М. Мақатаев т2

иШ Щ Щ |

«Ч К Ы NH6 кон гомдык, толык, жинагы и-том АЛМАТЫ “ЖАЛЫН БА1СП гоп \"Талдыкорсан цаласынын ■ гт б орталыцтандырылсан юталханалар жуйасГ мемлекеттк мекемес!

УДК 821.512.122 Б Б К 84 Кдз 7-5 М 16 Кдзакртан Республикасыныц Мэдениет жэне акпарат министрлт Лкларат жене мурагат комитет! “Эдебиегпн влеуметпк мацыиы гурлерш басып шыгару\" багдарламасы бойынша шыгары.иы 2001—2002-жыларалыгьтда басылган 4 томдыгы неm im e шыгарыпды М акзтаев Мукдгали М 16 Ш ы гарм алары ны н то л ы кж и нагы : К еп томдык, Кураст. Оразакын А скар.—3-басы лы м. - Алматы: \"Ж алын баспасы” Ж Ш С , 2013. 2-том: 0лецдер1 мен поэмалары — 384 бет. ISBN 978-601-7286-63-7 Бул TOMFa кдзак?ъщ ХХ-гасырдагы классип акын Мукдгали Макдтаевтьщ 1970-жылдан 1973-жылга дейш п кезенде жазган елендер! мен дастандары жазылган кундершщ реттмен беридд. Сондай-ак, жазылган уакыты белггаз жырлары мен дастандары алгаш енген жинак,тары бойынша топтастырылды. KiTan кепш Ш к окдарманга ариалып отыр. ISBN 978-601-7286-63-7 УДК 821.512.122 ISBN 978-601-7286-61-3 ББК 84 Кдз 7-5 © “Жалын баспасы\" Ж Ш С, 2013

‘К д о л ы га ш ы м , к е л д щ б е ? ” кггабы нан (1968-ж ы л) БУЗЫЛРАН ТАМ Тэкаппар таулар жаткдн жан-жагында, Барып кдйт салкдш жайлау, малды ауылра. Bip жер бар Кдрасаз деп аталатын, Кореещ жолын, тусш барранында. Кересщ кек орманын, жылраларын, Меп-мвлддр кдйнап шыкддн тунбаларын. Жылранын, жагасында бузылган уй, Сен ссжаи ей, жолаушым, 6ip кдрагын. Кес-кестеп Kici жолын торымаган, Осында TipAiK еткен момын адам. Кдншама тырбанса да шаруанын, Даулет1 6ip-6ipiHe кррымаран. ©м1рде e3iH-e3i кул Kepiirri, (Кшп'п ауыстырмай 6ip 6epiKTi...). Байрустыц барша журты ттлек т1леп, Ушне туцрышы боп ул KeAiirri. Той жасап, торкд твсеп шабылмаран, (Демек, тойдыц жабдыгы табылмаран). ©Mip дейтш взгермес мекеменщ, Алдында ежем м е т кдбылдаган. Кейш екем ел-журтын баскдрыпты, (Кдшанры жаррак, 6epKi тасталыпты). ...Жагасында жылганын, бузылган там, Бумырым осы жерден басталыпты. 5

1941-Ж Ы Л. АКДАН 1941-жыл акдандаткан, Сыртта аяз. Ауылымызды ак, кар жапкдн. Ущрейген урей тур ешьте дейтш, Алапат аспан, жердд аттандаткан. — Аттан! — деаД, Ол ертец атганады. Атганады ецбектщ ак, табаны. Курепнщ орнына кару алып, Жауынгердщ релш аткарады. Ол ертец атганады. Жарты Ай тур шар аспанда — тозган тага, YcKipiK урлей ме элде крзгалта ма?! Эжем жур туган жердщ топырагын, Тумар Fbin Tirin жатыр без калтага. Ол отыр. Аямай-ак, inxin алган. Санасын мазалайды куппк-арман. Аттан, эке. Таныс крй курес саган, Kypecyi керек крй Kymi бар жан. Here 6i3re yMiTci3 тесглесщ? Аттан, эке. Жолыцнан кепнгесщ. Кеудешнде шыбыны бар пакдфлар, Тауып жейад сенс1з де Heci6eciH. Кдлай ceHi жубатам, ацыра, Ана, Сау кайт деп тэщрще жалын, Ана. Мына отырган HeMi3 куласа егер, Саган жар, эке 6i3re табыла ма?!! ...Жалынган газиз Анам, сурап калган, Жогалды сол беймен 6ipaK, та арман. Сенбеймш экец елдд дегенге мен, Ce6e6i ол уййозден Tipi аттанган... 6

МАХАББАТЫМ 031М ДЕ Ж ургенде кдтал турмыс илеушде, Бшчеймш, суйд1м бе мен, суйме,йДм бе... Жастыкдд жалын атып суйсем егер, Туспес ем дал мынадай куйте мулде. Мен нагыз махаббатты армандаймын, (Оны мен жоталтып та алтандаймын...) Ак, кдздар арасынан акдуымды Ажырата б1лмеген сормаддаймын. ©пнем сенен тафу, асыл жарьш, Керсетпе тарпад мшез, тасынбатын. Сен менен от 1здеме, курмет 1зде, 0ртен1п жаца-жаца басылтамын. КЕЛ, БОЛАШАК, Ей, болашак,! Сен мею шет кермегш. Осынау емес едд жеткен жер1м!.. Жеткендерщ, Шарык,тап кеткендерщ, Кермеген кундер1мд1 еткер менщ. Керме/цм кеп HapceHi, сез шцад, Сен туйсш туйсшбегш сезшщвД. Атан жортса аркдмнан мыдк, етпеген, Айыптасац езщ бтл тез1м1мдь Ж ыр жорытына аттандым, кезш журддм, Бак, аладын балтадым сез1м-гудадд. Жазылматан жырымды жалтайсыд ба? Бастайсыд ба жада жыр, езщ бштн. Сез1м-гулге келедд кез тлддрим... ©м1рменен жен болмас устаскдным, Bip румыр дуниешд кушпас берш. Кунщ шытып келед!, Болашатым, Бесшге ауып барады туею аспаным...

©Mip — мецп, Уакцгг мумин елее, Кел, Болашак,! Сауык, кур, кулкще кеш! ...Bip кун шык,са, 6ip куннщ батуы анык. Ею куннщ туруы мумюн емес! КДЙЫРЛЫ ТАН К^йырлы тац, жомарт жер1м, ер жер1м, 0зендер1м, келдергм! Кдйырлы тац, кермиыкды кец далам, Куба жонды белдер1м! Орманым да шуламай, Суларым да туламай, Ак, басты ата та^ларым да жыламай, уйкцгсынан оянды, Bepici де тац нурына бояулы. Айдын келде асыр сап жур кдз, акду, Ак, тацымен амандасып кдзак,тыц Кдйырлы тац, ашык, аспан, ак, аспан, Ай, Шолпаным, Жулдызым! К,айырлы тац эз1лдер1 жараекдн Саби жанды ул-кщзым! Bapici де дш аман, Bip адам жок, жылатан, Саби де жок, тац алдында кцщкц1лдап, Bip y3iM нан суратан. Менщ eAiM уйцысынан оянды, Алтын арай тац нурына бояулы. Самалы ecin тыныштыцтыц буйраттан, Заводтарым темеюсш шираткдн. Далам менщ тыныштыкдэ сый тарткдн, Кдлам менщ тыныштык, деп куй тарткдн. Ж ер шарыныц тыныштырын сацтаган, К^айырлы тац, улы Отаным, шат заман! Сен кузеткен тыныштык,ты жырга орап, ¥рпагыма ап барам.

Зецб1ректер атылмай, Атомдар да уатылмай, Менщ емм тыныштык,та жатыр жай. Bapici де уйкдлсынан оянды. Алтын тацнын, шапагына бояулы! Шуагымен шомылдырып алапты, Таты, мше, б ей б тш л ж тацы атты. Аркдлап ап ырыс-кут, Келедд, эне, кун шыгып. Кдйырлы тан,, Тыныштык,! Кдйырлы тан,, Пршшк!.. АРУЛАР Арулар — асыл жандар! Шуак, боп шашылгандар, Куат боп тасынгандар, Кушак, боп ашылгандар. Арулар — асыл жандар! Арулар — асыл жарлар! Арулар — ap6ip уйдщ шацырагы, 0p6ip уйге от болып жагылады. 0p6ip уйде тац болып атты даты, 0p6ip уйге сэуле боп жамырады. Жимайды-ау 6ip шашылган шуак,тарын, Саясына келедд-ау шуак,тагыц. Жамандыкдсд кдшрсын, кдлай гана, Жайнаган 6ip-6ip уйдщ шыракдгарын. Арулар — асыл жарлар, сагыныпггар, ©TiHimTep, кушак,тар, жалыныштар... Ж ек керсе олар, журегш муз жасайды, Жак,сы керсе, балкдггып, жанына устар. Арулар — аяулылар, ардак,тылар, вш рд щ жылуы боп кдлмак, булар. Арулар — TipmiAiKKe куре тамыр, ©MipAi 6ip-6ipiHe жалгап турар.

