщ аянышты тагдыры, баска да сол елкедеп енер иелершщ туындылары штаптыд ен бойында катар ербш отырады. Бексултанныц мамандыгы - тгл-едебиет мугал1мь 0Mip бойы ил тазалыгы, ecipece, ундестж занын сактап, айтып- жазу меселелерше ондаган макала жазды. Сондыктан да 11

ЪеЬцлтан fhffnjceke-ipiu_______________ оныц кыабында стильдж кателер кездеспейдк Сейлемдерд1 угыньщты, ойды дел жетшзуге куш салады. Орбулак шайкасынын, еткен жерш дел тауып, оны тарихи дейектермен делелдеуден басталган тарихи ецбектер! 6ip тебе. «0й, дуние-ай!» 6ip гасыр бурынгы гана оциганы ещтмелегенмен бул да тарих. Белк1м, «жана тарих* шыгар. Жаца дегенмен де оныц квпшшкке жетпеген акикаты жетерлш. Автор: «0ткен eMip цайта жазуга болатын штап емес. 0TTi, кетт, сонымен 6iTTi* дейдк Алайда еткен елпрдщ акикаты - нагыз тарих... «0й, дуние-айдыц» уппнпй бел1мш «Тушн* депть «Туйщце* «Дети* де, «Кешн* де бар жазыгы кец даласыныц асты да, yen де байлыкка тола болгандьщтан, казакка жаны ашитын алыс-жакын кврии жок, бар ынталары аз журтты ертурл1 твйлмен кезш жойып, мынау байтак далага иелш ету. Б1здщ де осынау к1тапты окып шьщкан соц айтар тушшийз: теуелелз ел болганнан кешн де сырттан келер Kayin-катер сейивд ме? Bip шетщнен аюдыц ырылы, 6ip жагыцнан аждаЬацныц кырылы, жерще мысыктабандап ену1, ол аз болса мухиттыц аргы жагынан да «арман- шылдардыц» кебекн - 6epi-6epi де ойландырар туйткщцер. Кэд1рбек СЕПЗБАЙУЛЫ, жазушы, Цазацстанныц ецбек сщ 1рген цайраткер1 12

ЭИ, ДУНИЕ-АИ! М ен icepdiM дцние деген ит т щ квтш, Eipinin жеп жцрген кеп Oipeyi emin. Ойлы адамга цызыц жок; бцл жалганда, КвбШ ц сырты бцтЫ, iiui тцтЫ. (Абай, В. А . Крылов) ДЕЙ1Н Он алтыга толган кызды казактыц шскен жем1ске балайтынын Шеш бглетш. Содан ба елде шынында да солай ма, биыл он алтыга толгалы, ейтеу1р, вне бойында 6ip eerepic барын e3i де, деней де сезшетш сешлдь Карцара жермецкесшдей кыз-кыз кайнаган думанды д у н и е т жаны да ансайды, теш де тетт1 еркелепс1 келедь Typi кенет езгерш кететшдей, айнага сет сайын суз1ле, взгеше 6ip eerepic 1здеп карайды. BipaK, цанша увдлсе де, жанары жалт-жулт еткен сол баягы к,ыр мурын бидай енД1 к,ыз: «Кайта- кайта неменеге карай 6epeciH?» - дегендей, айнадан ежуалап кул1мс1рейдй Бойы да бурынгыга Караганда карыс па, суйем бе, 6ipa3 би1ктеп калгандай. вз байкауынша, айрыкша кеч кабагы оны вз жасынан ересек кыздай керсетш, журтты унем1 жачылтады. Жермечке ашылгалы жечгес1 Ж узш eKeyi осымен элденеше келдк взгелерд1ч i3flerem сауда-саттык болса, булардыч квздеген1 - кебш есе ойын-сауык- Шешге елд1ч киген KHiMi, свйлеген сезЕ жур1с- турысы - 6epi кызык. Ара-тура бозбала мен ж т т т е р г е де квз тастайды, 6ipiMeH жен сурасады, кейб1р1мен свз кагысып калады, 6ipaK eeipre квч^л токтатар б1рде- 13

Ъексштми (Нфшкв-Ш1м______________________ 6ipeyiH жольщтырган емес, Typi Tayip ме дегеш - мак,таншак,тау, ак,ылды ма дегеш - ынжьщтау, одан калганы ускынсыз, шетшен енкей ycin урып, устше су теплгендейлер. - Ж1бекжан, 6epi жур! - деген Ж узж тщ дауысына Illafti жалт карай бергенде, тагы елдеюм арт жагынан: «Эй, ШэйП» - деп калды. Кбайта жалт бурылганында, кулагына шыркай салган ен шалынды. Айтушы айел ме, кыз ба, ейтеу1р, Даркараныц шалкар жазыгын перемет ауен кернеп барады. Шакырган жермецкеде таныскан Жамеш екен. «Ж урпй тез! Анда Сопыйа деген орыс кызы ан сап жатыр», - дед1 дегб1рс1зденш. Буларга жен,гес1 де косылып, ynieyi ен шыккан ак уйге карай ентеледь BipaK уйге бас сукпак тугш , босагасына да жолай алмады, анталаган журт арасынан адам тугш кыл етшзетш емес. Олар ендо кимелей бергенде, ан аякталды да калды. Тым-тырыс тынып тывдаган журт ше-шала ар жер-ар жерден куб1рлей бастады: - 8й, салады-ак екен! - Айтпа! Дазактан бетер! - Тыйыш! - дед1 кара сакалды еркек кабагын шыта жекш. Элп дауыс кайта шыркады. Журттыц кошеметш аркаланды ма, а дегеннен ацыратты: Бцл дцние, ойлап тцрсам, арман дцние, Бцрынгы бабалардан цалган дцние. Барында оралыцныц ойна да щ л , Б1зден де ет е шыгар жалган дцние. Ж цзщ квркем-ай, Кцнде кврсем-ай, Ахахай, Сыргалы еркем-ай! - ПаЫ - дед1 кенелеу кимешекп кемшр басын суйсше шайкап. - Даусыцнан айналайын-ай, теп! - Тыйыш! - дед1 жацагы кара сакал тагы кабагын шытып. KeMnip оган алая карап, ернш жыбыр етшздь Дара сакал жымыйып кезш кысты. Eni карттык кылыгына Шаш ерш й з кулш ж1бердь 14

0н аякталган соц да журт таркамады. Cipe, эн айткан орыс кызын берш щ де ез кез1мен Keprici бар. Шей! де арбалган адамша ак уйдщ алдынан узай алмады. 0 з кулагымен е т г е н д 1 ез кез1мен кермешнше, анандай енд1 анандай дауыспен орыс айтты дегенге сене алатын емес. «Казаны еннщ mpiM iH, кайырымын, сездщ менше карай еуеннщ кубылуын орыс ейтш келт1ре ала ма? Орыс деп жургендер1 казактын, орыс туст1 сары кызы шырар-ау, К¥Дай бшед1?» - деп куджтендь Сейтш турганда, ак уйден домбыра устаган узын бойлы, ак сары егуц, ширак кимылды келшта ж М т шыкты. Ш эшнщ оц жагында турган кара тарамыс ж1г1т: «Кедек к ой », - дед1 Ky6ip етш. Акын К едекй албан журты жаксы бшедк Ш эш де атын талай есйген, тек Kepin турганы кез1р. Кедектщ соцынан етектерш каРып-cinKin, шалкактай басып тары eKi еркек шыкты. Содан кейш домбырасын кеудесше кысып, бурме етек ак яйбек кейлектщ сыртынан Кызыл баркыт камзол киген орта бойлы, сары шашты, сары эндо кед1мп орыс кызы шыкты. - Сопыйа! Сопыйа! - д е т журт шулап. Сары кыз домбырасын басына KOTepin, аксыя жымиып едк журт кутырына кикулап кеттк Сопыйа, тары айтшы! - «Бес каракер1ндЬ> айтшы! - дед1 жацагы кара сакал eeiMciHreH дауыспен гужшдеп. - Ие, «Бескаракер!» «Бес каракер!» - деп, кеппплж дуылдап Kerri. Кыз анадайдан бурыла карап турган Кедекке кез кырын тастады. Ол ушпз басын изедь Кыз домбырасын кеудесше кыскан куш к епш ш ж ке карап басын ш ш едк журт демш imiHe тартып тына калды. Сэл жетк1ршд1 де, Сопыйа шыркап коя бердк Алдымда айдаганым бес цара кер. Бес жцзЫ, бес сатина, бес тана бер. Берсец бер, бермесец цой соларыцды, Умытпай, цайда жцрсец, еске ала квр! Шэш ен емес, елдеб1р эулиенщ унш есйгендей уйыды. Сары кыздыц бетше осы сен шынымен алдап 15

турган жоксын ба дегендей тесше, тавдана карады. Таза орыс екенш ейплеп турган Typi демесец, кыздын, KHiM KHici, дауысы, TinTi журш-турысы - 6epi казакы. Орыстыц кызы казащпа вн айтады, квзактьщ енш дэл буй-rin жаксы керед1 дегенге, K03i кермесе, кецШ сенбес еДь Шеш epi таи иалып, epi рыйза болып, ep i осыньщ 6epiH кез1мен Kepin, кещлше туйгенше тогайып, ез1н еп-сетте есейш кеткен, кепт1 керген, кепт1 бшген адамдай сезшдь Царкара жайлауы да кезше кулпырып, Сопыйаныц еншше сен-салтанатты кершдг. уШр-ушр жылкы мен отар-отар койдан жерменкенщ Мыцжылцы жаитагы жоталары майыса жаздап тургандай. Ала-иула малды TeciHe бытырата шашып, жап-жасыл жайлауды адамдар е д е т едетл еп тастагандай. - Ж1бекжан! - дед1 жецгеп касында турган уш кдлмак жЫ ттен Tepic айнала мурнын басып. - Мына арадан былайыраи кетейпспп, мше б1реулер жел жацк,а тура напты, теп. 0ннщ эсер1нен ел1 арыла алмаган Шеш женгесшщ жетегше унмз ере 6epfli. Epin бара жатып ортадагы дэу иалмаитыц жутына карап турганын Kesi шалды. Туйедей тым ipi, кеи жауырынды, кара муртты, жалпак бетп, суык суеты. Табактай 6eTi 6ip казанга какпак боларлыктай. Токтыктан тырсылдап турган турше Караганда, казакты сулжше сорып уйренген саудагер сешлдь Жайлау иплденщ басында-ак шыжый бастапты. Жуз1 тершш, шелдеп, куннщ тал туе болганын жаца байкады. 0 л п шынымен адам ба елде туйе ме дегендей, деу калмакка тацгалып тагы 6ip кез тастады. Ол да ецеппн созып соцынан сузш ш тур екен, мунын бурылганын байкап, кабагын кетере иек какты. «Не керек?» - дегещ-ау? «Цап, уят-ай!» - деп, караганы агат болганын сонда сездо. - 0лri шей imeTiH жерге барайыкшы! - дед1 шелдегенше ж ец геа кшел1дей-ак кейш. - Каным Keyin, каталап кетпм , Teri! ТТТяпдррш баскан соц, Жемеш yineyi енд1 ауылга кайткалы жатканда, кастарына сом денелк басы да, 16

