Б. Нұржекеұлы. т9

nrfwmfmjjfi тш гл эм за

Ц « .6 БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕКЕ-¥Л Ы Шма1т<шрм Келбет



БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕК Е-¥Л Ы ЯЛммршм^ы IX-том Келбет ^ТАЛДЫ КОРГАН ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 Алматы “Жалын баспасы\" 2012

УДК 821.512.122 Б БК 84 (5 Кдз) 7-44 Н 86 Кдзакстан Республикасыньщ Бамланыс жене аппарат министрлт Акларат жэне мурагат комитет! \"Эдебиептн елеумегпк мацызды турлерш басып шыгару\" багларламасы бойынша шыгарыллы Нуржеке-улы Б. Н 86 Шыгармалар жинагы./ Бексултан Нуржеке-улы. Алматы: “Жалын баспасы” ЖШС, 2012. ISBN 978-601-7286-42-2 Т.9: Келбет. - 2012. - 4006. ISBN 978-601-7286-41-5 Жазушыньщ кезект! томына казак, елшщ аргы-берг1 внер санлактары жайьшла жазылган зерттеулер1 мен танымдык макдлалары жыйнакгалды. Эсет, Сара, Кулэш, Канабек. Жамал, Донеш, Берд1бек, Мукатали сынды ел есшен кетпейтш енер майталмандарынын OMipi мен внердеп ерекшелжтер1н жазушыдеректер мен естел1ктерге суйене отырып, кызыкты энпмелейш. Сондай-актш мен эдебиет моселелерш де теб1рене талдайды. KiTon KeruuLniKокырман мен окуорындарында бшм алып журген жастарта арналган. УДК 821.542.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-44 ISBN 978-601-7286-42-2 (Т.9.) © Нуржеке-улы Бексултан., 2012 ISBN 978-601-7286-41-5 © \"Жалын баспасы\" ЖШС, 2012

%м6ет K/UIAMМЕН КЕШКЕН ТАГДЫР Казак, эдебиеп атгы ш еказ айдынньщ бетшде ак, желкенш керш, ак, кемедей жузш келе жаткдн жазушыньщ 6ipi йэм 6iperem — Бексултан Нуржекеулы. Бугшде сез таныр журт пен ой-таным ерб1ткен азаматтьщ кдй-кдйсысы да оныч кдламынан тукан керкемддк элемш, эстетикалык, сучкылалыкын айналып emeci, кершшше кдйта айналып сорып отыратыны ЭКД1КДТ. Б1з бглетш Б е ке ч — к,азак, к,арасезш 1ч \"беласк,ан\" толкдшыныч арасында езшдпс стилшен, ешюмдд кдйталамас ой-ернепмен танылкан тегеуршд! тулка. Сез eHepi атгы киел1 ел к еге са ф та зал ы к ы м ен KeAin, е з е н е р ш е зг е л е р мойындайтындай времен шычдакан жазушы. Сонау 1966-жылдыч miAi4 rip ш1лде<п... С е п з дэптерге жазылкан романка 6 eprici3 \"KyHeAi м ахаббат\" (\"KiHaAi махаббат\" деп езкертш п шыкддн) повесйнч к,олжазбасын кетерш, жас жары Айзашпен, жас сэбш Лэйлемен 6ipre \"Жулдыз\" журналына алып келген. Сонда Ж азушылар одакында атандай болып алкаш жолыкд^дн адамы — Мукдгали Макдтаев. М узарт М укдчньщ \"акалык, алакднын эдебиет табалдырыкын аттакан сетте-ак, керген\" жас Бекеч шыкармашылык, атгы киел1 устанымка, сез ж у й еа атгы кдсиетп укымка адал болып к,алды. Эл1 к унге акды к, акдлн ака аманатгакан сез сонарын сол айнымас тем1ркдзыкындай бакдар етш келедд. Шыкармашылык, сокдакы ныч басындакы б 1рлКжарым оцпмелерш айтпакаида, Бекечшч кдламгерлпс куаты кдпысыз ашылкан, сурегкер жазушы ретшде кдламдастарын мойындаткдн шыкармасы — \"Кутумен кешкен кумыр\" (\"Кутумен еткен кумыр\" деп те аталкан) романы. Роман кдймакы бузылмакан кдзак, ауылыньщ ХХ-гасырдыч басындакы элеуметпк турмыс-тчршшп мен £>пке атгы талашты опий ж т т п ч енерш, тайкакды такдырын жымдастыра ерыумен ерекшеленедд. Ж азушы езше таныс кдзак, эдебиепндеп сурлеумен салдыртып ала женелуден бойын аулак, салады. Этш еш ч арманды такдырын кашык, егкен сахара 5

й а Ц д и т И ф Ы й -у м ------------------------------------------------ сулулары eMipiMeH ерщдей, окррмацды махабат апы куд|ретп куштщ шрймщде уйыта тартуга тырысады. Жалпы, жазушыныц тек езш е тен дара стилшде ер мен ейелдщ арасындагы асыд сезодц айнытпай, суытпай бейнелеу басты макрат болып табылады. Оныц кез келген шыгармасында махабат меселесз алтын аркду бон тартылып, кргамдагы килы алеуметгж тартыс барысында ашылып, кулл1 керкем дуниенщ жулын-туткасын устап турады. Туцгыш романындагы Опке мен Кайныкештщ де татдыр- талайы ак, махабаттыц шерл! кушпмен туйыкталады. Ел шине аншшк дарынымен таныла бастатен туста он алтыныц оппасына тап болтан Этже суйгеншен айырылып, казак, шиндеп бакзалас жаламен накдк, куйш, акыры алмагайын уакдлтыц курбаны болады. Tiirri eAi-Tipici 6eArici3 куйде ушты-куй/и жоталады. Шекара бойын жайлатан журт йшнде кдш-кдшка epin, уркшдйе ушырап, капнули атанып аргы бетке аутаны немесе Айсары болыс бастатан кетерЫс курбаны болтаны да белгказ... Ал артында калган он сепздеп жас жары кырык, жыл бойы кутумен отедг Жумбак, ж еар туцгиык, тагдырды бастан кешедг Этже сеюлд! елге танымал эншшщ белпаз кдлын, атсыз- атаусыз жоталуында да терец сыр бар. Жазушы Этже вм1ршщ жарык, жалтаннан кдлай уз1лгенш жумбак,куйде кдлдыру аркщлы кешеп Кецес кезещнде каншама казак,тыц кцлы татдыры калай аяк,талганын, мулде 6eArici3 куйде, жумбак, жагдайда опат болтанын мегзеи отыргандай кершедг Он алты мен ак,-кц1зылдыц касабы, отыз ею мен отыз сепздщ казасы каншама шацыракдыц кулддреушнн куйретш, каншама ошак,тыц тутшш енир/у деген ой оралады. Кдндай тана каранар азамат жокуаусыз жоталды деген сумдык, сезш бой шарпиды. Жазушы Айсары болыстыц аузына: \"Bi3 атка мшп ак,патшата карсы шыцтык, келш катарымызга крсылсын. ©леек, 6ipre елерм13, внергмен ер-азаматтардыц рухын квтерсш! Оныц орайы келмесе, ез жершде крл жиын, ол да кдрсылык,уйымдастырсьш! Ак, патшаны татынан Tycipe алмаспыз, 6ipaK, халык, екешм!зд! кдйарымыздан сезсш, елдиъмЬбен санассын. Мен басымды осы жолга тиспм”, —деген салмакды сез салады. Сол кездеп караты кез цензурадан жазушы ел мен ерге деген азаматтык, ойын, азатгык, кесшш болыстыц аузына салу аркылы етюзш ж!бередд. Алпысыншы жылдары эдебиетке келгендер оздершщ улт пен жер туралы тамырлы, тегеуршду ой-сез1мдерш осындай эдеби тэсммен етюзш отыртаны акцкдт. Мундай шыгармашылык, айла-амал жалгыз Бексултанда емес, оныц Оралхан мен Дулат, Телен мен Кэд1рбек бастатан курдастары, достары шытармашылытында да айкцш кезге шалынады. 6

Асылы, еткен ертп гасырдыц жуз1 жаймашуак, езеп cipecneH тоц 60-жылдары адебиет пен мадениетке келген осы 6 ip мэйекп толкун Кецестщ солкулдата сокда! сумдайрык, идеология жел1 мен цензурасын алдыцгы ага толкундай кцюын келтчре эдем! айналып етп. Кдзак, халкуна деген, казак, жерше деген ш еказ махабатын сез сонарында алгаусыз айта алды. Адам жаныныц iiiiKi шр1мдерше Эуезовше терец ущлу мен кргамныц K acipeni к,ара дацтарына келел1 барлау ж асау да осы толкунны ц мацдайына буйырып, тацдайынан ToriAAi. Олар бул улттык, миссияны абыроймен аткдрып шык,ты. К,азак, атты кдлыц окурманы да, кешнп жас толкун да ш убэаз мойындап, ш еказ ыкуласын танытгы. Ец гажабы, Кецестщ субел1 белш басып турып, \"беласканныц\" белд! тулгалары бупнп тэуелс!здж тусында да тыцнан сурлеу салып, жандарын ак, паракда жалдап, кдламдарын ак, жалынга малып, соны шыгармалар тудырып келедь Оныц айкун мысалыныц басында Оралхан Бекейдщ \"Атаукере\", Мухтар Магауиннщ “Сары казак,\" романдары турса, Телен Эбдпстщ \"Парасат майданы\" повес!, Кэддрбек Сепзбайдыц “Беласкдн\", Бексултан Нуржекеулыньщ \"Жау жагадан алганда\" романдары, Дулат Исабековтщ эцгше, пиесалары жазылганы белгш. Сез жок, кесек те келкгп туындылар. Бупнп була кезец мен кешеп куда кезец cyperrepi, характерлер! ашылган керкем дуниелер. Сез сарасына эдебиетил-мугал1м, тэл!мгер устаз тургысынан тыцгылык,ты мэн беретш Бекец — сырбаз суреткер, сарабдал сыншы. Ец алдымен, ез-езше — жазып отырган шыгармасына катал сыншы, Онысы эр шыгармасы мен макдласынан айкун шалынып отырады. Бупнпдей uierrri де, шецгеш де, есекп де, тезеки де эцпме-повесть, Tiirri керекдрыс роман е т т жазып жаткдн жазгаштар заманында тап осы Бекецнщ бойындагы iuiKi pyx сыншылы1ы н чздейсщ. Жазармандар сез киесшен 6ipre оз-езше деген сындарлы сыншылыцты жогалтып ж1бердд-ау деген ойра ораласыц. Сол 6ip еткен гасырдыц 80-жылдары б1здщ студент кез1м1зде Бекецнщ \"Bip е и н ш , 6ip умгг\" романы жарык, керш, крлдан “PAFaкешкеш шындык, Жастар — acipece студент куздар таласа окуп, Дулат Исабековтщ \"Кдргын\", Мухтар Магауиннщ \"Кек мунар\" романдарымен салыстыра, жарыстыра сыр-сухбат куратындары эл1 еам^зде. Бул шыгармалардагы махабат такурыптары езш щ жастык, пен мастык, еркел!к пен тентекпк, ■rimi кргами элеуметпк пен бозбалалык, еринддк сипатгарымен eAi-rin экетупп ед!, Ж ттг е р жаты Бекец романыныц бас кешпкер! Шегенд! Дулат пен Мухтар шыгармаларындагы кесек 7

вШсутан НфМя-уил кKеeiйшкерлермен тецеспрт, эркдисысы туралы аркдлы сезш мен oоpр,далы ой туйш, эр суреткерддц композициялык, фабулалык, сюжетпк, Tiirri сгильддк ерекшел!ктер1 туралы таным топшылап жататын. Элбетге, окдярманра — acipece албырт ойлы, эдеби сауатгы студенттер кдуымына унау; унай отырып ой-танымына epeAi, сез!мд) сана кдлыптастыру кез келген кдламгерддц крлынан келе б ерм еа акцкдт. Буран алымды суреткерге тэн шалымды шеберлж, жалацаш шындыцты керкемдж шынайылыкдсд уластыра алатын сыпа сущылалык,кджет. Бу жагынан \"беласкан\" толкдлнныц кдмшы саддырмас суреткерлер екенш окарман кдуымы елдекдшан мойындаган. Олар да субел1 сез, тебел1 ой туман туындыларымен дэлелдеген. Bipimui жактан да, yuiim m жактан да ой тербеп, сез кдйыратын Бекец \"6ip екшнц, 6ip умггген\" туратын Шегеннщ образын ер кдярынан aiuyFa айрыкдга ден крйраны байкдлады. Автордыц фабулалык, 1здеша романньщ композициялык, курылымын ж ацаш а кдярынан KepceTin, окдярманын сюжет уысынан шыгармай отыруына ыкдал етедд. Жалпы, мундай шыгармашылык, шындалу мен мэнерл1 \"мен” — сол уакуагы менмш деген жазушылардьщ журекжарды жепспп. Ец бастысы, олардыц кдтары ултгык, эдебиетке сондай соны 1здешс экеле отырып, ездер1 сол i3Aemcri жуйенщ тугкдлны болып кдлган жок, Ултгык, едебиетгеп классикалык, улплердд крлдыц саласындай бутарлай, белшектей отырып, романныц ез шпнде Э б ш Кеюлбаевтыц жеке мендж монологы да, Сайын Муратбековтщ шалкциан лирикалык, новелласы да, авторлык, баяндаумен уштаскдн Кдлихан Ыскдкрвтыц хикаясы да, тутас тардырлар торысын сапырран Рамазан Ток,таровтыц романдык, логикасы да кщлац уратын. Бексултанныц байсул!ктей бауырын ерюн жазган жанры да — роман. Tiirri \"Беу, кдлздэурен!\" хикаяты сеюлдд лирикалык, толгауы да батыстык, роман жупн ерюн аркдлап турраны акцкдт. Ал \"Bip еюнш , 6ip умгг\" романындары Шегендд: \"Теп-Tayip TiAi, кд>1зык,ты окджасы болганмен, автордыц айткдндары адамды илацдырмайды. Жалпы, Шегеннщ жазгандарынан замена рухы сез1лмейдд\", — деп сынайтыны бар. Оран: \"Сын емес, сумдык, уюм. Кдйта кррамра кдрсы адам демегенше де шуюр\", — деп Шеген шамданады. Акдждтында, бул — жазушы Бексултанныц да ойымен ерелес шюр. Будан сол уакдагы Кецес заманыныц солакди сыны мен сум саясатыныц леб1де ecin тур. Солакдй сын \"усак,\" ултгык, эдебиеттщ сорын кдйнаткдн кезецдер болтаны да акцкдт, Талай таланттыц тубше жеткеш де шындык, He6ip дарындылар тайкдяп кеткеш де белгШ. Жусшбек Аймауытовтыц \"Елее\" эцпмесшдепдей атыекд кдрсы жузбек болгандардыц аз кдлганы да рас. Жазушы сондыкуан

%т6ет да Шегенге кдратып Райбек деген кейшкершщ аузына мынадай сез салады: \"Tirrri такырып таппасац, бала курйцад жаз. Бала кун деген жазушыньщ таусылмайтын шиизаты: топырак,тыц астында кдлган аганггын, пнри-пири кенге айналатыны тэр1зд1, бала кунп эсерлер есте сак,тала-сак,тала журш нагыз асыл ойларга айналады. Жалпы, езйпд сэби кушн зерггемеген адам сабилжтен узай алмайды, ecci3 балалык,тьщ байыбына жетш кермеген юсшщ есп болып ержетуп еюталай\". Осы 6ip лейтмотив жазушыньщ да непзп кубылнамасы, шыгармашылырыныц турырнамасы icnerrec. Оньщ ер шыгармасьшан балалык шак,та зсер алган бастаулардыц тунык, толкымалары байкдлып кдлады. Еренкдбыргадай улы таудьщ ушар бшгшен уланрайыр етепне дешн кезш ен тштш, кедш мен кесюндеген Бекец балалык,шагынан нер тартатыны анык, Kpft6ip толымды туындыларында туран жер тавота™ мен туран enip адамдарына айналып сорып отыратаны да содан. “Ж ау жагадан алганда\" атгы тэуелазддк тусында жазган жада романындары кейшкерлер характер! \"Кутумен кешкен румыр\" немесе \"Кунел1 махаббат\" сек1ддд туындыларындары кейб1р бейнелерден хабар 6epeTiHi бар. Ютапбек сеюдад улт уиин туран азамапъщ атпал ic re p i мен кесек мшездд тардыры бул ромаота айрыкща жук ар™ п турраны акикдт. Ел аштыкдд ушырап жаткдн туста жанын шуберекке туйген ол e3i курган колхоздьщ малый сойып, аранын ашкдн аштыккд, крлдан уйымдастырылран зулматкд саналы турде кдрсы туруы — кезжумбай батырлык, е к е т даусыз. Ал мундай жайра азамапъщ азама™ кдраулектей крйыспай барады. Урганшшк жылдары шекара а с ь т бара жаткдн шекара бойы елдщ улкендерш бегемей, юлед жас-желенд1журт болашагы деп жолдан кдйтаруына не дерсщ?! Сондай-ак, ак, пен кэзылдыц бейбп- елге буйдей тиш, белш узш, Кызыл тадын айырраны да scipeAeyci3 бейнеленедк Атышулы атаман Дутовтьщ кезш жоюга кдтыскдн Кдсымхан Шанышевтщ ерен ерлшн де естен шыгарган кешеп кр1зыл кргам сикдш — ату мен асу сегалдд кдшшерлйсп ту етш, каншама адал азаматгар мен жазыксыз жандардьщ \"ундеместен\" оралмай кдлранын ешкерелей жазады, \"Кутумен кешкен румырда\" энпп Этже жупнетш бая™ чайтак кдрия Байтарак бул романда алдымыздан тары шырады. Ьекеднщ Байтарак картына карай отырып, бугшде казак ауылында осындай дащыл кеюрек, суцрыла шеж1ре кдртгар неге кдлмады, кдзак кдлай езгерш барады деген ойра бой алдырасьщ. Халык пен кргам жптн жетесшен айыратан сондай сез1мтал, есп кдртгар туралы еске ала отырып, Бекеджц 6iperefl Байтарарыныц: \"...ел мен ел арбаскдн He6ip заманды Kopin келем1з гой. Кудай улкен халыктьщ пирылын бузбасын, бузса — айламен де, кушпен де, кдйсымен болса да алады. Kyuii бар 9