‘М а в р ” к п а б ы н а н (1970-ж ы л) EPJIIKTI АЦСАЙМЫ Н Крзраласыц, Мэцгшк, крзгаласыц, Ж ассыц сен, Kepi емессщ, тозбарасыц, С е т и мына дуниец дуб1рлеген. Кднымды кдлай менщ крзрамасын. Сая Отан! Самалыц кеп 6ip епкенде, Миым мен журепмде д1р еткен не?! М1ндетпмш миымнан ток epri3in, Ж епазуге сендег1 журектерге. Сондык,тан да ертенем, ертенемш, ©шуге кдкдш да жок, ерте менщ. Мен суйсем, езщ болып теб1ренем, Ж ек керсем, езщ больш жеркенемш. Сен ушш курбан болып кцылган коп, Ерлжтер... Ерлж эл1 тыйылран жок,! Сен жараткдн жудырык, — журепмде, Жаттардан жарты тамшы тушр кдн жок,! Санамда 6ip сацлау жок, жаткд ботен, Ак, арымды алдыцда сацтап етем. Ж алган айтсам, жазалар турып келш, Бауырлар моласында жаткдн экем. II Ерлжтт ацсаймын! (б1реулер мацтан бьлер!..) EpAiKTi ацсаймын. ¥рпак,тар жаттап журер. Керек етсец, Ок, кдллып куй да MeHi, Коз аларткдн жауыцды ат та ж1бер. 10

Болат басын жауъщнын, опырамын да, Суцпп кетем езщ нщ топырагьща! Сш мтж вл1г1мен 6ipre mipin, Кдра дак, боп, мессаран, отырамын ба? Суцгш кетем езщ нщ топырагаца! EpAiKTi ацсаймын! Ж ауда кеткен кектер!м кеп. Эке жолын мен aai еткешм жок, Ж аса сен Мэцп шуак, KeKTeMiM боп, Менщ барар сапарым, еткемм кеп. Саган деген жалынды суытпаймын, Жылытпаймын жауымды, умытпаймын! Фашист, coFbic сияк,ты сездд eciTceM, Кдлркдлншы жылдардагы суьщтаймын. Умытпаймын! Даламды кдн сасыган. Анамды, айгайымды жан шошыган, Аруларды умытпан ак,тай елген, Тесекке байлаганда жау шашынан. Tempi! Кетсшпп сол тамук, кундер. ©TTi FOft... Bipey — куэ, табыт шмдер. Санамды сагат сайын мазалайды, Сонау 6ip салык, кундер, алып кундер... Сол еткен сурапылдын, жеттмеп Оцаша ез1-езше жегаредд. Осынау отыздарда болмай сонда, Он жаста болганына екшедд. Мумк1н, мен жау танюс1н кулатпаспын, Ж ендеп те бесатарды 6ip атпаспын. Арманым... Арманым Foft, 6ipaK, менщ, Келедд екемменен куаттаскдлм! Мен уппн жанын жауга алдырыпты, Кдйран эке! 11

Пйл суйек, нар кылык,ты. Отаны керепне жаратсын деп, ©3i влш, м е т артына кдлдырыпты... Cofmc курсын! Тек кдна сонда ма ерлж?! Ерлж, ерлж... Анналам толган ерлж. Алтын Орак, сом Балга колла 6epiK. Алтын дэн мен болатты созган epin, Курметтеймш шопанньщ батырлышн, Атырды тан;, шытарды, батырды Кун. Кеше FaHa етюзген шын ерлжщ, Жайлауда жалгастырып жатыр 6yriH. Менщ де Атам 6ip кезде шопан ед1, (Жиюлы тур жугеш, окдлы epi). Эл1 оны сагынады алып таудын, Kemeri крй ерпзген жота, бел! Кдйран ерл1к! Ж араскдн жас адамга, (Шынымен кдлар ма екем босагацда ?!) Ж ас вкеме жас журты кдраушы едд, Кдйын, курык, салганда KpuiaFaHFa. Ерлж, ерлж! EHiuiMi3 сан салалы: Пионерлер кенпшп кдрсы алады, Темен акддн тесшен крс жулдызга, К,араквздер кумартып тамсанады. Ерлж ymiH бул жанды жараткдндай, К,арап турмын Ерге мен тагат кдлмай. ...Жезкэзганнын, KeHiirici квз алдымда, Тауды сузш басымен бараткдндай. Пионер ем... Он жаскд келгешмде, Гастеллоньщ epAiriH кергешмде, Кдс батырга мамык, боп теселмеген, Ракмет айтпадым Ж ерге мулде. 12

Менщ шалкдр Отаным Шалкдяп жаткдн! Ерлшм жок, ететш халцьщ макдан, Туз-дэм1цдд кейде мен эзер жутам, Еркен, болдым саяца салкдшдаткдн. Саялы Отан! Сайратып ттл бергенщ, Салауатгы, салмакды ун бергенщ — Бак, бергенщ, басыма муц бергенщ! Бул барымды бузбакд1ы юмдер менщ? Кектен тусш келген жок, дарьш маран, Сенщ шырын сутщмен кдбылдарам. Экелердщ жолында жалындаран, Шешек аткдн шок, гулдер — дарын маран. Keuiip, Отан! Кей-кейде ддрьддеддм, Ддрглдеддм, жат оймен булшбедш. Дарылдадым, орынсыз дур1лдеддм, Алдьща кеп асыр сап, куммдедДм. Ж ат ойдын, кдрмарына шнбеддм! Арт жугщад ©лмесшн жук арткдннан, ©лейш, ете алмасам сынакдардан. Ecin кетсем, кейде 6ip 6ecin кетсем, ©MMeci оньщ — Ерлжке кумарткдннан. YftiM - Хамднм. Халкдша еркелеймш. (Мен - кедеймш), Булд1рсем б1рдемесш, Мен телеймш. YftiM - Тауым. Тауыма суйенемш. (Жок, болса, суйенер1м), Келед! тауымды да куйелепм. YftiM - Ордам. Ордамда сайрандаймын. 13

(Болмаса сайран двйт), М1нгескен Keri6apFa Аймандаймын. Ушм — Отаным! Отаннан жай табамын. OraHFa не айта аламын, OraHFa не айта аламын? Ей, Табигат! Мен саран екпел1мш, (Жерде мухит жаткднмен, кекте кунщ). Бермей-ак, крй кунщнщ бетке нурын, К^мадьщ гой толкдтныц ектем ушн. Алысар ем бултпенен, жауынменен. Неге туыс етпейсщ дауылменен? Найзагайдан шашылган жасындарды. Жалгап неге крймайсьщ жанымменен? Сан жак,сылык, жерще жасап журмш: Жап-жалацаш кумыцды жасандырдым, Музды epiTin жаткднда леб1мменен, Жалын болып жаныма кдшан юрдщ?! Сен маран кдИарланган кезецдерде, Аспаныннан дым тамбай безергенде, Ж ердщ е р т шел1ркеп кезергенде, ©зендердд жалгадым езендерге. Мен саган арамтамак, масыл емен, Ж ацбыр болып гулщнщ шашын ерем. Аспаныцды аркдма кулатсац да, Кеудемменен жер1нд1 басып елем. Румыр бердщ шоп-шолак, шара бар ма... Ей, Табигат! Барынды маган арна! Неше мыц жыл неге мен жасамаймын, Мьщ жыл жасап жургенде кдра кдрга!? Ж ургейсщ 6i3re тэу етш! Ж угермек жандар 6i3 бе едж?! 14

©рттен де рахым дометт, Дерттен де MempiM 1здеддк. Аяк,тан 6ipey шалганда, Акдфын бак,тык, шамданбай. TapTinci3 со 6ip жандарра, Тэл1м боп турдык, крррандай! Аркддан 6ipey кдк,кднда, Алдымен бетп тостык, б\\з. Дуние тулап жаткднда, Ту устап турран достыкдыз. ЭТТЕЦ, Ш1РК1Н! Мен бармаган кдзак,тьщ атырабы, Маган кел деп мазалап шакрграды. Мен баспаган кдзак,тьщ топырары, Арманымдай алдымда жатыр арып. Мен татпаран кдзак,тын, дастаркдны, Маган ылри туамде ас тартады. Мойнын созып куткел! кдшан м е т, Мен кермеген кдзакуьщ аскдр тауы. Келдер1м де мен барып шомылмаган, Бетегем белдер1м, момын далам, ©зендер1м, орманым кутуде эл1, Кдшан келер екен деп к,оцыр балам. Кдшан келер екен деп булак,тар да, Булан, кдрып жаткдн-ды суаттар да. Самал сокра, сурайтын кершед4, Кдшан келер екен деп курак,тар да. Ак, шалдары — кдзак,тьщ ак, таулары, Маган деген жуйрнтн баптауда ель Ж ецешелер елецш жаттауда эа\\, Шашуларын эжелер сак,тауда ель Мен K epciH деп, сарайлар салдырыпты, Сан асылын сан жак,тыц алдырыпты, 15

