Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

vekcynmm ЛфЖекв-уяы_____ __________ Бурын ейтпейтш. Кэз1р, т к т , апасьша да кдтгы сездер айтып крлады. Бубшшен ойнап, 6ip куш Ш еген уйге кетшрек кдйгкдн. Крлган астыкды еткен-кеткен кдшкдфып кетпесш деп, атасы K33ip кргрмаша тунеп журген. Бул келгенде, бетш алакднымен басьш, Ж эм ихан жылап отыр екен, Элдеб1р жумбак,e3repicri алдында да ацгарып журген бала оныц жылаганына соншалык, кушала крйган жок, — Апа, кдрным ашты! — дедд, сыкырлауыкды сарт етгазе серпш жауып. — Акдфын, сындырамысыц? Кел, нан турап айран кие ю й. ©й, кдрныцнан айналайьш кара тентепм! — Бэтжан ереш еш ашып, тостатанта айран куйды да, крлын сутьт кртшулы дасгаркэнньщ арасьшан 6ip жапырак, нан алып бердд. С онан соц бетше узак, кдрап турып: — Шегентай, шынынды айтшы, Ж эмиханмен 6ipre кеткщ келе ме, жок, атац екеуш здщ крсымызда кдласыц ба? — дедд А йран емес, тж ен жуткдндай Ш еген тдилгыньр кдлды. BipaK, неге олай сурап отьфганын укд<дн жок. Бале келсе, осыдан келетш шыгар деген дудэмалмен Жэмиханга алайып кррады. — М ен Ж эм иханм ен кетпеймш, — дедд басын шайкдп. — О л \"алып кетем\" дейдд. — Крйда? — Шегентай! С енщ экец — Сэттм, ш еш ен — менмш гой, быемгац? — Ж эм ихан жалынып, бэлюм, бутан OMipiHAe 6ipim ui рет енесш щ кезш ш е ашык, ем1рене сейледд. — Биыл сепзден асьш торызта кетгщ, ж ш т болдьщ. Ендд окута баруьщ керек. Екеум!з ауылта — мектеб1 бар Акдказыкдф барамыз. Атац мен апада келш-кетш турамыз, олар 6i3re барып турады. — А олар неге б1збен 6ipre бармайды? — Олар тауда кдлады. Атац жы лкдкы з журе алмайды, таты да жылкдна шыгады- — М ен д е атамныд кдсында калам. — ©йтсед, атад мен ападды кейш кэйпп батасыд? Сенщ экед Сэттм окрнанды ете жанры керетш, сен де окы- Кашангы экеднщ ж азган хатгары мен елендеркт елге окрггамыз да журем1з, ендд взщ окуьщ керек. — \"Крзы Керпешп\" окдмын ба? — Окдсыд. Бэрш де окдсыд. Атац мен апада езщ де хат жазып турасьщ. — Онда барам. юо

_____________________ Щ eidmu, йф умт Бэрш ecrin турран Бэтжан ун-тун оз уйден шырып кетп. Бул эщ тм ет апасыньщ унатпаганын бала содан байкдды. Ойынра айналып журю, Ш еген сонын, бэрш ертесшде- ак, умытьш кеткен-дд. Ега-уш куннен кешн баяры бэршен бурьш келген жштгердщ ymeyi к о м а н д ы бузып, келецке, кдлка жасаран араштардьщ бэрш Сэлиманьщ мал кррасыньщ усгше экеп уйди Курек, сыпыррышгарга дей н тук кдлдырмай жинады. Бурышыдай емес, K83ip сары ж М т Шегендд керсе, байкдмагансып, Tepic айналады. Оньщ эдеш сойтетшш бала ж уреп сезедд, жецген адамдай соны ц e3i ж а н ы н а ж а й л ы тиедд. BipaK, оньщ Ж эмиханга урлана б1рдеме дегенш 6ip-eKi p e r байкдды. Сонымен неменесше ымдасатынын тусшбей, Ж эмиханга жыны келедг Мунын, кезшше айызьш кднды рьт турьш урсьш- урсьш тасгаса, гшрюн! УЬ, кеп сонда 6ip кдйтар едд! Баяры уш в из арбага ендд осы уш ж ш т ие болыпты. Олар бугш ертеден 6epi керпе-жасзык, кшм-кешектерш арбага тиеп, орталыкдщ кдйтура кдмдануда, By6im уйдщ алдындары куншуакда Сакдяп пен Шегенге \"Кун астындагы Кунжей кдлзды\" айтып отырган. \"Сол Кунисейдщ сулулыры, cipe, сендей-ак, болтан uibiFap\", — дегендей Бубшггщ бет жузш е жутына кдрап, Ш еген бар зейипмен тыцдаган. Bip кезде кдстарына Ж эм ихан келдд. Басына ак, ш ыт орамал салып, усгше эдем1 кок кейлек к и л т . Кендлдд жымиысы, сэнденш жур1а, жалпы жарасымдылыры \"Мен Кунжейден кем ем естн\" деп турван тэр1здд. — Шегентай, уйге журил! Кшмщад ауыстырьш ки, K93ip 6i3 де осы арбалармен кдлхозга кетешз. Одан бурын орньшан Бубки ушьш турды. — Тэте, Шеген а зб е н 6ipre кете ме? Cipe, Ж эм иханньщ кететш ш Бубки бурыннан бглетш сиякды. Состиып турьш калган балага кдлз жыпылыкц-ай кдрады. Шеген биыл мектепке барады, оку овдды, сендерге ам хат ж азып турады.— Qpi ак^альш, api тусшддрш, Ж эм ихан кэддмпдей элекке тусп. Ж етекгем ек болып едд, oFari кенбей крлын жулкн тартып алып, Шеген уйге карай e3i кетп. Ыкдллассыздьпъш былай крйганда, сары ж ю т п ц арбасьша мшетпп коцкине кдтгы кыжы л галлы Эй, Ж эмихан! — дедд манадан есжтщ алдында турран Селима. Оньщ айыптай сейлейтшш дауыс зшнен-ак, сезш, 101

Ж эмихан крбагын шьпты.— Акь1лымды алсац, сен балага тимесецчп! Жалгыз улдан айрылып ацырап отырган байгусгар немересшен тагы айрылган соц, кэйтш кун кередд? Кемгар мен шалды крсарлап ед-прейш демесец, крйсацшы! Элп сезге ашуланды ма, регоюдд ме, emeyip, Жэмихан эжегггау1р уакцгг у н о з кдлды. Сонан соц кенет жулкцш- жулкцн! орамалыньщ ушьш тамагына крйта кртайтып тарггы. — Байдан былаи, баладан былай айрылатын менщ сорым не сонша? Жылкдлмен 6ipre жылкщ боп кетон демесе, жасы окура толган баданы 6api6ip ауылга апару керек, оны ездер1 де б1лш отыр гой. — Эй, сен эйтш сылтауратпа. \"Окцггамыз, ауылдан уй сатып аламыз\", — деп отыр едд гой энегуш FaHa. — Айтса, сод айткрныныц бэрш ен крйтып отыр кэз1р. 0Ari кцгздары кедш кцфып кете жаздаран соц, содан коркцш, жылкцгра крйта шыгаратын болды Б огат. Бакса, баккцгсы келгендер бага берсш; жылкд.1 макан бай бола ма, бала бола ма; к ан таты журем крлы-басым ж ары льт, усп-басым сауыс боп. Кудагда кцраган мендей-ак, болар. Ж ацагы 6ip кулгсга де, сэндд ж уркз де крлмен сы л ьт алгандай сап жоралыпты. Танауы кусырылып, кез1 шатынап, пош ы м -бтм ] аяк, асты езгердд. Дэл кэз1р оньщ ештецеден тайынбайтьшын, тотп, юнэлай берсец, будан бетер epuiin додланып кететшш Салима сездд. Шегеннщ соцынан бара жаткдн оны ундемей, кез1мен рана узатып салды да, ол дауыс жетпейтшдей жерге узатан кезде: — ©й, Мукцпн! — дцад арбасын шукщларансьт жаткдн сэры жнтгке.— Мьшаран сенщ э з э з к болганынды 6apiMi3 6iAin журм1з. О ны e-ripiK д ей алмайсыц. Bip сендердщ бастарыцлдры нэрсе емес, жарассацдар жарасып кегерсщдер, оларынды секпеймЬ. ¥ я бузкан деген оцай дуние емес, бузбай, булшдгрмей, кел1с1ммен-ак,кетсецдернл. Еркексщ, ана кемтр- шаддьщ жагдайьш да ойла. Ж эмихан ушш болмаса д а ана жалгыз бала ушш жылайды exeyi. 1пгген шыккдн шубар жылан гой, коз1 керш турьш тастап кетуге Ж эмихан кця алмайтьш т ь д а р , К рита дегенмен сезщлд сыйлар, сен айтып кер: бала кемшр-шалдьщ хрлында крлсьш. Сэттмд! кез1 керген, 6ipre еск ен сендер буйтш оны ц э к е -memeciHe кцянат ж асасацдар, оларынды адам да, кудай да кешпес. Ty6i алдарыцнан шырады. Саган xeperi бала емес. Ж эмихан гой, керепнд] рана алсацшы! 102

______________________________ Щ> вктш, 6if> утт — Туу, Сэлима-ай, ж ол ж ургем туртанда сен д е кдй- кдйдатыны айтады екенсщ. \"Бала кдлса, м ен де калам”, — дейдд. \"Баланды таста, езщ жур\", - деп кдлай айтам? — ©ледд гой кем тр-ш ал, вледд. ©лпресщдер. Kici акдллы Kicire акдэ1л бола ма, мейлД, ездерщ 61л. Б у т ш уйленгендерщ курысын бДрак, Сол eKeyi елген соц да 6api6ip сол бала сендерге кдлатын едд гой. Кенет Мэметгщ yin жатынан баж-буж еткен ашшы дауыс шыкды. Ж ьпыльш-суршш, шошынтан Салима д ереу солай умтылды. Урке басьш, api крркдш, api кдлзытып, БубДш пен Сакдлп та соцьшан ердд. ©зара куцкДлдест, уш арбакеш кдна о р ы н дары н д а кдлды . С о л m yFa ездерД кДнэлД eKeHiH сезгендДктен бе, крзталмады. ШегендД к рлы н ан жулк,и су й р ел еп , Ж эм и х а н табалдырыкдъщ сыртында тур екен. Уйден шьтармай, немересДнДц аятынан айрылмай ж аб ы с ь т , боздап жы лап табалдырыкцъщ Дшщде Багжан жатыр. Сары шалдьщ бетДнде кдн-сел жок, ал1де айбьшьш сакцап, Дргеде ты нтакуап жаткдн куш сазарыпты да кдлыпты. Ж аны жок, болса, баятыда шьпып кеткен адам дерлДк. — Апа, не болтан ci3re? ТурегелсещзшД! — дедд Салима келген бойда ж еки дауыстап.— СэтДмнен айры лы п та елмегенсДз, турьщ ызшы жок, сумдыкды шытармай! — Ойбай, елмесем осы ушДн елмеп ем гой, Сэлима-оу! Ендд елддм! ©лмегенде нем кдлды? Буйткен TipAiri эддрэ кдлсын! — Ешгеце жок, елмейсДз. Аппак, самайьщызбен кдргадай баланьш, аягына ж ьпылтаньщыз не, жДберщДз! Акдллы болса, ол сДздщаятьщызга жабыссьш. Баланьщ бартысы келДп турса, аркдндап усгайсыз ба, бара берсДн! Сапмнен туганы рас болса, Ty6i айналып кеп 6api6ip сДздд табады. Батжан атыл-тегДл жылап, тук деуге ш амасы келмей, тек б асы н ш ай к д й бердД. K a3i к о р у д е н кдлы п, ж а н а р ы жансыуданып кеткен тарДздд. \"Башус, алДп кете ме, кэйтедД?\" — деп шошыды Салима. EHeci крлын сэл босата беруД-ак, муц екен. Ж эмихан ШегендД жулкдлп, ертген алып кэшкдндай суйрелей жонелдд. Н е болып кеткенДн онш а да тусДне алмай, жылап кдм'а! 1 апасьша ж аны ашып, атасыньщ бетДнен де суймей, \"бара бер!\" дегенД кендлДнедДктшп, артьша жалтакдап, бала 6ip-exi рет сурДнш кетгД. О ны кергенде, Багжан мулде есДнен танып кдла жаздады. юз