Ыс^шЗЩ^т— кушш жумсамай, акдялы бар акдялын жумсамай аяна ма? Мешр мои шапагатарашаламаса, алоз бен аздьщ куш карач\". - дейтш ce3i империялык, мемлекетгердуч мьщ 6ip айлалы, мьщ 6ip жалалы сумдырын сеэддрш тур. Дуниешч беталысын багдарлайтын осындай адамдар ел арасында куш кешеге дешн мол едд. Ендд ше? Ел де азады-ау деген ойга табан -прейсщ. Муньщ 03i кешеп кечеспк кезечшч салкдяны тиш, сызы етш кеткенддктен де казак, журтында ендд бшшп жатыр-ау дейоц epiK cb. Лайым, ендиз жерде — ес пен сез!М epiicri кезенде санамыз сауыгып, кдриямыз — аксакал, жасгарымыз — бас болар, елЫ з — есп болар деп умгггенесщ. Балалык, шашчнан кез1Ч мен кеирегшде б1ржолата шарбы бултгай байланып кдлатын эсерлер болады. Сол 6ip баянды суретгер нагыз жазушы суреткерддч санасында сарымайдай шайкдлып, кез алдына ак, сагымдай сэулеленетий анык, Бекеч де сондай суреткерлерддч санатынан. Ол образ ашуда сана сораптарьшда кдлрып жаткдн сол 6ip сэулел1 сарымдарды оятып, кдпысыз пайдаланагындай KepiHeAi. Сондык,тан бояуы келюкен тол суретш сызатыны да шубэаз. Бекеч: “Жылы кунгейддч ой-кдяры шаш-а жшоген шекедей былбырап бусаньш, кар дейтшдей кар калкдларда да кдлмапты\", — дейд1 \"Жау жарадан алганда\" романында. Ерте кектемде кунгейддч шуакд<а шомылып, ракдттана шай iiuin отырран адамньщ шекеандей жшсш, былбырай бусанатынын жазушы суцгылалыкден танып отыр. Мундай жшсу мен бусану жазыкха емес, кебше таулы жерддц кунгей беткейлерше тан. Жазушы таулы жерде балалыпян оздыргандык,тан да, суреткер ретзнде казаки таным-туйсжке деп тусетпн течеумен суретгейдд. Бупнпдей улттык, т1лд1ч бояуын укбайты и, керкемдш куралына -пкелей катысты суретп -пл дегендд тусшбейтш, TinTi кдрадурсш макдланыч стилшен аса алмай, ой мен ce3iMi ушталмайтын, -пл мен ce3i жутач жазушы молайран, ездерш классик ce3ine кеуде соккдн кеудемсок, кезечде сол 60- жылдардыч толкдшы танымьща туб1рлей оралатыны шындык, Олар бая™ кдбыррасы ceriAce де, карасез1 сетшемеген казак, атгы кордалы журттьщ журнагындай кершедд. \"Кутумен кешкен румырда\" жазушы Еренкдбыррадай сечпр с1лемшч сулу табиратын кешпкер ой-сез1м1мен астастыра, авторлык, санамен уластыра суретгейдд. \"Кей туста кузар тау ею окпендд кдясып, аспанньщ езш ереч — инешч жасуындай eTin керсетедд, ендд алдында ашык, жер бары кумен болып, учпрддч iuriHAeft кара кучпртпкке Kipin кетеод. BipaK, елден уакдятга барып, кеп тумсыкдъщ 6ipiH айнала крйган сэтге карсы а\\дьщнан жарык, дуние жарк, ете туседд. Ечседад басып келе жаткан ею бушрдеп жакдар таулар кенет у рю п кеткендей, 10

?Келбет KeyAeciH кешн тартып ала кряды. Содан кешн-ак, 1лгер1леген сайын таулар шалкая кдшып, кдшык,таран сайын те белеpi аласарып, айналац ашыльш сала бередГ. Таулы елкеге тан мундай тылсым сурегп, таулык, тарпац мшездд тек бипеп мекендеген адам рана бисе керек. Бекец — ойдагы бел-белепр мен таудагы шыц-шаткдлдардьщ езше рана тан сикодэлы сулульнын алгаусыз сезше б1лген суреткер. \"Кдрарайдыц iiui кара тунек, — деп кдйырады жазушы: — Ептеп кез уйренгенмен, керрлдеп секем там-тум таркдмай тур\". Сурет пен сез1мнщ астасуы, ой мен танымныц шарпысуы осы ею сейлемге сыйып кеткен. Жазушыра тан шеберлпсгщ шецдесер тусы да осындайда анык, байкдлады. Жазушы махабат тацырыбын басты шырармаларыньщ асыл аркдуы ете отырып, эйел мен еркектщ арасындагы курдел1 кдрым-кдтынасты, ерлТбайлы жуптыц кдйшылык,ты тыныс- ■пршшгш терец психологиялык, манде ашуды макрат тутады. Оныц 80-жылдардыц соцын ала жарык, керген \"ЕрлЬ зайыптылар\" атты келемдд романы — сол удеден шыкдан шыгарма. Бекец бул романында да жауыр болтан каноннан кдшады. Кулл1 романды басты уш кешпкер — 1лескул, Зерш, Мукдныц монологтык, сырына курады. Осы yiueyi аркдиы эйел затыныц эрюмге айтыла бермес, Tiirri Tapipi крскдн жарьша да Tic жармас, тек езш ен елгенде керге 6 ip re ала кететш ж ан сыры болатынын iuiKi HipiMMeH, суреткерлж суцрылалыкден шертш шырады. К]ызулы ce3iM, кррмал ой, кунарлы сез бул романда да орын- орнымен жумсалран. Жанрлык, i3AeHic туррысынан жазушы унем1 ез б и тн ен керше бъ\\ген. Мэселен, оныц эщтмелерше оралсак, та орынды. Жалпы, ацпмеш крлына калам алып, прозашы болсам деген кез келген кдламгер жазам деп умтылады. вкш шше карай, эщтме атаулыныц Ke6ici журналистж суретгемеден аспай кдлады. Лкцкдтында, эщтме — нагыз жазушы ушш шеберлжтщ шыцы. ©йткеш ещтменщ астарында айсбергке тан кершбес кесекток, тылсым терецйдк тыньш жатады. Бексултан арамыз — бул сыннан суршбей еткен суреткерлердщ 6ipi. Кдламгер кдламынан киптеген жиикто эщтме тураны оцырманра мэл1м. Соньщ 6ipi — \"Мунтаздай Мумтаз\" эщтмеа. Нуртац деген егделеу азаматтыц, 6ip Караганда, он сеиздехт бозбаланыц басасау толегшдей алып- ушпа ce3iMi, ецлд 6ip Караганда, махабат атты нэзж те сулу, сыпаны да сырлы, жумбак, та кылыцты куддретп сезш ауаны жан-жащы ашылады. Тэщрцйц калауымен крсылган суйген жары Убэтайдщ 6ip 11

Ы г л т ш H tfa U e -ч ю ------------------------------------------------ жолга oFaui кудыгын кеппрмеймш деп, ем1рде уш турм вйелге жольи-ып, олардан да тез суьшып, жалгыздыклен журген арыстай Ж1пт агасыныц жан дуние арпалысын деп бейнелейдд Сейтш журш Эсенейдей сучгыла сулуга жолыгып, теш от, жаны — жалын, ойы — оралымды, ce3iMi — сырбаз жанныц туткдшына айналады. Оньщ осы туткдш Ke6i буил элемге эйгш ЖаЬан шахтыч Мумтаздай суйгенше берыген суымас сез1мшен пари- пар. Жазушы эчпмен1ч сочында Эсенейге деген Нуртацныц асыл да жумбак, сезшш окдфман кутпеген крырдан, шеберлжке тэн новеллалык, стильмен ашып салады. Делиден ушып келген оны бэйбипес1 Убэтэй кутпеген жерден — эуежайдан жаца туган немересш аддынан альгп шыгып, тосын кутш алады. Сол бойда асыл ce3iM ушш адасып, ез eMipiH курбан етш журген жумбак, азаматгы ектемдДкпен жетектей женеледд. BipaK, бауыр eTi баласымен, инддк кдндас немереамен байлап, баягыдай бой уйрепсш кетес1ч дегендей адуын эйелипч ictee карал, аналык, мешрдмш багалап, аналык, м ахабатын аялап отырса да, \"Нуртацныч ойын билеп келе жаткдн тек Эсеней: басымды кеудесше крйьш, жас балаша ургпгшен шскеп, 6ip секент балкдш кетсем-ау деген сагыныш касындагы бала-шагасынан алыстатып, адам тусше алмайтын арман дуниеге акдчрын-акдлрын жетектеп барады\". Бекеч e3i автор реттнде Нуртачдай кейшкер1мен осындай да сурапыл сез1м, ойранды ой, тегеуршдд тагдыр болады дегенд) окдлрманына айнытпай ашады. Бутан кез келген окдарман тэнтт болары да сезаз. Эзпич Kyfteyi бола тура тэтп сезшшч. жан тербетер махабатгьщ мунарына Мумтаз арудай мае бола алатын, ер азаматгы да мае кдгла алатын Эсеней де — кез келген кдаз-келшшекпч арманындай символдык, бейне. Ол сонысымен де окдлрманга кдшбат Ьам жумбак, Б13 зертгеуип ем естз. Эйел жаныньщ жымдай тереч катпарларына уч1ле б1лген, ерттей алапат сез1мдерш сезше алган Бексултандай белдд жазушыньщ мол шыгармашылыгын тугел камту 6ip макалада мумюн емес. Хал-кддер№пзше бетшен калкдш етпк. Ал оныч мэдениет пен эдебиет, пл мен тарих туралы етюр ойлы, сулу сазды сок,талы- сокз'алы макала, acceaepi 6 ip тебе. Олар жайында сез баска. Окдфмаща да аян. Бутшп куш ж еп езеннен кешш, ж еп белден асып еткен, казак,тыч каламмен тагдыр кешкен кабыргалы жазушысына ce3iMi4i3 суымасын, ойычыз жусамасын деген ой — б1зддчплге А скар Алтай. \"Ала т ш \" , 24.02.2011-жыл. 12

%т^вт КУЛЭШТЩ КУД1РЕТ1 Ж акры ны ц да, жаманньщ да халыцтан шыгатыны рас. Ал дананы, кем ецгер м ен кемелдь кудДретп юсглердд халыцтыц ниеп, к р т е м е т тудырады. Крзацта сондай дара туБан адамдардьщ 6ipi — Кулэш. Кулэштщ енердеп куддретш элем тарихында, cipa, тек, Ш ыцгыс xaHFa уцсатуга болар. О л да, бул да ж оцтан бар ж асаган адамдар. Екеуш щ е ц б асты украстыгы — сол: 6ipi eAi де, жер1 де ж о цж у р тган м емлекет курады, оньщ даццын элемге жайды; eKiHiirici театры да, театрга дайындайтын мектеб! де жок, елде улы опера энийй болды, енерш ен буюл Совет Одагыныц халцын тандандырды. Кдзак, деген халык, бар екенш , оны ц айрыкдга енерл1 екенш еткен гасырдьщ отызыншы-цыркрщшы жылдары Совет Одагына, одан артылса, шетелге эйплеген ею адам бар: 6ipi — Ж ам бы л, eidHuiici — Кулэш. У ацыт к еп нэрсеш кемесюлейдд, кейде умьгггырады, б1рак, халыцтыц элемге танылуы б1рде кдрцынды, б1рде баяу у н е т ж у р ш жатады. Сол унем1 журш жататын кдсиетп крзгалыскд элш еуаз улес крскдн Кулэш — кдзакцыц мэцп макханышы. Кдй кезенде де: \"Мше, мынау — менщ перзенттм!\" — деп мак^ана алатындай адам тудьф а алган халык, — багы бар халык, Кулэш те б ел гш кезенде кдзак;гьщ багын ашкдн 6ip перзенп. К улэш к у ж а ты б о й ы н ш а А лм аты да 1912-ж ы лы 2- мамырда дуниеге келпгп. Оньщ дурыс-бурысын 6ip кудай бымесе, 6i3 б1лмейм1з. Ец жацын, ец сырлас деген Ш ара досы: \"1912-жылы кдцтар айыньщ он еюсшде дуниеге ею алып келдг О ны ц 6 ip i — Кулэш, ею н п н й — Димаш , б1здщ соцымыздан Ш ара сеюдад \"кэюр-ш уюрлер келпгп\", — деп, ез1 айтып алып, булак, суындай сыцгыр кулю сш е салып сылкд1лдай кулетщ\" — д е п п (\"©MipiM м енщ — ен ер ш \", \" Ж аз у ш ы \", 1983, 192-бет). Т у п те п к е л ген де, б у л да

Шг,тын Нф/секе-упы_________________ , шындыкка дэлел бола алмайды: ешшм ешкдшан езш щ кдй KyHi туранын \"керш турдым\", —деп куэленддре алган емес. Айын да, кунш де анык^амай-ак, кряйык, 6ipaK, дал биыл Кулэштщ туганына 90 ж ы л толатыны б1здд талай ойга жетелейдь Кулэш — езш ен QHepi, дацн>1 узак, жасап келе жаткдн адам. О ньщ пани гумыры дал М укагалидш сияк,ты 45 жаспен рана шектеледь BipaK, ол атак, пен дацкдъщ буил кереметш кез1 тзркшде-ак, татьш быген-дь О л — кептщ б1ршен кектщ ец б и т н е кетер ш ’ен Кулэш. Айрыкдна жагдайлар тумаранда, айрыкдпа жаратылган адам екенш e3i де, ел1 де эйгы ей алмай ететш бе едд, и м б1ледд?! Кулэш те кдзак,тьщ кеп кдрапайым кызыны ц 6ipi-TiH: артык, дейтш де, кем дей-rin де к е зге окщ ау еш т ец еа болмагггы. BKeci Ж асы н uieuieci екеуш тастап, белек eMip cypin кеткен екен. Оньщ шын аты -жеж — Гулбайрам Жасьппдызы Бешсова. Шешесппц аты — Зибажан. Кулэпгп енер б и т н е кетерген — ортасы. Ол ортаны кулшындырран — уакы т. Багы ньщ аш ы луына 6ip себ еп — ж и ы р м а б1р1нде б а с к р скд н куйеу1 К,анабек. \"Халкымыздыц енерл1 екенш кдйтсек эйплейм1з?\" —деген ю лец ырай м ен сырай К у л э п т алак,андарына сап аспандатгы. Мэдениет басшысы - Ж ургенов, акдшпы агалары — Серке, Елубай, уйретуш кз — Ж у м ат Шанин, жанашыр достары — Курманбек пен Шара; шын мэншде Кулэштщ терт кубыласы сай едь Tipeyi, кршеме-п мыкуы кезде Кулэш “кдзакзыц булбулы\" болды. Оньщ атагы кун сайы н, ай сайы н аспандап оты рды. “Айман-Ш олпан\" спектэкш н крюдагы жетютисгер1 ушш 1934-жылы Кулэш 22 жасында рана \"К азак С СР ецб ек о щ р ге н apTici\" деген атак, алды. О л жылгы жарнамада оньщ аты -ж еш Бешсова деп кдна жазылыпты. 1936-жылы М эскеуде еткен казак енерш щ онкунддп Кулэштщ атын буил Совет Одатына мэшЬур e n i \"Кд.13 Ж гбек\" операсындаты Ж 1бек-Кулэштщ \"Гэккуш\" тьщдап, сахнадагы ойнау ш еберлш н кез1мен керген мэскеулжтер \"жабайы, кешпендд казактардьщ\" нагыз енер паз халы к болып ш ы кканы на кайран калды. 1936- жылдьщ 26-мамырында Кулэш сол кездщ ец ж огарга сыйапаты Ецбек Кызыл Ту орденш алды. Сол жылдьщ 6- кыркуйепнде \"ССРО хальж, э р -rici\" атагы белпленш, сол 14

%т^ет атакдсд 6ipiHmi и е болгандардыц 6ipi де Кулаш едд. Атаны элем ге aftriAi С тан и славский, Н ем и рович-Д анч енко, Качалов, Н еж данова сияк,ты алы птардьщ кдтарында 24 ж асар Кулаштщ д е улкен курм етке ие болуы кдзак, халкдя ушш айтып ж етю зпаз куаныш, куаныш болранда да жарты элемдд ж алт кдраткдн куаныш едд. Ец гажабы: сол атак, сол курметке Кулаш ш ы н м э т н д е ылайык, едд! Сондык,тан ол елдщ сол кездеп ец суйж гёЬтш . Кдзак, десец, Кулаш; Кулаш десец, кдзак, еск е тусетш к ез едд ол. Одан 21 ж ы л к е т ш т кез, я г а и 1957-жыл баскдш алау едд: Ж ургенов элдекдшан \"жау\" боп кеткен, \"елгм\" дегеннен rapi \"менмш\" дейтш мш ез мэдениетплеу к ерш е бастаган, Курманбек пен Ш ара ажыраскдн, Кулаш пен Ш ара араздаскдн, Кднабек пен Кулаш жалгыз улдан айрылран кдмкецы, Серкелер мен Елубайлар кдртайыцкдяраран, шпарлык, пен кутшлддк кушешцшреген кез болатьш. Осы уакдятга Кулаштщ устш ен алты адам крл крйган арыз жазылтан-ды. С ол ары зды ц к е а р ш е н Кулаш К,ьггай Халык, Республикасына 6apyFa ти1с сапары на ж1бер1лмей кдлран- ды. Ол эрекетп, кдлай жукдлатсац да, кдзак, булбулына жасалкаи кдстандык, кдна. Кез1нде, ягаи 1977-жылы мен К,анабек Байсейпю в арамыздыц ауы зба-ауы з айтуы бойынш а \"Куш тар кец1л\" атгы естел1к ш тэбш жазды м. О ны ц крлж азбасы эл1 кунге д е й т сакдаулы. C e6e6i оныц 1ш1нде айтуга к д ж е та з-а у деген купиалар д а бар-ды. Сол кггэптщ редакторы ешк1ммен келшпей-ак, кдяскдртып гастаган 6ipep сейлем бар. Соларды алдыра тартсам, ж алалау мен ж ам андау аркдялы куйд1рген ары зды ц кдншалык, оны ойсыраткдны анык, ацрарылады: \"— Кдна, курыдым, я погибла, — дедд. — Не боп кдлды? — Кд>1тайра бармайты н болдым. У спм нен ар ы з туспгп, алты ад ам к,ол ц о й га н кер1нед1. \"А рак, irnin к р яд ы , гуляет\", — деп-ri. М ундай маскдраны кергенш е, елгенш жакры гой, Кдна. —Ой, сен де, и м арак,шшейдд екен, эртютщ 6epi цпедд.— Ьшм кдн жы лап Kerri, 6ipaK, К улаштщ к е ц ш н аулау керек болды, арнен1 айтып жубатуга тырысып жатырмын. — Жо, Кдна, я этого, наверно, не вынесу, — деп басын шайкдды. Кез жасы бырг-бырт тамып кетп. — Ж ынды сы ц ба? О нысы не бала кусап! — деп, даусымды кдтайтып, жеюндйреп тастадым. — BipeyAep ары з 15