Sri, дцнпе-ari 6eTi де мол шпплген, мавдайы кере карыс, кызара берткен жузше кап-кара кою мурты жараса кеткен кара сур ж ш т келд1 де, ежелден таныс адамша: - Амансыздар ма? - деп, жылы ыкыласпен амандасты. - Аманбыз, - деп, Ж узш жутысынан жацылып калган адамша какала-шашала жауап катты. - Ым, кудай-ай, TyKipiriMe шашалып калганым-шы. - Май кабыцыз, епке! Йемене, кайткалы жатырсыздар ма? EKeyiHiK амандасуынан-ак Ш еш 6ipiH -6ipi танитынын тусшдо. Жемеш онык касына ез1мсше жакындап, ыйыгына еркелей колын салды да: - Bi3fli Мыцжылкыньщ етегше дейш шыгарып сап кайтсакшы! - дед!. 03i де сейтешн деп турган адамша, ж М т оп-оцай кене салды. Сол сет eni сары ж т т сап ете калды да, елймен байланыса кеттк - Bi3fli адастырып тастап, езш щ урланып келш турган жерш карашы! Соны айтам-ау, 6i3 оны шарк урып саудагерлерд1н, imiHeH !здеп журсек, ол мунда жайбаракат кызбен кылжактасып тур. Булардык кез!нше олардыц ейтш октем сейлегеш Шешге секеттеу сезЬвдь Кара сур ж т т кысылганынан оларга 6ip, буларга 6ip карап, не дерш, не icTepiH бшмей састы. Bipece муртын сыйпады, 6ipece желкесш касыды. - Койсандаршы, керш турсыцдар гой карындасыма келгешмдк - дед1 иеймен Ж ем еш й нускап. - Kepin турмыз, - дед1 ipbieyi кекете жымиып. - Карындасьща келсец, карындасыцмен сейлесе бер, б1зге карындасьщньщ касындагы кудашадан кур калмасак та жарайды. Бул кыздыц агасы Агынтай мен!ц мына Ж узш епкемд1 ебден жудетш яаберш п. Соныц ececiH кудашадан кайтарып алсам ба деп турмын, - дед1 Шешш кез1мен imin-жеп. - Кой-ей, бала, еркшшме! - дед1 ipijiey сарыга Ж узж кабагын туйш. - Эпкесш сыйлаган житг

Ъексцптн _________________________ - Эпкесьау, кайынсщлщ1зден кез ала алмай турганда, артык, б!рдеме айтып койсам, айыпка буйырмацызшы! Тазабекке кыятындай кудаша емес екен, кызганып калганым гой, кудай атып. Тазабекке сен кыймаганды 6i3 саган неге кыяды екенпз? Цалай-калай сейлеп кеттщ, бала? Жомарт ага, алтынды Kepin жолдан тайган пер1штеше, Шешш кергенде, мешн, агамды жамандап шыга келгешщз калай? 0з досын жамандаган ж 1Нтт1 кай кыз Teyip кере кояды деп ойлайсыз? - деп, Жемеш намыс кылды. - Ойбай, карап турып кып-кызыл дауга калдым-ау! Кудаша, кердщ гой, сен ушш булардан не ест1мед1м? Ж т т тавдаганда, осы хел1мд1 ескерерсщ. - Ескерерлпз, - дед1 Ш эш езищей кулш. Eni ж т т женше кеткен сон, 6epi аныкталды: Тазабек Жемештщ туган агасы болып шыкты. Жацагы енпп Сопыйа Талдыбулактан дшрмен салган атакты кепес Василийд1ц кызы, ал Тазабек солардьщ атшысы екен. Сопыйаньщ казакшага судай болатыны Талдыбулакта казак пшнде туып, жастайынан казак балаларымен 6ipre ойнап ecinTi. Цыста Алматыда окып, жаз бойгы eMipi казак 1шшде жайлауда етед1 екен. «Бес кара кердЬ> Алматыдагы казактардан уйреншть Ш ешнщ Тазабект1 женд1 б1лмейтш1 оныц TipuiLniri кысы-жазы Василийдщ ауылында ететш кершедь Кашан Kepin ед1м деп ойланыцкырап ед1, 6ip-eKi рет кептщ iuiiHfle кез1 шалганы емш-емш есше тускендей де болды. Cipe, баласынып, ол да буган кеп кещл беле коймаган болу керек. Жэрмецкеден узай бере жшгич Шэй1 сезге тартты. Bip нэрсе сурагысы келетшш ацгартып, атынын, йзг1нш едеш Тазабек жакка бурды. - Атьщыз неге Тазабек? Бек, би болганды унатасыз ба? - дед1 кагытып. - Е, жога. «Таза» деген сездщ магынасы бек пен биден бшк кой. Б1здщ Элмеректе осыдан отыз-кырык жыл бурын Тазабек Пусырман баласы деген атамыз еткен. Кезшде би болган, ел баскарган, беделдк елд1 аузына караткан азулы адам болыпты. Кытайды 18

зерттеуге бара жатканында уйш е конып, екеу1 узак ецпмелесш, Шокан деген тере-галым атамыздан кеп нерсе жазып алыпты. Кешн сол атамыз орыска багынбаймын деп, албаннын, 6ipa3 журтын сонына epTin Шыгыс Туршстанга eTin кетедь вткенде де жай етпей, орыс аскер1мен атысып-шабысып eTinTi. Оган K03ipri Узак атамыздьщ ек ей Саурык, батыр мен оныц Шалтабай деген cepi iHici косылады. «М енщ атым - Шалтабай, Асылдан сокк,ан балтадай», - дейтш Шалтабай - сол. Долы узын орыс коя ма, Дытайдан устап экелш, Тазабек пен Саурьщты «турмеде елдЬ кылады да, Шалтабайды итжеккенге айдап ж1бередь Тазабек атамыз, жалпы, ecin-енген еулет. Тезек, Султанбек, Дамбай деген улдары бар. Ke3ipri Эубэшр, Садыкбек, Эбгпгазы, Жакыпбердк Уакас, Шокпар агаларымыз со KiciHiK 6ip Султанбегшен тугандар. Bepi шетшен «сен тур, мен атайынньщ» eei. Эубешр ага болыс болган, ал Жакыпберд1 ага - атканын КУР ж1бермейтш колмерген. Экем атымды койганда, сол Тазабек атамызга тартып ecin-енсе екен, батыр болса екен, елдщ камын жесе екен деген болар? - Алайда Тазабек атацыз ел камын жеп орыска карсы болса, ci3 ез камыцызды жеп орыска кызмет жасап ж урп з гой? Мундай мшеуда куте коймаган болар, яшдт эуел1 ундемей калып, элден сок барып акырын курсш дь Сонан соц: - Жан багыс унпн гой, - дед1 купыясы ашылып калганга уялгандай босан, дауыспен. - Баганадан 6epi Сопыйаны да жан багыс унпн мактап келед1 екенйз гой онда? - Е, жога. Сопыйа - езгеше бала, оньщ тыныс- Tipniiniri тугелдей казакша, 6iare жаны ашып, жактасып турады. Маган, Дожапща орысша оку мен жазуды уйреткен - сол. Ty6i, кудай б1лед1, ол кыз казакка тиетш шыгар, теп. - «Ciere ме, Дожапща ма?» - дей жаздап, Шеш TlniH тютей койды. Одан ары казбалай бергенд1 ебестш санады, алайда орыска багынгысы келмеген Тазабек батырдык кылыгын тусш е алмады. Орыс казакка 19

Ъексцлтан Hufnkeh-цлы_______________________ жаксылык, ойласа, казактыц орыска карсы шырып Heci бар? Ал орыстьщ пыйрылы дурыс болса, Кытайра eTin кеткен Тазабект1 неге устап екеп елт1ред1? Сонын 6api - бул бшмейтш, 6ipaK, 6inrici келетж жумбак- Алайда 6ip керген адамнан соньщ 6epiH казбалап сурап жату - epi ыцгайсыз, epi epci. 1зеттен аса алмай, кеп суракты кемешнде 6yrin калды. Жермечкенщ Тузкел жагымен жогарылап, Каркара езеншен етсазш салган сок, Тазабек буларга кош айтты да, кайта кайтты. Шешге бул ж т т п н бойында журттыц кебшде жок б1рдеме бар сыяктанды, 6ipaK онык не б1рдеме екенш анык ажырата алмады. Лагып сейлемейд1, лешрш мактанбайды, керегш рана айтады; cipe, сонысы ма екен унаран? 9лде алпамсадай дене 6iTiMi ме? BipaK ондай 6iTiM калмакта да болатынын керд1 гой мана. Жэмеш Талдыбулакка бурылран сон,, Ж узш пен IHefti Каркара езенш бойлай шыгыска беталып, ат басын Сырттыц жайлауына карай бурды. Жецгес1 eKeyi ернеш ацг1ме eTin келе жатып, Шоканасканнан ете бере Шай1 одан Тазабек туралы сыр суыртпактады: - Мактай беред1, Сопыйаны алгалы жур рой деймш? - KiMfli алатынын кудай б1лед1, 6ipaK KiMfli алгысы келетшш мен бшем, Ж1бек. - KiMfli? - Жэрмецкеге келген 6ip жолы ceHi сыртьщнан KepinTi де: «Кара домалак кана кыз ед1, кандай едем! болып кеткен?!» - деп, сенен кезш ала алмай тац калыпты. - Содан кейш Сопыйадан айнып калып па? - Койшы, Ж1бек, Сопыйаныц оран кандай катысы бар? - 03i айтты рой жака: «Казакка тиед1», - деп. - Е, казакка тисе, Тазабекке тие ме? Казак толып жаткан ж ок па? - Жарайды, сонымен... - Сонымен, сеш жаксы керш калыпты. Keprici, сейлескнп келш айналсоктап жургеш сол. - Kepfli, сейлесй, енд1 не icTeftfli? 20

dti, дцнпе-ай - EHfliriciH ол бйгаейда, сен бшесщ . - HeHi бигем? - Унаса, тиесщ ; унамаса, тимеймш дейсщ. - Tyri де унаган ж ок, тимеймш. - Ойтш eTipiK айтпа, Ж1бек. Ол саган унады. Унаган сон; Сопыйадан кызганып келесщ. ТТТийшш eni 6eTi ду ете калды. Кызарып кеткенш ceein, кыястап, Ж узштен жузш бурып екетть - Сен задпмсщ! Сенсщ оган м е т едеш керсетш журген, - дед1 кыз буртыйып. - Ол - менщ жецгелш борышым, жаным. Ce6e6i сен бакытты болмай, мына 6i3 - еке-шешец мен ага- жецгец - бакытты бола алмаймыз. Оны сен, ак,ыльщ бар гой, TyciHyre THiccin, Ж1бекжан. Содан сам жамыраганда, Сырттьщ карагайлы койнауындагы уйлерше ж етш , аттан тускен соц, Жузш жайымен келш Шешш жауырынынан капсыра кушактады. - Жаным Ж1бег1м! - дед! еркелете елж1реп. - Цазак улдыц тагдырына онша к,ам жей бермейдк ейткеш ол ез тагдырын ез елш щ шйнде отк1зед1, ал кыздыц тагдырын ак сак,алды атасынан тартып асык ойнаган баласына д е т и уайымдайды, ейткеш оныц бацыты сырт ел, жат босагага байланысты. Солай екенш Ш еш де бш етш , сондьщтан жауап катпай, жецгес1мен унс1з келкйп, оны ун й з кушактады. *** Тазабекке Ш еш нщ ёдемйшл мен цылыгы бутага конып алып, мойын ж уш улшлдеп, тамак жуш булкалдеп, жан-жагына жалтак,-жалтак, к,арап отырган шымшьщ торгайдын; балапанын елестетедь Кш-шшкентай, суп-суйшмд1 кыздьщ: «Бек, би болганды унатасыз ба?» - деп, б1рден к,адала кеткеш катты састырды. Ойтш сейлегеншщ e3i epi е р к е л т , epi еж еттМ . «Ондай кызга кол жетшзу уш ш , эуел1 ана келшшектен кол узу1м кажет», —деп ш еш п ол бойын элдеб1р урей билеп. Цургырга уш жыл бойы ебден бауыр басып калыпты, айырылысу калай болар екен? 21