Ъексутан ‘НфЖеке-щы_______________ Кулыным-ай! —дел) Салиманьщ кушагына кулайберш.— Ак, кдраны ажыратпай, ач-тан крлып кетпц-ау! Менщ жанымньщ 6ipre екенш б1лмей кетш барасьщ-ау! Аргьща жалтак,-жалтак,каратаныц кез алдымнан кетпей куримын-ау, кулыным, кайтешн! Кайда журсец, аман жур, амалым не? Сенщ даусынды еспмей, мына ку молада кэйтш отырамыз енд1. А, кудай! — Батжан басьш кетерш алакднын жайды. — Ендщ азабьщнан куткдр! Осы кер гетм де жетедд, бупн алсац, арманым жок, ризамын! — Апа, крйьщызшы! Кайдагыны айткдныцыз не? Кез кермеске кетш бара жаткдн жок,крй Шеген. Амандык,болса, ол тупл! Сэттмнщ е зш кереаз. — O-oh! — деп М амет осы кез екси курсшдд. Окдлс шыккдн дауыска Салима жалт бурылды. Карт орнынан турып, кезшен сорасы агып у н а з еплш тур екен. Манадан шыдап TypFaH карт Салиманьщ езш е караганын керш, мун, шакдандай кенет кущренш кетп: — Сапм-оу, сен бугш елдщ гой! Бупн елдщ гой, ку жалгыз-оу! Буйтш елпретшщ бар, о баста кез1ме неге кершдщ, Шегентай-ау?! Шыддй-шыдай келш ем, шарт сындырдьщ гой, шырагым-оу! — К у ж ан кдлай шыкдгай тур кеудемДзден! —деп Батжан тагы боздап кря бердд. — Шегентай-ау, сешмен жаным 6ip едд гой, кдлай гана Tipi тастап барасьщ?! Одан арыга Салиманьщ д ап шыдамады, Ж упрш есжтщ алдьша шыкра, арбалар кершбей узап к е ттп . Мэметке езшщ де келш есебшдеп адам екеш, сондьщган оньщ такдлмытиген ерге MiHyi epci саналатыны есше туоп, сэл дагдарды, BipaK, баскд амалдыц жокзыгы бэрш жецдд, тауекел деп, курен атгы мамагаштан шагашщ шеппп алды. — Кудай e3i кеппрсш, —дедд узечпге аягын асыгыс салып жатып, —улкен гасшщ аткерпесше де такэгмым тиетш болды- ау! ©пздердд е д е т к а п ы куалаган ба, арбалар эжептэу1р жер алыстап кетптп. Салима сонадайдан айкай салды. Арггарына 6ip-6ip карасты да, еспмегенсш, ешкайсысы токуамады. Келшшек оган одан бетер дпгьшды. Ызалана шауып кеп М укэш пыц арбасыньщ алдьша келденендеп тура кдлды. — Эй, катын! — дедд Ж эмихаета жекш. ©з1мсшгеш ме, жок, элде ашудын ыркдямен айтканы ма, калайда даусы каткдол. — Баратын байьща езщ бар бер, экел 6epi баданы! Ана кемгар мен шалды осы куш кундренпп кетсеч, кун жуктеп 104

________________ Щ вкжш, 6ij> имт кегпм дей бер. Бай сеш ялады, баланды не кылады? Балажансып басгы кэтырма! Бала керек болса, тары тауып аласыц, шал- кемгардщ баласын тасгап кет! Шегентай, апан, мен атац жылап, сеш шаквдэып жатыр. Ж эм ихан екетсе, сеш ендд атан, мен апаца кайтып экелмейд1, алдайды. Ж у р е гой, айналайын! — Арбата жанаса берш крлын созуы муц екен, орньшан ушьш турьш балада дарсы умтылды. Жэмихан жабыса берем дегенше, Салима крльшан шап берш, Шегенд1 арбадан жульш алды. Курен,ат жалтурюп, Салима ерден ауып тусе жаздады- Bftreyip, крльшан баланы шыгармады. Ж ьпылмасьш ойлап, Ш еген де ж ан дэрмен атгъщ жальша жармасты. И зпнд! тартьш турьш, Салима баланы алдына орнык,тылап отыррызды. ©3i умтылранына iuri жылып, бауыры на кдтгы-кдтгы щлсып кегалшен тскедс — Акылыцнан айналайын Шегентайдыц! Атасыныц баласы гой, жаным! Жулкдшып умтылган Ж эмиханды Мущши ж1бермедь ¥рысты ма, акд1л айтгы ма, элдене деп айкдйлап жатты. Олардыц сезш е Ш еген де, С алима да кулак,аскрн жок, Bipax, арбаньщ токуамай, узап бара жаткрнын exeyi де байкдды. Шегендд басынан цпскей бауырьша басьш, курен, атгъщ устшде Салима куаныш екенш иэ егании екенш e3i де тусше крймайтын е к о к сез1мнщ ыркргмен агыл-тепл жылады. \"О сылай болы п ед}, — дед! Ш еген курсш т . Е ппем есш умыткдм жок, па екем ? — О рны пан т урып бары п ш ам жакуы.— Гуу, вт кен кундерщ /ц ж ап-ж ары куаеске т уарудщ вз1 е р а сы йакуы рой.— К о з/ карьпы п, жан-жатына карай алм аган сор, ш амды кдйта еппрд1. Сырткд т ерезеден к о з сап,далгу\\а кар ж ауып турганын корд/.— K pic тав з ж умысына Kipicinri. Ештецеш ойлам айды , еш т ецеш е ск е алм айды , крналмайды , куанбайды — кардьщ осы б/'р ойсы з-кам сы з к ула й ж ауганы д а к е й д е KiciHi кц1зык,тырады: л/ацгаз, гэкаппар. А л б1здщ влпр суруаш з д е, вт кен вт рм пзд! еске алуы м ы зд а — 6api ой, 6api азап, 6ipi сагыныш , 6ipi вкш пп. Е ске а лу д егенн щ о з/ буры нкьщ а бугш п тургыдан бага б ер у ем ес пе? Turn, дэлррек айтканда, ацы м акуау кезщ дi ацы лды лау к взб ен кдйта карау. Ш егендиванга кайтадан ш алкалай жатып, кайгадан ойш а ж азуга Kipicri. 105

Ъектшн Нфзкеке-шм Ж эмиханньщ ойы биыл жаз бузылып жургенш, оны бузып журген Мукдпн екенш Бэтжан алташ Селиманьщ андаусыз айтьш калган 6ip свзшен-ак, бые крйтан. Кейн, к д а м а н кезш де, келш ш щ езш е н де сурап анык,такан. Ж емиханньщ тубшде 6ip кетем дейтшш жене квп узамай- ак, айтатынын Мэметгей емес, ол алдын ала бтлген, шггей куткен де. О ны щшаган тек Шегеннщ жатдайы-тын. Шугар, Шеген1 крлында кдлды. О л уш ш тагдырына да, улкен адамгершьик жасаган Сэлимага да, улын кршып кеткен келшше де дэн риза, ©зге жакрылыкуы умытса да, бул жакрылыкуы умытпас. Е о к щ алдындагы жерошакуьщ аузында, казанньщ аслына демы-домы шырпы тасгай огырып, Бэтжан шалы туралы шым- шытырык, ойга кепт. Б1рдемеге реюгасе, оньщ бас-кез жок, бутан келш т й с е п й бар. Айдалада ж у р т аты уржсе де уйдеп кдтыньшан керетшнщ натыз e3i. \"Байтус, бул дуниенщ таукргмепн гамнщ 6ipre Kerepidn келе жаткрньш ойламайды, теп, — дедд Мэметгщ мшезше кейп. — М ен елш крлсам, не келш, не к^гадьщ крльша карал кун керетщ ер кек осы ма, мэнжуп адам болмай кетер. Муньщ шытырайып мурт ширатканы менщ аркам. Кок езу б1реудщ крльша туссе, керер ем, бэлем. \"Эй, тур, отьш жар! Бар, малды кара! Шык, кораны куре!\" — деп, такргмдап туратын тыкридак, 6ipey тап келсе, таныр ед1 кекесш. Бул энш ей н матан батыр, баската матан кггегеннш, 6ipiH де клей алмайды. Ойбуй, муньщ к е а р л т мен кьфсыктыгын кетеретш гам бар, менен баскалар бутан 6ip кун де шыдамайды\". Бэтжан к а п ы шыгьш кеткен эз даусьшан ©3i селк ете калды. ©3i ойлап, е з ойына 63i урсьш отырганын тусшш, кулш ж1бердь \"Курбаккасын, матан б1рдеме кершген шытар, — дед* кейп.— Ештеценщ карасы жок, жын урган racime кай-кайдаты б ел ей ойлаганым не?\" BipaK, к а н ш а о й л а м а й ы н д е с е д е ой койм айды , келецкесш ен бетер крсамжарласты да алды. Анда-санда Сэлимамен эщтмелескеннен тана жаны калып жур, эйтпесе элдекашан мыйын о й ж еп кряр ма едд, кэйтер едг Сэттмнщ куш п аз болтандай, отан енд! Жэмиханддга косылды. Ш еген туртанда, ол буларга ж ат бола ма, Tempi. Оны былай крйганда, Кэмеш те соньщ кргаьш бауырына басьш бала кртлып отыр. Turn, баскасьш баска деген кунде де, сол era бала утшн-ак, булар отан борыштар. Юмге тшп, юмнен шыкра 106