Шг.умпан Нфквке-тм_______________________ жазыпты деп, coFaH да едаД жылаймысьщ? Кдйта оларга и м екенщ/у танытып, к ерсет квздерше! — Мундай жаулык, бурын да кеп едр aai де кдлмапты гой. Ешкдшан кдлмайтын nibiFap ендГ. Свйткен Кулэштщ сол жылы содан кешн 6ip айдьщ ар жад-бер жагында 6-маусымда М эскеуде кдйтыс болтаны белгш. Ортадан озык, шыдкдн Кулэнгп ортаньщ бакдстыга ен 6ip оцтайлы кезде бас салган екен. Ауру да адамньщ алс(реген кезш адлиды, ал ажал Кулэшп доргаушылары мен крлдаушылары шалад тарткдн туста шалып жыкддн- ды. Батыраш сокддозран сокдыдан кулап тускен Кулагердей болды. Мен ол алты адамньщ арызын одь^ам ж о д архивтен 1здемеддм де. BipaK,онда не айтылганын шамалаймын. 1985- жылгы 1-желтодсанда к дзад радиосынан \"Кулэштш, содры К0ктем1\" деген шьпармам бойынша эдпм е-хабар бери\\д1. Кеш1кпей сол кездег1 телерадионы д басшысы Камал Смайылов агамызга менщ успмнен Сержов дегеннщ арызы Tycri. О ны д кегшрмесш сол кездеп Бас сараш ы Оразбек Бодыкрв: \"Муны, мумюн, болашадга пайдаланарсыд\", — деген ттлекпен маран берш жзберген-дг \"Кулэштщ кдлай елгенш 6i3 жадсы бь\\ем1з, — дейдд С ерж ов деген буркеме атпен арыз жазып отырган адам. Татар декадасьша барып, банкетге арад iiuin, П екин крнадуйшде 536-нем1рде ваннада кдйтыс болтан. Алты и с ш щ ЦК-ра х ат жазганы рас. Олар Кулэш арак, iuie/y, содан тыйылура ж эрдем етпцздер деген. Н епзп мазмуны сол. ЦК да оны дурыс деп айткдн. Ол адамдар кдз1р осында. Exeyi С С С Р халы д apTici, неше рет мемлекеттж сыйлыдтыд лауреаттары, талай орденмен наградталган, Ж ораргы С овет депутаты. Кдлрандары Кдзад ССР халыд apTici, лауреатгар, талай орденнщ кавалерлерг Мше, О рталы д К эмитет те олардыд едбегш осылай багалап отыр... Егер бул эдп м еш кетерплерпдз келсе, Ц К-Fa барып сейлесейж, оран барралы да отырмыз\". B ipax CepiKOB Ц К -Fa барран ж о к , С е р ж о в тщ шын мэшнде Кдзадстанныд дай халы д apTici екенш Ораз Бодьжрв агам одашалап айтты. Оныд кш екенш, аман болсам, Кулэпггщ 100 жылдырында айтам. Осы арыздьщ шпнде: \"Кулэштщ улы эрпстка екенш 6apiMi3 де б1\\ем!з. TiAini Н урж екеевтен д е жадсы 6iAeMi3, 6 ip a x Н у р ж екеев К улэш тщ ж е к е ем1ршен н е бЬ\\мек? Ештеме\", — д ей тш ражап ш ы н д ы д бар. Ж е к е eMipAi 16

Ушбет енердеп eM ipre кдрсы крю, сол аркрглы енердеп ерлеп келе жаткдн жолды кесу — дэстурл1 ж э н е нэтижел! эддс. Алайда оны таланткд кдмкррлык, жасау, жанашырлык, деп багалауды С ерж овтен м ен 6ipiH iui р ет еспддм. \"Кдзак,тыц талай ен ер кдйраткерлерш арак, ан а дуниеге э кеткенш ci3 жакры б1леаз. Кулэш, Кднабек буки семьясымен содан кеткен. Б1здщ а з б е н мшденм1з дары нды талапкерлердд арацтан сандал кдлу упин атсалысу емес пе?\" — депн. Рас айтады: арыздан адам елупп м е едд? А рыздан С экен, 1лияс, Б ей м б етгер кусал усталып кету1 мумкзн, алайда еле крймауга ™ ic крй. Кулэш, мыкдаса, Кд>ггайга б арайы н деп турран сапарына бармай кдлган шыгар, соган бола куганген шыгар, 6ipaK, ар ы з ж азуш ы лардьщ адал ойын, арак, шгудд крйсы н деген ж анаш ы рлы гы н TyciHyi д е к е р е к едд гой. Кулэш елгеннен кешн 28 жылдан соц да езш Сержов атаган элдеюм осылай акдалады. © зш акдай отырып, К улэпгп 9Ai де кдралайды. Эдеш кдралайды. \"Акдллмен\" кдралайды. \"С ценарияда 1лиясты, Б ейщ б етп, Сэкендд, т.б. крргамакдпы болып, кдзак, халкдяныц аты на дак, салгысы келедд. \"37-жыл айты лып 6i-rnen пе едд?.. Х ал ы к д ы ц ж у р еп н д еп ... (кеппруин 6ip сездд окн алмаган. — Б.Н.) неге кдйта к е те р е а зд е р ? Баскд тема табылмады ма?\" — деп ашынады Сержов. Рас айтады, мен Кулэши кергем жок, кдлай елгенш еспддм, 6ipaK, С ерж овтщ айткдны на сенбеймш . ©йткеш, менщ байкдуымша, ол да атакды адамньщ 6ipi. Ж эн е ары зда ж азы лганньщ б эрш биедд. Кунэшздд кудай 03i кеппрер, т й т , сол алтаудыц 6ipi ем ес пе е к ен деп те кдлам. ©йткеш оныц еирж ке, жалага eirri адам екенш: \"Кулэш, Кднабек буки семьясымен содан кеткен\", — дегеншен-ак, таныдым. Ce6e6i Кулэпгп кермегешммен, еле-елгенше Кднабектщ кдсында отбасымен араласьш журддм, \"Куштар к еци\" кггэбш, ол туралы б1рнеше макала жазды м , ж е т т с жылдыгында баяндамашысы болып Ж епсудьщ 6ipa3 жерш 6ipre араладым, 6ipAe-6ip р ет оньщ ш уддц салдарынан не есшен танганын, не сезш ен жацылганын кергем жок, Алайда менin анык, 6ip биетппм: лауреаттык, эрпстж , депутатгык,атак,ары з жазган алгауга тисе, тиген-ак, шыгар, Кулошкд крнган бак, оны ц б!рде-б1рше крнган ж ок, Крнуы мумюн де емес-ii, ейткеш Кулэш геатрдыц, опера енерйпц басында турды, кем еш нщ кезг........— ----------- н .$ 6 ,7

Ы г у т т H lfih h - v u _______________________________ — Шыркдды од: \"Мен кдзакхьщ ешмш\", — деп, Сэулетп, салтанатгы, coHiMiH деп. Сынбайтын семсершщ жуз1мш деп, Дкмлы, махаббаты, арымын деп. К,азак, CepiKOB к,аралаган К у л э н т б1лмейд1, oFaH сен б ей д й Эбд1лда акдлн б агал ар ан К у л э ы т 1здейд1, сагынады. 1937-жылдары юмдд KiM кдралап, гамдд юм устаткднын ашып айтатын заман тумайынша, езш ен озганды Батыраш ша аягынан шалатындар, cipa, тыйыла да крймас. “0 з1мд1 б!лддрмей етсем де, урпагьгмньщ бетше пиркеу болармын\", — деген урей орнамайынша, жала мен заланьщ азайа крюы еюталай-ау. \"Дос болып кдс к^шаннан сак,та, кудай!\" — дегендд Кдпез энпп ж айдан-жай айта крймаган uibiFap-ay. Ешгам керм ейтш , б1лмейтш жерде датгап-датгап, елдщ нем есе езш щ кезш ш е макц-ай салуды icxepAiK санау 6i3re дагды боп кдлды ма деп те шошисьщ. ©3i кермеген, e3i б1лмеген адам етзржке де сешп кдлуы мумюн. Ж а й адам ж ала ж апса жабар-ау, 6ipaK, жацагы Сержов мецзеп отырган лауреатгар мен халыкуьщ apricrepi шынымен eTipiK айтады, 6ipeyre ж ала жабады дегенге кдз1рп, ертецп урпак, нана ма, жок, па? Атак^ылардьщ да iurrapAbiKjieH ауыратыньш э р и м бннп, э р и м coFaH сене бермейдд гой. \"Ж аны шын ашыса, не уйш е шакырып, не уйше барьш неге айтпайды, неге Ц К -Fa жазады?\" —дегендд о л ар о й л ай ма, жок, па, KiM бплген? С ондык,тан ец сешмд1с1 — Кулэш тщ е з зам андастары н тындаган. Кулэштщ шдп алу кеарш ен спектакьддер хабарлаиан куш болмай калып, репетициялар кейшге ысырылып жатса, онда, эрине, алты азаматгьщ ашьш уына шггарлыкзъщ еш катысы жок, \"Жалпы, Кулэш бурын да, кеш н СССР халык, aprici атанып, ею рет СССР Мемлекетпк сыйльпъшьщ лауреаты болтан соц да ауырдым деп, анау-мынау деп, ешкдшан жарияланып криган спектакпуц болдырмай тастаган емес. Сол 6ip ецбексуйпш кдсиетшен еле-елгенше айнымай, озгермей кетп\", — дейд1 Кднабек (\"Куштар кегцл\", 1977, 66-бет). \"Сахнада ж асаган бейнелер1 кдндай суйюмд1, кдндай нанымды болса, е з ем1ршде де сондай, пандыкцы, атакда 18

м астануды , дуниек,орлы к,ты бьлм ей тж \", — дейд1 F.MycipenoB (\"Кдзак, эдебиеп\", 24.11.72). \"О ныц бойындагы сондай табига кенддк, жылылык, кез келген адамда бола бермейдд\", — дейдд Кдзак,станньщ халык, ap iici К эукен К енж етаев (\"Кдзак, эдебиеп\", 28.12.01). \"Мен киш де кечпетл Кулэштщ аш р бойы icrec cepiri болып ж у р т , KiciMciHreHiH, атак,-дацк, буына мастанран ж а т м ш езш корген в м е с т и ”, — дейдд С С С Р М ем лекетпк сыйльпыньщ лауреаты Шабал Бейсекова (\"Ленишшл жас\", 13.05.82). \"Неужели она ни разу, к примеру, не сорвала спектакль?\" — деп сурайды Болат Ж андарбеков Кулэш жайында шешесшен. \"Такого не помню, сынок\", — дейдд Ш ара (\"П ростор”, N5, 1976). \"Ж ацылмас жак, сурш бес туяк, болмас\" дегенмен де, енерд е ол сурш ген жок,\", — дейдд Ш ара е з естелш нде (“©MipiM м ен щ — онерш \", 197-бет). \"Мен Кулэш апайдьщ сахнага ойнау уппн шыкдднын керген емен. О л е з рел1нде елпр суру уппн, м ьщ елш , мьщ ripiAy ymiH шыратын. Сондык,тан да \"Акдудайын сыланьш, готыдайын таранран\" Кдяз Ж1бект1, ж а н ы д а т эш д е нэзж , сез1мтал Чио-Чио-Сан, махаббат nepiurreci Т атьянаны дэл К улэш тай оры н дай алм айды , епиим к,айталай да алмайды\", — дейдд С С С Р халык, apTici Б ибпул Т елегенова ГКдзак, эдебиетГ, 22.02.85). Мен осылардьщ осы сездерше имандай сенем. Окдярман да сенер-ау деп ойлаймы н. Кулэш кд к уй е жакддысы келгендер кеш те болса юнэсш бугшге дейш тусшген де LiJbiFap, к!м бгледд?! Б1рак,езгенщ адам герш ш гш е эр ю м ез пдамгершшп дэрежесш де рана сенетш сиякды-ау. Кулэштщ курбы досы Ш ара биш1 езш щ аталмыш ютэбшде: \"Кулеш екеум1з театр табалдырырын кдтар •птадык, Эуел1 кезде, неге екенш кдйдам, eui6ip рел бермедд б!зге. \"Алып кел, ш ауып кел\" деген тэр1здд Kipin-ш ы кда керйпстерде, к еп ш ш к гщ арасында ж уретш еддк. О ган бола намыстанган ж окды з, атак;гы агайларды ц санаты нда -кургенге мэзб1з\", - дейдд (30-бег). Кулэштщ актрисалык, э н ш ш к атак,-дацкд>1ei±i6ip ерекш е куш тщ acepiH ci3, э н ш е й ш к,алы пты ж ардайдан засталгандырына бул естелж — куэ. Kepin отырсыздар, кдзакдъщ ею атакды кдязы да театр 19

Шсутан 'Нфквке-тм_________________________ табалдырырын осылай е л е у а з FaHa аттапты. Ж умат Шанин Кулэпгп ец тем ен п ставкамен театрра алады. Сол елеуаздйсген елеул1дэрежеге Кулэнгп кетерген — таланты мен ецбексуйппгпп. Ж умат Ш аниннщ \"Ш ахта\" деген пьесасы журткд хабарланып, ертен, крямыз деп отырганда, Зейнеп деген кд1здыц рэлшде ойнайтьш Ж анб ике (Ш аниннщ зайыбы) даусы кдфылдап, Тамары к а п ы ауыры п кдлады. Ж умат та, 6epi де к а п ы сасады. Сонда кутпеген ж ерден Кулэш: \"Мен ойнайыншы, aFa!\" —дейдд Ж уматкд. Bapi тан, кэлады. Сейтсе, репетиция кезш де Кулэш Зейнептщ сезш, кцмылын — бэрш жаттап, ойы на туйin отырады екен. Сол длFanгкы ойыны ж айында Кднабек: \"Кдлай сахнага шык,ты, солай езгерш кеткендей кершдд, уялыс-кысылысы жок, емш-ерюн ойнады\", — деп жазады эзш щ \"Куштар кецш нде\" (84-бет). Осыдан к е т н FaHa Кулэш екш пп кэтардагы релдерде ойнай бастайды. О л кездеп спектаюлдердщ бэршде дерлж эн айтылады екен, ал музыкага алрырлыгы жагынан Курманбек пен Кулэш алдарына ж а н салмайды: exeyi 6ip еспгеннен-ак, к е з келген эндд кдрып ала к ряды екен. Релдершщ сезш тез жатгау жагы нан да eKeyi езгелерден окдхау турады. Э у бастан-ак, Кулэш улкен рел, киш рел дегенге менмендйспен кдрамайтьш, кдйда жумсаса, сонда уш а ж енелетш кдрылез, сахнага шыгудан артык, куаныш бар деп ойламайтын; енер десе, шпсен асы н ж ерге крятын айрыкдга адам болыпты. Кднабек пен Кулэш 1933-жылы 23-кекекте уйленедг Ол кезде Кулэш кэддмпдей ысылып, сахнаны ц кдхр-сырын эжептэ^ар мецгерш, театр ортасы мен керермен алдында айтарлыкц-ай беделге де ие болып кдлады. Сол кездеп кдлада турран кез1 ашык,тау казакуар неш б1лсе, соны бш п, н е т бичмесе, ол да соны бглмей ескен кеп тщ 6ipi-TiH. \"Кара шацырак,драма театры 1926-жылы 13-кдцгар куш п ерд есш аш са, 1934-жылы та п с о л KyHi, сол caF aira казак,тыц туцрыш музыкалык, театры дуниеге келген едГ, - дейд) Курманбек Ж андарбеков (\"КергендерЫ мен кэцыдеплерш \", 1989, 62-бет). Ж ургеновтщ аузы нан алгаш \"опера\" деген сездд еспгенде, Кулэш: \"Курмаш, опера деген не? Эндд гармоньмен айтамыз ба элде скрипкамен айтамыз ба?\" - деп cypaFaH ек ен Курманбектен. 1933-жылы FaHa осындай угымда болтан адамныц 1936-жылы Совет 20