Ъекглтмн Hitfnkeb-mM______________________ Bipan: «Kici жары Kicire жар болмайды, Баурыца балапандай басканменен», - деген гой бурынгылар. Денекермен жиырмага жаца толган жшгг шагында жолыккан. А т баккан адамныц eMipi кебш е далада ®тедо. ППлденщ куш тебесш Tecin бара жаткан сон, кальщ карагайдыц шейне Kipin, жалгыз аяк жолдьщ жагасына жантая кеткен. Аттары да карагайды шет пушпактай жайылып жаткан. Бутак сытыр ете калганга жалт караса, жалгыз атты ейел касына такау келш те калыпты. Жамбасын каккыштап жалма-жан орнынан ушып турегелген. Эйел он колымен ердщ алдынгы касынан устал, сол колымен артына мщгескен жас баланы суйемелдеп, шылбыры жерге суйрейлш, тазпш аттын жалына сыргып кейп, 6epeKeci кашып-ак келед1 екен. Муны кез1 шалган бойда: - Агатай, устанызшы! - дед1 жыламсырай жалынып. А к куба ейелд1 керген бетте-ак таныды: Талдыбулактьщ етек жагында отыратын Кемелбай дегеннщ катыны. Суйрет1лген шылбырды кайта- кайта аягы басып, шылбырды баскан сайын, басын шылбыр кайта-кайта жулкып, ат та ебден титыктаган болу керек, Тазабек жанына такал: «Дырр!» - дегенде- ак токтай калды. Тазабек алдымен шубатылган шылбырды жинап ейелдщ колына устатты. Содан сон ат мойнына сыргыган TieriH fli enepin, коржыннын усйнде уйыктап келе жаткан баланы кушактаган куй1 жол ш етш дей тепстеу жерге апарып жаткызды. Ояна ма дел, бей не 6ipa3 карал турып ед1, бала былк етпед1: уйкысы катты-ак екен бэтшагардын- Эйел аттьщ усй н де сол кокыйган каллы ел1 козгалмай отыр екен. - Не, сеш де кетерш алайын ба? - дед1 езищеп. - Кетере алсац, кетер1п-ак алшы! Аттан тусер шамам да калмады, тей! - Кел! Майдан келесщ артынып-тартынып? - Теркшдеп барып ем. Эйел он аягын узенйден шыгарып, енкейш 22

икемделе берда. Он нолымен колтыгынан, сол колымен танымынан устап, Тазабек аттан кетерш ала бергенде, кулап кетпейш деп нам жасаган вйел мойнынан тас кып кушантай алды. - Мен сеш б1лем, сыртыннан талай кергем, - дед1 ейел колын мойнынан босатпай. - Тазабекс1н- - Мен де с е т бшем: Дэнекерсщ. «Эдемюш-ай!* - деп ж у реттм ш . - Мен де сен1: «Деуш-ай!» - деп... - I-i? *Деуш-ай!» деп кызыгып па ец? Келшшек куптагандай жымиып, еуел1 кезш жумды да, артынша басын шайкады. - Жон, тавдандым. - Неменеге? - «Дандай екен?» - деп. - Дандай екешмд! бш гщ келсе, жерге тусш , жаныннан кара. Алдымен кылгынтпай мойнымды босатшы! - Босатпасам кейтесщ? - Кейтупп ем? Аягымньщ асты кершбейдк K93ip кулаймыз. - Дулайыкшы! Саган жолыкпаганда, eeiM де кай жерде кулар екем деп коркып келе жаткам. Апырмай, ана иттщ уйкысынын каттысы-ай! Буйрек тусынан 6ip-eKi рет туйш -туш п ж1берсем де, тук сезбедь Уйкышылдыгы аумаган 8Keci. TinTi, экесшен де асып кеткен. Ол да корага каскыр шауып жатса, оянбайды- ау. взщд1 жольщтырган кудайга мын да 6ip рахмет! «Акыр куласам, карагайдын шпнде куласам екен, 6ip бутактан устай алсам да елмесш н», - деп далбасалап келе жатыр ем. - Олмей калганьща енд1 кезщ жеткен шыгар? - дед! Тазабек ейелдщ бетше бетш такап. - Жерге аягым эл1 тиген ж ок, кайдан кез1м жетед1? - дед1 ейел к у л т . - Ендеше, аягывды жерге типзейш . Жерге тускен бойда шалгынга шалкасынан кулай кетш, Дэнекер Тазабекке кезш твнкере жымиды: - Енд1 неменеге состиып турсьщ? - Турмаганда кейтем? 23

- Жакындасацшы! Жеп коймаймын. - Мен жеп коюым мумюн гой? - Жеп койсац жеп-ак, койшы. Жаньгады сактап калган адам: «Ещц жаныцды алам», - десе, одан аяп калар ештецем жок- Жанына кеп жантая бергеншде, Денекер 6epi аунап тусш едц 6eTi туи-тура Тазабектщ алцымына келш тыгылды. бйелдщ ып-ыстык, леб1 атойлап оянып келе жатцан сез1мге от койып ж1берд1. Басын квтере берген Тазабек омырау туймей агытылып кеткен ейелдщ д е м т п жаткан TeciH умаждай кушактап ед1, ацырай женелген сез1мдер апыл-гупыл арпалысты да кетть - Агатай, жолдан алысырак кетешкни, - дед! келшшек кушагын жазбаган калпы. - Тур онда! - Тура алмаймын, KOTepin апаршы! - Цушакта мойнымнан! Алпамса ж1йт келшшект! жеп-жещл KOTepin, калыц карагайдыц iiniHe ала женелген. Мше, содан 6epi ж ш г т к шагынын, ец кызыгын соныц кушагына тосып келедь К^анган м е т р д щ галаматы мен сагына KepicKeH сеттщ сыйкырлы леззетш тек содан татып жур. Денекердщ кушагына мргенде, баска дуниенщ 6epi содан кей ш п дуние болып, ысырылып кала бередк Басында езш: «Муньщ 6epi уакытша, уйленгенге дешн гана», - деп жубататын. Енд1 байкаса, екеушщ арасы оп-он,ай ажырай салатын жещл-желш нерсе емес секшдк Былтыр босанганнан кешн: «Бул - сенщ балац», - деген болатын Кулагина сыбырлап. Взип болар деп, бул кулген де койган. «Eneyiimi салыстыра караса, баланьщ шмнен екенш куйеу1м б1рден бшер едЬ , - деп, жакында тэты айтты. «Кемелбай меш керш жур гой», - деп едк «Кудштенбейд! гой, кудштенсе, байкар едь Йемене, балац екенше сенбей турсыц ба?» - деп, кылт ете калды. Содан 6epi баланы 6ip Keprici келш кызыгады да. BipaK енд1 баланы да, баланыц шешесш де б1ржола умытуы тш с. бйтпеске амалы жок- бйткеш Шейщей кызды жар кылу ушш, алдымен алды-артын ак Шешдей тазартып алуы керек. 24

щ ш -оп Ж т т т ш жасаганнын, да осыншама жан ауыртар жазасы боларын адгал жастыдпен ацгармаган екен. TTTairi Ьптей: «Келезд жумада жермецкеге барсам, Тазабек сонда ашьщ свйлесер», - деп демеленген-дь BipaK eKi куннен сод Тазабек пен Ж эмеш ауылга ездер1 келдь Шыны ма елде сылтауы ма, ейтеу1р, айтуларына Караганда, еке-шешес1 арнайы жумсапты. «Орыстыц ойы бузылыпты, он тогыз бен ды рыд бестщ арасындагы мусылман баласын ескерге алгалы т1зшдеп жатыр. Агынтай мен Тазабектен айрылсад, кушм1з кун бола ма? Сырт - елден жырад жайлау, Талдыбуладда кепйп келсш, 1ргелес отырып ойласайыд», - депть Жауабын Kecin айтпай, Агынтайга 6ip, Тазабекке 6ip курсше дарады да, Тшеулп - Керерм1з, - дед1 кудк eTin. - Адылдасайыд. Жадында вмекеде ез1м барып дайтам. - Адылдасданда, - деп, ейел1 вж ш ен элдене айтпадда одтала 6epin еда, куйеуш щ дабад шытданын байдап, жым бола далды. - Ж ур, Ж1бекжан, донадтарды дырга д е й т шыгарып сап дайтайыд, - деп, Ж узш Ш еш ш е д е т ата-енесшщ кезшше долдалады. Жолда Жемеш агасын ежуелагансып: - Ж урт ескерге алады деп, ез басымен дайгы, мент, агам сешмен дайгы, - дед1 Шешге ат устшде ецкейе жадындап. Ол сездщ MeHiciH Ш еш тусшда, б1рад ундемей елп ете далмады. Оны кез1р ен, динайтыны - Тазабектщ не унайтынын, не унамайтынын езш щ Kecin-niniin бшмейтшь Алпамсадай тулгасы, алып-ушпайтын ауыр MiHeei унаганмен, ейелге ем1рене доятындай еркек емес секицц. «Жаныдда жатдан еркектщ жанывды тусшбегеш жаман», - дегещй ейелдер квп айтады. Тазабек Шешге деп сондай, жанын тусшбейтш еркектей квршедь Куатты, дарулы болганына дарай датдыл да сыядты. Ара-тура: «Еркек датдыл болмаганда, кейтупп ед1?» - деген 6ip ой сап ете тускенмен, оган кудак 6epi6ip ж ещ стш бермейдь 25

Ъексцлтан Нффеке-щы______________________ Содан 6ip Шеш eKire жарылып, 6ipiMeH 6ipi келке алмай жатады. - Ал, жолдарыц болсын! - деп, Ж узш осы арадан кайтатындарын ацгартданда: - Ал, жакеы! - деп, Жемеш те атыныц басын тарткан. Тазабек тап сол сет Tine Ш е т ге карай журдь «Мынау кейтед1?» - деп, кыз кипактай састы. Ti3rin устаган сол колы д1ршдеп, оц колынан камшыньщ булд1ргей сусып бара жатты, 6ipaK, неге екенш, бьле тура устап калуга кам кылмады. Тырс етш камшыньщ сабы аттыц алдьщгы туягына тидь Жакын кеп калган Тазабек атынан ceKipin Tycin кетерд! де, камшысын колына устатты. Кдмшымен косып саусактарын да устады. Енесшщ бауырына тыгылган кошаканша ж т т т щ куректей алаканына кыздьщ колы кемолш кеттк KyTip етй зш куйретш ж1бере ме деген кыз нанарын да, нанбасын да бишей, осы шынымен сенбшщ дегендей, Тазабектщ бетше тавдана карады. Ж йтг жутып ж1берердей eMiHin тур екен. Жасаураганы ма елде жалындаганы ма, жанарында 6ip туй ip от жалт-жулт ж уй рш журген тер1здендь Сол от кыздьщ да жан дуниесш кыздырып бара жаткандай. Не штерш, не дерш бшмедЬ - Узатпай алдыда еке-шешемд1 ж1берем, - дед! ж т т TeTeciHeH. - Енд1 менщ жанымды езщдШмен 6ipre деп ук! Жанымсыц! Тура айтылган сез тура атылган октай Шей iHi тырп етгазбедь Алаканын ашып ж!берд1 де, Ш ейшщ колын сыртынан шеп етшзш суйш алды. Ж узш пен Ж емештщ кезшше. Уят-ай! Тазабекке кабагын шытпак болып ед1, ол жанарын будан жанталаса ала кашып, бул жанталасып куа алмай, eKeyi де кызарып кеттк Адам тусше коймайтын алапат 6ip сез1м кыздыд ене бойынан тайганап барып табанына тарап жаткандай дуылдатып етть Талмаурап, аттан жыгылып бара жаткандай сезшдь Сыр бермеуге тырысып, сабырын шакырганда, кез1мен аймалап, ел1 кумарта дарап турган Тазабекй керд1. «Кудай-ау, мынау мулде баска Тазабек кой!?» - дед1 кеудесшде 26