да, 6epi6ip олда осы уйдщ 6ip баласы. Оньщ ттлеуш ттлегендер!, айналып келгенде, е з ттлеулерь Бэгжан осыньщ бэрш оймен саралап, оймен азады. Келшшщ келешегшен кецш купи. Ж у р еп кургыр сезедг Ty6i оньщ да ■прлМтгрлж болмайды. Мукэпн коз алдында ecri, сыры белпл1 бала. Байкдйды, айнымай экесш е тарткдн. Ж ер барып жамандамасын, э к е а маркум беспе, беддк, орынсыз жерде макуаньш, болымсыз нэрседен шатак, шьпаратын жайсыздау raci-mi. Адам длдмлы жакры керешн десе, кемиплитне кез1 байланьш кала ма, кдйдам. ©frreyip, М ущ лш ъщ еркегарек, доц мшез екенш журт 6ip кергеннен-ак, байкэйды, Жэмиханньщ кдлай байкамайтьшьш кудай бьлсш. Егер байкдса, 6ip кудай жегекгеп, 6ip кудай айдаса да оган тие ме? Ец жаманы — осы куш байкдмай кете берсе, тэты жакры гой, кэз1р б!лмегенш кешн бш п сорлар. Бэршен сол крьш. Ш ьш ашуы келгенде, Жэмихан да кара суды Kepi атызады; анык,долданса, оньщ кек айыддьпъша адам баласы шак, келмейдд, ондайда ойга алганын орындап тьшады. Ж ыньш а тиген 6ip куш казаньш тецкерш тасгап тайып турмасына гам кегал. Солар 6ipiH-6ipi кай сыйлап ынгыга крйды дейсщ. Эншешн ертенш бара жаткан сон, да. Сойканньщ 6api сол ер т басылган соц басгалар. © з тужырымынан G3i щшалып, Бэтжан ауыр курсщдг \"Соры ашылматан сорлы бала, мундай куйте тусем деп сен де ойлапсын, ба. Кдй жеттскенщнен кетпм дейсщ, жан таппатан соц жасаган далбасац да 6ip. Н е кердщ , не бглдщ, эм баласьщ. ©ftreyip, умггщ алда. Бар демеущ сол. Кайтешн, 6ip с е т мен 6i3re емес, бугал елге келген нэумет крй, коплен 6ipre кер еш з де. Bip icri бастауын бастадьщ, кудай тек артын оцгарсын!\" Таты 6ipa3 кун еткенде, Бэтжан ж ургган М ущлш пен Жэмиханньщ сыйыр 6aFyra шыкканын есцдт Ойлап-ойлап оньщ да себебш тапты: канша дегенмен уялып, кептщ ццщде eKeyi емш-ерган журе алмаган болу керек. Сэпм/у K03i керген ауылдагы улкен-гандден, Сэпмнщ 6ipre ескен замандасгарынан кргсылган-ау, cipe. Керген ж ерде бас салып урыспаса да, бетгерше алайып 6ip карайтын шыгар ппргандер, не бопты. Кешн-кешн умьпса да, кэз!р aAi умыта крйган жок, uibiFap-ay Ko6i? Кешн де гам умытады, гам умытпайды. Бугш-ак, умьгга басгатандар бар, олардьщ ерггец койгегпнш ерпендлер корер. Еяреудщ сыры 6ipeyre жумбак, Б1реулер оцай умьпканына куанатьш шыгар, (йреулер умьгга алмаганына жубанатын шыгар, оны да гам бШттп. К1мнщ бары, гамнщ соры екенш 107

f ' ,\\r 1{ll/м II Н ф Ж е Ь -щ ы ________ кдлайолшерсщ. ©лшенепн нэрсе болса, enajriэргам елшеп-алшеп э з керепн алмас па?! Ж ут ж еп агайынды\" дейд1 казак, \"Боташтыц пейш дурысгалып турганда, кайтадан жылкыга шывамыз ба, жок, баланыц болашагын ойлап, ауылга барып оны окуга берем1з бе?\" — деп дагдарып, М эмет пен Бэтжанньщ бастары кдтып жургенде, Курецбелден кенетсуык,хабар келдй Кэмептц Kyfteyi дуниеден кайтыпты. Согыстан келгел1 созылмалы ауру-тын, кулан таза жазылып кетер деп сенбесе де, агайын-туыстары: 1'Y31лт-созы лы п a3 ip re ж у р е ту рар\", — д еп дэм еленетш , ол д э м е н щ д е оры н далм аган ы гой. Хабарды естш, жайлаудан Кдби эйел1мен келдг Tipi мал экелудщ реттн таппаган сон, улкен 6ip крйды уйттп алыпты. Алды-артгарьш ойлап, Бэтжанга да келпс кдмдай келтть Шеген/у Сэлиманжше тастап, ropreyi сол куш Курецбелге суьгг женедь Кдза иэ баскдлай кдйгы устшде квнпш келетш кдзакхьщ кдшангы э д е т емес пе, сол сапар олар келеге келпрш, келешектщ эцпмесш де 6ipa3 nicipin кдйтгы: Мэмет ендд жы лкдта шыкрайды, кдлхоздьщ орталытынан уй сатьш ал ьт, Шегендд биыл окуга береди Куйеушщ кдгркдша кр сьт жыльш да етгазт, Кэмеш кргс туспей эке-шешесшщ крлына кеш ш келмек. С ол KeAiciMre ток,таган М эмет келе сала Ак^казыкдд тартгы. Б1реудщ era ауызды сокра тамын 6ip тайьшшага алатьш больш, уйш кеппруге кдлхоздьщ era туйесш крлма-крл айдай Kerri. С е й тт , ж аз бойгы эуре- сарсацнын, аягы байсалды арнага бет тузеди Анык,кешепндерше Ke3iжепсеон, Шеген Бубшгп кря алмай киналды. Ылга угы сьт ойнайгьш, api акодды, epi эдеш кргзга мулде бауыр б а с ь т кетптп. Тек ойын гана емес, ойлап кдраса, сейлесу, 6ip жакда бару, келу, кегудегендердщ бэршде Бубшгаз тук елесгете ал м аты н сыйакцы. Барлыгы кдсында Бубии барда гана к)ызык, сегалдд. Алайда оны да, езш де жубатып крага 6ip уэде бердк \"Мен сеш елеем умытпаймын. Улкейгенде уйленелиз\", —дедд бар балалык,шын пейшмен. Оньщ ол сезше Бубките балалык,шын пейшмен кап ы риза болды. Б1ракканша дегенмен кргз емес пе, сакзанынкртрап, 6ipa3 ойланьщкрфап: \"Эуел1оку бгпрейк, - деуу улкейгенше де aAi кеп уакргг барын ескерпп.— \"Жалгыз ез1м айдалада крркам\", - деп, апам биыл окуга ж1бермедр К елеа жылы кдлхозга б!з де кешш барамыз. Сонда тэты 6ipre ойнайгьш шыгармыз\". Ересектердщ угымымен елшесе, ете сак, сез: уэде 6epin 108

__ _________________________________ Щ> вкмт, бф m int те туркан сыйакуы, кудщ бмддрш те турган тэр1зд1 Кдлай болганда да Ш еген мен Бубин кщчай крштасты. \"Адам баласы айры лы сарда, тары жолырысатын- дык,тарына 6ipiH 6ipi кэм1л сендДрш, 6ipiH 6ipi соны мен жубатысып жатады. Сейтш, K63ipri екшшггерш болашак, умггаен умьптыруга тырысады. Сепзден аскдн Шеген мен OHF3 шьпдсрн Бубгш те сейтп. С уйеп ipi, бойш ад Ш егеннщ кдсында нэзж, аласа бойлы Бубин сырт кезге кдрындасындай. — Bip-6ipiMi36eH тары жольиысуымыз ушш, к ед сен менщ кез!мнен суй! — дед* кдв. Ол ырымды кдвдьщ кдйтсе де 6ip сешмд1 адамдардан yFbrn кдлранын бшп, coFaH шы нымен сенш, Ш еген Б у б ш т к е зщ ен суйдд. М у цайы п кр ш тасты . 1штей Б а ян ы м ен к рш таск д н К,озыга ук,саура ты р ы с т ы . \" К е л е а ж ы л ы кездесем1з!\" — дед1 б эр ш е кез1 ж е тш туррандай нык, батырларша сеншдд айтгы. Сенгенде де баскдра емес, ырымра — кезщ ен суйгенше — сендд. Ес б1лгел1 ец кеп дегенде уш -терт уйдщ кдтар крнраньш Fana керген Ш еген ара-арасы отыз-кргрык,адымнан аспайтьш ауылдьщ кеп ушн алгаш кергенде, кдй жакдсд барьш, кдй жакка ж урерш тусш е алмай, кд>1луетке Kipin кеткендей басы айналды. О л ес б1лгел1 уй iini унем1 жылкршын, жагдайына кдрай кешш-крнып, ж а з жайлауды, кдгс кдотауды рана керш ескен бала мунша журтгьщ 6ip жерде 6ipre туратынына epreri eMipre тап келгеннен бетер танданды. “Крлхозда кеп уй бар, бар бала 6ipre ойнаймыз\", — дегендг М арат OFaH айтатын, 6ipaK, онын, айткдны н Ш еген м ы н андай деп елестеткен емес жене, М аратгьщ мшезш бглетшддкген, erripiK макцвнып тур деп те кудисгенетш. Булардьщ Акдказыкуары yin Кдбилардионе керхш. К ерш ш п ек1 уй кдтар туррандык,тан емес, араларында баскд уй болмарандыкд-ан. Кдпталындагы уйлердщ алыстыры отыз- крфык, кддамдай да, ал ж елке тусындары Кдбидьщ уйм ен ею ара айкдйлаган дауыс зрец жегетшдей жер. Кдбилар жазда жайлаура шырьш кетш, кузде — балалар окура барардьщ адддшдд гана — ауылдары уйлерше кдйтады. Олардьщ да биыл жайлаудан тускеш 6ip апта бурьш. Анда-санда атусп кергеш болмаса, ол уйдщ бала-шагасымен Шеген ал1 к уш е жакрш араласып ойнаган емес. Агайын санап араласа басгаганы ендн eiW гана. Сонддда ол уйге е з бепнше емш-еркш бара алмайды: 109

Ъексутан Н’ тфокеке-ты____________ ©Mipi есш нщ алдынан узап шьпфайтын кекжал тебетген крркады. \"Bip керген KiciciH каппайды, балагатимейдд\", - деп, Кулагина 6api кдншама куйып жатса да, арыстан тектес куждрейген турш кергенде, кегцл аудармайкдсынан ere шыгуга журеп дауамайды. Сондыкцан ол уйдеп бауырларымен далада, сырткд шыккдндарын аидып турып кана ойнайды. Ол уйден каймьнуыныц тагы 6ip ce6e6i — Нурбубшщ кабагы. Бул барса, дереу балаларьша о к \"Эй, далага шыгып ойнасандаршы! - деп жекидд. Буран карап: — Шеген ойнаралы келсе, сендер уйге тырыльш аласьшдар гой, теп!\" - дейд1 кешп. ©зш жакуап турса да, кабарыньщ суыкдыгынан, даусьшьщ каткдхлдыръшан сескенедд. Алайда сол уйдеп 6ip нарсеге катгы суйсшш карайды. О л — кдбыргадагы сурет. Кдбидьщ улкен улы Аманкедлд era терезенщ оргасындагы кабырганьщ ашык, жерше езбе бояумен кдлзыл гул салыпты да, соньщ карсысьша сьщар бушкца 6ip булбул крндырыпты. Гу/и — eMipi Ш еген кермеген гул, атын еспгеш болмаса, булбул да оньщ бурын-сонды кермеген кусы: 6ipaK, Аманкедлд салган булбул таудан талай керш журген торрайдьщ 6ip туршен айнымайды. Cipa, сол торрайы булбул шырар. Мына cy p e n e ri — тап сод Tmri, Tipi екен деп каласьщ. Тумсыгыньщ сушрлш, мойын жуншщ улшлдеген мамыкдъпы айнымайды- ау, айнымайды. Буйтш булжьппай салган суретгер, Шегеннш, урымынша, тек гатэптерде гана болса керек едд. Егер ез кезЫен кермесе, дал мьшаны бар-жоры жетшнвш б тр ге н Аманкедлд салдыдегенге алда-бмдэ сенбес ед1 Керемет нэрсеш керемет адамдар гана жасайды деп туонепн. Аманкедлдгп кереметдеуге аузы бармайды: кунде керш журген бала гой. Оньщ езгелерден еш ароыкщылыгы жок, кайга кемддпкеп. Окудан келе жапфнда, мшген аты музга тайьш жыгылып былтыр кдлс аягы сыныгпы, кэз1р балдакрен журедд, элон-ал! жетелш, тесек тартып жатьш калады. Туршщ де асып бара жаткрны шамалы: мурныньщ успне, era кезгнщ алдьша жука сектал шашыраган, кеддмп кара домалак, бала Ж ш ауыратыньша, кемтарльпъша карамасган, кендддд. Мшез1 ек еан е тарткан жумсак, ыржиьш куле беретМ де куйып крйгацдай. BipaK, Кдби сыйакзы жасыкдыгы жок, кегрлшдепан эзмдеп болса да айта алдды. Шеген келгенде, кендл аударып, бул уйде\"б1ршнп бауырмалдык, керсегетш де сол. \"Ал, атасы ньщ баласы, э к е а н щ im ci Ш еген батыр келдд. Атын байлацлдр, аягьш шенпцдер, эйтпесе экелершдд танытады\", — дейдд эзмдей кулш. Эке-ш еш есш щ кезш ш е \"балам\" деуден уялып, Сэттм ПО