'Кел^т Одагынын, туцрыш халык, эртю терш щ 6ipi атануы, т ынында да, ражап емес пе? Ондай куддретке кдлайша тацданып бас шайкдмассыц?! Драмалык,театрдьщ AepeKripi О рьш бек Бековке Кднабек келш жацадан курылган музыкалык,театрра К улэш екеуш щ ауысатындырын айткднда: \"Ой, олар да тук шыкдаскд ауре боп. Э н айтып адам ойнай ма екен?\" — деп, ол да операны ту сш бей к е й г е н ек ен . BipaK, ш ындык, б аскд ш а болып шьнады. Кдзак, м узы ка театры туцрыш ш ы м ы а ды рьш Ж у м ат пен Курманбек крйган \"Айман-Ш олпан\" комедиясымен ашкднда, Кулэш Айманньщ, Курманбек Кет1бардыц, Кднабек А рыстанньщ релш ойнайды. Баск,а релдерде ойнап, Ж анбике Ш анина, Урия Турдыкулова, 0M ipe К,ашаубаев, Ж у сш б ек Елебеков, Елубай 0м1рзак,ов, Манарбек Ержанов, Иса Байзакрв, Куан Лекеров сынды кдзак,енерш щ сол к езд еп ьнай м ен сыгайлары тугел дерлйс кдтысады. Сондык,тан да болар, \"Айман-Ш олпанра\" журттъщ ынтыруы айры кдш болады. Кеш еде, уйде, кунддз де, тунде де ел кепке деш н \"Айман-Ш олпанныц\" энш ауыздарынан тастамай айты п журедд. \"Кунде крямы з. Ttori, дем алмадык, Содан он 6eciHmi майра д ей ш п аралык,та \"Айман-Шолпанды\" ж уз рет крйыппыз. Дал ондай табысты еткен спектаюл дуниеде бола бермес\", — деп еске алады Кднабек арамыз (\"Куштар кещл\", 89-бет). Ш ыныида да, тер т айдьщ жуз1нде 100 р е т крю! Bip рана спектаюлдд 120 куннщ ш днде 100 р ет кдйталап крю д еген элем театрлары ны ц тарихы нда болып па, болмап па? Бул, менщше, спектаюлдщ мык,тылырынан рана емес, кдзак, халк,ы ныц айры кдпа енерсуйг1ш т1гш ен де болган кдйталанбас окдша! Ж ургенов бастаган сол кезг1 кдзак, енерпаздары ньщ куддреттшп 6ip мунымен рана сыйпаггалмайды. Халкдяныц салтында, дэстур1нде жок, театрды туцрыш курган алып т п — жазушылар, эрпсгер, сазгерлер — \"Айман-Шолпан\", \"Шура\", \"Кд.13 Ж 1бек\" атты уш спектакиуц сол театр курылтан жылы-ак, крйып улгередд. Bip жылда уш спектаюл! Ж ане 6api де — театр да, эртютер де, спектаюлдер де, музыкасы да — 6api жаца! Жок,тан бар ж асау демегенде, муны басцаш а не деуге болады ?! Bip раж абы: сол ш ы м ы л д ы р ы а ш ы л г ан алгашкд.г ж ы л да-ак , т е а т р д ы ц таб алд ы ры гы н аттаган \"Кдяз Ж 1бек\" эл1 к у н ге д е ш н 21

Шсутан ‘Нфклкв-ты_____________ ________ сахнадан туспей, 68 ж ы л бойы халкдш куантып келедь Оньщ бул ем1ршецдт — езгеше сыр, е з алдына макуаныш эщгме. \"Кд13 Л йбекп\" кротан, Б екеж ан боп ойнаган Курманбек Жандарбеков: \"Бул рел Кулэш уипн жазылгандай, Кулэш Ж1бек рел1н ойнау ушш турандай едь Егер \"Кдгз Ж1бек\" операсы зор табыскд ие болды дейтш болсак, сол табыс Кулэпггщ аркдсында келдд деуге р еж иссер репнде мен жаскднбаган, кдязранбаган болар еддм\", — деп ж азады естелшнде. \"0ciAi, Кулэш — б ет-п ш н т нэзжтеу, жукдлтац, ак, куба едь Эдем1 болаты н. А б ай ш а айткднда, \"к,ак,таган ак, к у м ш т е й ” ж а зы к , м а ц д а й , к1лд1р1ктей ш л г е н к,ас, кэсьищылау encip кез, мурын, оймак, ауыз езшше суйкшдд келген ж ан. ...Кулэшта кеп эйел затында жок, 6ip нэзйс б т м -б о л м ы с болатын. О л Ж1бект1 ж аркдф ата шыгарганда, осы айрыкдга тартымдылыгы аз рел аткдрган жок,”, — деп ж азады Шара. \"Алгаш р ет оны \"K^i3 Ж 1бек\" спектаю лш де керддм. Сондары Жлбек-Кулэш м енщ ен ер элем1ндеп байкдран тущыш кубылыс-жацалыгым болып санамда мэщтлж орнап крлды. Ол м енщ енердеп раламат бшктткп алгаш сезшу1м екен\", — дейдд Бибшул Телегенова (\"Ленинш1л жас\", 13.05.82). \"Кулэш жасаган бейнелердщ даральпы, нанымдылыры сонша, ap6ip жаца спекташлден кейш Кулэш кепке дешн Айман, Кдыз Ж1бек, Баттерфляй, Акдкушс, Кддиша, Ажар, С ар а атаны п ж урупп ед1\", — дейдд Бабит M ycipenoe сарынышпен еске альш (\"Кдзак, эдебиеп\", 24.11.72). \"Сахнага Кулэпггай Жлбек крйта оралмаса, Кднабектей Телегендд 1здеп табу кдгын\", — дегпт Рэбига Ес1мжанова (\"Крзак, эдебиетГ, 08.10.82). Ж1бектщ релш Кулэштщ кдлай ойнараньш осы леб1здер- ак, арщартады. Амал не, оны ц осы ойынын, Tinri, \"Кдлз Ж1бект1\" тугелдей кинофил1мге Tycipin алу кез1нде ешюмнщ ойына келмепп. Тек 1936-жылы мэскеул1ктер \"Кдяз Ж 1бектен\" а з рана уз1ндд T y cip in алган екен, 24 жастары ражап Кулэш-Жлбектт анда-санда болса да содан Kepin, сарыньпп баскдндай боласыз. Сыцрыр, сэбидщ ерке, пэк уншдей назды дауыс журепндд улб1реп кеп шымшиды. Оньщ да сакдалганына тэубэ! Тек соны ж огалтып алмасак, екен деп крркдм. 22

9wif)em Ж1бектщ нэзж ттн, 1зетплтн, сэн-салтанатьш, еркелю мен парасаттылырын дэл мундай деп керсететш эннщ табы лганы к,андай гаж ап! Э н — Ж 1бек— Кулеш! О сы уш еуш щ у йл есйо гамдд кдйран кдлдырмаган десендп! Ешкдндай да эн айту, ен уйрену мектебш бтрм еген , даусы белгш 6ip музыкалык, кдлыпка туспеген, тек улттык, дестурде ашык, дауыспен рана эн айтуды мецгерген Кулеш опера сахнасына Ж абекп кдзакд1к ол о р и тен а л ь т шыгады. Сэби/уц еркелтндей сьщрыр даусьш ен сызылта э н салган Ж1бек-Кулэш керерменнщ журегш алкаш аузьш ашкдн сэтген-ак, жаулап алады. О ньщ KHiMi, к т м ш щ крнымы, кдбагымен сейлеп кдсындагыларга кдраганы, улб1реп бурылганы, кул!мдеп тьщдаганы; Телегенд1 унатып турьш, унаткдны н бглддрш ал м айы н д е п уялганы ; Б е ке ж а н д ы кергенде б ет ж у зш щ 6ip сэтге-ак, суып салуы, тдыскдсы, сахнада оньщ шашынан табанына деганп буюл дене м уш еа мен кшм-кешепнщ тугел ойнауы — кергендд де, кермегенд1 де мэщт арм анда кдлдыратын куддрет. О лай болуы мумюн емес деп ойлайсьщ, 6ipaK, солай больш турганы н кергенде, afrrapFa сез таппай тацданасьщ. О ньщ ойьш дарын кермеген 6i3 тупл, к ерш оты рган He6ip тарландар да TiAi байланьш танданыскдн. \"Ты наш е чудо! Чудо!” — деген е к е н атак,ты орыс amuici А.В.Нежданова Кулеш и кушадтап. \"Кулэш 63i эн н ен ж аралган 6ip ж а н едд!.. Кдлскдсы, \"Чудо!\" — деггп Бабец де багаларга баскд сез таппай. Опера сахнасында Кулэш 20 рел сомдапты. Ец соцгы сахнага шыгарган соны туындысы 1949-жылы крйылган Н.Ж игановтьщ \"Алтыншаш\" операсындагы Алтыншаш партиясы болыпты. С онда ол 1934 пен 1949-жылдар аралыгында, ягни 15 ж ы л шпнде 20 ж ад а партия орындапты, оньщ 14-i кдзак, эйел1 екен. О дан б ер п ж ар ты гасырдан астам уакдгг аралыгы нда б1здщ опера ондай егам дш к керсете алган жок, О л кезд1ц кдркдшы да, кдрым ы д а Kici кызыгарлык, Кулэш кдж етп жагдайга кдрай тем енп дауыспен де, жогары дауыспен де б1рдей айта берген. О ньщ бул ерекшел1гше дэлел — М эскеудщ А.А.Бахрушин атьшдагы Орталык, театр музеш ндеп ж азба. 1934-жылы Кулэштщ симфония оркеснрше крсылып айгкдн Айман мен Жхбек эндершщ жазбасы сонда садтаулы екен. Айманньщ энш т е м е н п кэд1м п аш ы к, д ау ы сп ен , ал Ж 1 б е к тщ эн1 23

Ш с си ш т Н ф кв к е -у т __________________ \"Толкдгманы\" жорары сопраномен айтыпты (Н.Нагулина, \"Наша Куляш\", 1974, 24-бет). Кулэштщ кдй ойыны да кднша макуасац да сыярлык, Эйткенмен оньщ А к ж у ш а де айры кд1а. Унем1 унамды, жагымды мшездеп эйелдер бейнесш жасап еткен Кулаш 6ip-aK, р е т аяр , а й л а к е р А к^куш сп о йнапты . Кэукен Кенж етаевты ц Таррын боп ойнаран 6 ip кез1 жайында К ,Ж андарбеков былай дейдд: “Таррынды ойнаганда, Кулэшкд партнер болота кдтгы журексшдь Tirrri, спектаюл журш жаткднда, Кулэш-Акжушс ке кдрап турып кдлган кез1 де болтан. Сейтсем, ол Кулэштщ куддретше тан, кдлып, тыцдаушы болып турып кдлыпты. Кулэш \"сикдфына\" берш п кеткеш сондай, езш щ рел ойнап турранын, сахнада екенш умыткдн сеюлдГ (101-бет). Таррынды айла-шаррысымен е з дегенш е кенддрш, содан рахатганып жаткдн Ак^еугас-Кулэпт кергенде, Мухтар Э уезов: \"К,арашы, кдраш ы! — деген екен тацдана суйсшш .— Добалдай Таррынды жыгып алып тояттап жаткдн Пантера сшщгы!\" Сез жок, ейтш суйсшткен адам да ражап, суйсш е б1лген одан д а ражап! Алраштар мен тущ ыш тар тарих ушш ежелден багалы. © й тк е т кдндай да 6ip улгкп бар icri L\\repi жалгастыру оцайырак, та, тьщ нан бастап кетуге эрш м нщ батылдьпы мен мумкшдпт орайласа бермейдд. Бул ж атынан Кулэш — бары жанган адам. Солай екенш Бабит агамыз да айткдн екен: \"А йман, Кдяз Ж 1бек, К ддиш а, IiiyFa, А кж уш с, Баттерфляй, Маро, Ажар, Сара... Бул релдерд1 бодщ сахнада Кулэштан бурын ешк1м ойнаран жок, бул бейнелердд ж асаган жок,\". С олайы солай. Алайда бул туцрыштардыц immeH туындайтын тары 6ip тущ ы ш бар, ол кдзак, сахнасында шетел классикасыньщ тущ ы ш кдзак, •плшде крйылуы: Пуччинидщ \"Чио-Чио-Саны\". С о циалиста Ецбек Epi, С С РО халык, aprici, Ленинддк сыйлык,тыц nerepi эй гЫ реж и ссер Н аталия Сацтыц айтуынша, б1здер бул операньщ атьш дурыс атап жургем1з жок, дурысы \"Чо-Чо-Сан\", италянш а \"кебелек\" дегендд быддредд екен, Баттерфляйды \"Чо-Чо-Сан\", я п т \"Кебелек\" деп еркелете айткдны гой. ¥лы О тан сорысы жылдарында Кдзакртанра ж!бер1лген Наталия Сац осы \"Чио-Чио-Санды\" туцгыш рет кдзак, с ах н а с ы н д а к,ок>ра та п с ы р м а ал ад ы . ©3i со л о п ер а театрынын, 6ip бурышын уш есебшде паналап жаткдн Сац 24

'Кмбет кдзак,эрш тестерш ен осы операньщ аркдсы нда жакдшырак, тан ы сад ы . Т е а тр дерект1р1 С ацкд : \" Д и р е к ц и я к,азак, труппасында П уччинидщ \"Чио-Чио-Санын\" крюды ci3re тапсы ртанд ы ж е н кердд... Б ул о п е р а м унда еш к д ш ан крйылмаган... Кдзак,труппасы ана тш н д е аткдратын 6ipimni Европа операсы. Bapi де езпцздщ ерюндзде. Тек 6ip тана ©TiHim б а р : К у л е ш Б а й с е ш т о в а н ы б а с т ы р е л г е к рйы ц ы з\", — деген т1лек айтады. Ал С ац оры с труппасы ндагы О льга Х ан д еген Kapic эйелдщ Баттерфляй партиясын тамаш а бглетшш, оны бурын да орындап жургенш, концертгерде оньщ ариясын унеш \"биске\" сурайтынын, оньщ осы рел ушш тугандай apTic ек енш — б эрш б1ледд. Сондык;ган дерекп рдщ : “Bi3 ci3re aMip ж урпзбейм 1з. Т ек кулл1 гёйцзге кем ектесу ге 93ipMi3\", — деген сэтш пайдаланып, \"Ендеше, басты релге Кулэш Байсештованы емес, Ольга Ханды тагайындауга рукрат етпцз\", — деген етшшпн айтып кдлады. Эрине, д ерекп р ол етш ш пн жакдыра крймайды, 6ipaK, узыдд-кеалдд кдрсы да болмайды. Дерекпрдщ макраты — кдзак, сахнасында кдзак, тш нде крйылатын спекгаюлдщ басты релшде кдзак,эртюш ойнату. Режиссердщ макраты — басты релде даусы да, музыкалык, кдбыеп де соган сай келетш адамды ойнату. Оган кдйсысы ылайык, екенш алдагы репетициялар дэлелдемек. Кулэштщ мумкшддп, эрине, Ольга Х аннан элдекдйда нашар-ды: б1ршгшден, ол \"осы уакдггкд деш н операдан repi музыкалык, драмага ж акдш ултгык, репертуарды айты п келген-дд\", былайш а айткднда, даусы эл1 ш ы найы опералык, кдлыпкд туспеген, ягаи темеш м ен жогарылыгы туракдалмаган-ды, екшш1ден, С С РО халык, apTici деген ж огары атагына мастанып кеткен деген кдуесет те Сацтьщ кулагына жетш улгерген-дд; ущцшлден, \"О сы партияны эуем Ольга айтатын етицзип, буларды Tinri салыстыруга д а болмайды гой\", — деп, Сацкд кдйта-кдйта сыбырлаушы эр-пстер де баршылык, едь О лар Кулэш айтса да, Ольгага крсалкдя (дублер) болып кдна айтса екен деп плейдд. Тертшппден, Ольгага кдраганда Кулэиггщ ж асы да келш кдлган, оты здьщ устш е шыкддн эйел-дд, ал ойнайтын рел1 15-теп ж ап-ж ас кдлз. О сыньщ 6api Сацты ц куш буры н К улэш кд сак,тана, кудш тене кдрауына экеп соккдн-ды. Ал оны ц б эр ш Кулэш сездд ме, жок, па, ол жаты б1зге белгю з. \"Эуелп репетицияларды Кулеш, Ольга екеу1мен алма- 25

Ъексутан НфкеЬ-ты_____________________ кезек етюзддм\", — дейдд Сад (\"Новеллы моей жизни\", 1984. Кдзакдлалаган — Эбглмежш Ж умабаев. 1997). \"Bip екш ш ш жер1, —дейдд ол Ольга туралы й р а з мадактау айта келш,— репетицияда ол самаркэу-салкдян журедд, дауыстан баска ештецеш де 6L\\rici келмейдд\". Американ гендз erm cepi Пинкертонга Горо деген алаяк, Чо-Чо-Санды (Батгерфляйды) бар-жогы ж у з иенге сатады. Ал эписер жылжымалы кдбыргалары бар уй сатып алады да, езш е унаган жапон кдлзымен 99 жы лга уйленуге шарт жасайды, 6ipaK, ол кез келген уакдггга ажырасып кетуге кдкдялы болады. П инкертон уш ш бул уйлену кад1л кетеруд щ 6 ip Typi гана, ал Ш ыгы стыд адкду да адал, сез1мтал кдлзы 4o-4oFa махаббатгьщ кдйталанбас гажап бакдггты шагы едд. П инкертон А мерикага кетш, сол ж акта уйленедд. Ал бул ж акта Чо-Чо оны ц жолы н кутш, тагатсыз сагынышпен ер тадды аттырады, Пинкертоннан перзент кередд. Балалы Чо-Чо кдсындагы кутуш1 досы Сузуки yuieyi кдйыршылык, халге ж етсе де, Пинкертон келедд, кдйтадан б акд п ты шак, б асы м а ор н ай д ы д еген ум1т1н узбейдд. Акдлрында Пинкертон оралады, кдсында американдык, эйель о л тек баласын алып кетуге гана келедд. Осыншалык, кррлык, пен сез1мдд аякдф таптаудын, ауыртпалыгын кетере алмаган Чо-Чо е зш вз1 елпрудд б1рден-б1р дурыс шеннм санайды. Окднаныц жел1а-ак,журепцад ауыртардай аянышты, ал о н ы м уцды , шерл1 ен м ы й ы ц м ен ж у р е г щ е у кдяп тамш ылаткднда, кеуде суйегщ кдкдарап айрылардай кдпаланасьщ. в н е р д щ куддретз жаныдды встш азапты сезЫ аркылы тазалауга тшс-ть Осыныц бэрш Кулеш-Баттерфляй ез басынан еткен кдйгыдай крбылдап, сахнада емес, ем1рдщ ез1нде етш жаткдндай сез1ммен ойнайды. Репетициядан репетицияга еткен сайын Кулеш — Чо-Чоньщ махабат азабы н тарткдн адал, арманды бейнес1н шерл1 дауыс, н аны м ды лы гы м ен ж ур епцд 1 ау ы р т а р кддмыл-врекет1 ардылы керемет 6ip бииспкке кетере бастайды. Оны да режиссердщ естелш едемд суреттейдд: \"...М осква epricrepiHiH, еденге отыру кдж ет болганда,... кдзты крркдсдны еам де... Б ай сетто в а мен Турдыкулова бул мизансценаны оп-оцай орындайтын — еденге отыруга олар ебден дагдыланган, жайгасып отыра кететш\". \"Кун еткен сайын Кулэигп бурынгыдан бетер жакры керетш болдым... 26