6ip дуаныш атойлап. Ж Ы ттщ тегшгел1 турган Mempi мен агытылгалы турган сез1мш жанарынан байдап, езш щ де epin бара жатдан езгеркян сезш коя ма деп сасып, дереу атыныц басын ауыл жадда бурды. «Ж анымсыд!» деген дуд1ретт1 ун жанын да, тула бойын да - берш аймалап, 6epiH еркелетш, Ш ешмен санаспай бара жатты. *** Тазабек пен Денекер 6ipi жермецкенщ ер жагынан, 6ipi темен жагынан урлана шыгып, Сардара езешнщ тогайына eHin кеткенде, кун тас тебеде турган. Тазабек ез атын ппдерлед1 де, Денекердшш оньщ дуйысданына шылбырынан 1лмектей салды. Ады ргы жолыгысуымыз гой, дурыстап доштасайын деген оймен, далдалау жерге отырган сод, душагын жая 6epin efli, Денекер долын дагып тастады. ЕркелМ деп уддан Тазабек тагы умтыла бергенде, келшшек жадындатпай, eKi долын кеудесше йрей дойды. А яд асты не бола далганын тусшбеген Тазабек Денекерге сураулы кескшмен дарады. Келшшектщ атылгалы турган од жыландай туршен TiKciHin далды. - Саган не болды? - Не болушы ед1? Б1лд1м сенщ арамдыгыдды. - Цандай арамдыд? - Б упн жермедкеге мен уш ш келген ж одсы д. - Енд1 шм уш ш? - Басда ушш. - Оны к1м айтты? - Видам. - Шмнен? - Жомарттан. - Жомарттан? К;ай Жомарт? - Данша Жомарт бар ед1? в зщ ш д досы д Жомарт. - Ол не дейд1? - CeHi Шешге уйленед1 дейдь - Е, дей берсш. Шешге ме, басдага ма, Ty6i 6ipeyre уйленер1м хад дой. Ода не тур? - «Басдага ма?» - деп бултадтама. Жомарт айтты, деп Шейire уйленетшщ аныд. - Оныд аныд екенш ол дайдан бйппта? 27

iU'kaf.umiн И/фмекр-/fчы________________________ - О да Шешге сез салгалы журсе, сен онын алдын орал кетшсщ. - Саган соны айтып арызданды ма? Соншалыд оныд KiMi едщ сен? - EiindMi де емесшн. Тек ол маган да жадындайын десе, тагы алдын оран KeTinciH,. - Ал менщ саган жакын екетмд1 оган шм айтыпты? - Мен айттым. - «Шешге айта бар, ол метмен журедй, - дедщ бе? - «Айта бар», - дегем жод, менен кудер узсш деп айттым. «Кайда барсам, алдымды кес-кестей бердь ау!» - деп шжшде де, соныд ызасымен сенщ Шешге уйленгел1 жургешдц1 адтарып салды. - Соныд 6epiH саган дай одашада айтып жур? - Одашада емес, нагашым немересш сундетке отыргызган, сонда. айтты. Жомарт б1здщ уйдепмен аталас дой, сондыдтан «жедге» деп дылжадтай бередь - Кылжадтап журш, дойныда дол салган болды гой? - Салган ж од. Кол салдыратын жындымын ба? - Жынды болмасад да, жындандырып ж1бершт1 гой. - Иэ, жындандырды. Жынданбаганда кейтем? Уйдей байым бай емес, нагыз байым сен деп, сенен бала суш п, сенщ душагыдда ит йрлщ тщ HTTiriH умытып журсем... Т1рщей елйрдщ гой меш! Енд1 кейтем? Кейтш сенйз eMip сурем? взщ мен 6ipre журеймд1 де суырып екететш сыядтысыд! Муныд оттан ыстыд болатынын елден ес б1лгел1 ecTin келе жатсам да, тап мундай деп ойламаппын. Ед1реп жылап, Тазабектщ кеудесш дос долдап тодпадтап, адырында Денекер 6ipTe-6ipTe басыла берд1. «Кудай-ау, дел булай бауыр басып кетер деп к1м ойлаган?! Сумдыд дой мынасы!» - деп, Тазабек датты тадырдады. Аяды, жаны ашыды. Б1рад eKeyiHiKi буйн болмаса, ертед, ертед болмаса, Ty6i 6ip куш тодтам табуга ra ic ерекет екенш еуел бастан бщгендштен, сыр бермей сазарып шыдады. Жубатарга сез де, жен де таппай, тек ун й з бауырына тартып, солд-солд екйген келш ш екй жон ардасы мен жамбасынан сипалай бердь

____________________________ Эй, Ьцнш-пй - Ty6i осылай боларын екеум!з де эу бастан бищш кой, - дед1 KypciHin. - Бжгенмен, дэл буйтш сорлап каларымды сезбед1м гой мен сорлы. «Ойнас - оттан ыстык, кала бере боктан сасык» дегенд1 канша ecrin журсем де, дел буйтш ез басыма тусед1 демепшн. Белгам, сирек те болса согып турарсьщ? - Ж ок. ейтш ешжакты бола алмаймын. Эскерге агасы Агынтай кетсе, Тазабек кетсе, онда дуние Шешге неымен дуние? Кектеп улпрмеген yMiTi кеудесшде кемше ме? Букш й рп ш пгш билеп алган енкей уркек ой мен мазасыз белгплздоктен кутыла алмай аласурды. Акырында баска амал таппай: - Жермецкеге барайыкшы! - дед1 Ж узш ке. - Барсак барайык. 0Keci Т1леул1 де булармен 6ipre Талдыбулактыц бурылмасына дейш баратын болып, мал-жан Агынтайдьщ карауында калды. ...Жузнс пен Ш еш ж ер м ец к ет как жара аралап, не Жемеш™, не Тазабек™ жолыктырмады. - Келмеген гой, - дед1 Шей! кейш. - 1^айтайык- - Цайтсак кайтайык, - дед1 Ж у зж касакана. - Цызды !здемеген жнтгта 6i3 !здейм1з бе? - Кайдагы ж Ы т, Ж узж ? Мен Жемеш™ !здеп журмш. - Мен де соны !здеп ж урмш , Ж !бекжан. Тазабек eKeyi 6ipre ме д е г е тм гой енш ешн. Эне, вне келед1 Жемеш. Ж емештщ жалгыз екенш керш , TTTafti сел ацырып калды. Кер1спегел1 кеп болган адамша бас сап, Жемеш булармен кушактасып амандасты. Алдымен Ж узж жен сурады: - Жалгыз журсщ бе? - Жок- Тазабек те осында болатын, аяк асты адасып калдым. - Осында болса, e3i табар. Ж урщ дер, жерменкеш жендеп аралайык- Жермецкеш е ю аралап шыгып та олар Тазабект1 жолыктырмады. 29

Cidr/f wuiH Л ф ж е Ь -м ы __________ - Жер жутып Kerri ме, кайда кетй? - деп, Жемеш шала булшда. Ушеушщ ецпмеш уйлеспедь Шейщщ мазасын алган 6ip-aK,сурак: ол кайда кету1 мумкш? Карындасын адастырып кетуше Караганда, тегш кейс емес кой? - Агац бурын да адастырып кетупп ме ед1? - дед1 акыры шыдамай. - Ж ок. - Жэмеш не дерш бглмей састы. - Буйтпейтш. - Энш1 Сопыйа алып кеткен шыгар? - дед1 Шей1 такымдап. - Цайдагы Сопыйа? Ол каз1р поштада штейдк бурынгыдай кыдыра алмайды. - Онда баска 6ipey екетй. - Оны екететш сен мундасык, сенен баска юм екетед1? - Bi3 бглмейтш 6ipey екетет те. Шеш жалт бурылды да, атын байлаган жакка карай беттедь Жузйстщ Жэмешке: «Цап, куртты-ау, жугермек! Бар, i3fle! Жерге Kipin кетсе де тап!» - деген ызалы ун1н естш бара жатты. Жецгесшщ екшелей uiecin келе жатканын б1лсе де, бурылып карамады. Эрине, ол жерге Kipin кеткен жок- Жиырма ymTeri сокталдай ж1йт тапа-тал тусте кайда жогалып кетед1? Карындасын адастырып кеткен адам катынга бармаганда, кайда барады? Кезшен бырш ете калган ызалы жасты Ш эш Жузштен жасыра алмады. - CeHciK кшэлН Сенсщ соны тауып журген! - дед! оньщ омырауын токпактап. - Жаным-жаным! Жыламашы, журттан уят болады. Еркектщ жумысы аяк асты шыгып жатады, жамандык ойламашы! Сен уппн келмегенде, жэрмецкеге ол ю м уппн келд1 дейсщ? - Енд! кермегешм жермецке мен Тазабек болсын! - Эне келедь Анау - сол! - дед1 арттарынан жеткен Жемеш алкынып. Ж ермецкенщ желке тусынан келе жаткан жалгыз аттыны Ш еш жазбай таныды. Жэрмецкеге келген адам ол жакка неге барган? А р жагы - Царкара езеш . Оныц жагасы - калыц тогай. Жалгыз 63i ол

dd. hum -ad жадтан не !здейд1? Ж од, жалгыз емес. Талдыбулад жадда кетш бара жатдан енеб1р эйел де сол тогайдан шыдты. - Анау атты эйелд1 кердщ бе, Ж эм еш ? CeHi адастырып, агад соны то гайга алып кеткен екен. Агац табылды. Менен сэлем айт: кез1ме кершбесш! Ту сыртынан Жузпстщ дауысы тэты шыгып жатты, 6ipai<, бул жолы б1рде-б!р ceei санасына жетпедь Атына даргып мшд1 де, артына дайырылмай, Te6iHin далды. Тас боп датып бара жатдан тула бойы сез1мшщ 6epiH тысда сыгып, кезшен агызып жатты, агызып жатты. Есецйреген ceeiMi ес жигызбады. ...Болган жагдайды Жемештен есйгенде, Тазабек тынысы тодтап далгандай сезш дь К^олым Шешге ж е ™ ме дегенше, долынан шыгып та ул п р ш ть Енд1 дейти? Тап дез1р тодтатпаса, онда 6epi 6iTTi. - Жемеш, жур, дуып жетейпс! ...Арттарынан шыддан аттыд дуб1рше eKeyi де жалт дарады. О, дудайдыд дуд1рет1, дуанганынан Шэшнщ кезшен жас шыгып кете жаздады. - 9пкетай-ау, буларыц не? - дед! ат устшен Ж у зж й душадтай алган Тазабек. - Буйткенше, меш елтарш кетпедщ бе? Шэйкентай-ау, «Ещц сешмен жаным 6ipre», - демеп пе ем? - Маган енд1 жолама! Жадындама! Тазабек узед п дагыса келга, шаужайынан шап бердь Оны керген Ж узш пен Ж емеш оза шауып кете барды. - Жаным! - дед1 Тазабек Ш эш нщ тазгшш шыжымдай тартып. EKi ат жанаса тодтады. Ол долын соза бердд бул булдынып, бетш бура бердь Цалай, дейтш алдына кетерш алганын адгармай далды. М щгесш, Тазабектщ душагында отырганын Sip-ад бшдк Царулы ж т т дарсылыгына дарамады, бауырына дысып, бетшен, мойнынан, аузынан суйш жатыр, шскелеп жатыр; бул тартынган сыядты, булдынган сыядты; басы айналып бара ма, аттан дулап бара ма, ж М ттщ жейдесшен шап 6epin еда, омырау туймеы агытылып KeTin, су-су 6eTi жаладаш кеудесше дайта-дайта тидь Кыз езш щ жылап келе жатданын сонда сездь 31