EKi гашык, уйлену тойларын да, Мен келсш деп кешнге крлдырыпты. Сэлем саган! Кермеген жарандарым! Keuiipi^Aep KeiiiiKTiM, бара алмадым! Эр кедеце 6ip крнып, ушар едДм, Эттен,, ипркш, кус болып жаралмадым... ЖОК, ДЭР1ГЕР Ж урепме жук артып жургешмде, Кржыдьщ ба, байгусым, бшчеддм бе? Шайпау тиш, шаршатып гам кершген, Уландьщ ба бшиеймш, юрледщ бе? Бары акдкрт 6ip дерттщ журепмде, Дэршер-ау, аркрлап журемш бе? Сорлайтындай соншама и м едДм мен, Неге аяныш атасьщ !рецщнен? Айтып 8ATip, крйтесщ боскр ойланып, Ж урек дерп ел1мге бастай ма анык,? Адасам ба егшрден жастай крлып? Ет журепм кете ме таскр айналып? Неге айтпайсыц, турганша боскр ойланып? riepi сокдан пендедей eci жарым, Тамырымда тулайды есь\\ агын. Бул журектщ бшиеймш несш барын, Heci ж оган ёолмеймш, Heci барын? Крным крйнап барады, крным крйнап, Bip амал тап, дэриер, хаммд! ойлап. Алауырткрн акршнын крлын байлап, Экетпесш ажал кеп ел1мге айдап.

...Жок,! Aapirep! Орнатпа баскд журек! Баскд лупиу жасама, баскд леп. Кдлай айтам бултген журепмдд, Бъдддрмей дордыр алып тастады деп?! ©цгерш егей журек кдйда барам, ©згенщ румырын кдлай пайдаланам? Сыйыца ракд1ет, кдйран Адам! ©3iMHin журепмдей кдйда маран? Алмастырам!? Дедщ-ау, алмастырам!.. Cipa, менщ жулдызым жанбас будан. ©з!мнщ журепмдд жерлеп келш, ©згенщ eMipiH кдйтш жалгастырам? Тула, Журек! екшем мен несше!? Туран журек, эрине, елмесш бе?.. ...Жок,! Aapirep! K,03FaMa, дамылдасын ©p6ip журек езшщ кеудеанде! Жарык, дуние-ай! Жарырын; неткен жакры едд!? Жацылыспаспын, жарым деп айтсам нак, с е т ! ? Кушакдд сыйсач, кушырым кднып, абер ем, Кушак,тап турып, алер ем. Жарык, дуние, жанарым менщ жайнаран! Жап-жарык, неткен айналац! ? Нурьща сенщ миллион бояу ойнаган, Кумартып кетер крмарай каз1м тоймаран... '( /Я 1' 2-909 17 0 ^ ТАПДЫКОРГАН КАЛАЛЫ К ОРТАЛЬЩ ' R К1ТАПХАНА

Сонау 6ip, сонау заманда, Кдсым кеп сенщ жагацда, Кушагын гулге толтырган, Кеудеге булбул крндырган, Шабыткд уя Шатан ба?! Кдсым жок, IIIaFaH, аман ба? Аман ба, Шатан, аман ба?! Bip булбул сыйла маган да, Акдшнан акдлн жаман ба!? ТАУДАРЫ H 0C EP Алыста, Сонау аспанда, Атыстар, cipa, басталды. Ж ай T ycin жатыр тастарга, Ж айратып жатыр аскдрды. Д1р1лдеп 6ipa3 турды да, Гуридеп ала женелдд. Аспанды кудай урды ма?! Айырар ма екен тебемдд! Жарк, eTri алды кез^мнщ, ертене жаздап басылдым. Отым ба элде ез1мнщ!? Оты ма элде жасынньщ!? Ж анымды болып крргамак, Жалтарып, тура кдшкдн ем. Тебемнен темен соргалап, Сенддрд1 несер, басты арен... UIYEAT ПЕН БОТА Ас артынан алдыга шубат келд1, Bipey татып, б1реулер сынап кердь К^1зылкумныц кдылып кдаз-келин, Шубат емес, 6ip шара шуак, бердт 18

Ак, боз уйдщ eciri айкдра ашык, Гулесуде яапттер тайталасып, Бота сонда боздаса байлаудары, Шубат iuiin, кдлайша жэй табасыц?! Bip ботаньщ сондагы боздауын-ай! Не басына кун туды, боздагым-ай. ¥мыт болтан уайым, муцды экелш, Алпыс ею тамырды к,озрауын-ай! Елесте/у ел ауып бараткдндай, Жеттм бе эуде ж е а р ме зар аткдндай. ...Кдйткдн кдздай кдзак,тар ертедегъ Сардалага сэрыныш тараткдндай. Осы екен рой ботадай боздау деген, Ест1меп ем, есттд1м... Крзды-ау денем. Боталардьщ боздауы тозбапты элл, Адамдардьщ боздауы тозганменен. Bip эцг1ме крзрашы ауыл жайлы, Будан артык, ракдт табылмайды. Булдырасын еткен кун сагымдай 6ip, Bip эщтме крзгашы ауыл жайлы. Кдр да ш гш кдлган-ды тау басына, Муз тоцды ма булак,тьщ жамбасына? Суык, келш, суыр да жаткдн шырар, Кдмдап алып азыгын кдмбасына. Терт тулжтен тегЬлген шалкдр андд, ¥заткдн-ды, жайлау да таркдран-ды. Есю журтты TiMicKin крркду шит Кджалап та журген-д1 кддкдларды. Сарыныштай саррайып жанды ма куз, Сары шэш жамылып алды ма туз? Курайларын сыцсытып сыбызрыдай, Кдцбары ушып, кдцырап кдлды ма ацыз? Эцпмеле тауын да, даласын да, Квдждсын да, сайын да, саласын да. 19

Ак, боз уйдщ тун д тн желпмдетт, Крнды ма кеп к,ойлы ауыл Кдрасуга? Кдрасуга крсылып туна барып, Жаткдн болар 1ргеде булак, атып? Арып келш, тойынып кдйткдн болар, Тор тырналар аспанта сына кдрып? А Я Г03 АРУ Аягез, cipe, аядай булак, кез1 емес, Аяулы, cipa, кдгз болар. Акдпсдт 6aFbin, анык,тап жатар кез емес, Белгнпз досым, белгкпз тур foA 6i3re олар. Белзнде мынау 6epirin жаткдн кдфлардыц, Бешттен белек, 6eArici жок,-ты кдяздардьщ, Кезшде, cipa, кдгзгалдак, болып гул жарды, Т ун дтн Tecin туырсып жаткдн муз-кдрды. Бур жарды, Kerri. ©MipAi мэцп мансук, кдш, Соларды 1здеп, сорларды талай кдцсыттык, Крйганы-ай, парши, ем1рдщ кдтал зацыньщ, Оларды 6i3re, оларра 6i3Ai Тацсык, кдш. Аягез деген аядай булак, деседд. (Журттарда кдлган жумбак,ты юмдер шешед1?) Аягез болып гасырлар aAFa кешедд, Ая, кез, ая! — Арулар ел! кешеп! 20

МАХАББАТ МОЛАСЫ Аяк,тап болып, Махаббат дейтш сапарды, К,озы мен Баян моласы, мше, атанды. Кдлауын кднша тапкдныменен, кара тас Кдйырымсыз ата Кдрабайдайын кдтал-ды. Басына бардым, кдсында турмын солардьщ, (Крзыдай мацырап, суймеген, cipe, болармын...) Епз журеюп еюге белш мола тур, Тумсыгы ушюл кднжарындай-ак, Крдардыц. Терт жанардьщ да тауысып тугел келдерш, Терт булак,тарынан теге де журш селдерш. Ескертк1ш етш, крс Ана тастап кеткен бе?! Аялап жаткдн Аякез сынды белбеуш. Ж ол Tycin, урпак, Тацсык&а барсац тепнде, Bip сокрай кетпе кумбезге сонау кершген. Кдзакхыц осынау кдскдйып турран тершде, Бабаларьщныц махаббаттары кемглген... Ж асасац кдйыр, кдрыз деп айтпа, жаркдшым! Кдрыз Fbin берсец, кажет те емес алтыньщ. в и з боп саран еткерер менщ жайым жок, ©MipAin калган тамтырын. Ак, уыз б ерм кдрыз деп Анам айтпады, 21

Мойнымда эти, экенщ кдрызы кдйтпады. Кдрыз демей-ак, кдмкрршым болтан дос кднша, Кдйтарар едДм, кдйтейш, м е т байытпады... Ел1ме Mauri кдрыздар еддм кдшаннан, ©терм1н кдшан? Кетерм1н кдйда? Кдша алман. Кдрыз деп айтпас, кдйрымды мынау eMipre, Кдрыздар болып жасалгам. Кдрыз деп айтпа, жасасац маган кдйырым, Кдйтара алмаспын, 6eArici3 менщ байырым... Мен деген, жолдас, жарлынын, жалгыз тайымын, Агытып болмас айылын!.. Кдшангы булай етем1з, Кдшкдк,тап журга екеум1з! Анамыз таскд жерж ооп, Тас болып тустне пе екенб1з?! Мен кенсем кейде, сен кенбей, Сен кенсец кейде, мен кенбей, Тунерем13 де журем1з, Экем1з бугш елгендей, 0тем1з бе ecrin женделмей?! ©iri гой 6api, erri гой... втш ем сенен, кекп жой. Крсылмас рел1стерддц де, Крсылар шагы ж етп гой... К етм е, iHiM, Сен таткдн мунды мен емгем, Кеткемш сосын, ©з1мдд ез1м жебеумен. 22