(Кел6еш П инкертона деген оньщ махабаты кдндай гажайып, ж гптп тындатанда, ол шы бьщ тай шледд. Ею элем: текаппар ам ерикан мен оган теменнен ж эуд1рей кдрай ты н ац кд у Ш ы гы с кдязы... Ж о гар гы ноталарды ерю н алуга эбден машык,танган Кулэш осы KepiHicTi uieKci3 м а х а б а т с е з т т е н аял а п , ж ы л ы ты п ж1берухш едд... Пинкертонньщ шакдяруын тосып, шымылдык,сыртында 6ypicin ж асырынып турган Кулэш б ей н еа е с м е тускенде, эл1 кунге д ей ш ж у р е п м кдгсылып кеткендей болады... Кулэштен кеган мен осьшау арияны акдкдт шындык, пен кубылмалы ce3iM астасы п к етк ен сонш алы к, тугае, табиги куш нде ты ндап кэр ген ем еепш . \"KiM келед, к м келед, байкдсайш ы, Сузуки!” — дейдд Кулэш кдзакдна шыркдп. О сыны eciMe алсам, куш бупнге деш н тамагы м жы бы рлап, к е ц ш м бузыльш сала бередд... Кулэш 6ip Kypcimn, айткднымды булжытпай орындады. О ны ц бул арияны, релдд керем етгей айтьш орындаганы сондай, Евгения Сергеевна Павлова соцгы аккордтардан жацылып кдла жаздады: оньщ кезш ен ж ас парлап, нотаны коре алмай кдлды. ...Осы арияны К улэш айткдн кезд е керерм ендер гана емес, т й т ж ез трубаларын кдлкдн етш отырган оркеспрдеп эрштестерше дешн, дирижер мен кулисте жасырынып турган кем екпп кдязметшрлерге дейш ж ы лап кря беретш \". С ахна Кулэиггщ стихиясы — киел1 о рны болтан. Eip уыс кдна тортай кусал Пинкертонньщ бауырына тытылып ■пзесшде отырр-ан бакдгггы Чио-Чио-С анньщ 30-дан аекдн Кулэш екенш е С ацгьщ e3i сен е алмапты: ж ап-ж ас, улб1реп турган кдяздай е з г е р т кеткен екен. О ны куддретдемегенде, не д е й а з? ©нерд1ц, енердщ езш дей болтан Кулэш тщ керем ет! о сы н дай б о л ы пты . ©KiHimTici: со л к е р е м е т орындалган арияны ешгам жазып алып кдлмапты, аса мэдениетп кдуымньщ улкеш-кпша, басшысы-крсшысы, кршеметнпа мен куншш, тагы-тагыларыньщ ешб1ршщ ойына келмеггп. \"Ч ио-Ч ио-С ан\" кдзак, сах насы н да 1944-ж ы лдьщ 14- мамырында крйылады. Ол кунп енердщ куанышьшда шек болмапты. Р е ж и ссер Сац: \"...аекдн таланты уш1н, оз1м тапкдн асылымды абайлап, шашпай-текпей игерш, менщ эз1мнен де асырып, байыптап керсеткеш ушш, е ц алдымен 27

Ш ю уш а н Н ф к е Ь -y iu _______________________________ Кулэш Б айсеш тованы кушак,тап су йпм келдд\", — деп жазады сол кунп гажап шакын еске алып. Спектэюлдд керш, тыцдап отырран э й гш Эйзенштейн кезш е ж ас алыпты. О ны керш крйран э й гш apTic Николай Черкасовтыц e3i де к ез ж асы на ие бола алмай кдлыпты. Кейш Кулэштщ кдсына барып: \"Слздей Чио-Чио-Санды мен ешр1мде керген емесган ж эне кермеспш де. Ci3 э т т рана ем есаз, гасшщ акылы жетпейтш эртгадз... Пуччинидщ операсьш ж ас к у тм н е н жаткд б1\\емш, ал бугш, а з ойнаган кезде, мен режиссердд де. композиторды да. либретгошыны да умытып кетпм, бул жарык, дуниеде тек азд щ бар екенпцзге рана сенддм\", — деггп. Кудай-ай, енердщ улы перзентгер1 езге улыны кдлай м еш рлен ш баралайды десещ зн п! TaFbi eKimiiiTici: сол Черкасов тары 6ip кер е алмаспын деген Чио-Чио-Санды 6i3 6ipAe-6ip p e r т е кер е алмаймыз, тындай да алмаймыз. К улэш ем1рде болтан, мак,талран, кулл1 ж уртты тандандырган, 6ipaK,6epi кезш де рана, еткшпп кезецде рана; болашакрд, 6i3re сол куддретп eHepi жетпедд. Егер екшпн те адамды тэрбиелейтш енер болса, ол енерден 6i3 эркдшан алдын бермей келем1з. М ына кдлзыкдсд кдрарыз: э дегенде пыш-пыш кэзакдл есектщ, шггарлар жамандап улгерген еттлпсгщ эсершен куддктенш, жакдыры нкьфамай ic бастаган Н.С ац соцынан: \"М анд умытылмас кдшбатты Кулэш1м менщ. Оньщ бул фэниден кеткеш кдндай екшшгп! Режиссер мен опера эрдсш щ арасында ете сирек кездесетш езара туспису бакдггы ушш мен Кулэшкд еле-елгенше ризам ын”, — деп жазады. Оны айтгырран, талай жыл арада еткен соц да умыттырмай жаздырып отырран — тек Кулэштщ ез куддреть \"О сынау актриса ойы н сайы н Kici танымастай езгерш сала беретш\", — деп, тандана еске алады ол. 1944-жылы 24-желток.санда \"Абай\" операсыныц премьерасы болады. Кулэш А жар боп ойнайды. Бежал ойнайды. BipaK ол А жарды да 6i3 ешкдшан кер е алмаймыз. Оны керген, сан м эрте суйсшген Эбддлда агамыз: \"Мен Кулэштен кейш мундай Ажармен кездескен жокрын... Кулэш а з ем1р1нде кеп жумы с тындырды. Ол — б1здщ мэдени тарихымыздагы сирек кемецгерлердщ 6ipi\", —дейдд (\"Ленишшл жас\", 13.05.82). 0 зщ н щ жуйр1гщдд езгенпомен салыстырганда рана анык, багалай аласьщ. Кулэш — мундай бэйгеге сан тускен адам. 28

(Ушбт Соныц 6ipi грузин композиторы Палиашвилидщ \"Даиси\" операсьша кдтысуы. О л опера 1943-жылы кдзак, сахнасында кдзак, т ш н д е к,ойылган-ды. 1944-жылы Т б ил исиге осы спектаю лдеп М аро релш ойнауга шак^грады. Сол крйылымды кезДмен кврген Ш ара сол ку ш кдзак,тыц рана емес, Кулештщ грузин халкдшыц да намысын крргаганына куэ болады, е й тк е ш М эскеуд еп онкундДкте М ар о peAiH тамаша ойнаган ез apiicrepi кдйтыс больш, содан к е т н оны ойнаура еш гамнщ баты лы б арм ай журедД екен. \"Халык, т ы н ь т кдлды, кулак,ты ттлетш а щ ы зар л ы емес, кешю самалдай ж ел тген жумсак, та тунык, унге уйып кдлгандай... Саты рлап сокд<дн шапалак, Кулешкд дем бердД, ез партиясьш бастан-аяк, ш ебер орындаганы сондайлык, узддк э н ш ш к мектебш игерген Ангуладзе м ен А мирашвили де, езге эрш тестер де оны ц унш кемеск1ленд1ре алмады\", — деп жазады Шара. Спектэшлден соц да кумары таркдмаган ж урт Кулеш пен Ш араньщ крнакуйдеп терезе тусьша кеп: \"Кдзак, ешн салып берДцдер!\" — деп туры п алады. Акдгры Кулеш балконга ш ы ры п туры п кдзак, енш ш ыркдйды. ©стш К улеш тщ кудДретД кдзак,тыц кудДретш гр у зи н д е р ге де керсетш кдйтады. Кулештщ тэты 6ip бгактщ б и тн е н кер1нген тусы — ак,ын С ар а бо л ы п о й н аган ы . “Б Д рж ан -С аран ы ц \" премьерасы 1946-жылдыц 7-кдраш асында крйылады. Алгашкдг крйылымдарда К улеш -Сара сахнага ат мш ш шыгады. \"Кулештщ де ец 6ip суш ки партиясы С ара болды. Белшм, оньщ Ж збектен кейш п ец ж акры кергеш д е сол болар\", - дейдД Кднабек (172-бет). Мукдн Телебаевтьщ бул операсы — ш ын мен1нде елемдДк ен ер м е н у ялм ай ж а р ы с к д ту се ал аты н дуние. Ондагы хорлар м ен билердД, арияларды е н е р М з д щ алтын алкдсы десе де болгандай. 1949-жылы М ескеуде кдзак, эдебиетш щ онкундДп еп п , \"Б1ржан-Сара\" операсы н сонда керген мескеул1ктер кдзак, енерш е тагы да тацдана крл согысады. Сара партиясын ш ебер орындаганы уипн Кулешкд екшпп p e r (BipiHuii рет 1948-жылы концертик кы зм еп уш ш алган-ды) сол кезде СталиндДк деп аталатын С С Р О М е м л е к ет п к с ы й л ы р ы берДледД. Бул мертебелД сы йлы ада операны ц авторы М .Телебаев, cypeT inici Ненашев, еристер Ш абал Бейсекова, Э нуарбек Умбетбаев, 29

ЪеЬитан Мфо/свке-утл____________________ _ Байгали Досымжанов жене режиссер! Курманбек Ж андарбеков те ие боп кдйтады. ©нердеп Кулэштщ куд!ретплт вн орьшдау шеберлтнен де анык, байкдлады. О ны ц адраш ел кулатын елец етю зген am — \"Ецлж- Кебек\" спектакш ндег! Ецлж тщ ел-журтымен, туран ж ер1мен крш тасу эш. \"Кулэш Ецлпсгщ \"К,оштасу\" энш айткднда, кезге epiKci3 ж ас алатьшбыз\", — дейдд Латиф Хамиди (\"Кдзак,адебиет1'', 24.11.72). Айманныц да, Шураныц да ан1н алгаш шыркдран — Кулэш. Алайда \"Айман- Шолпанда\", “Шурада\" кдндай эндер айтылранын кдз1рп K©3i TipiAep б!ле бермейдд, 6i3 гой мулде б1лмейм1з, ейткеш бул е й операныц клавирлер1 еренс1з ам1рде жоралып KeTiirri. Кулэш десек, кулагымызга Ж1бектщ сызылран ТеккуГ келет1н1 с е з а з . Бул энд1 Б р у си л о вск и й ге ам ан-есен ж епйзген Иса Байзакрв болыпты, ал авторы У кш Ыбырайдыц, саяси кугын-сурпннщ курбаны болрандыкд-ан ж эне оны устап тергеуии Ж у м абай Ш аяхметовтщ ез1 болрандык,тан, ол кезде аты айтыла бермеген. 1936-ж ы л ры онкунд1кте м эскеулж тер Кулэшт1ц \"Гэккуше\" эбден тэнт1 болады. “Тындаушыларра acipece к а п ы унаган \"Гэкку\" эш болды... Кулэш орындаган \"Гэкку\" жанданып, кулпырьш кетедд емес пе? С ол жолры Кулэш ун1 кун1 буг1нге дей1н кулагы мнан кетпейдд\", — дейдд Курманбек Жандарбеков. Ол энге керемет тацданысын орыс атакдылары Барсова да, Нежданова да айткдн. Bipax, Курманбек арамыздыц сагынышты багасы буюл кдзакдъщ ацсаган к е ц ш н б1лддретшдей. Кдзак, атмосферасы на вальс деген айрыщиа куддреттщ ражайып улпс1 болтан Л.Хамидидщ \"Кдзак,вальсш\" Кулэш энуранымыздай шыркдп, мацдайымызра елтацбамыздай шегелеп кетп. ¥рпак,тан урпакдэ эл1 мацтаныш боп келедд сол эн. М анарбек Ержановтьщ “Куанамын\" деген эш н кдндай куанышты, ер к е назды дауыспен шыркдушы едП \"Ж ас кел1н\", \"Ш ил1 э з е н \" , \" И л и г а й \" , \"К,ос х а р л ы г а ш \" (Брусиловский), \"Булбул\" (Хамиди), \"М айра\" (Шамсутдинова) эндерш айрыкдна шабытпен шыркдйтын К улэш п халкь1 кдлай мак,тан тутушы едд?! Л.Хамидидщ куш бупнге д е й т журепмпздд жаулап келе жаткдн керемет 3Hi \"Булбул\" Кулэш тщ ет1н1ш1мен oMipre келген екен. 30

'Келбт \"Kp3ip кец тарап кеткен \"Булбул\" a m осылайш а Кулэш тщ ой салуы нэтиж есш де дуниеге келш едГ , — деп мойындайды Латекец. \"Кулеш Т экку д щ \" кдйырмасьш езш ш е кубылтып: \"Ahx- xaha, ahx-xa-ha-ha\" деген стаккатоны крсып хабердг Евгений Григорьевич: \"O-ho, м ынауьщ жак,сы, энге ж акры уйлеседИ\", — деп шап ете кдлды да, дереу блокнотына ж азьш ала крйды. С ейткен \"Гэкку\" едд гой бул \"Гекку\", — ! дейдд Кднабек. \"В \"Гакку\" Куляш Б айсеитова исполняла | свою несколько отличную от подлинника концовку\", — дейдд Нагулина (\"Наша Куляш \", 39-бет). Кдзак,эрпстер1нщ шпнде алгаш орыс тш нде эн айтудьщ да бастаушысы Кулэш болыпты. 1934-жылы Ш опеннщ \"Ж елание\" деген э н ш айтьшты. С ол к е з уш ш оньщ ез1 улкен жацалык, санальшты. \"К сожалению, тех, кто слушал ж ивое звучание голоса ! Куляш Байсеитовой многие записи мало удовлетворяют... ! Во всяком случае, часть тембровых достоинств голоса Куляш Байсеитовой при звукозаписи пропадала\", — дейдд Н агулина (86-бет). “А м ал не, осы к у н п || гр ам п л а с ти н к а л а р д а г ы К у л э ш т щ д а у с ы е з д а у с ы н а | украйтьш да сеюлдд, украмайтын да сеюлдд. О ньщ дауыс |темб1ршдеп кейб1р ерекш елжтердд одан ести алмай-ак, к,ойдым... Н аш ар ж азы лган ба н ем есе ондай дауы с жазылмай ма, бьлмейшн\", — д еп еюнедд Кднабек те. II’ Дегенмен Кулэш дауысьш 'rayip дэреж еде ж азьш алып кдлган — м э с к е у л ж т е р : \"Кдяз Ж Ш ек тен \" кд лган 6 ip узшд1 — Телегеннщ уй сыртынан эндетш келетш тусы. || Будан баскд да К улэш ж айы нда е ю ф ш йм б ар дегендд I айтады Нагулина. BipiH iuici 1936-жылгы онкун дж ке !! арналган киножурналда \"Кдяз Ж Ю ек\" т у а р ш п т ь Еюндшсш \"Б1зд4ц Кулэш \" д еген атп ен \"К д зак ф гш м \" 1969-жылы TycipinTi. Кулэштщ опера эншкп р етш деп куддретщ бул филДмдер дэл керсете алмаса да, бэлюм, елестете алар деп ойлаймын. ©Hepi м эц п болганмен, эн ер п азд ы ц ез1 аж алдан | кутылмайды: Кулэш 1957-жылы алтыншы маусымда ; Мэскеуде кез жумды. Сол жылы оньщ ец соцгы ойнаган ! рел! Кдяз Ж 1бек больпггы. \"Кулэш шыга келгенде, сахнаны жалгыз толтырып ж1беруш1 едд\", - деп сагынады Рабец. \"Кулэш тан айрылганда, мен нагыз тулды р жет1м 31