Шсцшан Нфкеке-цлы_______________________ - Mem кызганган журегщнен айналдым, жаным! Жачсы кермесец, кызранбас едщ гой, жаным!? «Жаным! Жаным!» дегеннен баска бул дуниеде ein6ip ун калмаган сеюлдендь Ш е т енд1 булкынбады да, тартынбады да. Талдыбулакка барып 0м1рел1ге жолырып кайткан Т1леул1: - Ертец ел iiniH e кеш еш к, - дед1 тас туйш бекшгенш каткыл ушмен ацрартып. - 0з1м1зге уйренппкт1 Орта Мершге конайык- Сол арадан елш тщ аягын барармыз. ...Орта Mepnire кеш ш келгел1 Шешге ap6ip сай-сала мен тау-таста тажал тырылып тургандай кершеда. «Майданныд кара жумысы» деген пеле тек Тазабек екеуше курылран тосцауыл тер1здендь Содан уш куннен кешн жермецке жактан тунделетш оралран 0м1рэл1 тунерген калпы терге шырып отырды да, катыны 1^алиша мен кызы Ж емештщ кезшше Тазабекке урсатын адамша ызгарлы карады. Уйдеплердщ 6api урейлене тынши кдлды. К^арт кенет кез1н темен сап, сол жак, алацанымен бетш сыйпап, оц алаканымен кезш , мурнын, одан соц асыкпай аузын укалады. - Балам! - дед1 сонан соц бекем дауыспен. - М ет ц б!лу1мде, адам ел1мнен басканыц 6epiHe асыгуы керек. Б1зд1 былай койганда, казак атаулы куш ертец жер бетшде кала ма, ж ок па, - оны 6ip кудай бшмесе, адам бшмейдь Маран тез арада урпак суйпзбесец, бул й рп п л ж тщ 6epi бекер. Ел басына кун туды. Енд1 жайбаракат жургенщ - алдымен езщ е жаулык- Эрвден ойласац, елще жаулык- Осы бойдак жургенщ де жетер, ещц уйлен. Кезще Tycin журген 6ipeyin болса, айт; болмаса, ез1м барып 6ipeyre куда тусем. - Е, ж ау куып келе жаткандай не болды сонша? - деп, Цалиша козралактай 6epin еда, карт ашулана колын йлтеп калды. - «Ж ау куганыц» не, Tempi, жау теши тур. - К^атынына кабарын туйген калпы баласына кату бурылды. - Бар ма, ж ок па кез сап журген 6ipeyin?

dii, Ьцнш-с - Бар, еке! Бар, кез сап журген кызы, - дед1 Жемеш Тазабектен бурын жауап катып. Тазабек Жвмешке б1рдеме дей бермек еда, карт колын тагы сштеп, тыйып тастады. - KiM? - дед1 Жвмешке жалт карап. - Ш мшц кызы? - Тшеул1 аганьщ. - Ш еш ме? - дед1 memeci кызыныч бетше куана карап. - Ив. - Болды! - дед1 6м1рвл1 бетш сипап. - Т ш еу л ш ц Кызы болса, кудай т1леу1м1зд1 бердь KeMnip, дем- тузыдды ез1рле, ертец екеум1з Т1леул1 мен вж ж ен ш ц алдына баралык- - Алдын ала айтпай, двнеце етпей, калай болады? - Солай болады. Айтпай келд1ч деп, Т1леул1 6i3fli куып шыкса, куып-ак шыксын. 9pi жешм1зд1 айтамыз, epi ерулжке шакырып кайтамыз. Тазабек орнынан кул1м етш кетеривд. Жвмеш те агасына кул1м eTin квз тастады. Ж ымыйып Д алита шалына карады. Талайдан 6epi шеш1лмей келе жаткан туйшда оныц оп-оцай шеше салганына epi так, epi риза. Куншц квз1 дел твбеге келгенде, жота жакта ойнап журген Агынтайдыц е ы ул, 6ip кызы Ш е й т е ж у п р ш кeлiп: - Тете, Жайдак Булак жактан eKi атты келе жатыр, - д е сй жарыса шулап. - Е, келсш, - деп, жалт караган Ш еш Ж ем еш йч кер атын б1рден таныды, 6ipaK устш д еп ол емес, егде ейел. «Cipe, memeci болар, - дед1 жорамалдап. - Онда, анау - екесЬ. Цонак келе жатканын агасы мен жецгесше босагадан бас сугып айтты да, 63i уйд1 айнала алыстап кетт1. Агынтай мен Ж узш уйден ж уй ре шыгып, конактармен дабырлай амандасып жатты. Ш ейшщ жорамалы дел шыкты: келген Тазабек пен Ж ем еш йцеке-memeci 0Mipeni мен К ал ита екен. Дереу 1-729

Ъексцлтн НгфукАе-^ы_______________________ кой сойылып, жедел куырдак ез1рленш жатданынан- ак олардьщ бул келдпне еке-шешесшщ риза екенш im i сездк Тазабектщ: «Узатпай еке-шешемд1 алдыда ж1берем», - деген уедесшде турганын да тусшдь 9neci Т1леул1 - катал да эд1л, ерк1м ойламайтынды ойлайтын, ерк1м б1ле бермейтшд1 бглетш, Шешнщ багалауынша, 6iTiMi белек адам. Цылыгы да, мшез1 де окшау. Бурынгы казактарды кеп мактайды да, K03ipriHin кебше !ренжш отырады. Экесшщ ецымесше караса, мактаншак та; жалгыз атын кецШ кулаган адамына тусш беретш жомарт та; корыкканы мен сасканын ceefliprici келмейтш намыской да; ез1шю дурыс-бурыс болса да айтканынан кайта коймайтын epi кайсар, epi кырсык та; езгенщ езшен асып бара жатканына кез жумып карай алмайтын inii тар да; 6yriH ri «е, жарайдысы» ертец езше казылган ор екенш ацгармайтын адкау да, 6ipeyre сый дылганды да жаксы керетш, б1реуден сый алганды да жек кермейтш, ейтеу1р, елемдей бар жадсы мен жаманды бойына тугел жинап алган жалгыз халык тек казак секищ ь Ол мактаса, таудыд шыдындай асдактап турган да казак; жадтырмаса, куздан кулагалы турган да дазад. Б1рде жер-кекке сыйгызбайды, б1рде жерден алып, жерге салады. Bip дызыгы, екесшщ дай айтданы да Ш эшге шындыд сыядтанады. Казак, расында, ешк1мге удсамайтын, epTerire айналып кеткен ертедей елдщ сардыншагы сыдылды халыд. Соныд 6epiH бшетш, соныд бэрш ецйме eTin отыратын eKeci буйн мулде баска адам, eKi сезш щ б1р1нде «0м еке, 0м еке» деп, Тазабектщ eKeci алдында тек теменнпк танытады. Тазабектщ турды екесше тартыпты, 0м1рел1 адсадал малдас дурып отырганньщ езшде K iniiripiM шомбалтастай K ici екен. Денесше сай ce 3 i де, мшез1 де ip i сезида. 0 ц й м ей н дастардан басында 6ip-eK i рет тыцдаган сон,, Шей! екесшщ ш типейн де тусш дк 0мекец ерщен ойлайтын терец, ойын букпей айтатын батыл Kici кершдь Казадты дара жумысда алатын патша жарлыгын албандардьщ далай дарсы алып жатданын 0м1рел! адсадал ез керген-б1лгет бойынша айтып отырды. 34

_______________________ dii, fame-ad Алдымен Аджелке-Подборкоп албанныц 6ipa3 и и жадсысы мен болыс-бшн жермецкедег1 борлаган ак, ушне шадырып алып: «Уш куннщ ш н д е майданныц кара жумысына баратындардыц тдош н бер1ндер!» - деп буйырыпты. Содан ек ьуш куннен кейш жармецкенщ желкесшдеп Айт тебеге 300-400- дей адам жиналып: «Бала берем1з бе, ж о д па?» - деп адылдасданда, соныц iiniHfle ©мекец де болыпты. Жемецке б1рден: «А д патшаньщ пигылы бузылды. Енд1 оган адыл уйрететш 6i3 емес, адылымызды тыцдайтын да ол емес. Bi3fli аяйтын патша ж од болса, патшага жалтадтайтын албан да ж од. Цысдасы, белд1 буып, бекем болатын кун туды », - депть Оньщ сезш Узад ш п екетш: «А д патша айтданынан танды. Б1з оган алгаш Караганда, «Казадтан салдат алмаймыз, б1рад ер тут1нге 6ip сом жиырма тыйыннан салыд саламыз», - деген. Ол уеденщ хатда тускен дагазын Саурыд екем Тезек теренщ ушнен оз кез1мен керген. Уеде - дудайдыд уш . 0 з уедесш сыйламаган патшаны 6i3 де сыйламаймыз», - дейдо. Сол арада Ырадымбай басу айтдандай болып: «Бала бермейм1з десек, деш к. Б1рад уш мет ескер шыгарып, бейбгг халыдты дырып салса, кейтем1з?» - деген еден, Жемецке оган: «Б1з шегшетш жер далган ж од. Берсек, бала еледь Бермесек, шал еледь Бала елгенше, шал елсш ! Бала бермейм1з, 6iTTi! Менщ айтарым - осы. Басдасын ездерщ бипцдер», - депта. Тазабектщ 0y6eKipi де з1рк1пдеп: «А д патша дазадты бала берсе де дырады, бермесе де дырады. Ойткеш оган ел керек емес, орысын орналастыратын жер керек. Кол дусырып дарап отырып дырылганша, кеудесшде жаны бар адамша жагаласып елешк. 0л1м1з жетпей бара жатса, К^ытайга дашып дутылармыз. Б1рад жер-судыц н е й бар екенш ад патшаньщ есше 6ip сап дояйыд!» - депть Содан Узад тагы айгай сап: «Казадтыц сойыл мен таядтан басда даруы ж од, дырып тастаймыз», - деп, орыстыц долы дышып отыр. Каруланайыд. Капы далмайыд! Ж ас бала, датын-далашты жау кермейтш дарагай, аршаныц арасына куш бурын Keinipin дояйыд. Б1здщ дазад ешдашан б1реудщ жерш тартып алу упон 35