Анамыз жомарт, Бабамыз жомарт дегенмен, Жыламай жатсак,, Жарылкдп емшек берер ме? Кешме, imM, Кездескен муцта алташкдл. KecipAi шак,тын, болмасын толе алды ащы. К.ып-к.ызыл шок,тан суырып алып зергерлер, Салмай ма cyFa сертке ¥стаР семсер-алмасты. Кешме, iHiM, Керемет кундер алдында. Кемс1не берме, Керенау тартса татдырта. CypiHin кетсец, кдртып тур кдйта, даярлан Кедерплерден екании рет кдртута. Келшсщ, miM, Кецесш кдйттыц кектемде. Кештпес е/цм, Болмады билак тек менде. Жулмалап, тонап, кдлдырып м е т шеткерше, Жымыскд! уайым жылысып сатан жеткен бе? Сатым боп аккдн сан жылдар, Сарсацта м е т салдындар. Тагдырлас матан татдырлар, Кдй жаккд кетш кдлдыцдар? Сайрандап кунде келетш, Саялы бакдд барабар; Сан етш ойып беретш, Кдй жак,та журсщ, аталар? Кднаттыта какдырмай, Кдмкрршым едщ жем берер. Айдында жузген акдудай, Кдйдасыц, кдйран жецгелер? Соткдр деп MeHi ecipreH, Крлымнан Ti3riH тартпадьщ. 23

Сакдлына орап ecipreH, К,ай жерде журсщ, кдртгарым? Мендеп кд1зык, тагдырга Жастарыы cypTin кдраран. Кдй жакдд кет-in кдлдындар, Bip анам емес, бар Анам? Кеп жылдар erri, кеп кундер, Хал1мд1 сурамай бэрщ даты. К,ай жак&а ауып кетгща,ер, Тауымныц куралайлары? Жаныма жайгасыцдар, Ж ан сала шьщгырамын: О, кдйда, кдйдасыцдар! Тардырлас курбыларым? КДЙРАН ЖЕЦГЕМ Су сураса, сут берген, айран берген, Кдртайып кдлыпсыц-ау, кдйран жецгем! КДрганыц валетшдей едррешп, Кдсьща мына 6ipey кдйдан келген? Апырай, суык, ед1 суркд1 неден?! Адамга кдрайды рой сыртыменен. Ж ол керсетшш сакдшньщ таярындай, К^мылыцды багып тур муртыменен. Жецеше-ау, еонде ме б1здщ агай? Сыйласып отырар ек 6i3 кудадай. К,анды балак, сорысты кдррыс атсын, Кдйран жецгем, шыркдгнды бузды кдлай?! Кулкщ кдйда кумютей сьщрырларан? Ж узщ неге ымырттай тунжыраран? Буралыкдсд турмайтын асау едщ, CeHi э к е л т т е л ^ е н kiM мы наган? ©зщ болсац, тым агат ойланрансыц, Бак,ыт емес, басьща кдйгы алрансьщ, Ж ан едщ рой жаныньщ талгамы бар, К,ара мурткд кдлайша байлангансыц?! 24

Ел-журтыц кдраушы едд мак,тан етш, Киш ап аягыца саптама етпс, Талайларды кетунп ец аттап етш, Талайларды журунн ец таптап етш... К,артайып кдлыпсыц-ау, кдйран жецгем! K,aftFbiFa мойымаушы ец. К,айдан келген?! Сагынып журсщ бе елде, кдддрл1м-ай, Баягы жастырынды майданда елген?.. - Кермеймш! - дейсщ, Кермесец мейлщ, кермегш! Керетш кектен тещ р1м емес сен менщ. KepMeriH, мейлщ, кецландд маран белмегш, Мен даты кдрап елмеддм, Тусщнен, бэлем, шошытар, Мендег1 леп, мендеп ун. Ce3iHe тура, келмейдд-ау, cipe, бшиегщ... БИлмепн, мейлщ, бйьмегш! Сезедд меш се н а з де, мазасыз еткен кундер!м, уйкцгсыз еткен тундер1м. Уакдлттармен 6ipreMiH. Кермесец, керме, Б1лмесец, бьлме, Шырарым менщ сенбейдд, Шыдамын таусып сендейдщ, Мазасыз жаным, маган 6ip тыным бермейдд, Дарига-журек жок, нэрселерге шелдейдд. Кермесец мейлщ, кезще сенщ урынбан. урынбан, 6ipaK, бугынбан! Есщде болсын! Кулагеpi де Сершщ Сереге жетпей жырылран... 25

Иек арткдн тещзге мушстешн, Келий, каргам, шашыцнан шскейш? Икжешн тек кдна, ттспейш, Келий, каргам, шашыцнан шскейш! Крлац кара шашьщ-ай кун кацтаган! К,ос бурым-ай жотацда булгак;гаган! Каргам, сенде ж ер т н щ nici бар-ау, Ж ер Hici жупардан кдшбат маган! Hici бар-ау дэннщ де, шалгынныц да, К,ырдьщ да, кдфманнын, да, жацбырдын, да, Тур, cipa, мына шашта Hici аццып Аптаптыц, ацызакдыц, тандырдьщ да. Шашыцнан HicKenni, каргам, маган! EciMe тусер ме екен арман далам. Шскетий! Жауказын жан екенсщ Ж асанды эсемддкке алданбаган. Тургам жок, сауга сурап кц1лыгыцнан, Ж ан еддм махаббаттыц курыгы урган. Шскейш журтымныц топырагын, Шскет, каргам, маган бурымыцнан!.. Махаббат, Сенен KeAciH деуий еддм ажалым, Суйе алмайды екем, Таркапты менщ базарым. Шаршапты кецдл, Шаршатты 6api, шаршатты, К,ош ендд, М ет ц ажалым менен азабым! Сергелдец болма, Сен ендд MeHi 1здеме, 1здеме кдыста, 1здеме кектем, кузде де, Шэш жамылгыш Шэлкездеу желшп цалганда, Лып етш сенген Шыракдыц нуры — 6i3 деген... 26

Терт кус сатып апер,ддм терт балама, Кдрык, болды TepTeyi терт кдрата. Ж ем де сатып еперем, жасымандар, Балапандар, ал ендд асырандар. Сайраса егер кустарьщ, сайратыцдар, Ойнаса егер кустарьщ, ойнатъщдар. Ж емш крйшы, ж ем н мен тауып берем, Сайрар ма екен 6ipaK, та, кдунггенем... АТА ЖАЙЫК, Аймалап жатса, ашынып барган баласын, Айыгып, сергш, басылып 6ip сет кдласыц. Агытып крйып, адамгершшк жагасын, Атасыц тынбай, агасыц, Ж айык, агасьщ. Аймалап жатса, айдыныц аппак, нур ceyin, CaybiFbin кдлам, сакдлыца анау буркенш. Айылымды алып пэнделж дейтш местектен, Жогалтам кезш, б у ш р д ен мык,тап 6 ip Teyin. Жалгызындай боп, кеппгш керген ененщ, К,окдгсты тастап, к,ойныца сосын енемш. Шалкдмнан жатып, шар-аспаныцнан керермш, Шарык,тап жылар, шаршаган бултгар — елещм. 27

Мен ci3Ai сыйлаймын да, суйемж де, Тумасам да Жайыцтыц жиегшде. ЕИрдеце бар, эйтеу1р, б1рдеце бар, М е т ц мына Махамбет-суйепмде! Айырмам сол — тимеске тиемш де, Каскдям да мен байрус кдрап турам, Кеудем емес, бексемд1 иемш де. Ак,сакдл, керддм даты Оралымды, Боларымды, бимедш жоталуды! К,онакуйден \"хозяйка\" айдап шык,ты, •шу тупл, тышу да догарылды. KiMre барып бшчеймш сотарымды, Кэйда барып бшчеймш крнарымды. Мен крнак, емес ем foh шацырмалы? Келуге кэндай FaHa кдкдш бар-ды? Неге мунша журепм закдямданды!? Не аруынньгц сорына Жайык, кдлды, Не Жайыцгыц сорына акдян кдлды. Жайык, ак/iaft крйды да ылайланып, Ацын журд1 аштан-аш шыр айналып, Кешпей, крнбай жогалган кдрашацды, Агатай, алып кеткш 6ip айла Fbm!? ШАРДАРА Шардара! Шалкддан жатыр Адамдар салган армада. Канды ма шелщ, Нар далам? Тынды ма унщ зарлаган? Шардара! Шалкддан жатыр жарык,тык, Coiyjp даланы жарык, кып. Кесе шелдердщ, Кемешн, бэлем, жарыттык, 0кес1н, балем, таныттык,! 28