Шсутан Нфквке-ры_______________________ _ кдлгандай болдым... Кднаш зайыбы Кулэштан айрылды, мен досым, акдглшы кедеснпм Кулэштан айрылдым... ©нер мадындагы кейб1р KiciAep езш макхагысы келш, езгелердщ алдына езш салгысы келш отырады... Кулэш алдына жан Tycneyi керек. Уакдгг еткен сайын Кулэштщ K^Aipi казак, упнн арта туспек!\" — деп акуарылады Курекец. \"О ныд улылыгыныд e 3i де сонда, 6ip халыкдыд 6ip мэдениетш нешеме жы л аскдр бш кке кетере алып жургендй!.. сахна терш де туган некен-саяк, мэдп ешпес жулдыздар кртарында ол задды турде турды\", —дейдд Шара курдасы. \"Кош, Кулэшжан, елщ бар, Ел пшнде гулщ бар. Гулд! эшдлД солдырмас, Сщлщ, бауырыд, ш щ бар\", — деген екен кем едгер кдзак,тыд 6ipi Кдлибек Куанышбаев Кулэш элгенде. Иэ, артында е л бармыз. Кулэштай кудДретп енерпазды тудырган елм!з! Туганына 90 жы л толып отырган Кулэпгп талай сагынып, талай-талай в и н е еске алатын елм!з. \"Егемен Кдзак,стан\", 03.05.2002-жыл. (\"Кулэигпц керемеп\" де п басты) TGJIEH КОТЕР1ЛГЕН БИ1КТ1К К атар жургенщ е, аралас, сырлас болганыда, ем 1рдщ к^зыты мен кдындыгын 6ipre end3in келе жаткдныда айрыкдда р иза болатын, оны мен 6ip уак, эдгш елескенщ 6ip ж ад а жакры и тэ п окдтандай бак^лткд белейтш 6ip адамдар болады. Мен ушш сондай адам — Текед: Телен Эбджов. Е й дурюн ж урепм1зд1 уш ы рып — е й дурюн \"журегшен жыгылып\" — Текед де, кудаш а ш уир, алпыстыд аскдрына кетер1лдь Еркекпен де, эйелмен де Брежневш е сушсетш Текед сонау Кдскеледнщ кекеш с алкдбында таныскдннан 6epi кдфык, е й ж ы л бойы кдсымда; алыста ж урсе де, жак^шда ж урсе де, журепмд1 жылытып кецшмде журедг Ондай дос, ондай адал адам менен езге ешимде жок^ай керш , сол э г о и с те сез1мнен гажап рахатганам. 32

W wfrnn Ш ын мэнш де Т екец м енпа емес, халык|гио. К рш емет ушш, алпыскд келген ацкду Текецад алдаркату ушш айтып отыррам жок, бул сездц ж азран шырармаларын, ол шьнармалары ндагы шырылдап кррраган идеяларын есепке ала айтып отырмын. Телен ешкдшан ецбегш е ылайык, мак;галган емес. Ж ан е, 6ip ражабы, мак,талмадым деп ешгамге еш кдш ан екпелеген де емес. К,удай б е р ге н к,анаратш ы лды ры ны ц арк,асы нда бак,таластык, дейтш бэледен о л eMip б ойы бойы н аулак, устап келедь О ны ц е ц улкен унамды npHHci6i — тусшу: акдллдыны да, акдымакуы да, аскдн м ен таскднды да, айел мен еркек-ri де,... ©згеш тусш уге ты ры су — мэдениетгш ктщ ец шьщ ы. Уй шднде, hfhh отбасында, уй сыртында, ярни отбасынан ты с ж ер д е сол ш ы ндьпында ылри ту р а ма, жок, па, онысын бглмеймш, екеуара принаггп эцпмелескенде, ол унемД сол бш ктен табылады. О йьщ шаткдяк,тап, ак дш яц н е icTepiH бглм ей eKi кез1 алак,тап ту р р а н д а , Т е к е ц •пршшктщ туйщад мэселелерш туп-тугел талдап б ере алады. Сондыкуан онымен эцпмелесу — api езге дуниеш умыту, api езге дуниеге онымен 6ipre енш кету. ©ткен расырдыц алпысыншы жылы Текец б эрМ з Казак, университетшщ филология фэкултетше туспк. М ен 6ip себептермен олардан апта кеш ндеп студент болдым. Кдйран сол заман-ай, 6apiMi3 т е к бшмзм1зге рана сенупп ек! Телен дегенщ 6ip жумбак, адам сеюлдп шарш ап- шалдьпъш кешшсш ж атын орнымызга келеек, ол дэптерш алып б1рдемелердд турполеп ж атады; \"Кудай-ау, мынауыц жазушы болып улгерген бале гой!\" —деймш шггей ш ош ьт. Келе-келе юешеепк, журе-журе жакдшдастык, K,a3ip к а р а л о ты р сам , ж азуш ы лы кд,а 6 i3 а т е узак, дайындалран сеюлднпз. С ол алпысьш ш ы жылдары-ак, 6ip- 6 ipiMi3AeH у р л а н а ж а з ы п ж у р г е ш м 1з б е н , © н е с п е н Дуйсенбектен баскамыз, алпысьшшы ж ылдардыц аярьгада рана газет пен ж урналдарда ептеп жы лтыцдаган болдык, 1962-жылы кр>1сга Орталык, ютэпханада Бабит М уареповтщ 60 жылдыры е тп . Сонда студент Телен куттык;гау сез сейледп О ндай ш еш ен, ондай ecepAi сезд1 2-курс студентшен и м куткен?! Рабецнщ e 3i мацраз бурылып, жуз1 курефте ризашылыкден крл соккан-ды. BapiMi3 с и я кт ы , Т е к е ц д е ту цр ы ш к д лам ал д ы сы н махабаттан басгаган, оныц \"Райхан” атгы гырнакалдысы 33

Ъвксутан НфЫсе-укы__________________ _ _ \"Тацгы шык,\" деген жинакха 1964-жылы жарык, кердД де, \"Кекж иек\" деген атпен тучгьпп KiTa6i 1969-жылы шыкуы. Муньщ 6api Текен, ушш езш ш е ыстык, езш ш е тарихтык, мэш бар окигалар болса керек. Кдзак, халкдш ьщ бодандыгы, бодан халык,тыц урпак, тагдыры ТекецдД студентик дау^рден-ак, ойлантатын. Беринге дешн екеулпз егалене айтысып, даусымыз шектен ты с ты р ы н д ар ап кеткенде, \"Кудай-ау, мьша екеуш е не кершдд?\" —деп, Кулан мен Айзаш асуйден этой сап жетш келетш. Тагдыр да кейде дурыс ттлеу1цад дурыс бередг Екеуара айтыскднда, yuiimiri 6ipeyi терепп болсын деп, мен ауылдан кдйта оралган сон, ортамызга Дулат крсылды. Ж арасы мды достык, дегеннщ шын жумагында 6ipre келешз. Кудайга шушр! Кдзакдъщ тагдыры — Т елен уш ш ежелден ез тагдыры. Bi3 халы кды ч тагды ры н ашык, ж азаты н дэу1рде eMip сурмеддк, астарлап, ымдап айтатын еддк, оны бдреу угатын, 6ipey укдайтын; yFa крлса, басьща бале боп та жабысатын. Осындай туста Телен “Тозак, отгары жымындайды\" деген певю ж азды (1971). блдеюмдд оты май кдлып кдте айтсам, кудай e3i кеппрсш, Текецн1н бул шьюармасына 6ipAe-6ip сыншы ылайык^ы бага берген жок, Белим, ондай бага беру заманга орай мумкш де болмаган шьюар. Эйткенмен Текецнщ ойлы, халык, тагдырын ез тагдырынан кем ойламайтын мунды жазуш ы екенш осы шьюармасы анык, таны тты . О ны ч туж ы ры м ы нш а, н агы з адам, елд1ч угымындагы ец бакдгггы адам да халкрд бакдгггы болмай турып шын бакдпты бола алмайды. \"Топырак,тан адам жараткдн жок, кдлганыньщ бэрш ж асап жаткдн\" дэрггер деп багаланган Эдуард Бейкердщ тагдыры аркдллы Текен осыны керкем керсетш бердд. Астарлап, эрине, кдзакдъщ тагдырын айтты. \"Б1здер халык, уш ш деп, эуел1 тамаша 6ip идеяларды тауы п алам ы з да, арты нан сол идея уш 1н хальпсгьщ езш курбан етк М з келедГ, —депздд кешпкерше. Бул баяил кецес ую м еиш ч керемет идеяларына деген Т екечнщ 03 кезкдрасы едд. А раку деген тайпадан шыгып, тагдырдыч шым- шытырык,тэлкепнен ете келе алем таньюан е ч эйгш дэрюер бола тура ез тайпасыньщ ен сочгы адамын ажалдан араш алай алмаган Бейкердщ хэл1 ол кезде бэр1м1зд1ч де б а с ы м ы з д а б а р та г д ы р е д й 0 з 1н 1ч . х алк,ы ны ч баюытсыздыгын Текеодей шарасыздыкден, сорлы екенш 34

'Кел^ет сезшш ш тей мужш п жылаган хэлде ол кезде и м жазып едд? \"Угатыныц болса, угарсыц; укцасац, осы н ы ц 6api — менщ innd муцым\", — деген саруайыммен шгген тынган Текецлд 6ipey таныды, 6ip ey танымады, 6ipey тусшдд, 6ipey тусшбедд. Тусшгендер, с е з ж ок, Текендд ж акры кердд. 0 з жерш жаттан крргаган араку тайпасы мен ез жерш KppFaFaH кдзак, халкдяныц Kypeci, эр и н е, эддлетп ку р ес едд, б !р а к ,к у л т л е р е к е у ш ш н д е элемддк п р о гр еск е кдрсы эрекет деп танытты гой. Соны сезе тура мойындадык, бы е тура ундемеддк. BipepiMi3 рана Т е к е ц е у крал астарлап та болса айткдн болды к, Бул тургыда Текен, кеп тщ 6ipi болтан жок, 6iperefti болды. О сы баганыц Телен уш ш тук те артык, — кем1 жок, \"Акцкдт\" neBeci айрыкдга шеилм1мен ерекшеленедд. Тещ регш де болып жаткдн окдгалар мен штерддц дэл акцкдтын бглуде адамга бакргг екелмейдд екен. Кершкелддк (телепаттыц) к д си еп бар Р оберт e 3i араласкдн адамдардьщ букьл купиясын б ш п, корш отырады: eripiK айткдны н да, кунэге баткднын да, баскдсын да. Акдлр аягы нда е з эйелш щ ц а л а й K03iHe ш о п с а л ы п , ю м м е н к д л а й к е ц 1л жарасты рганын да к ер ш кряды. \"Ендд м ен бглмейтш купия, мен бымейтш шындык,ж ок,\", — деген Р оберт бул екпрден ез ер и м е н о дуниеге атганы п кетедд. Шындык, у ш ш куресу, эддлддк уш ш айтысу, кдтелпсп дэлелдеу ж е н е о ны жою , алдану, опык, ж е у сиякды адами мше'з бен кд.глыкд'ардьщ бэрш ен ада болтан еьйр Р о б е р та ендд еш кдязыкдырмайды. 0 м1рдщ м аю м ен м э ш а даярга м аяр болуда емес, кцындьпы мен кдлзыгын кеш е отырьш, б эрш е зщ даярлауда екен. \"Оц крл\" атгы эцпмесш щ де философиясы астарлы: езш е багынбай, оц крлы езш кылгындыратын aypyFa шалдыцкдн Алма акдяры сол е зш щ оц крлы нан аж алын табады. Адамныц ез бойындагы кемш ш ктер мен жаман эдетгер д е сол ауру сияцты емес пе? М эселен, шггарлык, керсек,ызарлык,, н еп окум арлы к,, м ацтанш ацты к,, атацкумарлык, тагы-тагылар — осылардыц 6ipiHeH болмаса Шршен тпрадей елш жаткдн кднш ама замандастарымызды б1лем!з. Осыдан Т елен езш ш е о й туйген гой. Оны ц “Кд>13 Ба'пш пен Е р с е й т \" де ш ы ндьпым ен тула бойыцды шымырлататын дуние: жалгыз баласынан айр1,1лган К рж абек кдрт кдлада баласыны ц кещ лдесш ен урпак, кдлыпты деген к дуесета ecrin, соны 1здеуге шыгады. Баласы жакдян болды д еген ВаляFa, С еулеге жолыгады. 35

Ъексутан Нфквкв-ты Сауле, шынында, бала кетерген екен, 6ip жастан аскднда ауырып eAiirri. Содан Гулспчге жолыгады. Сол e a rn Текец былай береди \"М уньщ гам екенш туешген К ржекец басын кетерш, оньщ бетше тура кдрады. Тура кдрады да, кдлздыц сулулыгына кдйран кдлды. \"Апырмай, ажары келгскен бала екен, осынша крр болтаный кдрашы!\". Крж екецнщ ейтш екш ш отырраны Гумпм мас-тын. Акдфында осыншалык,эдеш кдгадыц тагдырын тас-талкдн eTin кеткен е з улы екенш туеш ген кдрт унжыргасы туеш аулына кдйтады. \"Bapi бггкенде, 6api тузелместей булшгенде, ендд кеппрш сурамакщы. ¥ятгарьщ бар ма?\" — деп ашынады Гулс1м. “Волат м е н щ eMipiMAi улады. BipaK, с ен д ер оньщ ол кылмысын С е р ш к деп ат крйьш мацтаныш кдьласыцдар. Не деген кдтыгезещдер?\" — деп айыптайды. \"Бермеймш баланы! ©леем д е бермеймш\", — дейдд куйшш. С оньщ 6apiH е з к у л агам ен ecTin, е з кез1мен керш кдйткдн К рж екец баласьшьщ басына кеп: \"Bapi крльщнан келгенде, кцянат цылмау крльщнан кел м егет ме, жарыгым- ау!\" — деп налиды. Баласынан кдлган урпагын (здеп шьщкдн кдрт одан кдлган кцянатпен ушырасады. Кдндай еюшпгп! 1985-жылы Т екецнщ \"©Aiapa\" романы шыкды. Ж ан- жакцы б1летш, жан-жакуы ойлайтын; мэселенщ бетш емес, тубш керетш; жамандык, пен жакрыльнргыц езш гана емес, оны тудырып отырган тугай себептердд де талдай б1\\етш; ез халкдшьщ тагдырьш ез еш рш дей жан-тэгамен сезшетш жазуш ы екенш Текец бул шыгармасында жаркдграта керсетп. Текец жазган кезец — казак, халцыныц турмыс-тзрпплт м ен сана-сез1м ш е туеш е де ю рм ейтш тецкер1с экелген кезец: кецес егаметш щ орнауы, колхоздастыру, тап K ypeci — адамдар ез eMipiHe e3i ие бола алмаган, адам бойындагы суш спенш ш к, бауырмалдык, сегалд1 ец асыл сез1мдер де саясатгьщ айдауында кеткен заман. Кдн жылап ж азы п отырган Текендд кдн жы лап отырьш окцеьщ. Атам заманнан 6 e p i ата-баба дэстур1мен -пршшк жасап келе жаткрн кдзак, даласы аяк, асты астац-кестецге ушырады. Бай мен кедейдщ, бшмдд мен наданныц, жезде мен балдыздьщ ежелден жарасып, ежелден жарысып келе ж а тк д н э з 1л-к,алжы цы е н д 1 е ге с пен е р е ге с к е , аягы жаульпщд уштасты. BipiMeH 6 ip i сез жарыстыратын, енер 36

К( м бвт ж ары сты раты н кдзак, ендд юмд1 и м куртады д еген куш жарыстыруга кешть Адамды адам аямайтын, бауырга бау ы р д ы ц б у й р е п бу р м ай ты н , 6 ip -6 ipiHiH, кдмы ymiH кдгналмайтын, 6ipaK, осынын, б эр ш елдщ болашак, бакдггы ушш жасап жатырмыз дейтш, сол ушш курбан болуга ойланбай даяр туратьш адамдарды тэрбиелеген заман туды. С ол заманны ц ойлылары, бш м д ы ерь пек сез1мд1лер1 мен уятгылары кеш кен кдгаметп, тарткдн ж а н азаб ы м ен тэн азабы н Т екец тап e 3i басынан кеш кендей иланымды керсетедь Оныц кейшкер1 Бэйтен басынан кешкенд! буюл х алкдш ы з кенгп: ез1ндпс niKip ж у й е а ; таны м -талгам ы ; ©Mipre, ад ам дарга д е ге н ке зк д р а с ы ; агайы н га, ту ы скд бауырмалдыгы е зш ш е кдлыптаскдн, K©3i аш ы к, муга/им а к дф ы н д а е з п р инс!б 1нде т у р а алм ай, ту р аты н болса, урдажьпргар мен жагымпаздарга орнын босатып, не езше, не халкдша тук те пайда келтарместен курып кететшше K©3i ж етш , улы н е т р д щ ыркдгна амалсыздыкуан кенедь Адамды соншалык, д эр м е н а з, л аж сы з еткен Aeyipre шггей лагнет айткдннан баскд тук кггей алмай окдгсьщ. Кудайга шуюр, emeyip, артга калган заман гой деп тэубе етесщ. Юм айткднын, ю мнщ аузьгаан шьщ кднын ажыратьш жатпай-ак, романдагы заманды таньш, оган бага берпзетш мына узщадлер Текецнщ шьш ш ебер екенш танытады: — М ы щ ы рган малдан 6ip уз1м нанка кдраган кунге тусу соракы лы к, ем ей , не? К,азак,тьщ к е д е ш д е м ундай кдйыршылыкты бастан кеш кен жок, Элде сендердщ макратгарыц байлык, емес, кдйыршылык, па? — Б1здщ кргамньщ м акраты байлык, та, кдйыршылык, та емес... Н еп зп макрат — бш к м ораль м ен б и ж парасат. А л байлык, — ж а ц а гы мак,сатк,а ж е т у ж о л ы н д агы материалдык, база. — ... баскд 6ip елд1 ж аулап алуга ж агдай ж асаган Колумб сеюдад саяхатш ы аты н ж амы лган саяси алаяк,тар, эскери жендетгер тутас 6ip халыкуьщ, кдла бердд буюл адамзатгьщ мак,танышына айналды. (\"Колумб сеюлдыердщ\" и м екенш кдзак/га 6ipa3 быедь Ондай \"окдямыстыларды\" макдган етудд 6i3 eAi де токката крйган жокдтыз). — Егер бар кдтелжтщ бэрш надандар мен кдекунемдерге жаба берсек, онда eiu6ip кргам eiu6ip щялмыекд ешкдшанда ж ауап бермейдд... 37