Ъекоцлтан Ыфжеке-цлы_____________________ согыскан емес, тек ез жерш коргап согыскан. KyniTi жауга карсы шыкканда, ерлж кдндай керек болса, б1рлш те сондай керек. Егер imiMi3fleH юмде-ш м елдщ б1рл1гш бузып саткындык жасаса, езш де, урпагын да аямайык! Осыган ант етешк!» - деп, орнынан каргып турегелгенде, журттын, 6epi: «Ант етенпз! Ант!» - деп орындарынан атып-атып турыпты. - Е-е! - дед1 сонда екеад елденеш есше Tycipe алмай отырган адамша кабагын шыта ойланып. - Eaipin алган елд1 енд1 токтату к,иын болар. Эйтпесе Ыракымбайдыц Keyni де кулакка KipeTiH кеуш : ескерге 6ipfle-6ip ж1пт бермейм1з десек, оган каЬарланган орыс б1рде- 6ipiMi3fli калдырмай кырып тастауы мумкш. Оньщ да THicepre сылтау таппай отырмаганын KiM б1лед1? - Рас айтасын,, орыска бул ете оцтайлы сылтау болып тур. «Ак, патшага карсы ш ы кты », - дейд1 де, шет1м1зден кырып салады. Одан казакты KiM актап алады, KiM коргап калады? 9y6eKip сейлеп бггкенде, Сайлыбайдьщ CiMTiri: «Ерлжта сен де жайсыз жерде жасайсыц-ау, бэтшагар!» - деп, жактырмай калды. Мен деп касында отыргам. Бетше жалт карап ем, жалтармады. «Акылдыц тубш е батыр бойламайды, батырдьщ теуекелше акыл тетей алмайды», - дед1 жумбактап. «Сонда калай, cieiue, бала бергешм1з ж ен бе?» - деп ем, «бзщ нен куш ите ашуывды емес, акылыцды керсет. Ашу ашу шакырады, куштшщ ашуы айтканына кенд1рмей коймайды; ал акыл акылга шакырады, елшздщ акылына к уш и де шпгедо», - деда. - Сез-ак- Оньщ айтпагын мен уктым: бала елгенше шал гана елмейда, бала-шага да, к ем тр-ш ал да - 6epi елед1 дегеш гой. Сол Сштйетац айтканы кеп журмесе, не кылсын? - Калай дегенмен де, ел басына кун туды, Тйгеуль Енд1 урпак камын ойламасак. арам елем1з, - дед1 0Mipeni уйдеплердщ берше барлай карап. - Кеп баладан аман калган Тазабектщ тагдыры тунде уйкымнан, кунд1з кулк1мнен айырды. Акырында бейб1шем1з екеум1з акылдасуга оздерще келдж. А сы гы с екеш асыгыс, 6ipaK асыкпаска амал калмады.

_____________ d tl дцпт-ай Жалгыз ул деп, бетшен какпадык- Ол уйленбей журш алды. «Е, аман болса, 6ip уйленер», - деп, кец1л1м1зд1 кецге салып журе 6epinTiK. Балацнан бала суш п калмасан, мына калаймакан заманда онын езшен айрылып к,алардай Keyin туды. Сол жайында езщмен акылдаск,алы келд1м. - Жарайды, бм еке, акылдасайык, - дед1 е к ей сол сезд1 айтканда Шеш жакка 6ip жалтац eTin. Онсыз да ещлменщ ауанын ангарып отырган Шэш бул KenicTin мен-жайын ез кулагымен еспген сон, не турып кетер1н, не отыра берерш бнлмей ьщгайсызданды. Соны ацгарды ма, eKeci дереу сездщ ауанын баска арнага бурып ж1бердк - 9д1л деп сенген ак патшамыз алакол шыкты, - дед1 KypciHin, - орысты ез1м деп, оган сулы, шурайлы жерд1 алып берд1 де, бурыннан сол жерге ие болып отырган казакты буратана санап, кайдагы кыр мен Кыйырга айдап тастады. Сондагы сылтауы — «Сендер егш сала алмайсывдар». Неге сала алмаймыз? Кажет екен1н тусшсе, казак 6epiH де штейдь Казакка сенбейд1 бул патша, кем санайды. Колына кару устатпай, кара жумыска жумсап отырганы да содан. Б1реулердщ туйщррушше, казак, уйгыр, шынында да, согыстьщ езше емес, согыска бею ш с жасау yniiH баратын кершедк Ол 6enimcTi немш аткыласа, сен согыссац да, согыспасан да елмейсщ бе? - дед1 Т1леул1 езш щ де кайсысына сенерш бшмейтшш ангартып. - ©ю меттщ саясатында шындык болушы ма ед1? - дед1 0м1рвл1 Т1леул1ге тушле карап. - «Ш ындык», «едйвдш» дегенд1 алдымен солар айтады, 6ipaK тупт1н тубшде «шындык» дегеш шырмау, «ед1лд1к» дегеш алдау болып шыгады. Ш ындык дегешцнщ e3i кат-кабат пердей бар шымылдык тер1зд1 нерсе емес пе? Соньщ 6eTKi пердесш халыкка керсетш кояды да, ешмет калганын сонын астарына апарып жасыра салады. Анкау ел бет пердеге иланады да, онын аргы катпарында не тыгулы жатканын ацгармайды. Меселенки, ит те, кус та плана кететш 6ip шындыкты K83ip сендерге мен де айтайын. Мына отырган KeMnipiMfli танитын, танымайтын кез келген 37

Ъексцптан М^ф/свЬ-цпы_______________________ адамга: «Мынау - менщ датыным, Тазабек - осыдан туган балам», - десем, ешдандай куелш «з-ад, дазбалап сурамай-ад, 6epi нана кетедд ейткеш оран адылдыд, бйпмнщ ешдандай дажет1 жод. Ал енд1 6ip сурдыя: «вм1рэлшщ Тазабеп ойнастан туыпты», - десш пп, «Ж ок, Тазабек ез балам», - деп, мен канша ойбайлаганыммен, Далиша канша бажылдаганымен, 6epi6ip оган 6ipey нанады, 6ipey нанбайды. - Балалардьщ дезш ше кайдагыны айтканы Heci? - деп, Калиша куйеуше еж1рейе карал еда, 9м1рэл1 де оган еж1рейе калды: - Йемене, куыстанатындай урлыгьщ бар ма ед1? ]^орыдпа, мен саган сенбесем де, ез1ме сенем, бар бала е з т д й й , - дед1 KeMnipiH кез1мен еркелете кулш. Сонан сод TLneyaire тЬстеп карады. - M iHe, казактыд осындай 6ip жан кинайтын жаман адет1 бар: адалдан r e p i арамга илануга бешл турады, ейткеш адал нерсе тура, датдыл айтылады, ал арам нэрсе арбап- аймалап айтылады. 0лri 6epiMi3 айта беретш, 6ipaK мэн бермейтш надандык дегешд - сол: тура айтдан шындыдка емес, аймалап айтдан арамдыдка сену. А ды л, 61л1мд1 дажет етпейтш всек-аяцга сене салады да; ойлануды, адылра салуды дажет ететш нэрсеге e p e ci жетпейдь Сонан сод ел п езше TyciHiKTi, уйренипкт1 надандыгын малдана бередЬ - Рас, рас айтасыз, - дед1 TLieyai суйсш е бас шулрып. Адсадалдыд ол niKipiH Шеш де дуптады. «Адылды Kici», - дед1 айтданына арбалып. Ж урттыд уйып тыддаганы унады ма, адсадал одан ары агытылды: - Тазабек атамыз орысда дарсы шыдданда, оны дуптап дасына ерген Саурыд: «Тура-ад десе тубшде дазадты дуртатын орыс дейсщ, сол орысыц б1здщ анау деген талай атдамшер1м1зден Teyip рой? » - депть Сонда Тазабек «Эй, Саурыд-ай, сен де ж ш тщ уз1лер ж ерш ацгарасыд-ау! - деген екен. - Айтсад- ад 6iTTi угыла салатын ic болса, екеум1здщ бедел1м1з бен адылымыз журтты дур кетермес пе ед1? Бул ш тщ ец дыйыны бу гш п теттш щ Ty6i ашты внешне елдщ козш алдын ала жетш зу рой. Оган менщ кез1м 38

жеткенмен, елдщ кез1 жетпей дщ кеш дуртып турган ж од па? Канша керегенджпен айтсац да, сездщ аты саз, 6ipey сенедд 6ipey куджтенедь Б угш п ешрдац дисынына карал, eni болмаган, 6ipaK Ty6i болатын HepceHi болжау - диынныд диыны. Сол диынды казакка удтыра алмай да елетш шыгармыз, KiM бж едь Анау Талдыбуладтагы орысты дарашы. Кай казак^а кыянат жасады? BipiMeH тамыр, 6ipiMeH сыйлас, казактыц ез арайынынан артыд. Соны Kepin, соган K63i жетш отырган казак сенщ : «Ол орыс - 6ip орыс. Адамгерпш пп бар орыс. Б1рльжарым болтан сон, орыс б1збен бауырласкысы кеп турады. Ертен ол екеу, ушеу, жуз болады, сейте-сейте не езщмен тец болады, не езщнен кеп болады жене оныц 6epi ол орыстай едал емес, аузывдарыны жырып алатын, астындагыны тартып алатын озбыры да болады. Bip орыс - бауыр, бес орыс - ауыл, жуз орыспен санасасьщ, мыц орыска барынасыц», - дегенщда K83ipri казак TyciHe ме? Кайсысыньщ оран к в з ! жетед1? Оны орыска карсы койганнан бурын: « Кайдагы жокты айтады екенсщ », - дег1зш, кайта езще карсы койып аласыд. 0з1д ойлап карашы, орыс казакпен шын сыйласкысы келсе, ез жершде отырып-ак неге сыйласпайды? Оган сыйластык керек емес, сенщ жерщ, суыд керек. Сыйласкалы келд1м деп, кай казак орыстыд жерше барып орналасып жатырмыз? Адкау, надан елд1 сезбен алдап дул еткпп келедь Кез1р аз кезш щ езшде езен-келщд1 тартып алып жатыр. Ертед кебейгенде, сеш тау-тасда, кум-шелге ырыстырып тастайды. Ода бипм, акыл-айла бар, сенде алауыздьщ пен кунпйлдж бар. Ертед жеме-жемге келгенде, акыл-айла мен бж1м жедбегенде, алауыздык пен куннплдж ж еде ме? Елдщ бугш керш-б1лш отырраны - Keeipri шындык- Keeip, кудайга niyKip, аз орыс кеп дазадтыд аузына дарап отыр. Ертед ол кепке айналганда, ол кездщ шындыры мулде баска болады, 6i3 оны д аузына дарап даламыз», - депть Сонда Саурыд Тазабекта душадтап: «Ел сенбесе, сенбесш, мен саран енд1 сендш . Олсем, 6ipre елем; Tipi журсем, дандай диындыдта да дасывда болам», - депта. Адырында, мше, Тазабектщ