Шардара! Шаруа Сырдыц тамшысы, Ильичтщ отты кдмшысы, Оятты-ау сеш, Сардала! Шардара! Шалрыныц жузш жанытып алып кдрттарта, Таласып б1здер тамызда п ш ен шапкднда, Сылк, тусер едд балауса шалтын сол жакдсд, К,олтытынды ашып, кулаштап турып тарткднда. Кулаштап 6ipre, ciATecin 6ipre, 6ipre адым, Ортанда, ппркш, шалтыньщ бойлап жылтаньн, Тузелер едд шалгышылардыц ыртаты, Ун1мен 6ipre аспанда ушкдн тырнанын,. Жок, ед1 б!зде 6ipeyiH 6ipi жат буру, Кдлтанды кекеп, озтанта кдрап аптыту. Дыбысын 6aFbin масаньщ оркесттршщ, \"BapiMi3 6ipre жасайтын еддк жаттыту. Арымыз тутып атадан кдлган эдета, Пайдата б!здер асырушы еддк эдеп-ri. Шалгымен Шрге шалтын боп 6i3 де ыргалып, Ж асайтын ед1к байсалды, эсем балета, ©рекпш булттар еткенде сахна — даладан, Сак,тан деп аспан сокдсднда дойыр - барабан, Бутынушы еддк 6apiMi3 6ip re паналап, Балапанра усап уямыз 6ip туп кдраган. Басылар едд, ашылар едд кун кенет, Аспаннан шутла шашылар едд 6ip белек, Бтгейтга б1здщ балетнюздщ жалгасы, Крсылар едд крстагы крю тунге кеп. Алые болып барасыц, ауыл, маган, Алые болып барасыц, тауым, далам. Кдйда кундер жылганыц жатасында, Жылкдяныц арасында дамылдатан? 29

Кдзбауыр булты аспанда мамырлаган, |\\арасаз, кдра шалтын шабылмаган, К^аида жур, сылк^ам жецгем, сабырлы агам? кдйран журт, кдз1р 6epi сагым маран. Ьарасыц алые болып, ауыл, маран. АРМАНЬ Щ БАР МА? Адырлар, жондар. шаткдлдар, Аспанды Tipen жаткдндар, Айтылды нелер мацтаулар, Арманыц бар ма, ак, таулар? Сапарды солай жалрандар. Шарлацдар, мэцп шарлацл,ар, Аспанды кезген тарландар, Ак, булггар, сенде не арман бар? Армандап Адам сурады. Ак, таулар - ш тен тынады, Азан сап турып ак, булгтар, Атылда-тегит жылады. Ак, несер, бар ма арманыц?.. Ж урепме жук артып, журег1ме жук артып, Жудед1м бе? Бглмеймж, Жудеддм бе мунартып?! Ж1гер1ме, бшчеймш, Ж1берд1м бе муц артып?! Ж уремш де, эйте^Нр, журемш де кумартып, Ж урепме жук артып. Мен !здеген нур-бату>гг, устатпаса, зуласьш. Тек журепм 6ip уакдат, Ж у к а з кдрап турмасын, Ж урек болып тугасын. Ацбакдй дейтш кел екен, Айматы reric гул екен. Аймалап атамекенш, К^згыштар кррып жур екен. 30

Саралжын жер1 дур екен, Сары алтындардьщ 6ipi екен. Салттары мулде ipi екен. Азаматтары да ipi екен. Махамбет пенен Мухитгар Tipi екен, а/й Tipi екен!!! ...Осылай болтан, осылай болды, осылай т а га болады. Уакдггты устап туратын куддрет жок, эл1. Осылай куз кеп, осылай боран согады. Кдрашы Кунге, эуел1 ерлеп жогары, Кулдилап барып кезщнен гайып болады. Камыкда, жаным, кдйдагыны еске салмашы, Сескене берме, селт ете кдлса тал басы. Сеш мен б1здер осынау дастан-ем1рддц Жалганда 6iTnec жалгастарыньщ жалгасы. ©TinTi кектем, eT im i ж аз да, Heci айып?! Куз Keirri, мше, KbipFa жур, карман басайык, Сары тандардыц самалын жутып, салкдггып, Салтанатгы 6ip сабан тойларын жасайык. Ала кезбен атасыц, шнп-жейсщ, Сен м е т сезшбейсщ, тусшбейсщ! Неге сонша мэрмэр! мусшдейсщ?! Тугырыцнан туе те кел, кшпрмейсщ. Bip тутанып, 6ip ceHin жанарымда от, Неге саган кдраймын? Хабарыц жок, Ж ан емесшн жэддгей залалым кеп, B ep ep iM бар, кррыкда, аларым жок,! 31

Бар екен гой, бар екен жак,сы Адамдар! Жак,сы жок, деп айтпандар, батшагарлар! Ренхйсец кдйсыб1р \"патшаларра\", Кул шашпа Kip шалмаган акдга кдрга. Ойладым да суык, деп акща кдрды, Суык, болып, адамдар жат саналды. Сэл жылыса, кдр дейтш ерид1 екен, Агыл-теггл суарып бакщаларды. Куш бетен демеймш, уш бетен, Жак,сы адамдар бар екен, суйш етем. Жамандарды {здемен, езЬак, табар, Жак,сыларды табуьщ к^ын екен... ...Сен тутансыц сол cofmc басталганда, Дуние тутеп турган тас-талкднда. Экен, келш эцпме шертпеген-др Саган арнап жасалган дастаркднда. Анан, да кец пейш н текпеген-дт Ce6e6i сол к^сталац кепке келдь Ж урт e3i ырза-хош боп тарайтурын, 0здер1 жетгазе сап жетпегендь Барыца кднагат кдш ушндеп, Ж урт тараскдн кещдад, кушнбедь Осы кунге сен едщ жеткен урпак, Экецнщ жергек болып кюмдерь ...Сонымен атьщды Сапар дедж, Ocin кдпсыц, маран да кдтар келш. Сол экелер есен-сау оралганда, Осыб1реу пэлендд татар ма едж?! Курдасымдай сешмен кулгсемш, KyAiceMiH, кудай-ай, 6ip inieMiH! Сен муны сезесщ бе, iHiuieriM? Сен муны сезесщ бе, iHiuieriM?! 32

Ойым бар менщ, Ойым бар менщ ерекше. Жацсылык, жауып, Дуниеш мынау сел етсе, Ж ауы здыцтардыц, жамандык,тардын, барльтын Керге алып кетем, керексе. Адамньщ букы. айыбын Аркдлап алып, Азабын ез1м керер ем. Жамандык, баскдн денемен, Жандырып жаткдн, Тоцдырып жаткдн тамутусд Жамандырыммен тенер ем. Бук1\\ дуние жамандык,тарын Артыцдар маран, кетерем! Кдрызым болсын етеген, Жауыздык, бггкен мешмен FaHa 6ipre елее, Бугш-ак, елш кетер ем. Армансыз барып, KepiMHiH, аузын жапкдсын, Дуниедеп TipiAep Жамандык, 1здеп бакдасын! Жауыздык, жаткдн, Арамдык, жатадн кер1мнщ К,акдасын келш кдкдасын! Тымырсык, кундей тамызда жацбыр кексеген, Жацсылык, кутем, жакрылык, кутем тек сенен. Жаман 6ip ойлар жанымды шарпып етсе егер, Мен жацтан саган суык, 6ip хабар жетсе егер, Жалгызым менщ, кайтер ец? ¥шар ма ец канат байланып? К,алар ма ец элде ойланып? Келер ме ец менщ кдсыма, Першггем болып айналып? Кайтер ец, жаным? Тагдырыма eTin кулшылык.