Ъ вксут т Н’ ф квке-ут ______________________ — С ен б а р б о л тан ы к,олш ок,пары сы ц. Ал к р ж айы н дар — баскдлар. Тарихты жасайтындар да солар. Ж е н е олар ездерш е керек тарихты рана жасайды... — М ен у ш ш е л с е н щ ш ы нды рьщ нан да кдлмбат. Ш ындык.ушш ж еке адамдарды курбан ет, б1рак,елдд курбан етуге болмайды... — К ,асиетп принциптерд1 сак,тап кдла алмайсыц... © й т к е т сен уш ш кдсиетп принсш тер екании 6ipey ушш тук те кдсиепа емес. (Дэл кдз1р де ондай куйдд кдзак, халкдл бастан кешш жаткдн жок, па? Ана тш ш зд щ тагдыры тап солай). О сы узшддлерден-ак, Теленнщ улт мудесп мен халык, тардырына кдншалык, жанашырлыкдген ж эне тарихи тургыдан кэрайтыны ап-айкд>ш ацгарылады. С ешттщ акдшдык, сез1мшен Т еленнщ е з ce3iMiH мен, т о т , ажырата алмадым: — TipxiriMe к е р ж болтан суйеншнм, жарытым, Кдшр едДм 6 ip к у н щ е OMipiMHiH, ж ар ы м ы н . ...Kem ip, ж ан ы м , кездер1мдд ар аздаск д н пендем ен, К ун д ер1мд), тундер1мд1 жак,сылыкд<а сен беген . Бутан деш н коцьлще тускен болса кдяу-муц, Барлыры ушш Kem ip меш, Kem ip MeHi, аяулым! — дейдд-ау бейбак, Бул — ж ай рана кдязра айтылган махабат серенадасы емес, жалпы адамды суйе бдлудщ ем1р е т с ш е н туган сез1м- куй. Мундайды акд>глда, акдлндьжда айта алмайды, адамныц aicrapbiAFaH ce3iMi, тецкер1лген ж ан куш рана ж етю зе алады, Ж а н тазалыгы жок,тан мундай таза сез1м табылмайды. Бул — С еш т емес, Т екецнщ e 3i. Ашьютан, тосылтан, таусылган Сейгггщ аузы на бугал осы романра е зек боларлык, сез туседд: \"Шындык, елмейдд, халык, елмейдд деген с е з — ж уртты ж 1герленддру ушш айтылган насихат. Н еге елмейдд?.. Талай халык, талай ел елген. Айнымас достык, асы л махабат т а еледд. ©лмейпн 6ip-aK, зат бар, ол — адам бойындары саткдшдык,\", — дейдд ол. Тебе шашыц тж турып окцсыц, кдрсы дау айта алмайсыц, Сейтш сойып айта алган Текеце риза боласыц. Таратып айта берсец, Теленнщ бул романдагы табысы толып ж аты р. С оньщ екеуш ерекш е айты п етю м келедд: 6 ip i — Х адиш аны ц Бэйтенге ж асаган опасыздыгы, 38

(Км^вш eKiHiirici — Б айтеннщ Аскдрра ю теген саткдяндыгы. О сы ею саткдлцдыкцъщ езнак,бую л еш р д щ опасы з жалган дуние екенш дэлелдейдд. Акруйек ойнаган куш Хадиша мен Бэйтен алгаш сушсш, \"расырлар бойы ешюм байкдмаган 6ip кцсапсыз кдзынаныц устш ен шырып, квдэуар олж ага баткдн ж андардай eKeyi де api тацыркдп, a p i куанып, a p i абды рап ту р едд\". С онан к еш н п сэт инлдехана у сп н д е туседд. Бэйтендд ж ан-тэш мен кдлайтынын, бл ушш еиггецеден де тайьшбайтынын ж урт кезш ш е дэлелдеген Х адиша адам суйсш етш дей аяулы едд. К_ызмет ж акы нан да, к е зк д р а с ж ары нан д а Б эйтенм ен б т с п е с бацталас Н урбек \"Kepini-Kepuii\" ойы ны ньщ устшде Хадиша мен Бэйтеннен усп-устш е ж е ц ш с табады. Эуел1 Хадиша дуреге шыдайды. Ж урт кезш ш е уялар деп, керипсш тары бермесе, онда Байтеннщ бетшен суйсш деген талап кряды Нурбек. Хадиша оран да барады. ЦДлдеханадан соц Бэйтен екеуш б1реулер андиды. С олардан кдшьгп ею ж ас Кдязыл отаудьщ ш ш е тьпылады. С одан к е ш н п куйлер1 мынау: \"Оцаша царацры уйдщ acepi ме элде кдуш тен кутылранына куанды ма — Хадиша ж ш тгщ аймалаганына т е з epiAi. © н е б о й ы ддрщдеп, талы кры п, аягы н басура ш амасы келмедд. Ip rere жабылтан к е р п ен щ устш е кцсайган кезде цыздан мулде сабы р к етп . Бойдагы epiKTi жоралтьш, тэуекел мен куштарлык,тан баскд cepiri кдлмаран Хадиша кеудесш баскдн ж т т салматынан eci кетш, ею шншен алкдлна дем алды”. Осыдан кеш н Хадиша Бэйтенддю болатынына бас тн-есщ. BipaK, Н урбек оцай бергсетш ж а у ем ес-Ti. Акдлрында Хадиша Нурбекке тиедд ек ен деген е с е к тарайды. Бэйтен кдлзбен жолыкщ »!сы к ел ш , apaFa ж е ц г е сал ад ы . Кдлз шыкдаймын, уакцггым жок, деген ж ауап айтады. Кдйтадан жецге жумсап ж у р т , акцф ы Х адишамен э р е ц ттлдеседд. Кдяздыц жауабы келте-келте, кулыкрыз. — Сонда журтгыц eceri рас болтаны ма? — Кдндай осек? — дедд Хадиш а туцрыш р ет Б айтеннщ жузш е кдрап. — Нурбек екеущ жайында. Хадиша у н а з туры п кдлды да: — Рас, — дедд мегцреулешп. О сы н ы ц б эр ш суреттей келш : “Бацы тсы зды к, та 39

Ъексутан Нф!секй-улы_______________________ табигатгьщ апаты сеюлдд\", — деп туйедд Телен. Сен де соран кемсесщ. Байтен мен Х адишаныц будан к еш нп плдесу1 жанынды жалац кдллышпен плплегендей: \"С ен шглдеханадан ш ы в д н KyHi кш з уйдщ пшнде д еген щ е ж еткенде, м ен сенддк болатын ед1м, — дедд бейтарап унмен. — в з обальщ езще. Кдлздьщ сезш ен Байтен д ал сондай с а п е Нурбектщ кдпы кдлмаганын сездд. Кдны басына шапшып, кез1 кэрауытгы. — Опасыз, саткдлн! — дедд кекештенш\". М ахабат инркшнщ де emrire, билжтие бас нетиин Байтен e c rin а з б асы нан кешедд. Кутпеген саткдлндык,тан кез жасы н ты я алмай епледд. Аквдэы Нурбек устш ен ары з Tycipin, Байтендд ауданра жаяу айдатады. Ж ол y en Нурбек пен Хадиша отырран тарантас артынан куып жетедд. Bip кррльпрган 6ip кррлык, атедд. \"© л м еген ге eAi балык, к е зд е с ш \" , О й м ауы т д еген жолдасыньщ аркдсында Байтен кдмаудан аман кутылады. Есесше саясаттьщ кдмауына туеш, арына кдйшы келетш э р е к е т т е р г е о л д а а р а л а с а д ы . К ,анш алык, кдрын, кдйшылыкды заман туса да, соцына д е т и халыкдык, саптан шыгып кдлмауга тырысады. ©йткеш заман езгердд. Текец ол езгерю п былай бередд: “С ейтш , ауы л TipAiri аяк, асты нан курт езгердд. И п жакрым ы н деп жургендер ип ж акры бола алмай кдлды, селем алмай жур гендер сэлемге зару болды\". \"Бул бас араздыры емес, тап араздьпы\". \"Бул к дянат емес, курес, — дедд Н азар кекеткендей 6ip унмен, — заманды крлра алу уипн 6i3 куреске шыкдык, С осы н сол к у р есте жецддк. О ны ц кдй жер1 кдгянат? Байларды куртгым ба, куртгым. Олармен баекдша куресуге болмайды\". Оймауыттын, ойы мынау: — Б1з кдызыкдед ж а р а л г а н урпак, е м е с т з ... Б1здщ кдлзырымыз — кдш н жагдайда елге кдлзмет кдллу. Б эйтеннщ rriidpi: — ...Ж ергш кп басшылар езш ен жогарры бастыкда кдязмет кд>1луды халыкдед кдлзмет кдллудан элдекдйда м ацы зды д еп санайды . Hfhh халык, р и з а болмаганнан еш теце кетпейдд, тек аналар риза болсын... 40

К( т^ет Бэйтенге бетбурыс жасаткдн О йм ауьгпъщ м ы на niidpi: — ...Еш адам суык,та кдлып, 6ipeyi ycin влйтп. Аман кдлранынын, кдскд>ф iiuiri бар екен. А ртынан кдскдлр inriri бар адамга елген адамньщ кунын телеткен. Ярни бойындагы жы луды баскд 6ip ey re бер м еу — кдглмыс. С ы н саратга крл уш ын берм еу — кдллмыс. М ен сеш ж акры бглемш, сенщ сауатьщ да ешгамнен кем емес. Кдлайша сен кдсквдэ шпгщнен ауыспайсьщ? Осыдан кеш н Бейтен д е Назардыц кдсынан табылады. К о м и сси я н ьщ басты ры болы п, е з а гасы Аск,арды кэмпескелейд!. Т екец романынын, 6ipuuui ютэбш былай аяк,тайды: \"Баярыда, К етенп н болы с болы п турранда, жылкды урлады деген жаламен ¥лы Сардарды осы жолмен айдатып едд, к ейш осы ж олм ен айдалып e 3i кетп... ...©ткенде осы арадан ж а я у айдалган Бэйтендд керуге ж ин алган ж у р т ендд Б е й те н н щ е з арасы н айд ап б ара жаткднын к ер у ушш, тайлы-туягы кдлмай сырткд шык,ты... ...Анада FaHa iH ici к е л ге н д е та й с о й ы п , б у ю л елд1 дурлпспрш то й ж асаган А скдр анау гой... Ендд сол iHici езш айдап экетш барады\". Бул — ж аца заманньщ сикдь Кдндай опасыздьщ! Сумдык, саткдтдык,! BipaK, сол саткдгндьгк, пен опасыздык,ты icren отьфран Бейтеннщ ез ыркд1 емес, кдте идеяны кдру еткен кдтыгез заманньщ талабы. Б ейтенадKi кдйтсе дё а май кдлудьщ кдмы емес, эл1де болса бакдятсыз халкдлмньщ 6ip керегш е ж арап кдлармын деген айла рана. Амалсыз, баскдлай шарасы кдлмаган айла. Ондай айлалы кдрекетке атасы Аскдр да барады: куйеу балама зияны м тие м е деп, кдлзы екеуш зац жуз!нде ажырастьфады. Бул окдна Смарул Садуакдсовтьщ осындай жардайын еск е TycipeAi. Зам ан кднш алык, кдты гез болганмен, халыкдъщ, жекелей азаматтардьщ кдмы ушш акдярына дейш акылы мен айласын ж умсаган агаларымыз болтан гой. Т еленнщ ром аны соларды 'пр1лтедд. Теленнщ кино eHepi мен театр енерш е де езш дж улес крскднын, онда д а айтарлыкд'ай табы скд ж еткенш Ke6iMi3 6L\\eMi3. М аман ер п стер д щ домбыра тартуы 6ip баскд да, Телендпа 6ip баскд: ол н е т тартса да, дел Kp3ip е з ж аньш ан шыгарып отьфрандай толгатып тартады. Оньщ ез куйлер1 де 6ipa3: с еп з кдлрлы, 6ip сыры. 41

Ъв’ кт т н Н фкекв-ты______________________ Пенделпс усак,-туйектен эрдайым бш к туратын, бшк туруга бар бшмьмен, мэдениеттмен умтылатьш Текец езгеге улп кд1латындай-ак, айтулы азамат! 60-кд ол у неш рухани бипсгей отырып ж етп. Халкдш суйген улды халкы да суйедь Бшгщнен темендеме, Теке! Bi3 саган сенешз, ризамыз! \"Ж ас Алаш\", 04.09.2002-жыл. ДУЛАТТЬЩ ОЙ АЗАБЫ ©3i 60-кд келген Дулаттьщ баспасезде жариялана бастаганына 40 жыл толыпты. Оныц кдламынан осы жылдар аралыгында кдфуар эцпм е, повесть, пьеса, киносценарий, кекейкесп макдла ж эне \"Кдргын\" атгы гажап роман туды. О ны ц бэрш талдап беру уппн 6i3re де н е 40, н е 60 ж ы л кджет. Дулат — о кд м ай мак,тай салсац, обал болатьш, окдш макхасац, сауап болатын айрыкдха талант, ©йткеш оныц шыгармаларында данышпандарды да ойлантатын ойлылык, бар. Оны ойланбай оку да мумкш емес, окднан соц ойланбау да мумкш емес. О ньщ жазушылык, куддреп солай. М ен \"гажап роман\" дегенд! 60-кд келген азаматкд кршемет уппн айта сап отыргам жок, Адамдар арасындагы психологиялык,тартыстар мен мшез-кулык, ерекшелжтерш, м эд е н и ж э н е бгл1м и д е ц ге й л е р ш су ры п тап, даралап керсететш; эрюм-эрюмдд окдиан бетте-ак, тани кететш, не орынсыз окнга куьш кетпейтш, не нанымсыз 6ipAe-6ip сез айтылмайтьш, a p i шымыр, a p i ж ан дуниецаД о т пен cyFa кезек-кезек салатын, шын мэшнде суйсштетш роман жазганы уппн айтып отырмын. “Кдргында\" Дулат окцга ш ытырманынан repi жан дуниенщ ш ы тырманын алга шыгарады. Ж эне адам жаныньщ арпалысын ap6ip нукте, упрш е дешн дал басып жазады. Романньщ о щ н а жел1сш еске Tycipin к ер етю ш . О ныштгыны 6m p in окуга тусуте келе ж аткдн Багила — аудандык, партия ком итетш щ 6ipm m i хатш ысыныц кдгзы — пойы з шпнде жазуш ы Ж асы нм ен — эйелд ею баласы бар юсшен — ыщайсыз жагдайда танысады жэне оньщ ж азуш ы екенш кдгз да, aKeci де бглмейдь \"Ашац тулгасында ешюмге бас имес пандык, тэкаппарлык, пен 42

'K ejidem ойлылык,\" к е р ш ш турран ж ш т п кдыз e x e c i м ен о н ы ц ж андайш аптары б аскд купеге ауы суга м эж бур етедд. “О зд ер ге ж аны м аш ы ган соц FaHa кенддм\", — дейдд ж т т . Ю мнщ юм екенш 6ip ce3i м ен 6ip кдллырынан-ак, 6iae крятын, оны ц Kp3ipri кдяльпына кдрап, к е л е а сэтте н ендей келецазддктердд ж асай алатынын да ш амалай кряты н ой epici мен ж ан мэдениетз ж огары адам езш ен ойы да, ж аны да крраш байрускд одан е зг е н е дейдд? Теменддк ж асап тебелесе ме, epKeidpeKTiK кер сетш к ер п л есе м е? ©йтсе, 93i ж ещ лм ей ме? О сы н ы ц 6apiH ойлаган, тар азы л аган, ак д ф ы н д а дал тапкдн Дулаткд неге риза болмаскд?! Ж еке сез, ж еке сейлем кешпкерддц жан дуниесга кдншалык, дэл корсете алса, ж азуш ыньщ ш еберлш н де соншалык, айкдш керсетедд. Ж асынньщ аузынан шыкдан жогарыдагы жалгыз сез кейшкердд де, кешпкердд сомдап отырран Дулатгы да танытады. Бул — эр сезше, эр сейлемше ман берш, астарьша уцш п окуды талап ететш интелектуальды роман. Романньщ о к р а с ы ой мен сез1мнщ epicreyi, тайталасуы, азап кд тусш -ш ыруы аркдллы дам иды . Ром андагы бук1л окдпаныц кшддк кдзыры — Багиланын, ж а н д у н и е а , сез1м элемт Багилага экеом ен кдязметтес Туррат деген ж т т гашык, Ш ынымды айтсам, OFaH \"рашык,\" д еген сездд д е к щ ы м келмейдд. Асыл с е з кейде айтылмас ж е р ге д е жумсалады, кдйтерсщ. Ал Туррапъщ адамдык, бш мш , ой дэрежесш, мэдени д е ц г е т н ж азуш ы Ж а с ы н туттл, оны нш ы ны биыл б т р г е н Багила да быедд. Быедд де, ты ж ы ры нады . Бшмдд кдяз бет-пшшпмен емес, ж аны мен, с ез1м1м ен ты жырынады. Тыжырынбайын десе, анау ез шамасын бымей, болып- толып сейлейдд, асып-тасып алш ац басады. К рлы ж еткен баршылык,ты бакдяты санайды, ток, TipuiL/uriH езгеден артыкднылырым деп тусшедд. Акдлл, ой, б ш м , м эдениет дегендердд ecrice е с п ге н де ш ыгар, ал халы к, уипн кдбырра кдйыстыру, халыкдъщ кдмын ж еу дегенге келгенде, ол — деп-децгелек нел. С оны ц б ер ш сезш -бы етш кдязга ынтык, болу жене менщ жардайымдагы адамга ол кргз кенбей кдйда барар дейсщ деп сену — 6ip Тургаткр рана емес, мыцдаран Турраткд тэн трагедия. Ж ене бул — Турратгардьщ рана емес, Багиладайлар мен Бариладай емес кдяздардьщ да трагедиясы. 43