Ъексцлтн Н1{)фЬ-цлы_______________________ сол айтканы келдк «ж уз орыспен санасатын, мын орыска багынатын» заман туды. - Ив, айтканы келда. - Бурын, б1рльжарым кезшде, орыс 61зден ыгушы efli; K83ip, кебешдюрегенде, 6i3 олардан ыга бастадык- М1не, акылдынын, акылдысы рана болжаган, кырык жыл бурын Тазабек айткан шындык - осы. - Апырмай, Kepin отыррандай калай айткан, в!? - 0 з басын бейгеге Tirin, ел намысын коргайтын Тазабек пен Саурыктай еркек топырлап туа бермейдь Елу жылда ма елде жуз бе, елдщ багына, езш щ сорына туады. Ал айда, кудайдыд куд^рей, сол Тазабек пен Саурык, Шалтабайларды: «Б1з yuiiH курбан болып едь ау!» - дейтш албан баласы да азайып барады. М е т ц 6ip байкаганым, умытылран намыс кем1лген коздьщ шоры Tapi3fli екен: узак жатса, ешедд узак урлесец, коламтадан кайта тутанады. Баска емес, бетен емес, тары ел басына кун туранда, сол баягы Тазабектщ Te3eri, 0y6eKipi мен Жакыпберд1с1, Саурыктыд Узары кептщ алдына шыра келгенде, ешкен шыгар деген намыстыд кайта коздаранын керш , epi куандым, epi кайран калдым: намыс та канмен бершетш касиет екен! Дастаркан камымен Kipin-шыгып журш , 0м1релшщ езге вцг1месш Ш еш ести алмады, алайда оныд бул жолгы басты максаты Тазабек екеуш атастыру екенш анык б].лдь Бипп кана коймай, акылга салып ойланды. Ж ш -жапар болып кутш жаткандарына Караганда, вке-nienieci, арасы, жедгес1 - 6epi солардыд ыдрайына ж ы ры лы п отырран жандар. ©йтш 6epi 6min, 6epi куптап отырса, бул неменеге карсы болады? 0ткенде колынан шеп е т т з ге ш еркелете де бьпгеш рой Тазабектщ? Ж узшде де, мшезшде де айрайлап турран e6ecTiri жок- 0CTin вз1мен e3i арпалысып турранда, nieuieci итермелеп, ага-жедгес1шд отауына алып юрдь - Сен енд1 бойжеттщ, каргам. Мына KicLnep саган yni тарура келш отыр. Не дейсщ? Дарсылыгыд бар ма? - дед1 дызыныд бетше кадала карап. - Ж ок, - дед1 Ш еш жузш тайдырып. 40

_______________________ дй. thmue-ad - Адылыднан айналдым! - дед1 niemeci бетше шапшып шыга келген шаттыдтан нурланып. ...Тш еулш щ уй1 дереу тойга дайындыдда Kipicri. Bipan той дамымен жэрмедкеге барып дайтдан Агынтай аса жайсыз хабар экелдк орыс улыд Ж эмедке, Узад бастаган албанньщ свз устар он шадтысын адылдасамыз деп алдап шадырып алыпты да, Тазабек батырдыд немерей Эубеюрд1 де, сонау Асыдагы Цызылберж болысы Сершбайды да соларра досып дамап тастапты. - Цазадтыд басына кара кун туран екен, - дед1 Tineyni елп ш есигенде дабагын туйш . - Ел беделдьлерш алдын ала тутдындараны - олардыд улкен арам icKe алдын ала дайындалраны. Келш атанатын кунш асыра к утш журген Ш о т , eni кештщ апак-сапагында Тазабек ж етш келгенде, TiKciHin калды. Туткында жатдан албандардьщ арайын-туыстары оларды куткарып алу уппн, ертед жермедкеге шабуыл жасамадда бек ш ш й . «Т1леул1 мен Арынтай сол копке досыла ма екен?» - деп й вм1роль Тунере томен дарап 6ipa3 отырды да, - Жарайды, - дед1 ТЪгеула басын изеп. - Барамыз. Тазабек кетершде Шей! жадда дипадтап дарарыштай бердь - Ж1бекжан! - дед1 Ж узш дайынйдлюш е сыбырлап. - Саран айтары бар сыядты, шыдсадшы! Сойти де, Ш эш ш далага жетектеп шырарды. 1ле- шала тысда Тазабек те шыдты. - Швйкен! - дед1 Тазабек еркелете долынан тартып. - Мына аласапыран заман тамашалатып той жасататын емес, егер сен ренж1месец, алып дашып уйленсем, квйтед1? Уят бола ма? - ByriH бе? - Жога, 03iMi3 кел1скен кунь - Ол дашан? - Оны Ж узжпен келюешк. - Мейль Ж т т и д дуанып кеткешн уншен адгарды. 41

уекщлтан :HifkHrA-p-if4.M______________________ - Шейкен! —дед1 толкьш. —Аман болсам, кабагьща юрбец TycipMecniH, жаным! - Аман болуга тырые! - Тырысам, жаным. Сен ушш аман болуга тшспш мен. Келпи, кушактайыншы! - Кешн. Анау карап тур, - дед1 Tepic карагансып турган Ж у зш й кез1мен нускап. - Жарайды, жаным. Хабарын ез1м айтам. YKici тагылып, ата-анасы мен ата-енес1 куйрык- бауыр жескен соц, Шеш езш Тазабектщ зацды калындыгы санаган жене оныц енд1 урын келуге де какысы барын бйхетш, сондьщтан сезш жыкпай, соншалык, к,уантк,анына eei де маркдйып калды. Тазабек кеткен сон; Агынтай экесше келш: - Жаке, ертен, мен-ак барып кайтайын да. Шокпар мен сойылдан баска каруы ж ок казак мылтыкты орыска не штей аламыз? - дед1 текеметтщ шетше отырып жатып. - Дартайганда б1рдемеге ушырап кап журерсщ. Ш еш экесш щ жауабын демш iniiHe тартып кути. «Бармай калса, каймыкканы», - деп ойлады. - Балам, — дед1 Т1леул1 баласыныц бетоне кырын карап отырган калпын бузбай. - CeHi аман сактау yniiH мен елеем, шештпш. Ата-бабамыз ежелден урпагы yniiH ез1н курбандыкка байлаган. Ол дастурд1 бузып, карабет болар жеш м жок- Ал сен берще еке-шешек мен бала-шагавды, epifle елщд1 коргауга мшдеттосщ. Сондыктан сезд1 кой да, кайьщнан кесш екеум1зге ею бос мойын шокпар жаса. Не керсек те елмен 6ipre керем1з. бйтпесек, ант урады, балам. Айткан жок па вмекец тунеугун! албан басшыларыныц калай ант еткенш?! Бул сезден согыска дайындыкты сезген Шей! шешесше урейлене карады, 6ipaK ineuieci ундемедь ©йткеш дел кез1р еркектерд1 бул жолдан айныту «Цырылса, халык кырыла 6epciH, ездерщ аман бол* дегенмен барабар-ды. 0Keci мен баласы ел1 кеппеген бос мойын шокпарды такымдарына кысып, тацертен Царкарага аттанды. Сол кеткеннен eneyi тун ауганша оралмады. Уй iuiiH 42

Эй, динш-ай урей билед!. Эршм ойымен эр кудшт1 куалап, 6ipaK оны 6ip-6ipme айтпай курсш едь YiniHini куш тан ата Агынтайдын жалгыз eei келш аттан Tycin жатканын еуел1 Tllafti керд1 де, тырп ете алмай турып калды, ал Ожжен керген замат дауыс сап коя бердк - Кулыным-оу, экенд! кайда тастап келд1ч? - деп, сурше-кабына улына карай умтылды. - Апа, Ж екем аман, - дед! Агынтай терге отырып жатып. Алакелечкеде агасыньщ кез1 Ш эшге icinici кершд1. Жылаганы анык- Б1рден айта салмай, алдап отыр деп ойлады. - Аман болса, кайда енд1 екем? - Тазабектерджшде. - Жараланып калды ма? - дед1 nieuieci шошына жорамалдап. - бмекен окка уш ты, апа. - «Окка ушканы» калай? Аман ба? Агынтай басын шайкады. Жермецкеге карай козгала бергешм!зде, карсы алдымыздан тарс-турс мылтык атылды. Экем, мен, Тазабек пен Омекец - бэр1м1з катар келе жаткамыз. Омекец аттыц жалын куш а жыгылды. Тазабек екеум1з ек1 жактап суйемелдеп улгердж. BipaK бы лай алып шыккан сон карасак, ок омырауынан тишта. - Алда кудай-ай, енд1 кэйттж ?! - дед1 Ожжен шошына сасып. «Енд1 к ей гп м ?» деген сауал Ш эш ш де кинап тур едь 0Mip6eK аксакалды жерлеуге уй шймен 6ipre Шаш де барды. 03iH ол уйд1ц адамы санарын да, санамасын да бжмей, келш боп туспей жатып бул уйге жамандык экелген адамдай сезш ш , журттан шеттечшрей бердь B ip сет агасы Агынтайдын касына келш efli, онын тешрегшдеплер онкей т1з1мге шжетшдер екен, 6epiHin enriM eci эскерге алудын айналасында. - Неге алады, кайда апарады, соны мен ел! укпаймын, - дед! толык денел!, cipe, езш салмакты адам санайтын жалпак бет ж т т . 43

Ъексцлпмн ‘Hiffnlceke-ifiu_______________________ - Кайда апарушы ед1? Орыс пен нем1с соры- сып жаткан жерге апарады, - дед1 б!рдеме б1лщю- рейтш ь - Орыстарра октан корганатын ор казып беретш KepiHeMi3, оны «окап» дейтш кершедь - «Окап» па, «окдап» па? - Ит биш ме? - Е, 6i3 ор казып жатканда, «казып 6iTciH* деп HeMic карап тура ма екен? Атып ж1бермей ме? - Эрине, атып ж1бередь «Кой, мынау казак екен», - деп, аяйды рой деп пе ец? - Bi3fli ейтш копе-кернеу ел1мге айдараннан орыска не пайда? - Bip пайдасы: нем1с орыстьщ орнына 6i3fli атады. Екш пйй: 6i3 елсек, б1здщ жер-суымыз тугелдей орыстыц колына етед1. Hecie калган жерге ие болганнан артык оран кандай пайда керек? Онсыз да жыл сайын кебешп, жыл сайын жаксы жерлерге жы лжы п орналасып жатканын Kepin журген ж ок сы д ба? - Барсад, орыс деп немк; кырады; бармасад, «бармадыц» деп орыс кырады дени. - Солай. - Солай болса, акыр 6ip ел1м, ез жер1м1зде ед дурымаса жастыгымызды ала жатпаймыз ба?! - Мен де соды дурыс керем. Жплттердщ бул ce3i Ш эш нщ журегш шым-шым ауыртданымен, бекемдштер1 ж1гер бергендей де болды. Алайда Тазабек екеуш щ арасы енд1 калай боларын 6ip кудай бшмесе, Ш еш б1лмейтш едь IciH тугш , езщ нщ ойыдды да билей алмайтын озбыр замен туган секивдь Адам тусш ш болмайтын елдеб1р урей унем! ту сыртыднан аддып тургандай. Кашан бас салатынын ол айтпай, сен бшмей, сенделш сезштенесщ де журесщ. взш щ Албан ш ш д е Сары деген атадан тарай- тынын, нагашысы, ягни uieuieci Кызылберш руынан екенш Ш еш бглетш. Булар жылда Жаладаштыд батыс ж ак бетш дыстап, жазда Сыртты жайлап кайтатын. Ел inrimn тынышсыздыгына байланысты, жылда 6ipep кун рана отырып шыгатын Орта MepKire 44