Шегендд \"И м \" деггп, кешн майданнан хат жазранда да: \"йпипз Шеген аман-есен бе?\" — деп сурайды екен. Аманкелдшщ 03iAi coFaH непзделген, о ны ол м азакдд айналды рм ай, еркелетш, жылы мешрмен айтады. Э з ш н щ мэнш эр1ден укдаса да, Ш еген пейш не риза. Bip барганында, Аманкелдд улкен кдлыц даптерге саргайып кеткен кдгаздардан елец кеипрш отыр екен. ©лецнщ ейтш ерекш е ж азы латы ны н М арат мак,танып гатэптен талай керсепсен, б1рдентаныды. Кеилрген елецшщ ара-арасына, жиек- жиепне Аманкедд1 эдемглеп ою-ернектер салыпты. Кдсына келген Шегенд! кушакуай езш е тартгы. — Кердщ бе, мьшаньщ 6api — сенщ экецнщ жазганы. Айтпакдш, агацныц. М ьшалар — Сэттмнщ е з жазуы, — дедд саргайган кдгаздарды керсетш.— Keinipin алмасам, абден тозып кетп. Биыл мектепке барасьщ, кешн ерюн окцтын болганында, саган д а кеипрш берем. — ©стш эдем!леп пе? — Будан да эдемьлеп. — Мекгепте сурет саддыра ма? — Салдырады. Егер сурет салуды уйренгщ келсе, атаца: “Базардан бояу кдрындаш сатып экеп бер\", — де. Кдрындаш тапсац, сурет салуды саган мен-ак,уйретем. Сонан соц уй щ н щ iuiiH айнал д ы р а гул м ен булбулды салып тастайсыц, уйлерще 6ip гарген адам соларга кдрайды да отырады. Кдлай, кетиспк пе? — Келгспк. Балгам, сел уэдеа ушш де ме, жок, С зпмнщ елецш сакхап жургеш ушш бе, кдлайда Ш еген Аманкелддп айрыкща жакры керд1 Содан былай: \"Аманкелдд агам сурет салуды уйретедд, бояу кдрындаш сатып экеп берип! — деп, атасына кунде кр11Аф1лдейд1>1. Мамет; “Макул\", — деген. BipaK, шыны ма, eripiri ме, 6ipa3 кун: “Таппадым, базарга кел еа барганымда тагы караймьш\", — деп, уэде берумен журдд. Базарга бару атасына балендей кцын емес. О л сыйак?ы астыцлд агы бар аддмга ауданныц алысгьпы жок; бес-ак, шакрфым. Крсеткелде мшш журген курец аткд атасы aAi кржа. К ундо крлы бос, жумысы тунде: кешке кдрай ауылдагы барлык,жумыс аты мен Mimeатын жиып аладыда, туншен ж айьт, тек тац ага кэлхоздяц жабык,кррасына кдйта ацдап экеледь Сод ан кешке д е й н кдйда барам лесе, е з ыркрг Тек, не керек, крлына бояу кдрынд аштар гана пикпей жур. Кррапкд салган алты кдрындашты базардан емес, ауданда 111

Ъекултан Hiinlceke-ты________________________ югейтш жиемшюнен акторы альш келдд-ау6ip кум. Немересш куанткрнка м ер ей ecin, базардан таппай жургешн ушнен алып бергеш ушш жиенш крйта-крйта макуап, атасы у м е ол к у м ж е л тн ш келдд. Ш еген бояу крлына тиген замат Аманкелддге тарпы . Кек тебет есисгщ кезш ен алысгацкьфатан кездд андьш турып, у м е з ь т бердд. bind уйдщ тер жак,бушрш ала салулы тесекте Аманкелдд сулк,жатыр екен. ¥йвддд ма, оцад м а— адам ацгарып болмайды, \"Талтусге мунысы неа?\" —дептадданды. Соньщ арасынша керпе кдобыр е тп де, Аманкелдд жымиыл басьш кетердд. — Э, Атасыньщ баласы, С етм нщ imci Ш еген батыр. Жау- жаракын а с ы н ь т келе жатыр екен гой, —дедд такракцап. — Кел, бояу кррындаш тапкднсьщ ба? М ы на ж аты сы н ьщ м эш сш ту сш бей , к,асына журексшщюреп жакршдай 6epin ед[, сырттан Hyp6y6i сап ете кдлды. — Крйда барады ей мынау? — дедд жеюп. — Ж аца тана K03i iAimn едд, тэты оятып жДбердд-ау. Ол сешмен ойнамайды, ауырып жатыр, ары ж ур api! — О яу жаткдм, — дедд Аманкелдд акуала ж ы м иьт. — Бояуьщды акелнп! — Шегенге керпенш, асгынан крлын созды. Саусакдары шидей, б1лепнщ 63i кдмшыньщ сабындай рана. Ш ынымен осы сенщ крльщ ба деп сенбегендей, Шеген Аманкедлднщ бетше аянышпен кдрады. О л крл менш емес, крркра дегендей жылы жымияды. Шеген де е р ж аз жымиды. Крлындаты кррапты у н а з усына бердд. Кдрындашты ала 6epin Аманкелдд курк епп кдлды. Кдбакын шыга жутынып, жеггелш куштеп токдатпак, б о л ьт едд, кдкрлып-шашалтып, одан бетер удеп кетт1. К ерп ем ен бетш буркей басып, е зш e3i туншыкдырып барып зорка токдатгы. Жетел1 басылар- басылмастан-ак; — УЬ, — дедд шаршау жузбен,— бояуьщ жакры екен. Этгец, ауыры п кдлканымды кдpaun.il Азырак, отыра тур, KiuiKeHe демалып алкан соц, мен сакан сурет салып корсетешн. — Ж ау куып келе жаткрн жок,— Hyp6y6i Шегеннщ ж елке тусьша такдй келш токдады,— кешн жазылканьщда салып керсетерсщ. C yperi курысын, езщ сурет болука айналдьщ, тасташы api! — Tan мынандай ж акры бояу тапкдн куш сурет салмаса, онда букан бул бояудьщ Heci крпык,? 112

Щ eimm, 6if> умят — © H epi тасы п бара жатса, ез1-ак, салады. О сыларды тендректетш кдйтесщ, оданда жазылганьщды ойлашы. — Куры жаткднра жазылып кететш болсам, енддп ж азы лар ем ю й, кдйта кнпкене-ю ш кене кдыбырлаганым жакры. — С ен сурет салып крй, кешн мен альш кетешн, — дед! Шеген mbiFa кдшуга ьщрайланып. Аманкелдшщ KeAiciMiH де кутпестен, Hyp6y6i ж акда 6ip ж алт кдрап ж ы лыса бердд. Табалдырыкдан атгай бере Аманкелдднщ: \"Неге ейтш...\" — деген peniiirri дауысын еспдд. \"М ен унпн анасына урсып жатыр-ау\", — деп ойлады iuri жыльш. Далага шыкра да, дел еснегщ кдрсысында басына ею алдынды аярьш тесеп к ек тебет маргау мулпп жаты р екен. Кррщфны сошна — журеп кдбынан шьпъш кете жаздады. Кдйта уйге Kipin кегуге де дэрменп келмедд. \"Ит, крркдфнынды б к се, батырланып кетедд\", — дейтш атасы. Ж е н е соны жш айтатын. Муньщ итген крркдтынын бш п айта ма, и м 6iAciH. М ы н а н д а й б е тп е -б е тт е крркдраньщ ды к е й т ш бтддрмессщ? Кайтер екен деп кдсакдна бакриап жаткдндай, к ек тебет кезш 6ip ашып кдйта жумды. Кдйта жумганы, cipe, таныганы сыйакды. Ж о eAi жакдшдасын дегеш ме? Эуелпден repi Шегеннщ бойына шым-шым ж ан юрешн дедь Кдйта уйге юргеннен repi к ек тобетпц талап тастаганы да абырой. Кдлтарап-ддрмдеп iArepi 6ip атгады. Ащпалы. Тары апап, тары итке кдрады. \"Экесшщ... — дедд ж аньш сондд рана зорга шащзфып,— ендд елеем келмеепш бул уйге\". Шегендд ауылдагы басгауыш мектепке атасы e3i eprin апарды. MyraAiMi а р щ к е кдра ж ш т оны то ш н е н \"Маметов\" деп окмды. “Шеген!” — деп шакдлрганнан repi \"Маметов\" деген балага 6ip турлг салмак,тылау, беделдЬ\\еу есплдд. MyraAiMHiH, алгаш кы е щ т м е а ж ацад ан м ектепке келген балаларга емес, непзшен оларды ертш экелген ата-аналарра арналды. Ол кунп сабак,эцпмемен 6iTri. Партадан шыга сап сырткд 'iypa шауып бара жаткдн Шегендд атасы айкдйлап жатып эрецтокдатгы. Сонан сон, кдшып кетпесш деген Kicime крльшан мыкдап устап альш, ун-туназ мугелкше жегектеп экелд!. Ш еген де, мурэл1м де neHi булддрш крйдык, деген сезжпен 6ip-6ipm eкуджтене кррасгы. М амет айыпты юедден бетер Ki6ipriKren: Мынаны Сэттмге жазш ы, шырагым! — дедд ж т т к е 8-1173 из