Талык,сып журсем тунты гап, Ж етер ме ец маган Курыцтан цашкдн асаудай, Кульш мушецмен кулшынып? Кезщнен аадан дариялардан вте алмай, Кдлар ма ец элде жете алмай? К,алайда, Жаным, Kipniri4e умгг Lysipin, Мен журген жакдсд бет алгай... Кезщнен авдан дарияга Kemp сап, Жаным, еткейсщ, Кдлайда маган жеткейсщ? Уз1лмей журген у м т ц е мшгейсщ, Адасьш, cipa, кетпейсщ. Кдргып ет, Жаным, кдтерл1 кдуш текшеден! Ж етесщ маган, жетесщ маган, бек сенем! Тымырсык, кундей, тамызда жацбыр кексеген, Жак,сылык, кутем, жацсылык, кутем тек сенен! НЕГЕ ЕРТЕРЕК СУАЛДЫЦ? Неге ертерек суаддыц, жаным Анам? Кдлжыраган крзыцныц xaAi жаман. в з щ берген уызды !здеуде эл1, Ж етш К.ОЗЫ кузекте мацыраган. Таста тунган тамшыныц сынабынан, Татып керсе таудыц да булагьгаан, Bip кезде езщ HicKen к,оюшы едщ, Тартады ендд б1реулер кулагынан. Бар айыбы сусынын баскдны ма?! (Барлык, жердщ шелл тур баста мына). Барлык, жердщ 1здед1 аспанынан, Тэтп уызыц шынымен тастады ма? 34

1здеймздей epiHi кезергенде, EMin кердд келден де, езеннен де. Epin кетп акдфы болмаган соц, EMiH-epKiH журетш кезелдерге... Олар оны бастады oftFa-K^ipFa, Мурша бермей отыру, ойлануга. Суйык, заттьщ бершен суг {здеймш, Ак, уызды ащы су жойганы ма?! Неге ертерек суалдьщ, жаным Анам? Ак, уызды кдй жерден тауып алам? Азаматпын арда емген деп журупп ем, Ж ан екем уыздыкда жарымаган! Саршунак, аяз. Салт аткд шана жекпрш, CanapFa шык,сач, Сам ayFaH жаккд бет бурып. Сардала жатса ак, кдрга жонын бекттрш, Сабаса келш усюрж-тжен бетке урып. Оранып алып отаудай кдскыр imiiuce, Жагацды турш, жонынды тоссац усшке. Кдткдн кдр, шана, туяк,тан ушкдш ушып тек, ¥лыса келш уялас жет1м куипкше. Ж оргалай басып, жорткднда жомарт куда айгыр, Шайкдлсац, ппркш, б1рде олай, 6ipAe булай 6ip. Аулак,та тулю азыгын таппай жылайды, ©лексе барып, езект! шарлап кумай жур. Кыркддан асып, кун батып бара жаткднда, Kjmhh басып, ш ксец, балем, ак, TayFa. 35

Кылгытсан; сонда, отырып алып ак, кдрра, Bip шиша зэЬар буйым ба, T aftpi, акданда. Сокдагын ацдып, соткдрлау КД1СТЫЦ жолыньщ Сорлаган айгар баса алмай турса солы ры н. Кдгзулау крсшы саусагын урлеп крлыныц, Ж урдж деп ендд жарасын турсе тонынын,. Алдыцнан кенет акдугек уйткдт урды да, Аяцра басса, то к ж а р а у айгы р бурды Fa. Кдсая кдлрып, отырран сэтге кдшжыла, Ауылдын, жумсак, TyriHi тисе мурньща. Жылымык, тутш, жылынып бойыц, тамсанып, Ауылра б1здер, ауыл да 6i3re кдрсы арып, Кеш бойы жердей кершсе сонда жар салып, Шапкдылап келш сакдулак, сырттан кдрсы алып. Аулакдд бармай, атыцньщ басын бура сап, Бейтаныс уйде береке бар ма, сынасац. Ат байлап жатса, азамат уйден шьша сап, Кештетш келш, кез келген уйге куласац. Сэл толкдш барып, яабектщ 6ip тал ж1бшше, Буйьпы келш буралып, 6ipa3 кддрсе, Зайыбы жак,тан 6ip белп сонда бшнсе, Ошакдд кдрай отты ры н ала жупрсе... 36

МАВР \"М ое положение сейчас таково, чтоя должен во что бы тони стало достатьденег, чтобы вообщ е быть в состоянии продолжатьработу\". К .М аркс и Ф .Энгельс соч., т. XXV, стр. 86. ПРОЛОГ \"Адам бар ма мэцгшкке елмеген, Заман бар ма 6aFbi тайып кермеген, Азап бар ма ауыр жолда келбеген, Ашу бар ма адам улы жецбеген, Акдлл бар ма шам-шырары сенбеген, Батыр бар ма туды крлдан бермеген, Акын бар ма акдкдткр шелдеген?\" — Десе 6ipey. Ол — сен. Мавр сен дер ем! Айтар еддм: улдыц атын Мавр деп, Шьщныц атын Мавр деп, Жылдын, атын Мавр деп, Даркдн дала, кдфдын, атын Мавр деп, Жырдьщ атын Мавр деп! Маркс жырга Мавр болып emirri, (Юмдер кдлай атаса да ерпсп) Мавр — Фред! Неткен eciM KepiKTi! Ж аттары емес, жакд1ндары 6epinTi. Мавр — Фред! EKi ёирдей улы eciM ... К^нал, акдгн. Кинал! Ойлан! Щдесщ!.. Тек ес1вде тустенбесш бул eciM, Menri-бакп журег1цде тунесш. Осы eciMAep — аскдр ойдыц шырагы, Жырдьщ K03i, булары. 37

Епз есЫд1 eKi белш атасак, Bip-6ipiHci3 6ipi егейсш турады. Жаттары емес, 6ipiH 6ipi атаган, Абзал жанды ею Адам! Мавр — Фред! Кдла бермек осылай, Аталарра - Атадан. Bip-ак, журек - ею Адам. Маркс жырга Мавр болып енпгп, (К1мдер кдлай атаса да epiicri). Мавр — Фред! Ею еамдд KepiKTi, Ж аттары емес, жакдшдары 6epiirri. Жырдыц аты - Мавр! \"То Трира черный сын с неистовойАушой...\" Из сатирической поэмы Ф.Энгельса I Сырыцды алган, куныцды алран, ©Mip, eM ip... ©Mip e3i - 6ip куйын. ¥лы болып туылганнан, ¥лы болып OMip сурмек тым кцын. КдаДр тутар расыр, урпак, халык,тар, ¥лы болып кдлу кцын бершен. Tipi адамра TipAiK дейтш тамук, бар Кдрсы алады ол орымен де жарымен. Кунделпсп куйбен, eM ip... Куйбец eMip уакдггты урлаган. Куйбец OMip, куйбец eM ip... Куйю eMipre кул болу да тым жаман! Тардыр дейм13, Тардыр дейм1з ашына, Талак, тардыр, куйбец TipAiK алдайды. Акымак,тыц бак, боп крнып басына, Акдллдыдан аулак, кетер, бармайды. Кезден акра журектег1 кдн-жылга, Табына кеп тардыр дейм1з жаншылып. 38

Бтле тура уры арбакеш — тардырра, Уайымды устатамыз кдмшы Fbin. Тардыр дейтш бос сез, бос сез, жарандар, в л р ж к е санацдар! Тардырынды жасайтын да адамдар, Тардырыцд,ы булддретш адамдар! Иэ, из, адамдар! Кавеньяк, Муссолини, Гитлер Жауыз! BipaK, 6api адам. ...Жердщ жузГ бьлеачдер, жарандар, Жазылган жок, олар салран жарадан. Тамук,тарда, турмелерде пйрггкен, Солар, солар аскдндар да аткдндар! Б1лесщдер, олар салран бул!ктен, Ана-жерддц ак, жуз1нде дак,тар бар. Олар ойды турмелерде тунегп, Олар сойды кднжоса рып журекть Даналардын, дана миын саудалап, Даналардьщ кднын сорып кунелттГ Тардырды олар тамукренен тыстады, Ж анды олар жала отымен ыстады. ¥лылардьщ урпарын да, езш де Кдра к у н т ц кдб1ршде устаДы... Санай берсец, 6 ip i етедд 6ipiH eH , Олар 6ip дерт келе жаткдн талайры. Опат болтан расырлардыц кулшен, Откд ертенген Брунолар кдрайды... Гитлердей бузыгынан \"сый\" алтан Германия эл1 кунге жаралы. ¥лдарынан, урпарынан уялран Ару Берл1н жарты б ел кдралы. Сондай-сондай сотанак,тар баягы - Содыр, сойкдн, булжтер: Акдялдыра кдкдан курып к,ояды, Акршакрд сый-курмет, б ш п кер. Б>ле тура тардыр дейм1з, жарандар, 39

Бос сез! Бос сез, 0TipiKKe санацдар! Тагдырыцды жасайтын да адамдар. Тагдырынды булддретш адамдар! ...Сырынды алган, куныцды алган ©Mip, eM ip... © M ip e 3 i - 6 ip куйын. ¥лы болып туылганнан, ¥ л ы болып eMip сурм ек ты с кдшш. II Бурын адам сезбеген, Бурын адам кермеген, Кдрсы аттанды ол кдтерге. К,арсы^ алдынан келденец, Кдндай \"сыйды\" тартар екен жат елде. Ж ел ушырган есек пенен мазагын, Ж ердщ yen - оньщ елл, Отаны. Аркдлап ап ашынгандар азабын, Елее болып кезд1 ол Европаны. Европа таре жауып кдкпасын, 1лш алды eciriH. TipiciHAe-ак, тозак, дэмш таткдсын. Ол умы тты кдра б астьщ Heci6iH. Нелер милар 6ipiciHeH 6ipi еткен, Жалрай алмай жайгаекдн-ды KypeciH. Мавр болса TepiH iuiin кунелткен, Ап бермекпп ашынгандар улесш! Нелер ойлар кдйталанды жаттанды, Нелер милар шатынады, дат шалды! Мавр болса кдрсы тенш кдтерге, Ен, акдфгы азап жолына аттанды Тещз суеты, тещз суык, тас бауыр, Ойыншык,тай тэлкек етер кемецдт Отыз б!рде дана Мавр — жас Мавр, Адамзаткд бакдгг !здеп келедд. 40