Ъвксутт Нф/секв-упы_______________________ Осыны осып турып кднын тамызып керсеткен Дулаткд кдлай риза болмассьщ?! TypFaT пен Ж асы нны ц арасында интеллектж бэсеке басталгандай. Екеушщ эр сезш , эр кдоыры н — бэрш керш отырран Багила — кдлайша екеуш гаразыламасын. Уакдгг озран сайын кд13 ж у р еп н Ж асы н жаулай бередд. Оныц 6ip кдраганда кдтыгез, MeinpiMci3 керш етш сездер1 мен кылык,тарыныц астары нда ж алтару мен бултаруды бим ейтш турашылдык, келг1рсу мен кещлжыкрастыкгы жаны суймейтш тазалык, соньщ бэрш мецгерш, баскдрып туратын акдллдылык, пен бшмддлж жаткднын сезген кдлз тардырдьщ ез1н айрыкдга адамга тап кьглранын тусшедЬ Тусш ген сайы н арбалады . Ж а кр ы н ы ц жак,сы екенш , ж ам анньщ ж ам ан е к е н ш багалай бйзетш бшмду кдлз Ж асынды ж аны м ен тусшпт багалайды. Онын, ейелз, е й баласы бар екенш де б1ледд. Ж а н арпалысы, сезш тайталасы оны откд да туаредд, cyFa да салады. ¥м ытармын деп, KjjpuMFa да кдшып кетш байкдйды. Тургатгьщ туркд1 — анау: с е п з б елм ем уй салган, оньщ imi жасау-жиЬазга толган, обылыста бедем бар, кдгскдсы, и м кершгеннщ крлы жете бермейтш ж т т . Ал Ж асынга TypFarra барлардьщ 6ipAe-6ipi бакдптьщ елшем1 емес. Ол, эуелде, бакдгггы болайынш ы деп бакдпты болатын жолды 1здемейдд де. Букпей niKipiH айту, 6iAiMi м ен акылы ж еткен шьшдьгкуы жалтакд’амай ж азу — OFaH сол бакдгг сегалдд. ¥кдагандар да, к е р е алм агандар да о ны сы н ап ж атады , 6ipaK ол сынбайды, ейткенз е з ш ш дурыс екенш б1ледд. Бшм1мен, ж ан туйсМ мен бзледд. Багила осы екеушщ кдйсысын тандауга тшс? Адамды ш ош ытатын осы сурак,тьщ шепймш Дулат окдфманра тастайды. Алайда тандауга турарлык, Тургатга тук т е ж о к екенш Багила да, окдфм ан д а базпыда-ак, бш п койган-ды. Сонда Багиланьщ болашагы кдндай болмак,? Ол езш щ Ж асы ннан мулде кдшып кете алмайтынын мойындап, Кдфымга шакыртып алган жок, па? Сонымен де талай сыр тушнделмей ме? Ж асын да жан ушырып 1здеп келмедд ме? T ypFano Багиланы окдарман да кцмайтын дэреж еге жетедд. Ж азу ш ы окдпаньщ meuiiMiH 63i шайнап 6epin TypFaH жок, па? Ж ок, ейтш ш айнап берген окдлрмаета ас болмайтынын Дулат бь\\едд. О ньщ бул романы нда ым кеп. О л ымды эр 44

слдырман езш ш е, в з дэреж есш де тусш едь Tiirri, ж ыра тусш е алмай дал болады. Сейтш отырып ойланады. Ойланып отырып, eM ip п п р к ш ш ц e iu 6 ip ер е ж е м ен кдгидага б ар ы н б а й т ы н ы н , с у ш с п е н д ж д е й т ш э у л и е н щ c e 3iM шарапатын шектей алатын эулие куштщ жок, екеш н тусшедд. Юм быедд, о к^ф м анн ьщ ш пнен к е п ым ныц тугш тусшбейтшдердщ де табылуы мумкш. \"Сую деген ешгамнен рукрат алып келмейдд, ол, Tiirri, езщмен де санаспайды. Сую — езгеге тэнщ мен жшшщды кул етш матап беретш т э т а у, суйюмдд ж ауы з\", — дейдд Дулаттыц М элике дейтш кеш пкерь Сол \"жауыздыц\" кдрмарына ш к к е н Барпланыц хал-ж ардайын 6apiMi3 де тусЬвп, 6epiMi3 де оны м ен 6ip re кргналып, соны м ен 6ipre куйш-жанамыз. BipaK, Багила 6i3Ai тьщ дамайды, б эрш e3i ш еш едь ©3i бы ед ь © й тк еш eMip оныга. С ондык,тан е з суйгенш тандауга кдкдгсы бар. Ал окдгрм анньщ оран е з niKipiH тацура какдясы болмаганмен, e 3iHme ойлаура к зд ы сы бар. \"О йбай, Ж асы нньщ эйель бала-шарасы бар. О ны ц оларды жылаткдны адамдык, ем ес\", — дейдд э дегеннен. \"Ж ок, Ж асы н д а Бариланы суйедд. Bip к езд е суйсе де, кдз1р сгуып кеткен эйелш алдап eMip сургенш е, Б а т л а м е н крсылраны дурыс\", — дейдд 6ipey. \"Ойбай, ажы распай-ак, Багиламен жолыга бермей ме?\" — дейтшдер де табылады. \"Сонда, немене, Багила бала сушп, уй курамай ма?\" — дер тары 6ipi. Bipi Бариланы, eKiHinici Ж асы н д ы сегер; тары 6ipi Багиланы, ецад 6ipi Ж асы н д ы жак,тар. Ж ак,-жак, кдрама- кдйшы niidp бола 6 epepi ce3ci3. Романньщ окррасы, uiemiM i былай турсын, ондары кейб1р тю рлер де талас немесе танданыс тудыруы мумкш. \"Э щ тм елест отырып eKeyi де жылады. Эйел ем1рщщ тек жецш стен, кеипруден, жол беруден туратынын айтып жылады\", — дейдд Дулат. Ал ейелдщ 6epi бул туж ы ры м м ен келюе бере ме? Ж асы нньщ кдндай ж а н е к еш н Дулат бы лай суреттейдд. \"Ж асынды эйелдер жары суыкрыц, саран 6epi6ip деп екпелейтш, кшэлейтш. ©йткеш олардыц 6epi де Ж асынды жак,сы K epym i едь жак,сы K epin кдна к,оймай, одан жаскднаты н да. ©TKip де ойлы кез, тем1рдей логика, накцылы кезкдрас, батыл философия, ешкйиге шлмес мшез, ушан-тещз бш м оны кдй жерде отырмасын, тарихшылар 45

Шстпан Hyfnkeke-ты_______________________ мен экономистер ме, лингвистер м ен археологгар ма, суретпплер мен акгерлер ма — бэрьбэршен де бшк етш керсетш туратын-ды. Ежелден таудай калыптасып, тастай беюген кезкдрастарды ол б1рнеше сезбен ipreciH шайкдлта салар едГ'. Дэл осындай адамды дел осылайша таныраны ушш, тани 6 iAin у н а т ы п к,алраны у ш ш Б а ш л а к,ызды к,алай ж азры рарсы д? К,айта тан и алмаран, тани бглмеген адамдарды жазрырмаушы ма ек? Ж асы нньщ мына ойы талайды ш ошытатын ой емес пе? \"Егер м ен онымен будан д а жакд>шырак, болсам, мейл!, •riirri, куйеунак, болайын, осындай кдйталанбас киел1 сез1м кеудемде кунде дурсшдей бермек пе? Кудайдыд к у п ы куш? Ж убайлык, ем1рдщ содына дешн? Эрине, жок^ Демек, кием деген сез1м нщ e 3i жалган, уакдггша екен гой? Белгш 6ip белдеуге дешн. Одан epi у й р е н ш п т п р ш ш к басталады. Бул кдлздьщ самайьша бепм тиген кезде журегтмнщ майдай epyi былай турсьш, е з 1м нен белек жаткднын да крлайтын шакуарым болатын шырар?\" — деп алып, — “...адамра тэн жак,сы керу, ж е к кер у деген кдсиетп сезйчнщ е з зады, ез табигаты бар гой. Tipi адам сеюлдд оньщ д а туылып, елш- есуш е какдысы бар... Демек, оньщ да тозура, кдртаюга, елуге кдкдлсы бар екен гой! Ендеше, ол уш ш адам неге юнэл1 болуы керек? Оны неге жабылып айыптауымыз керек?\". М ш еки, айты с-тарты сты ц K eK eci осы п!к4рлерден туындайды. Ж ен е туындауы задды да. Ж асы н солай ойлады екен деп, буюл адам баласы солай ойлай алмайды гой? О ны аз десещз, Дулат тары 6ip тосын тушндд Ж асынньщ атынан ортага тастайды: \"Сонау жылгы \"Театралка\" кафес!ндеп кездесуден бастап тынышымды алган, iimci дуниеме кдррын судай курт e3repic eHri3in, ейел адамды ш ы н бер1ле сую деген урымымды ж а д а р ты п к еткен, калган eMipiMAe умыта алмасымды санамен, парасатпен сезш ген осы 6ip ж ан иесш жоралтуым керек пе, жогалуы тшс пе? Окуын б тр ге н сод, ол е з бетиппе кетедд, мен е з бепм ш е кдлмакдын ба?.. С онан сод д а аткдн кундд батырьш, TipuriAiKTi жалрасгыра бермекпш бе? О л да сейте ме? Неге? Нелпсген? Эйел1м мен баламныд барлырынан ба? ©шрдщ зады осыны талап еткенддктен бе? О лай болса, тардыр м еш мунымен неге 46

%ел6т кездеспрд1? Бала суймей, уйленбей турганда неге жолык,тырмады ?\". Бул сурак,тарга ойланбай, азап тан бай ж ауап бере салатын и м бар? Окдгрманды осыншама ойга, азапкд салган Дулат, сез жок, суйсштетш талант. Оньщ \"Каргыны\" — гажап роман. Бас Keffiracepi Ж а с ы н м ен уш ш А скар С улейм еновтщ релш де ойнаган Дулат сеюлденедд де турады. C e6e 6i: “М ен ток, адамды ж е к керем . © й ткеш ток, адам ньщ кезг сокд>ф, кулагы керец келедд. О ларга е н е р де, улт та, ер те ц п кун де, дуниедеп езгерю тер де каж ет емес, оларга кдрын гана кджет\", — дейдд Ж асы н. А скар да, Д улат та осы лай сейлейдд. Ж эн е екеуш щ де ''Куранды уран деп берсец, уран деп; уранды куран деп берсец, куран деп окц беретзндердд\" ж ан ы суймейдд. Э ри не, муны м мыкды двлел ем ес. Дэлел1м Ж а с ы н сею лдд ж а зу ш ы н ы ц к,азак, топырагында бола алатындыгы, оньщ кепш кеш еп еткен Аскар Сулейменов е к е т гана. \"Каргынды” каншама узак, эцпм е еткетм1збен, калыц казакаа Дулатты талантты, езгеш е ж азуш ы ретш де тан ы тц ан Heri3iHeH n eeicT ep i е к е н ш д е е с те н шыгармаганымыз ж ен. О ны ц кдламынан туындаган \" Б е к е т ” , \" М а з а с ы з к у н д е р \" , ‘T I e p i м е н n e p iu iT e ” , \"ГауЬартас\", “С у й ек п п \", \"Д е р м е н е ”, \"TipuiiAiK\", \"Bi3 согысты керген жокцыз\", \"Экпек жолаушы\", \"Ертеп елшде\", \"Тыныштык, к у зе п ш с Г атгы 6ipiHeH 6ipi еткен тамаша neeicrep — казак, эдебиетшщ мацтаныш тутатын казынасы. Оларда каншама кешпкердщ каншалык, мшез- кулкдл, б о л м ы с-б тм ь казакдл арты кщ ылы гы м ен казакдл кемнплт суретгелген?! Барш талдау мумкш болмас, тек ‘\"П рш ш кке\" тоцталайык, Бул neBicreri окцгадан окцганы ц e p 6yi, ойдан ойдыц туындауы, кейшкер мен кешпкердщ какдъпыс-жолыгысы романга татырлык, дэр еж ед е. Bip ке зд е аймакдсд э й г ш байдьщ ж алгы з кдлзы Кд>1ж ы м кул кундердщ кунш де 6ip жапырак, нан тауы п ж еу 1 м уц болтан куйге туседд. Намыс, кек дейтш к ас и е п т нэрселерд1 акдллмен, парасатпен тусшбегендердщ езш е де, езгеге де каншама к есапат т и п зе тш ш бул neeicT е с те н к етп естей кд>1лып керсетедд. М енмен байдан кек цайтаруды ойлаган элдеб^р 47

Ы иф т н НфМ<г-тм_______________________ нам ы скрйлар оны ц трызы К ^жымкулдд тун iini урлап экетедь Э йел кдьлу уш ш емес, маскаралап, кдйтадан екелш тастау уинн. Ею ортада еш ю мге де э /d зияны тимеген бейкунэ kj>i3 кцянат ш егедг Сонымен тдызын ейелджке бере крймады деп намыстанрандардыц к еп кайтады. Енад kj.13 aKeci намыстанады, кектенедг Кррланып, зорланган кд1зы оны ц аймакда эйгШ атына нукран келйредь Дал осы халге трыздыц титтей де ю н ам е м е с т т , кдйта ез басыньщ ю нам екендш кд13 акесш щ санасьша да гармейдд, Н амыска шыдамаган ол е з кызынан 03i безш, оны бей ауран жатд<д т е н й р е й п ж!беред1. Кшелшп 1здеп, оны ж азалап , бую л уй inii, туган-туы сы ны ц б ер екесш к,ашырады. Ж а л га н нам ы с, кекп пл ызак,орлык,тыц айдауымен е з улы е з анасына камшы сжтейдк ата-бабадан келе ж аткан киелт, кдсиетй дестур ая касты болады. Ызалы намыс, б1здд басынды деп ойлаткан кекнпл мш ез талай жазыкрызра ж аза тартк,ызады: й п й , кди жецгестн асып елйруге дешн апарады. Алайда Дулат намысшылдардыц да намыссыз кезш аямай эшкерелейдг сайлауга тусер алдында Kecipi тие ме деп, e 3i куып ж 1берген криды execi e 3i 1здеп табады. Ь^ызыньщ б е л й а з зорлаушыдан балалы болтаный бш п, тары OFaH намыстанады. ©3i 1здеп тапкдн Ю>1зы нан тары 63i безш кетедь К,ацрып келген Кд>1ж ы м кулд1 паналаткдн, е зш щ бес баласын бару да кцьга ек енш е кдрамастан м ешр1м дш к жасаган К^гмкд кдтз экесш е былай дейдд: “Ьптен шьпусдн ез перзенйн e 3i кАЦтыртып!.. О, жасаган, о, жасаган! EyriH ri тапкдным тамагымнан ей п бара жаткднда ертещмдд ойлайтын мына мен, мына жыртык, балак, ж е а р мен де бес баламныц жолында курбандыцкэ дайынмын. Солардыц керген тусш щ e3i жендд болса екен деп йлеймш. Кудай-ау, бу ж урт не боп кеткен? ©зге былай турсы н, е з п е р з е н й н е д еген мешр1мнен ж урдай Fbin жараткдн соц, аткд uiipemn мшпзш, шырт туюрткенщ бар болсын. О, жасага-ан, деулеймдд алсац ал, MeiTipiMiMAi ала керме, м е т р 1м1мдд ала керме, тещрЫ...\". М ше, намыспгыл, кекппл, т ер т кубыласы тец дейтш ig.13 екесше де, агасына да ец жетпеййш — осы мешрш. Соньщ жотргырынан кднш ама адамра олар кцянат ж асап отыр десецпп?! Кдйткдн кектен, кррралган намыстан лезет алатьш, ал шын меншде сол лазай ушш буюл елдщ буюл 48

%вл^ет •пршшгш тас-талкдн кдялатын дойырлардан Д улат осылай, жаза, суретгей отырып жирентедд. О ны ц 6ip кдраганда дею р, дут кер ш етш Бекетп (\"Бекет\") м ен Ы бышында д а (“ГауЬартас\") бугып ж аткд н MeinpiM бар. TipiiiiAiicrin буюл таукдш етш тартьш-тартып, ендд-ендд рана соны ц кдлзыкын к ер ем -ау д ейтш д эр еж еге ж етк ен кезде бу TipiniAiicri тастап, о д униеге аттана ж ен ел етш Тугрыш (\"Суйекип\") пен Киеванньщ (\"П ршшк\") бойында да бакдф айып керш бейтш м е т р бар. А л бул м е т р онын, \"Bi3 coFbicTbi кер ген ж о к р ы з\" п е ш с т д е адам ту пл ауадан да тамшылап турады. Дулат — кеп эцпме, кеп пиеса жазган жазушы. Оныц acipece ецпмелершдеп, жалпы, буюл шытармаларындаты айтуга ж е ц 1л керш генм ен, тусш ген адамга ау ы р тиетш езёлдере тапкы р сезд ер 1 ер екш е багалы. \"М айданда ыскдлрып уш кдн ок, ауылдагы балалык, шакуыц желкесш ен кддалыпты\". \"М ектепке о т жагы лмапты. М ектеп суы п кдпты. Bi3 мектептен суып кцппыз\". Кдлзбен сейлесе кдлган д осына ею нпп баланы ц крйтан сурагын кдрацыз: \"— Кендд ме? — дедд. Ш ош ы п кетпм . — К енгеш Heci, нем енеге кену1 к е р е к едд? — Ш ыгары п салуга дегеш м гой. ...Ештеце етпейдд, алда эл1 кун кеп. Алгашкдл к е зд е кцхздар естш кы лы м гидьг. Bapi6ip кенедд. — Ей, сен н е деп лагып келесщ ? Крхлымсыганы Heci, кенгеш Heci?.. — ...Мен б эрш естш турдым. С е т ж ы латпайм ы н деддц. Кдсыца оты райы н ш ы деддц. ж ы л асац , к е зщ н щ ж асы н ешюмге суртю збеймш, е з 1м суртем ш деддц. Будан артык, не демексщ, алып кдшам дем ектсщ ?\" Бул — 6ip кдраганда FaHa жендл сез. А стары — ауыр: е з ж асы нан ерте есейген, eAi белуге болм айты н купиян ы м езп л аз б ш п алган, керуге тш еп ем есп керш кдлган баланыц c e3i. Айналып келгенде, ол да согыстьщ \"ж ем га\". Дулат — Kp3ipri ж азы п ж у р ген драматурггерддц ец жемкгпа. Оныц пиесалары Алматы мен Астанадан тартып буюл обылыс орталыкуарында толассыз крйылып жатады. Кргамныц, халыкуыц eMipmeH ол еш кдш ан кдгыс кдльш керген емес. Ею кун елддц кдмын ойлап, ушш пп куш e 3i 749 49