Ъексутан H<i£olceke-mu жалынышты унмен — М ен 03ipre ж ер басып журмш гой, ез экесшщ атына жазылсьш. Ж арайды ата, жарайды. \"Сеймов\" деп тузетш кряйын. — Сейтап, жасьщ м ьщ болвыр! Атасыньщ кр1лыгын Шеген туонщюремед. ©з атына неге жазгызбады? ©знак, барып тузетпре салмай, неге муны да жетекгеп апарды? Мугал1м жендеп танып алсьш дегеш ме, жок, муга/имшбул керш алсьшдед ме? Негеейгп? Крлайда, атасыныц элп кььльпында жумбак,Еярдеме бар сиякцы. Ш егеед мугал1малгашкьт куннен-ак,мдкталы.Макуау балага майдай жакцы. Уйге келгенде, ергец мутаммнен тары макцау есгу ушш-ак, ойыннан бурьш жазуын жазатын болды. — Агай макан бупн де \"бес\" крйды! — деп Kipin келгенде, атасы мен апасы крсарлана кушактарын жая умгылады. — ©й, QKeci кусаган макцаншакым! — дейд! апасы. — Э кесш ен де озады менщ крра тентепм! - дейдд атасы. Оларды куанткднга маркдйып, Ш еген кднат бггкендей кулшынады. Д эптерш альш, ол сабак, жазута гарккенде, кедерп жасамайыкдеп, атасы мен апасы 6ip-6ipiHe ымдасып, ундемей далага шьпъш кетедь Элдеб1р жумыспен уйге rape крлса, а я г а н ы ц уш тарымен рана басып, тыкдфларын да еспртпеуге тырысады. Тушмен а т баккрн атасы, тыгыз 6ip жумыс шыга кдлмаса, кебш есе туске д е й н — немересп окудан крйткрнша — тырп етпей уйк^айды. Содан туспгш пчед! де, атына мшш ауыл аралап крйтады: арайыншылайды, базарга барады, тпш тук жумысы жок,болса, ауылдыц сыртьша шьпъш агын отгатады. ...Элшпесш окрш, жазуьш ж азып бггкен соц, кун кьпуы крйткрн кезде, Ш еген ойьш 1здеп далага шыккдн. Ойьшра 6ip Kipicin кеткен соц, уйдд умьпъш кететшш бшп: — Шегентай, алыскр узап кетпе! — деген апасы.— Мен Шыракрйдпоне барьш Аманкелдшщ коьрлш сурап крйтам. Еокке сыргьшан дегер суйей салам, кррныц ашса, Kipin,тегеште айран бар, кесеге куйьш нан турап ж ей крй. М ен де кеп отырмаспын. Ж уре тъщдап, журе басьш изеп, Шеген дрлага асыкррн. \"Мен де барам\", —десе, ала кетейн деген атасыныц iniKiece6i бар-тьш, ондай ыкр1лас байкрмагасын: “Бурьш баршш рд|, осы неме тым ойьшра салыньш барады-ау, осы, — деп озшше ой туйдь— Элде келпи куррырдьщ крбагынан крймыгап ж ур ме? \"Аманкелд1 арам сурет салуды уйретед”, - деп 114

_____________________________ Щ> ekuini, 6if> унт даурыгып журугш едд, оны да крйды. Элде: \"Ауруы жугады, барма”, —дедд ме екен 6ipey? Окуга Kipin, ауылдьщ балаларымен ж ендеп араласкрлы 6epi Ш егеннщ ойынга айрыкдпа ыкдллас крйтаны шьш. Бутан деш н п оны ц ойы н достары М арат пен By6iiu кдна. Акдказьщгатыдайтоп-топ бслып ойнау— оган 6ip турм тацсык, Ойында да ыкдллас крйтан адам утады, сондыкуан Ш еген ойьшта ш ин пейшмен араласады, ал ондай бала ез ортасьша сыйлы. Ш егеннщ 6ip ьштыты М аратпен кдйта круышу едд, оныц peri келмедд, М арат аудан орталыгында интернатга жатып окдды екен. Бугш де берш п ойнап кеткендисген, куннщ кдлай жамбаскд кулап кеткенш байкрмапты. Булар 6ip топ бала Кдбилардьщ ушнщ карсы алдындаты ашыкуа крш-крш ойнап жаткдн. Bip кезде доп усгатан баладан кршып келе ж аты п Ш егеннщ K©3i апасьша тусп. Кдбиларддюнен шыгып ез уйлерше жетш те кдлыпты. Bipar, жур1а 6ip турл1 ж ат кершдд, Ke3i кермейтш Kiciuie кдйта-кэйта сурше бередд. М ежеге аман-есен жеткен соц, Шеген кондлше туйтгал ап, апасы жакдщ тагы кррады. Алдьшан керпп эйел Айша шыкды. Шыкдсдны да с о д ж упре басып кеп крлтыгынан демедд. Ш егеннщ ж уреп с у ете тусп. \"Апам ауыртан екен\", — деп ойлады. Алды-артьша кдрамай тура жупрдд. Келсе, Айша басына ж астьщ тесеп, апасьш ауызты уйдеп жука кшздщ устше жаткдлзып крйьптгы. ©зшде ец-тус жок, онсыз да K63i улкен Kid цад, бакдлрайып ш арасынан шытьш кетуге аз-ак, тур. Ш еген еспсген гарген бойда апасьш б а р ь т бас салды. — Апа, не кддлды? — О не, кушм, неге крркцъщ? — Неге жатырсыц? — Шаршадым, шырагым. М е т ездлаэдщ уйге апарып жаткдлзсандаршы. Шреудщ уш не экелгендерщ не? — Бул езпшздщ уй гой, апа. — Ана курттан танып турмын, бул б1зддп емес. — Бэтжан терезенщ алдындаты e3i жайтан сыкдаларды иепмен нускдды. — Ол езщ жайтан курт крй, апа. Бул — б!здщ уй. — 3apeci ушьш, Шеген жылап ж1беруге шак, кдлды. — Шегентай, кппкене былайырак, туршы! — деп, Айша баланы кейш ысырды. — Апа, шаршап кэлдыцыз гой деймш, кцсайып сал демальщызшы! Сонан соц ушщзге барасыз. — Tepic айнала 6epin, керпп эйел кезш щ ж асы н крлыныц 115

Ъексутан 'Htinhb-шы сыртымен 6ip суйкеп тастады. Ш еген енд1 шындап крркцы. — Апа-а, саган не болды? Неге уй/у танымайсьщ? — Бала OKipin жылап жгбердг Шырагым, шырагым! Маган не болушы едь ез уйме барып жатайьш дегешм гой тек. — Шегентай, сен даусынды шыгармашы, айналайын! Апац шаршап калган гой, демалсын, арырак,туршы! —Айша куштеп кушакхаган к у й Шегенд1 далага алып шыкхы. ©3 i куб1рлеп сейлеп жур. — Кудай-ай аяк, а сгь тан не бола кдлды? Уйде этшм де жок, ендд кэйтам? С ен осында, есисгщ алдында огыра туршы, Шегентай. — Ж у п р т ш же Kipin к ета де, Айша лез демде Крита шыкхы. — Апырмай, кшжене уйкцап турса, Teyip б о л ь т кегер ме еэд? Ойбай-ай, жамандыгыцньщ б е т т ары к£1ла кер, к,удай-ай! — Апама не кд1лды? Неге уй/у танымайды? — Крркла, Шегентай, ж а зы л ь т кетедг Bipeyre ренжуу ме, гам бгледь М ен уйге келсем, е о к бос тур; ашсам, ешгам жок; далада ж у р ме деп, уйдд айнала берсем, апам жогаргы уйден келе жаты р екен. Ж у р ю 6ip турль аягын суйретт б а с ь т сурше бередь Бул Kicire не болтан деп кррщяп кетам. Кдсына крлай ж е п п барганымды да бглмеймш. Бара сап крлтыгынан усгай алдым. — Оньщ ш ет жагасьш Ш еген G3i де керш турган, А йша тептшггеп, тук кдлдырмай, бэрш рет- репмен айтып отьф. — Кдрасам, era кезшде era тамшы жас, баска тук жок, \"Апа, не болды?\" — деп ем, \"Айшамысыц?\" — дсуу ж азбай танып. Ботен ештеме айтпады, тек \"yh\" деп ексш курсшдь М ен де такдшдап кейтейш, ундемей уйге алып журд1М. Еспстен rape 6epin галт токхады да: \"Кдрагым-ау, гамнщ у й н е альш кедлщ м е т ? \" — деп, беттме бажырая кррады. \"Апа, е з у й щ з гой\", — дедич кулш. С ол кезде бет- аузы 6ip турл1 айран боткр больш кета. Дереу апарып кйздщ устш е ж аткы за крйдым. Бар болтаны сол. Сен, afrreyip, крркра, Шегентай, кудай сакхасын, кекгем емес крй, уйкхап турса, жазылып кететш шытар. Ку жалтызын кеп ойлаймьш деп те крял е т т кета ме жарыкхыкда. Айша епгеп басьш тэты уйге Kipin кета. Артынан Шеген де глесп. Бэтжан Айша жаткызган крлпынан крзталмапты, кез1 жумулы. Акдфын ецкейш, Айша eyeAi демш тьшдады. С онан с о ц iniKi уйден 6ip к е р п е экелш устш е жапты. Бэтжанньщ бетше барлай карал 6ipa3 турды д а Шегенд! ымдап ш ага.ф ьт далага крйта шыкхы. 116

— Yh, уйкуаганы жакры болды! — дед1 куанып.— Есисп ашып крйып, мен осыннан кдрап отырам, енд! сен ойнай бер, Шегентай. Атан, да келш кдлатын шыгар. Бала басын шайкдды. Айшаньщ кдсына келш, отын жаратын децбектщ устш е отырды. Сол кезде уйдщ бурышынан кдлын, пэлтесш кдусырына жамылган Аманкелд! крс балдакрд суйенш iubiFa келдр — ha!! — деп, оны кергенде, Айша орньшан шошьша ушып турегелдь— Кудай-ай, не кер1нд1 маган, сонша кррк^сднымнш! — деп, k e -шала уялганынан озше e3i кещдь Апасыньщ мына хэл1 мен ауыры п жаткдн Аманкелдшщ мына келюшде 6ip байланыс барын Шеген бала да болса сеэд. Ол да орньшан у р ке турегелдь Аманкелдд ернш жыбырлатьш, Айшамен бас изеп кдна амандасты. Келген бойда балдагыньщ басымен ecucri ту р т т ашпак, болып ед), Айша оны ж ецш ен тартып, макдуша басын шайкдды. Аманкелдд оньщ бетше ацырып 6ip кдрады да, есжке кдйта умтылды. Айша оны бул ж олы жулкьш токуапы . — Апам ушргап жатыр, юрме! — дедд кдбагын туйш. — ¥йкц-ап? Ka3ip FaHa б1здшшен кетш ед) гой. — Кетсе, неменеге куып келдщ? Не деп ендер? ¥рыскдн гой деймш сенщ ана жынды шешец? — Не кь1лды? Ж ылап келдд ме? — Ж ылаумен 6ixce, жакры гой, жынданып к етп м е деп зэрем1з кдлмай отырса. — Неге? Б1рдеме а й п ы ма? — Айтатындай болтан жок, Кулап кдла жазддп уйге эрец жегп. ©з ушн 03i танымады. \"Бетен уйге неге экелдшдер?\" — дей берем, баскд сезшщ 6api дурыс. М иы шаршады ма екен жарыкцыкцъщ, тез уйкхап кетп, 6ip жакрысы. Аманкелдшщ ею кезш ен мелт етш ею тамшы томен жылжыды, алпш алакднымен сургге 6epin, жетел кргсып келе жаткдн сон, аузын баса крйды. Кдтгы жотелгеш соншалык, — к»жь1дадп-шикь1дйдп, крлтырьщддрыбадлдк?арына не бола алмай кулап кдла жазддды. Оньщ даусынан Бэтжан ояньш кетпесш деп, Айша eciicri бар кундмен баса крйды. ¥зак, жетелден Аманкелд1 кдлжырап, кезшен жас парлап, ею иьпынан дем альш доцбекке огыра кетп. Бетшдеп шашыранды секшлдершщ 6api астьша от крйгандай криарып-кузарып шыга келдр Не болганын Аманкедл! бастан-аяк, айтып жатпады, тек кшал1 KiciHi б1рден этап: 117