Батпан з1лмен бар ещрдд жаныштай, Барар жолы, басар i3i — дария. Жынга бырым тояттаран барыстай, Ж атыр алда ¥лыбритания. Азап-арал ауыр демш алды да, К,ою туман жабылды. Кеп тускенде арыстанньщ алдына, Юм б1лед1, жутты ма элде Маврды?! Kerri ме элде тырнарына шкпей, Буйрегшен орын теуш жырткдшггьщ?! Бар мухиттьщ кднын сорган сулжтей, Бул — Лондон. Tanipici нык, куштщ. Бул - Лондон. Капиталдыц тас турыры кдшаннан, Капиталга ескертюш боп жасалган. Бул — Лондон. Акд1а десе адамдар, Басын сатып, бас алган. Айкд1ш-уйкд1ш афишалар кднжоса, Ызрар шашкдн суык, уйлер, сур уйлер. К,ацрырудан баскд амалын, кдлмаса, Баспалдакдд басьщ к,ой да, кури бер. Кун кдладан шыгады, Кун далага батады. (Кунн1ц де езш кенддрйгп ырыкдэ). Эмигрант, Мунда адамдар аштан eAin жатады, Эмигрант, умытпа!!! Акд1лды да мунда бар, Акдшак, та мунда бар. Куаныш бар, муц да бар, Арман да бар, сыр да бар. Бул — Лондон. Мунда 6ipey бакдггты, Мунда 6ipey жынданар. Жауыздык, бар сескенер, Жак,сылык, бар ес берер, Бул — Лондон, Диккенстер, Теккерейлер ескен ел. 41

©зш дагы, езгеш де кдндаган. Бул - Отаны рыцарлык, намыстьщ. Бул - Лондон, сайкдл бикеш алдаран, Бул - журег1 барыстьщ Эмигрант, таныскдлн! III Устел басы. Bip жокднылык, Bip адам. BipiH 6ipi кдлт жДбермей андиды. БДрге керген, 6ipre Te3in шыдаран, Bipre отырып, мацдай Tipen кдлриды . Адам — Адам. ¥лы адам! Ал жокднылык, — аташулы кднкуйлы. Адам оран кдрарысы келмейдд, Ал жокднылык, кдсарысып кенбейдд. Жокднылыкдд кенедд адам, елмейдд, Ал жокднылык, олмесе де, жецбейдД. Э Й , ЖОКДНЫЛЫК, ЖОКДНЫЛЫК,! Алдарьщ да келедд. Жанарьщнан от ш ыры п, Жалмарыц да келедд Эй, жокднылык,! Неге сонша эурелейсщ Маврды, Айтшы, Мавр нендд алды?! \"Аллац\" алып крймаса егер арьщды, БерДл, ендд неч кдлды?! екшелеме Маврды. Кеше FaHa тартып алдыц \"эуес\" кдга, Оныч жалгыз шапанын. Бул нерылран эбестДк?! Бул кдй кдллган шатагыц?! Эй, жокднылык,! КДмдер екен с е т жерге тастаран?! Неге сонша эурелейсДч Маврды? Осы 6ip жан эсте сенен кдшпаран, Сен Дздеген жерден д э т м табылды! Брюссельде 6ipre болдыч онымен, Париж барды, ipre крндьщ онымен. 42

Сен журесщ ы лри онын, жолымен, Лондонда 6ipre отырсын, мунымен, Эй, жокднылык, о, нерылган зулым ец?! Сенщ езщ юмсщ осы, жокднылык,? Кдрлы боран суык, болса, ол - сенсщ, Кдралы кун жуык, болса, ол — сенсщ. Уй iiuiHAe жанжал болса, ол — сенсщ, Адамды адам алдау болса, ол — сенсщ! Арулардьщ абыройын теккен — сен, Ауылдарда жут болып та еткен — сен! Бар жамандык, сенсщ жердд жайлаган, K,aciperrep, кдшретгер айналац! Сенен де еткен соракырак, кргамьщ, Адамдарга с е т сор кдлп байларан! Адамдарга сор боп неге тацылдьщ, Сен бар жерде eMip F apin, кун Fapin, Сен бар жерде, 6 ip FapiirreH — мьщ Fapin. О, жокднылык,! Бггсец егер Маврмен, Кетер еду ол сеш ез!мен 6ipre алып. Бдлем, б1лем. Сен онымен бармайсьщ, Келгенше елщ жердщ бетш шарлайсьщ. Кешке 1лескен 6ip буралкдл итке усап, Сен ем1рден кдлмайсьщ. Тарт, жокднылык, тарт жольщмен женще, Сен де eM ipre сетмщду суйепсщ... Кррамьщмен крса тыгар керще, Мавр болсын ец 6ipiH iui суйекшщ!\" Осы 6ip ой кдтер экеп Женниге, Осы 6ip ой мазалайды кдшаннан! Киер кгам, imep аскд кенде уйде, Жокднылык, бар мэрмэрущн жасалган. BeciK басы. Bip жокднылык, Bip Ана. В1збайланран ауру себи, жас сэби, 43

Осы уйдеп барлык, байлык, страда, Шыдамдылык, шыдамдылык, баста ми. Ана TeciH аймалайды жас сэби, Аймалайды 6ip татым сут таба алмай. Кедейлжтщ батпан зш баскдн уй, Кейидд кеп дертп, ддмкес адамдай. Булк-булк сорып, сут ?здейдд балдыртан, Таба алмайды елсш-ел1 шырылдап. Сора-сора жауыр болтан тандырдан Сут орнына кдн шютады шымылдап. Сор, нересте, сор анацныц азабын, Сор анацньщ азабы мен бейнетш. О, дуние! Осы екен той тажабыц! Кейде ызрар, кейде шуак, кейде тун. Шакдр тфлж шанатынан шорт сынып, Bip KypciHin аунап туст1 ауы р кун. О, натылет, Неткен найсап жокдгылык,! Титтей улын жутып крйды Маврдьщ... IV Ломбард, ломбард... Сен 6ip талшык, детке куат жок,тан бар. Сен де езщше коммерсант, ал да бер. Сен — алаяк, барды жалмап, жок,ты алдар. Ат жалынан пайда тапкдн саудагер. Ломбард, ломбард... Сен риза алганга да, саткднта, Баршылык,та \"кдсиеттнад\" таныр им?! Арзан телеп алып кдлдьщ акданда, Мешпетг мен бетецкесш Маврдьщ. Апандакы антарылтан куландай, ©з уйшде ©3i отыр ол кдмалып. Кдрыс жерге кддым узап шыта алмай; Бйесщ бе, кдмауда отыр даналык,? Уысында жокд1Ылык, пен сыркрттыц, Улана ма дермеш жок, адамдай. Б1лесщ бе, Болашаты урпак,тьщ, Кдмауда отыр киер кшм таба алмай?! 44

©Mip, eMip!.. Вершен де сен шебер, Ойлайсын, ба адам кдмын, ел кдмын? Ех, Ленхен! Ломбард кенсе егер, Сатар едд езенш де Темзаныц. Bipa3 кунге ол патша болса куш ертен,, Кедейл]кке сыйлар едд Heci6e. Ал Маврра... Ех, Ленхен, Ленхен!.. Бар байлык,ты берер едд несие. Мавр ушш, Ж енни ушш, 6api ушш, Ж асар едд кез кермеген жакрылык, Ж ояр едд ол жокдиылык,тьщ бергсщ, Болмас едд кдрац кдлран тапшылык,. Адамдарга улеспрш барыцды, Ж ецер едщ куйш eMipAi желжкен. Ех, Ленхен! Сенщ жомарт жанынды, Патша eriri жаратпаган нелштен?! Мынау Темза. Ж алын аткдн, бу аткдн. Арман, азап мекендеген жиепн. Алты путтык, ауыр балка уаткдн, Арып-ашкдн пролетарлар суйепн. Ех, Ленхен! © M ip — азап, ауыр-кун, Сен де ез1цдд сенделтесщ, кдшайсыц. Мешпе-п мен бэтецкесш Маврдьщ Кдлай алып, кдшан оган сыйлайсьщ?! Ломбард, Ломбард... Ток,та, Ленхен, Ломбардтыц алдында. © Tin кеттщ, кдлайша сен жацылдыц?! Женнидщ де юбкасы бар мунда, Бэтецкеср мешпетс бар Маврдьщ. Ес|цде ме, 6ip бул емес келгенщ, EciriH аш, сыр алдырма, бас урма! Кдлтацдакы жинаган мен тергенщ, Мавр ymiH кдлып крйран осында. 45