_______________________dd. дцте-ad биыл узац цоныстап цалды. Тазабек - Албан йшнде 0лмерен, оныц Жеш бек деген жаугер урпагынан тарайды. Оныц да inenieci - Кызылберштщ цызы. Ол жагынан eneyi нагашылас. Вкелершщ анда-санда бажамыз деп цалатыны сондыцтан. Олмеректердщ непзп атамекеш - Кулыц тауыныц аргы-берп баурайы мен сай-саласы тугел. Цулыц тауы Шарын езеншен шыгысца царай керипп жатса, Жалацаштыц тауы оныц оцтустш царсысында EKi Ашага дешн созылып жатыр. Екеуш щ арасы шыгысца царай 6ipTe- 6ipTe кецейш, 6ip-6ipiHeH алыстай бередь Шыгысца царай рет-реимен жатцан Тогыз Булац, Шет Mepni, Арал, Орта Mepni, Жайдац Булац, Кецсу немесе Бас Mepni, Eni Аша деп аталатын ap6ip сай, ep6ip су - сол Жалацаш тауыныц тесемшегшен тарамдап жатцан кегал жерлер. Солардан тараган озен-су мен булац-жылгалар Кулыц тауыныц кунгейш бектерлей агып жатцан Кеген суына Ацтогайга дешн цосылып, одан ары Шарын атанады. Шарынныц басы Ацтогай саналса, ортасы - Кертогай, етеп - Сартогай. Судыц eni жагалауындагы Kepiui жарлар - замана бойы су мен жел салган перемет суреттер: 6ipi батырга, 6ipi ацылгей абызга уцсап цызыцтырса, 6ipi жадней албасты мен цорцынышты елденеге уцсап зэрецд1 алады. Цазацты билеп-тестеп отырган орыс мундай жерге цызыцпаганда, неге цызыцсын? Жалацаш ауылын ез1рдщ езшде билеп-тестеп, ашса алацанында, жумса жумырыгында устап отыр. *** Вкесшщ ел1м1 Тазабенн курт есейтш, epi цатайтып, epi езгертш ж1берд1. Малга да, жанга да енд1 e3i бас ие екенш TyciHin, Василийдщ аттарын езше eTKi3in берд1 де, агайындары отырган Eni Аша жайлауына уй iiuiMeH кеппп барды. Енд1п оныц кенеш ндей жалгыз туйтшл - цайткенде де екесш щ кегш алу. Царцара жермецкесшдей цалыц ескерге жалгыз шаба алмасын да, 6ipan 6ip орысты оцца байламайынша байыз таба алмасын да - берш бшедь Алайда ацдый берсе, Ty6i 6ip амалын табатын сешлденедь Сол оймен Василий 45

Ъексщтан 'Нфкеке-ты __________________ берген косатарын такымына кысып, Каркара жакка тагы аттанды. Ел a6irep. Орта М еркшщ бшгшен карап, Жалацаштан Каркарага, Царкарадан Жалацашца карай жецшлген алашапкын журтты Шей! кунде передi. Тазабектщ кез1р жермецке жакты торуылдап жургенш бшгендштен, ер топты керген сайын ж урен аузына 6ip тыгылады. Орыстьщозбырлыгына шыдамай атысып-шабысып жаткан ерлердщ де, ерлерге 1лесш eci шыккан адамдардыц да - бэрш щ тагдыры немен тынатыны булдыр б1рдеме. Туткында жаткан Эубек1рдщ агайындары тым катты дурл1гш жатса керек. Алайда ол дурл1гудщ ар жагында атыс-шабыс, е л 1 м -ж тм жатканын сол даурыгып жургендердщ e3i де тус1нер-тус1нбес куйде. 0л1мд1 Keyin демей, ерлш санайтын секшд1. Qneci б1рде мактап, б1рде даттап отыратын казактыц мына зулматтан кутылар жолды табар-таппасы 33ipre негайбыл. Ш эш кез1р ойлай- ойлай есейш калган сею л дь Оньщ ойынша, ел1м мен eMip бетпе-бет келгенде, адам бэршен бурын аман калуын ойлауы керек. Акылын да, айласын да тек соган ж умсауы т т с . Сондыктан ырым-жырым, кеде- седеш сактамай-ак тез1рек Тазабектщ босагасына барып алганын дурыс санады. Сол ойга бекшш , батайын деп бара жаткан кунге жалынышпен сыйына карады. Тыныш атып, тыныш батканын калады. Сейтш yin жакка бурыла 6epin, селк ете калды: апасы тыкырын бивдрмей ту сыртына келш тур екен. - Туу, апа, зеремд1 алдыц гой, теп! - С ей тйм бе, жаным? Айналадагы жагдай менщ де зэремд1 алып 6iTTi. - Бауырына тартып, иыгына колын салды. - «Адамныц ашуы кебейген сайын акылы азая бередЬ деупн ед1 бурынгылар. Окемнщ кен н кайтарам деп журш , ана бала 6ip пелеге урынып Кала ма деп коркам. А кыр солардыц йлеуш йлейтш болган соц, босагасына барып-ак алганьщ дурыс- ау, балам. Kepin турсыц гой, букш албан боскын болатын TypiMi3 бар. Ел буйтш булшш жатканда, 46

_______________ ______________ c)//, (llllllll'-tu'l 61зд1ц кеде сактап керпгешм1з к1мге дер1? «Ораза, намаз токтыкта» деген. Некегдо той-томалаксыз-ак кыйгыза салайык та. 0кец де кенер, сен де тусш . - МейлЦ ana. Ypeft кушактап уйде уайымдаганша, не де болса Тазабектщ касында болайын. - Акыльщнан айналдым сол! «Елу-алпыс койымыз бен жыйырма шакты ipi карамызды айдап, Коалита кудагидын, касына nemin алсак па екен?» - деп екец акылдасканда, «Маралы уйдщ касына кеш ш барганымыз калай болады? Оньщ устш е кызымызды ез1м1з тыкпалагандай болармыз», - деп, мен кенбеп ем. Енд1 ойласам, жол устшен аулагырак кеткешм1з де акыл ма дешм. EpTeci туе ауа Жалацаш жактан калыц атты Kici келе жатканын Kepin, Ш еш уйге шошына ж у п р ш Kipfli. - Эке, каптап келедН - дед1 колын батыс жакка карай урейлене м лтеп. - Енд1 кэйттж ? - дед1 menieci жау басып калган екен деп сасып. Тугел д у р л т п далага шыкты. Кара корым атты Kici бектерде саулап барады екен. Б эрш щ кш м KHicTepi, атка отырысы орыска уксамайды. Колдарындагы кокайган найзасы, такымдарындагы шокпары мен сойылы, Kefi6ipiHiR мойынга аскан мылтыгы - 6epi олардыч казак екенш айтпай танытып тур. Буларды байкады ма, eKi атты Kici топтан белш ш Жайдак Булакка, тагы e n e y i осылай карай шапты. - Кудай-ай, бекер керш дж -ау кездерше, - дед1 Эжiкeн куцк етш. - Eni ж ^ т жакындай бере сонадайдан сацкылдай амандасты. - Бул не ж орык? - дед1 Т1леул1 eni ж т т т щ колын ала амандасып жатып. - Каркарага кетш барамыз, - дед1 кене тайжакы киген балац ж т т касындагы cepirme 6ip жалтац eTin- - Жалацаштыц орыстарын атаманымен косып уйдьуйше куып тыктьщ. Енд1 Каркарага KeTin барамыз. «Bi3fli колдайтын еркек болса, коеы лсы н!»- деп, екеум1зд1 Жакыпберд1 аганыц ез1 жумсады. Касында Тезек атам да бар. 47

_________bekaf mum ‘Нфмеке-щ/ы - Жакыпберд1 агац мен Тезек атан бастап бара жатса, 6i3 де баламыз екеум1з арттарыцнан жетем1з. ...0 K e ci мен агасы К^аркарага кеткен соц, ертесшде жецгес1 eKeyi е ю ат мшш, Шэш тагы мал жаюга шьщты. - Ш ык Keyin, гул мен ш ептщ Hici кун жылуымен буркырай бастаган кезде eKeyi аттарын отка ж1берш, ездер1 жалпак сайдьщ темен жак тугел кершетш децестеу жерше шыгып отырды. Сол кез Ш ейшщ ойына Тазабек оралды. Осы 6ip Kyfteyi де сыякты, Kyfieyi де емес сыякты дудемел жагдай оны мулде дагдартып 6iTTi. Ынтыгып, азар шыдап жургенш Тазабектщ тур-турпатынан ацгарады: журттан жасырып кез киыгымен циылып аймалайды. - Ж1бек! - деген Ж узж тщ даусы Ш ейшщ ойын шорт узш яаберда. - Озщмен езщ сонша не ойлап кеттщ ? Осындай оцашада акылдасайьщ та. - Нет? - Н е т болушы ед1? Тазабек екеущнщ жайыц да баягы м е т мазалап журген. - Оныц несш акылдасамыз? - Верш. Тазабек бугш келсе, бугш ; ертец келсе, ертен, екеущ шц басыцды 6ip тесекте косам. Соны 61л. - Цойшы, Ж узш . Оц жакта журш кыз ейтпейда, уят емес пе? - Тук те уяты ж ок. Куйеушщ койнына жату уят болса, онда ежелер1м1з бен шешелер!м1зде уят болмаган. - Тазабек эл1 куйеу1м емес кой? - Оны саган ю м айтты? Тывда! Ата-анац келйпмш берд1 ме? Бердъ Цудалармен куйрык-бауыр ж естж пе? Ж е ст ж . Енд1 саган не керек? Гбайта Тазабек кенДлще карап, к утш ж ур гой. Мен болсам, 6ip тунде урын келер ед1м де, шаруавды баягыда 6iTipe салар ед1м. - Ой, оцбаган Ж у зж , кандай жауызсыц!? - Ол жауыздык емес, менщ жецгелж м1ндет1м. Тазабекке тигеннен опык жесец, онда мен1 еле- елгенше кермей-ак кет. BipaK кайдам, «Куйеудщ 48

_______________Эй, Ьцнм-ай цызыгына батырран цайран жецгем-ау!* - деп, ер тун сайын алгыс айтарсыц цайта. - Туу, цойшы ендй - Коймаймын. Тыцда! Еркектщ койны цорцы- нышты дегенд1 KiM айтты саган? Онда агацньщ цойнында неменеге жатып ж урмш мен? Корцы - ныштан елейш деп пе? 0лде еркектщ цызыгын керейш деп пе? - Туу, Ж узш , цандай тертш йзсщ ? Цайдагы цызыц, цойшы! - Ие, керерм1з ел1 ш мнщ тертш йз екенш. «Ойбай- ай, мундай екенш неге ерте айтпадьщ?» - деп, кешн кейш журмесец, жарар. - Туу, Ж узш, цойшы ендй Ана шетше баршы малдьщ! Жылцыныц соцынан царагайдыц imiHe Kipin кетсе, бута-бутаныц арасында цой цалып цояды, цайыршы, бар! - Барайын. Кайырайын. Б1рац айтцаным айтцан, Тазабек келген туш соны штеймш, дайындала бер! - Ж узш сейлей ж урш атына канда де, жалпац сайдьщ шыгыс жац бетше царай шаба женелдь - Ацырын! Атьщнан ауып Tycin журерсщ. - Корыцпа, жыгылсам, жер кетередь Сырт ieeT цылганмен, iniTeft Ж узш тщ цылыгын Шей1 цуп кердц ацыр болатын нэрсе тез1рек болса екен деп тшедь Жацыпбердщен: «Жермецкеш шабамыз. Агайын, кемекке кел!» - деген хабар жеткенде, «0 , цудай, тшепмдо бердщ-ау!» - деп цуанды Тазабек. Ацшылык, жаса деп Василий берген ecni цосатарын мойнына Lain, атына тас туйш мшдЬ Сол куш жермецкеге жетпей, ipreciHfleri Белексазга келш цонды. Атынан Tycin жатып байцаганы: ер уйд1ц алдында он шацты, жиырма шацты байлаулы ат, ауыл inii цаптаган алашапцын адам. Бугш 6ip топ ж т т Жеркентпен байланыс жасап жатцан Тем1рлштц eKiHmi топ Царацолмен хабарласып турган Талдыбулац поштасын тас-талцан циратып келштк 4-729 49