Ъексутан НфЖлке-щы М е т ц жынды шешем, —дед), тагы жетелш кете жаздэп барып зорга токуап. О л жауап Айшаны кэнагатгандырмады. Кдлай болтаный крзбалап 6iArici келдд. Соншалык, не дей крйып едд? — дедд кдаалып. А йтсам ба, айтпасам ба дегендей, Аманкелдд аз-кем ойланып кдлды. © з ш еш есш жамандаура ынгайсызданган да болу керек. — Ж а й эцпм ел есш отырып, — дедд кдбарын шыта кдшалып. — \"Сендер Ш егенге б1рдеме деген жокрывдар ма? — дедд эжем. — Бул уйге аяк, баспайды, бурын ейгпеуип едд. С енщ балаларьщ улкен рой, тиме деп крйсащиы. Кудай бкедд, соларра екпелеп калган болу керек\". Соган ашуланып: \"Сендердщ 6ip балаларьщ б1здщ бар балага эулие бола ма ендд, кршангы кулдык, урамыз да отырамыз\", — деп, менщ апам шапетекрлды. — Ой, кудай-ай, соган да м а? — Айш а 6ip rypAi сенщгаремегендей сыцай таньпты, — Э ж ем орнынан турды да, уйден шыгъш журе бердд, — дедд Аманкелдд эщтмесш жалгастырып. — Ж арыкдык, бэленщ шырып келе жаткднын б1лген гой. — BipaK, эж ем есисген шыккднша: \"Келшщад шыдатпай куьш Ж1бергенсщ. Оньщ баласы 6api6ip саган бала болмайды, Ty6i ку бас кэласьщ\", — дедд. Э ж ем сол жерде-ак, ею-уш cypimn эрец кеткен. — Басе, — дедд Айша бэрщ тусшддм деген кешппен курсшш. — 0 з ш д е сондай 6ip ж аман с ез айтгы-ак, крй деп жорьш ем. Алтындай-алтындай сендердд тапкдн соц, адам боп отыр гой, эй, эйтпесе Нурбубь.. акдгмак, крй... акцш а^ Айдаладагы душпаны айтпайтынды айтып отырганын кдрашы. Ойбай, муны этшм еспсе, уй-муйлерщмен ертеп ж !беретш ш ыгар. Баскдны айтса да, баланьщ жо^тыры мен кеггштн айтып урсысу неге керек? Бала тапкдннан бакдлты болса, он шакды баланы бу Kid де тапкдн. ©лее, эдеш елпрген жок, 6epi ажалынан влдд. Соцры ульшан сотые айырды, одан калганы, кудайга игуюр, езш е алданыш. Балац елдд, сен де е л дегеш ме, не сандалганы. С ен улкейдщ, шеш е баладан кайтады, айтьт-айтьш тасгамайсьщ ба? Аманкелдд ундемей ж ерге кдрады. Айша да кдйтып крзбаламады. Bipa3 у н а з отырысган кешн: — С ен е зщ ауырьш журещ, далада узак, отырып калдыц, кдйт ендд уйще, — деп, Аманкелдде жанашырлык, бмддрдд. 118

Щ> вктш, 6ij> утш — Кун ж ылы гой. Э ж ем оянганша отыра турайын. — Сеш i3Aen Hyp6y6i келш кдлса, шачкылдап, уйкуап жаткдн Kicim одан бетер шошьггьш ж урер тары. Дегенмен сол сез Аманкелддш кэддмгщей крркдгпы . Суйретшп, орнынан ыкдллассыз турегелдд. С ол кезде eciicri ашып карай берген Айша оянып, Бэтжанньщ орны нан езд турып келе жатканын кердд, тула бойы ддр ете калды. Урей мен ум1т тайталасып, буын-буыны курып, табалдырыкуан зорка атгады. — Апа! — дедд акырын рана. А узы куррап, -m i тандайына жабысын, соньщ езш арец айтгы. Батжан сосгаып бетше карады. Айшаньщ 3apeci зэр тубше кетп, баж ете калуга аз- ак,кадды. «Мьша карас солкарас\", —деп ойлады шошыньш. — Мунысы не, негош бэрщ босагада турсьщдар? — дедд Батжан танданып. Ж упрш кеп Шеген алдымен бас салды. Кезш щ жасын сурте-Mypie А йша да кушакуай умтылды. — Ойбай-ай, апатай-ай, зэрем1здд алдьщ-ау! Ойбай-ай, жаным апа-ай, крркканымыз-ай! — Сен нерып турсьщ? — дедд Батжан Аманкелддге.— Сендердщ буларьщ н е 93i? — Куддктенш, б эрш щ бетше кезек-кезек карады.— М аган тап 6ip жогальш табылгандай карайтындарьщ не? — Ш ын ба, oripiK пе, апатай, мьша жаюлы к у р п ы танисьщ ба? — Е, танымай ж ьш урьш кетш пе, ез1м жайган куртым гой. — Ендеше, отьфшы, апа, мен саган 6ip кдлзык, айтайьш. Bapi де отыра кап Айшаньщ эщтмесш тьщдады. Солай б ол ары н KyHi б у р ы н б1лген Kicim e Б а т ж а н 6apiH с абырмен ж ай кабш ын шьггьш кана тьщдады. — Е, кай-кайдарыны ойлап кеткем гой, осы куш кай ес калды дейсщ менде. Э л гге айтпай-ак, крйьщдар, - дедд тек. Ж ана рана е з уш н танымай калган адам осы адам дегенге баска емес, ендд, титл, е з коздер1мен керген Айша мен Шеген де азар сендд. Кэмеш куздщ салкыны кдастьщ ызгары на ауьш бара ж аткдн кезд е к еш ш келдд. EKi у йд щ 6ipiryi, елбетте, уйрешскенше era жак, уппн де кддын. О л кдрындык,ecipece ез ушнде емш-ерган ойнап, кджгылмай журш-турьш дардыланган Шегенге пптен айрыкдпа. Оньщ ерке, ш олжьщ кылыкуарына 119

Ъекутан НфкеЬ-улы_________ _______________ Кэмеплщ езшен бурым криы Кулдеригатусау. Уш жас улкецдю бар, терпш ш класга о кщ ьш к у з, баскрсын былай протаяла, оден куш жагынан де басым, сондыкуан оцаша крлганде, онымен амалсыз санасады. Еркшддпн кдлскрны ушш шггей, эрине, Kpicac. Keiirin кедгел1 6epi Кэмеш Ш егенге крбак, шыткрн пенде емес, крйта айналып-уйршп, аймалап-сутп атасы мен апасынан бетер. Бойы уйренбей, тек одан баланьщ e3 i кршкркз-айды. Крсеткелде кергендер! есшен кетпей, кебшесе солкедерп. Кэмеш уйде сирек болады, крпмеп солай. Мунде келгеан ею агггадейгана бос жур/цде, мал санитары болып жумыскр шыкцы. Астында ат, крржыньшда дэрмдермек, крлхоздьщ крй мен сыйырьш, жылкргсы мен туйеспн кезек аралап тыным кермейдь Аткр мшгесш, елген м ам а куэлит жургесш, былайгы жургкр ол де белсендлердщ 6ipi есебшде. Елдщашуынша, оныц ейпп келе сап кенелу! — Ботаппъщ аркрсы, соньщ атайыншылыгы. Олде мумюн. Ал Кэмешгщ ез айтуынша, Курецбелде де санитарлык, жасапты, крлхоз сомы естш алып: \"Лайьпды адем таппай отырмыз, уйренген ющ гой\", —деп, жалыньш квн/ypirni. Оньщ де крсыны келедг Кэмеш пен Ш егеннщ шектеул1 ара кртьшасы ойде жок, жерден езгердг Ж елтокранньщ ортасынан ауса де крр туспей, ж ер эл1 крра-тын. Крр кеп жауса де кррку, жаумай крйса де кррку ш аруа ауылдьщ эдет1 ем ес пе, журттын, кечШ нде: \"Ж арыктык, Kpic биыл кэйтер екен?\" — деген к р у т улкен- Дь Ойын баласьша, эрине, жердщ кррасы жайлы: жегрл к ш н т , ж ещ л журедд, ж у п р т ойнауга ьщгайлы. Сабагьш эз1рлеп болтан соц, кештщ алдында кундеп э д етш ш е Ш еген ойнауга шык,ты. Уй тапсы рм асы коп болгандьщтан, Кулдарига ауызгы белмеде эл1 эурелешп сггырган. Атасы жумысына баруга жинальт, апасы оган шай б е р т женелткел1 жаткрн. Уйдд ендд айнала бергенде, Шегеннщ тап кулагыньщ тусьшан 6ip нэрсе зу ете крлды. Ж ерге таре ете тускенде б а р ь т туймедейтас екенш байкрды. Жан-жагьша кррап урган рдемды коре алмады. «Элдегам 6ip жерде бутынып турган шыгар, кэйтер екен, тэты ж у р т кереган\", - деп ойлзды. Крзгалганы де сол — т а р е епп кесек топырак, алдьша тусп. Тьпы льт улгермеон деп, артьшатез жалт кррады. Ешюм кезше тэты туспедд. Тещрепне сакуана кррап крйга бурила бергенде, 120