Таты туман. Ж эне жауын ci6ipAen, Жэне, мше, дым буркедд баяулап. Рении жок, питей рана куммдеп, ■ Музей жакда тартты Мавр аяндап. К,ара тунек, кдра тундд шарпыран, Ойлар, ойлар, ойлар кеттч сок,ты ры п . Суйретшп бара жатгы артынан, Сол баяры, сол сумелек жокднылык,.. Британия музею. Басырлардыц кдзынасына толран зал, Фараондар, К,асиетп сиырлар. Kaciperri халык,тардан зорланган K^aciperri буйымдар. Ойран-асыр ж ер1 кул де, ел1 кул, Осында тур отаршылык, куш-кдйгы. Искусство сарайынан repi бул — Озбырлыкдъщ ордасына ук,сайды. Алтынменен окдларан тунддгш, Отаршылык, 3epi еседд сур залдан. Африка, Кипр, Фарсы, Ундднщ, Асылдары осында тур урланган. Ертедег1 Ефрат пен Шл ел1 Ж атыр мунда Эр гасырдан 6ip буйым. Музей емес, отаршылдык, журеп, Искусство сарайы деу тым кдгын. Суп-сур залга туткдан етга ж1берген, Трофейлер, трофейлер кел-Kecip. Озбырлык,тьщ ордасы бул тунерген, Музей емес, отаршылдык, кермеа. Азулыга акдымак, боп алданран, Сорлы Азия, Африка мунда бар. Баскдшкш барымтамен малданран, Суп-сур залда эр гасырдан 6ip хабар. 46

Мавр 6iAMec, Мавр туймес бар ма сыр, Ол кдрап жур ой таласып жадында. Суп-сур залда сук,танып кеп эр Facbip Мун; шарады MaepFa. Портреттер... YHci3, TiAci3 тургандар: ©ткен жандар, гатап болып кдлгандар, Эркдйсында ашылмаган сырлар бар, Айтылмаган арман бар. Ар ма, адамдар, гатап болып кдлгандар! ©ткен 6M ip, заманалар сыр, T yci — KiTan, ютап... KiTan мэцг1 еле ме? Сан мьщ ойдыц, сан мьщ мидын, кдфтысы, Саргайып тур кдтар-кдтар середе. ©Mip сырын ерте келш, кеш б1лсе, Oramurri, ез1ндд езщ алдайсьщ... ©кшшпз, егер ойын, ecicipce, KiTan, мейл! серелерде саргайсын. Бурында еткен алуан сырлы дана бар, Даналардьщ icTepiHin 6epi i3ri. BipaK, Мавр ойларына барабар, Heri3ri сез айтылмаран тэр1здт Мавр кдлай, кдйтш оны таба алар, Бупнге де, еткенге де ущлдт ©ре турып елш кеткен даналар, ©з ойларын крррамак, боп -ripiAAi. Егесшдей ертедег4 кудайлар, BipiH 6ipi кдриды откд, жалынга. Кдк,тыгысты улы милар, улы ойлар, Британия музешнщ залында. ¥лы ойлардыц куресшщ 6epi i3ri, (Курес керек унамай ма, унай ма?) Акнкдтты айтпай кеткен тэр1здг Адам емес, \"пайрамбар\" да, “кудай” да. Дана салран дацгыл акнкдттардыц, Tepici бар, дурысы бар - 6api i3ri. 47

Алайда олар кдрсыласкдн тантардьщ, Таластарын таппай кеткен тэр^здь Таба алмаган сырлары кеп олардыц, Талай бастьщ жанары euiin, миы ак,ты, Алайда олар даму зацын кргамныц Айта алмакан, аша алмаган сияк,ты. Айналдырран даналардьщ ак, басын, Ашылмаран купия бар алда 6ip. Даналардьщ тартпай кеткен кдкдасын Ашып кдра, ашып кдра ал, Мавр. Ецбек, тауар. Куны олардьщ неге тец?! EKeyiH де ерюн сорып жаткдн гам ?! Кд й ш ы л ы р ы , кррсылыры неде екен, Кднаушы мен кдналушы таптардьщ?! Кедеш бар, кеселл бар, байы бар, Залым кррам кдлай етсе женделер?! Кдлай етсе азабынан айырар, Кунин, терш, 0MipiH саткдн пенделер?! Залым кррам! Опасыздык, бар мунда, Адамдарды адастырран ержтен. Э лаздердщ элджердщ алдында, Бас уруы, басылуы нелжтен?! Ж олдар кдйсы, бостандыкдщ баратын?! Кдйда шара, кдйда айла, эрекет?! Адамдардьщ басын сатып алатын, К,айдан шьщты акща дейтш бэлекет?! Кун деген не? Кул деген гам, байлар гам?! Залым кррам бул нерылран шатпары?! Ойла, Мавр, саган дешнп ойлардыц, Айта алмаган, аша алмаран заттары? Егесшдей ертедеп кудайлар, Кдсарысып 6ipiH 6ipi шалуда. 48

Кдк,тып>1сты улы милар, улы ойлар, Британия м узетн щ залында... \"Капитал\" — Адам акд1лынын, аскдры, Пролетариат журегшщ дурсш. Дана ем1рдщ дастаны, Дана мидыц жыр, сыры. \"Капитал\" — Хабаршысы дауылдыц, Революция куралы. Азап шеккен кдуымньщ, Алдындагы шырагы. \"Капитал\" — гасыр бойы куйзелген Адамдардыц коз жасы. Акд1л болса уйренген, ¥ларатты сез басы. \"Капитал\" — Капиталиста турмедеп Кдйсар ой, кдйтпас журек, ашынган ун. \"Капитал\" — Кереген инженер! Капиталисте машинаньщ. \"Капитал\" — тул кргамга атылтан ок, Жалынын алаулатып шашылган от. Барлык, ел пролетариаты журепнде, Кд1зуы эл1 кунге басылган жок, ... \"Капитал\" — Мавр eMipi. ¥лы журек азабы мен арманы... Ащы тзрлж ауыры мен жецш , Кейде жьнъш, кейде оны алдады. Ол кдйрырды... Кдйрырмады, ашынды! Ол жылады... Жыламады, бекшдй Ол ез1нен ез к дй ры с ы н жасырды, Ол езжен жылама деп етщаД... ¥лы журек жылай дары б1ледь (¥лы журек жыласа тым кцын-aKj.

Ой крры пы оныц алып журеп Адамзатгьщ бар кдй ры сы н жиып а п. Кдрлыраштай кднатымен су сепкен Фред, Ж енни, Кдлай 6iTneK улы ецбек. Ажал кел1п, алып жатты 6ip шеттен. Маркстердщ семьясын тугендеп. Ж окд1Ылык,тыц жалыны мен оты кеп, Кей сэтте оны жабыла ертеп жаткдн-ды. Адал досы, адал махабаты кеп, Арашалап ап кдлды. Достык,! Кдсиеттз достык,! Махаббаттан жогары. (Турак,сыздар татымайды дос деуге). Нагыз достык, 6ip журекпен согады, Bip-ак, журек - к,ос кеуде. Махаббаттан достык, биж эркдшан, Нагыз бакдят — дос журегш тапкдньщ. Опасыз боп егер досты алдасац, Отаныцды саткдныц! Достык, — Одак,! Опасыз куш Kipe алмас! Бузылмас орда, тас кдмал. Достык, — куд1рет, рухтары урандас, Ж аттары да, жаулары да жаскднар. Exi досты — адамзаттыц крс Кунш, Достык,тардыц куддретте балаймын. Маркс пенен Энгельстщ д осты ры н, Ж алпы адамньщ баласына кдлаймын. Сеюлденш шагылдары крс терек, Саясынан самал сорып, жел ескен. ¥лы болу ушш даты дос керек, Акыл-ойы, парасаты тец ескен. Доссыз адам — кднатсыз кус, тегшде, Доссыз адам - отсыз журек, акдшак, 50

Бул азапты, бул арпалыс ем1рде, Bip адамда 6ip дос болтан макул-ак, ©Mip деген ию-кд«о кеп егес, Мумюн болса, мьщ дос табу кеп емес.. ...Элденеше кдцтарылып улы ецбек, Элденеше сокды айналып ауыр кун. Алапаттай ажал жатты тугендеп Семьясын Маврдьщ. Ондай кезде умгг, арман, жакрылык, Куту к^ын тэлкек еткен тэщрден. Курып кеткен ж алан, аяк, тапшылык, Bipre турып, 6ipre жатты Маврмен. ©р адамды екшелеген ескеннен, Ж окд1ылык,тыц жотдын кдра т у т едд. Сол 6ip кдтал кезецдерде ес берген. Кдйырымды дос гам едд? Ол гам ед1?! Жок,тыц зэрш крса iuiin, Доспен жылып, доспен 6ipre суыткдн. Айрылмас адал жанды досы уппн, ©MipiHiH, рахатын умыткдн?! Ол гам едд?! Рахаттан бас тартып, Кдрсы журген азап пенен ауырга?! ©лгенде де езш cyFa тастатып. Ж ердщ крйнын сыйта тарткдн Маврга. Ол гам ед1?! ...Фред! Д остырыцды акуадьщ, ©MipiHAi Маврменен белтстщ. Адамзаттьщ ар, ожданын сак,тадьщ, Рахмет, адал улы немнггщ!!! VI Боп-6озрыл бастары мунарткдн, \"Ah\" десе, кеудеа айрылар. Шыцына, кузына муц аргкдн, Тауларда мэцплж кдйты бар. 51