Щ вктш, (nf> умт алдегам аргжагынан сыкдллыщай кулдд. Эбден акьмак,кыддым деген кулга. Булжолы жалт караганда-ак,байкады: ею-уш уйден кешн туратьш курттщ баласы Шегендердщ там тебесшде ыржьщ-ыржьщ етедд. Cipa, алдымен кррага шыеьш, содан жагалап осында келген болу керек. — Туе, ей, уйдщ успнен! —дедд жекш.— Топырагын кдзьш тастадьщ гой аягъщмен, ж ауы н етш кетедд. — Ж ындымысьщ, жауы н жауып турган жок, крй. — Туе деген соц туе енди Эйтпесе экендд танисьщ. — Экемд! мен езш де танимын. Сенщ экец ана ш ал ма? Сен сонда соньщ кемгаршен тудьщ ба? Бшмейсщ. Сенщ экецд1 таны ту керек. С ен шешецд1 де таны м айты н шыгарсьщ? — Былшылдамай туе K33ip! — Туспеген KiciHi кэйгесщ? С ен одан да кэнсерт кер, мен саган K93ip кдтырып билеп берешн. «Ахау, Кдмажайым- кдлкдтайым, Кдмажай, кдлды-ау кеш н сэулетайым\".— Epeiecin, курттщ баласы уйдщ тебесш тегшлеп турьш билей басгады. Шеген жан-жагына карал жерден тас 1здедд. Оньщ ойы н бьле крйып, куртин, баласы да уйдщ теб е с ш д еп топыракзы тырнагымеи кдзгылай басгады. Крлына шнгенш алып лакуырып едд, Ш егеннщ тасы тебесш ен асьш кетп. Келекете кулш, курттщ баласы кесек топыракрен 6ip-era рет дрлдеп-далдеп урып Ж1бердд. Шегендд ыза кернедт Эуелгтде крркдггу ушш урса, ендд тип зу ушш дэлдедд. Таты 6ip кесек сындырып алмак,болып курггпд баласы уйдщ тебесш тырналап жаткднда крйдьщ кумалагындай тасгы ж тберт кдльш едд, дал тумсыкуан сак, ете кдлды. — Ой, эни! Уа-а-ай! Бала 6ipey бауыздагалы жаткдндай бакргрды. Бетш баекдн куй1 уйдщ тебесм ен крра жакка жупрдд. Крлыньщ сыртьшан кднеаулап бара жаткдньш керш, Шегенде заре кдлмады, жьш 6epin уйге карай каппы. Курттщ баласы крра жакуан каргош iycin, бук1л кешеш басына кетере бакдлрып-шакдлрып у й н е кетш бара жатгы. Оны даусынан таньш, ергезердей муртп.1 еркек жулкуша басып алдынан шыкуы. Exi баланьщ тебелескенш М амет пен Бэтжан да туещдд. Бул ауылга терт-бес уй курт сопле жыддары келген. Ж ы лкдда журш, ездер1 етене араласпаганмен, \"Куртгер тебелессе, аямайды, пышак, жумсайды, 6ipiH 6ipi елттрт те тасгайды\" — дегендд Батжан м ен М ам ет елден естипн. Баланьщ э к е а — кара муртгы еркек- эйел1 аралас терт-бес 121

ш ксут пан fitjn k e b -w iu ________________________________ курттщ ентелей келе жаткрнын корт, олар да Шегеннен кем крркдан жок, Немерелерше к р у т тенгенш сезт, ойбайлап ecrepi кдлмай жанталасгы. Шегенд1дереу тугой уйге юрпзш, шднен есисп vyvjpin алды. Кулдаривзны да крса шыгарып, ездер1 сы ртку eciicri басып турысты. Балта усталая муртты еркек келе Мэметке умтылды. — Аш есйтад! Балацньщ басьш шабам. Крмшысьш уруга эз1рлеп, М эмет ашудан ба, урейден бе, кдлш-кэлш етп. — Эуел1 менщ басымды шап! — Сешкш де шабам, неге балаца крй демейсщ? — Балац 03i тш сп, e3i таяк, жед1; крй десец, езщ крй де, Ж акы ндама! Ж олама еспске! — Кулаштап уратынын адгартып, крмшысын ерге кетердь Муртты дру тап 6epin, крмшыны озше типзбей ер1мшен устай алды. О зш е кдрай с1лки тартьш кдлганда, М эмет талпректеп кепп, б ась т турган есисген айры льт крлды. Сол кезде баж-буж епп турган ею эйел мен бала ж т т Бэтжанды и т е р т ж 1берт уйге сырп бердг Ендд Шегенд! ел-препн шыгар деп ойлап, Кулдарига \"Ойбай, апалап\" iund есжке олардан бурын жупрдд. Ойбайлап, корш1лерш кём екке шаюырып атгандап, енд> М эмет пен Беггжан да ею жакзап балталыньщ крлына жармасгы. Корил эйелдер де крркрт: \"Эй, Осман, крйьщдар! Токз'анддр!\" — деп басу айгудан ашады. Бэлендей езш токцатар кдрсылык, кермеген сон, есисгщ тугкрсыпан устап О сман кдтгы-кдтгы жулкрш ед1, сокра тамны ц топырагы су-су топлдд. Ендд сейпп 6ipep жулкрка, буюл eciK болек-белек т у с т крлуы ш эк едь — Ой! — деп акртрып, дал сол кезде сыртган Кэмеш Kipin келдь Крлында крмшыдан озге дрнеце жок,— Кдрац кдлгыр, кдн iniKOAi журген сенбющ? Кэне, iiimri мешкш! — Бетпе-бет келш, муртгьщ крлымддгы балтасын ес жигызбасган ж ульт алды.— С ен мунда совет ею м еп жок, деп ecrin пе ен, крран крлгыр! Кдозылэскердщ отбасына тал тусге балта жумсайтьш сен кдйдан шыкрдн багырсьщ? Байымды нем к елтгрген, бауырымды HeMic елтрген, еидо бауырымньщ баласын сен олэтрмекгасщ? BipiH де шыгармандар есисген, кэз1р ауданнан мтлиса шакргртам. Bipeyip аткр мше сап ауылкенеске барып кел, э кп жасаймын, 6ipeyaiHу й н е б а с ь т юрепн баскршшынык, эуселесш кереш н мен. Ей, Айша, жлберме ана кдтынды, шьтарма есисген! ¥р! Ж ы р т бетш! Ж ауабьш мен берем. Мен 122

шакрфып келгем жок, булуйде елее, булардьщ елшне 6i3 жауап бермеймз. Урывдар кдрац калгьфларды! Камешке куртгер кдрсы кеде алм ады . Ы рысып-ьпы сы п, б1рдеме деп езара былдырласьш, 6ipiHin артынан 6ipi убап- шубап шьпып кетп. — Шегентай, ш ьта крй, екем! — дедд сол кезде Кемеш даусын жумсартып.— Ж урегщ ушып кетп-ау, шырагым. Ашшы есМцлд, ендд крркда. Ж у ас кдзакд'арды 6ip крркрггып алайын деген гой кдрац калгырлар. Крркрггар атасыньщ басы! Ш еген крркдщнын биуддрмеуге ты ры сы п, ж ы м игы сы келш, б1рак,жымия алмай, урке басып есж тен шыкуы. \"Ендд булар меш жазгыратын шыгар\" —деп, атасы мен апасыньщ бетше кдрап журекеше жыпылыкуады. — Шырагым! — деп, апасы алдымен бас садды.— Сол курбакдфгырдьщ баласында нец бар едд, ойнасац, б аска бала да жетш ж аты р гой, аулак, ж у р енддгэрь — Осы агам кдлзык,— Камеш ш еш есш е ренж и кдрады,— тебенде ойнаса да тук айтпа дейсщ бе ендд оган? © здерщ гой естш баланы крркдк, кдллып б т р е т ш . ByFa берсец, cyFa бередд булар. в з ш д ш дурыс па, едшимге есецдд жгберме. Ажалын, жетсе, карал ж урш те елесщ. — Крйшы, балага кдйдагыны уйретпей. Bip тукртмла 6ip батыр сен барсьщ гой, жетедд. Ж алгы з баланьщ жанымызда кдрайып жургеш керек. Болды, басын кдтырмашы. Ж у р еп орнына туспей тур ма, ец-тус жок,езшде.— Бетжан крльшан тартып, Шегендд сырткд, жарыкдщ карай жетектедд. — Енггеце жок, Ж алрыз-жалгыз деп сен эздектегенмен, eMipэздектемейдд. Крита жундеуге жакры жалгызды иектейдд. Жалгызьща жаньщ аптыса, осы басган пысыр! — Ш ешесш ызаланды ра тусп ек к е К эм еш Ш егенге кд еакд на акд>1л уйреткенеддд. — Э к е а Сэттм HeMicneH согыскан. Ш егентайым да экесше тартып батыр болады. Ж ацагы куртгщ баласын ертен оцаша усгап алып бупнпден бетер кщл. \"Эке-шешеце неге айтып барасьщ? Кртын емес, батыр болсац, кел, шык, жекпе-жекке!\" — де. Мьшаны жьш уртан ба? — Бэтжан ашулана Кэмешке жалт бурылды. — ByriHrici аз болгандай. Таты былай де: \"Ш ешецмен шешем, экецм ен экем, татецмен татем согысады. Бар, оларды да ш акрфы п кел!\" — де. Ж ацагы дэу эйелмен апанды согыстырамыз, муртгыга карсы атац шыгады. Кдн майдан ашамыз. К ерпллер Kepin, 6ip кызыкка батсын. 123

'бекоутан 'Hijnlcefa-ты 0 з ш келеке кмлып отырганын Бэтжан ендд тусшдд. — Ж ур, ж уре гой! - деп немересш далата алып кетп. — Былай барып, жадары немелердщ ушнен аулакда ойнашы курбакааилр. Сол окдиадан кешн Камешке 6ip турл1 бойы уйренгендей болып, Шеген оны ептеп жакры кере басгады. Оныд крльшан тек батыр сейлеп, батыра урсуемес, батырлыджасау да келепн тэр1здендд. Седдд. Бул ауылга Камеш экелген 6ip ж адалы д— патепон. Оран улкен-кшп тадданды. Талайлар арнайы келш эдеш кршызып тыддады. Аса дакдыртты энш1лер мен езге де атадты онерпаздарды керш-бшп, квзбе-кез естш вспегесш де ме, куйтабадгагы эндер мен куйлердщ acepi ауыл адамдарьша сыйкдфдан бетер болды. Тек, этгед, баласынып, Кэмеш оны Кулдарира мен Шегенге устатпайды. \"Куйеу1мнщ кезь сындырасыддар\", —дейдд. Ал М амет пен Бэтжан ойнатудыд ж ен ш бишейдд. Сондыдтан рана ж урт патепонды сирек тыддайды: анда-садда — Кэмеш уцде болганда — онда да кендл куш жакры, жумыстан шаршамай келген шадгарыдда рана. Кдю тускелд эн-куй тыддау титл сиреген. Оньщ ce6e6i Kjjc K63i кдлрау деп суыдган каймыруда емес, Кэмештщ уй кермей кддстау-кдлсгауларды узад аралап кеткеншен. Кэмеш уйге содгы рет сорым сойа-ан куш асьпыс келш, асыгыс кетп де, патепон ойнатура ол ж олы уакрпы болмады. Сондыдган ол тамашаны талайлардьщ сагынып жургеш рас. Шынын айткадда, крнадгарга оны ойнатып берудд М эметпд e3i де бедел санайды, журтгьщ таддайын кдрьт тацданганы, жука кара табадган болат иненщ казакдпа ун шьтарраньша кайран калып кдвыкданы, акд1лдары жетпей оньщ мэшсш бдлпст кеп сураганы, оган езш щ кдлры-сырын эбден б1лш алган адамша мадыздана: «©«Дметген вн ер артыла ма\", — деп жауап б ерепш — 6api де оны айрыкдпа рахатгандыратын. Соцры уш-торт куннщ кшнде кдлсгыд ызгары кайтып, жаймашуадгыры кэддмп кектемге украл, аяд асп>1 жыльша кадды. Уй-уйдщ ьпында, кун туспейтш калкаларда болмаса, ж ер бепдде кар дейггщдей кар да калмады. «Жарыкдыд кекгем ш ьпып кете ме, кэйтедд?\" - деп, куннщ бул мезгтлаз жумсарганына дарттар жары дауштенщ шреп, арты аласапыран болып кетпесе кэйтсш деген куддкпен карады. Эйтсе де журт куншуакда шапандарын желбегей жамыла 124

___ _______________________ Щ> вкнт бф утт шыгьш к ы зд ьф ы н ы п , а к р ф ы н -а к ы р ы н к ^ 1д ы р ы с гап , уй-уйдщ араласы эдетгепден эж ептэу1р ж и л е п кедран. ¥йкргсы кдньш, М амет ены туею шай iuiep алдында крльша Шегенге су куйгызып жаткрн. Кенет есше элдене тусш, KeMiripi жаккд сураулы кескшмен кррады. — Осы элп Тайбекп ауру деп едд, епггеме еспм едщ бе? — Ж аманат жок, крй, жай сыркдт шыгар. О ны неге гурдлын? ©зщ б!рдеме естш пе ен,? — Кощлш сурап келсем болатьш едд. Ж а ц а ту о м е Kipiirri, акпелеп ж урген сиякуы. — ©кпелемегенде, талай аштык,пен токуыкуы басымыздан 6ipre еттаздж, ж аны крналганда 1здейдд гой, неге 1здемесш. Атгарьщды ертерек айдап экелш тацертец кетпесец, бупн барып т а келе алмайсьщ гой ендд. Мамет ундемед, e3i де солай ойлаган, оны нео не кемтргне кдйталап жатады. Ж уы ны п болып, крлын Ш егеннщ иыгьщдагы орамалга созды. Сол кезде eciic озшен 03i ашыльш кеткендей айкдра кетш, алдымен табалдырыкуан балдакцъщ ею аягы, артьшан асыкдай Аманкелдднщ e3i атгады. Eciicri ашып усгап гурган кдра бала сонан сон; барып кершдд. EKeyi Мэметке крсамжарласа амандасты. — Элиюсалам, —деп, М амет олармен жаркрш амандасты. Шайга шакдфды. Аласа устел — жозыньщ — шетше келш жайгаскдн соц,— Э кец эм тьщ ба, K03i коре ме? — деп, алдымен кдра балага коц1л аударды. С онан сон барып Аманкелдшщ оз жагдайын сурады. — Кун жылынгалы жакрымьш, —д е д Аманкедлд эдетшше элденеге езш жазыкцы санаг'ан адамша жы м ия сейлеп. — Жетелом крйды, тек аягым тунге кдрай сыздап ауьф а бередь М ем еттщ с у р аган ы н а к,осып, А манкелд1 ез буйымтайларын да б1рден адгарта кетп. Кдбддлда кегедн сурай келш: \"Уйден ш ы край ж ата бергенщ — жаман, ЖУР одан да М эм ет атамддюне бары п патепон тындап крйтайык,”, - депп. Елден дакрыргын ecrirem болмаса, оны aAi тындап кормептг \"Й з оны ойната алмаймыз\", — десе, одеш сыргак,сытып отыргандай коре ме деп дагдьфып, сенеттндей сен б1рдеме айт деген Kiciuie Бэтжанга жалтакд-ап, Мамет не дерш бшчей кршылды. Шалыньщ жагдайын KeMiripi 'lycine крйды. Комеш жок, ш ал екеум1з бу к,урбакдфгырдыц тш н б1лмей>из. Эйтпесе бекер чур, — дедд елпелектей тез сойлеп. 125

Ъексутан ‘НфЫ е-улы__________________________ — М ен б1лем. — Айгарын айтып алып Кулдарига уялып, бетш Бэтжанньщ аркд жагына жасыра крйды. — Е, ы л т ineiiieci ойнаткднда кдрап отырады, есшде бф д ем е кдлган шырар, - дедд Бэтжан арты на бурыла Кулдариганы басынан сыйпап. — Былай, былай деп кергенш а т ъ ш берсе, агалары ойнатып кетер, балюм. Аманкелддуйрент алса, анда-санда о йнаты п TypFaHFa жак,сы болар едд, курбакдагыр. М амет ундемедд. Эрине, кемскеш. Дасгаркднды жинаган сон, Кдбддлда патепонды кетерш экелш жозыга крйды. К ркдагы н аш ты. Ендд к эй теш н дегендей, Кулдаригага сураулы кесганмен кррады. — М ынаны бурау керек, - дедд ол. К,абд1лда к р ркд -крркд кулагы н бурады. С онан соц Кулдарира к ерш алыцдар дегендей, асыкдай ецкешп барып табакуьщ тиегш ары-ггы. Сол-ак, екен табак^ъщ бетшдег1 шугарлеген усак, шецбер сызыкуар зы р айнала женелдд. Кдй жер1 ш арт ете кдлар екен деп крркдш, эл! де ешюм ун ш ы гарм ады . К,олы кдлты рап К,абд1лда К улдариганьщ кемепмен табакцъщ теппне мембрананьщ инесш арен тусдрдд. Сыр-сыр ине 6ipa3 бос сырганап турды да, 6ip кезде тынк,- тьщк, erin домбыраньщ даусы туншыга есплдд. Айнала тенш туррандар 6ip-6ipiHe кдрап кдпчьщ-крмьщ ericri. Артынша шыркду созыльш жшдшке айкдй шыкцы. — Пай, сабазым-ай! — дедд М амет макцана риза боп. — Ьам деген энпл екен, ж азбап па? — М анарбек Ержанов, — дедд Кдбддлда куйтабакзъщ келеа бетш аударьш жатьш. — Ат мщпзетш адам екен! Аманкелдд мен Кдбддлда Tepic кдрай берш байкдтпай кдна ж ы м ьщ e ricri. Бэтжан шалыныц бетше кекесш мен куле кдрады. — Иа, сенщ аты на зэру боп отырран шыгар сол. — Е-е, ат берш байьпайын деп отыр деймгсщ. Аркдлы жуйрж ке «Ьай!\" деген айкдйьщ да демеу. — Алжырэн ба, адамга емес, теш рге айрайлап отырран жокрыц ба? — Темдр болса да, кендл бдлддрш тындау керек, эн сонда гасшщ бойына сщед>- TyMipemn отырьш Kici ун тьщдай ма екен, осы кемгар алжыран-ау деймш. Кане, — дедд бегелш кэлган балаларга иегш кэрып.— Ар жагъш тындайык, Эбжен \"Бес те р е т \", Дина \"Он алтыншы жыл\" мен \"всем крнырды\" тартгы, Кенен \"К ек шолэры\" мен \"Бозторрайын\", Ж ам ал 126

_________________________ Щ> datum, бф умт “1нжу-маржанды\" шыркдды, Кдлибек “Кдыз узатуды\" овдды. Уйге улкен кэнсерт кеппп келд1 Э ннщ айгайы мен куйдщ KyM6ipiH еспген керпплер босагадан атгай сап, бас изеп амандасады да, отыра кетедь Б1рте-б1рте уй тола басгады. Эн- куйге соншалык, кдязыкраса да, теш рден дауыс шыкдфнына танданып балалар да босагадан сыгалайды. Куйтабак,тар ойналып бггкен соц, Кдбддлда кетерш апарып патепонды орньша крйды. — Уйбай, кдйтайык, —дедд ак,сур келшшек эдеш орньшан еспрте сойлей турьш,— кулагымыздыц курьпиы 6ip крнып кдлды гой. Айша сол кез эдеш елге еспрте Бэтжанга сыбырлады: — Апа, кдйнымныц хатын окрггшы Аманкелддге. Кунде жиналып жаткдмыз жок, крй, естшк. Кдрсы болмас па екен деп, Бэтжан М эметке к е з кцьвы н тастап едд, еспсе д е еспмегенси кдлыпты. «Мешлдерщ\", — дегеш гой. О ны ркцтын да жалтыз Аманкелдд едд, ол ауыргалы 6epi окд1лмады, ендш Q3i де сагынган uibiFap. Соны ойлап, Бэтжан Аманкелддге: — Сэпмнщ хаты сенде емес пе рад? —дедт Орындарынан турса да, кетктлер1 келмей куб1рлескен болып бегелш турган кернплерш кдбагымен нускдды.— Окдш бер деп ту р гой мыналар. — Онда, ж у п р ш бары п Кдбддлда алып келсш, м енщ жастыгымныц астында жатыр. Баскдлар да окц алатын болсын деп, мен латыншадан кэз1рпшеге Keuripin ж азып жатыр ем. Биылдан кеган Ш егеннщ e3i окцды эль Кдбддлда кдйталап айткызбай-ак, шыга женеддд. О рньш ан турьш кеткен эйелдер М эметке 6ip-6ip жалтактай кдрап, кдйта отыра басгады. Кдбддлда келгенш е \"К,озы К ер п еш п \" о кц отырайын, эже, — деп Аманкедлд Бэтжанга кдрады. Бэтжан орнынан тура 6epin еппамге байкдтпай гана Мэметке 6ip жалт кдрады. Шалыныц кейга бугш бэрше кенген адем секмдд. Патепонныц астындагы дэу кебежеден кек матага ораулы сур дэпгердд алды да, асты-усгш аялап алакрнымен сыйпады. Bipep бетгерш ашьш керш, Аманкелддге усьша берш eAi, одан бурьш крльш дэптерге М эмег созды. Дэптердщ сыргын ол да алакднымен акдтрьш сыйпады да, а л т т к ы бегш аш ьт, жазуьш ажыратып окц алмай отырган адамша узак, yiflAin кдрады. Улыныц жазуынан улыныц езш елесгетп ме, 6ip сэт eni бузылып-ак, кетп. Сонан соц: 127

Ъексутаи Н уЫ секе-щ ы _____________________________ “ — деп ауырсьша курсщад. AAFannga бетш ашкдн куш крлындары дэптердд Аманкелддге усьшды. — Согыскд кететшш бшп, 6i3re осьшьщ бэрш эдей жазьш кеткен сеюлд). Тамагын 6ipep кенеп алды да, Аманкелд! окр женелдь Ж ы р Сарыбай мен Кдрабайдьщ анда кездесш езара сойлесушен басталды да кетп. — TiAeriMAi бермед! саран кудай, Кеше кудым маралды бур кун удай. Малга ие болатугын баласы ж ок YMiTci3 дуниеден мен Кдрабай. Ж ы р ипрганнщ кдсиеп сол — кдншалык, бэрш тусшш, б ш п турсац да, эр тыцдаган сайын тьщ дуниедей толкрсьщ. OKjiFa ж ы р басгалмай жатып-ак, шиелешсп. Ею шал аяк, асгы кездесш, аяк,ас1ы досгасты. BipiHe 6ipi мундарын шакцы, мундарьша крса мшездерш де байкдтгы. — Мен, cipa, балам жок, деп налымаймын, Кэргем жок ci3Ai бурын, танымаймьш, Жетгас 6ipre келгенше баласы жок Мен де озидей кдцгыган Сарыбаймьш. — Екеуйз де б1рталай жаскд жетпк, Бала кермей налыдык зарлык етпк. Бала ж ок дэулетщмен дэулетш тен, Кел, дос болсак кдйтсуу кряметпк! ? Кдрабайдьщ кдтгы адам екенш журт ж ы р басгалганнан- акбыдд. О ньщ 6ip кдтгыльны 6ip кэтгылыгынан асып тусед!. Тула бойы толып турган кара ниет. Ka3ip тапкдн досына тес кдрыстырып улпрмей жагып катал 'плек кряды. Крйганда ж эне кдлай кряды! — Досым, кеше кеп кудым 6ip маралды, Кездескен куткдрмаушы ем талай анды, Сол маралдьщ ызасы эбден етп, А тьт бернп мылтьпыц болса кднды! ...— Маралдыц жаткдн жер1 кдлыц томар, вкпеден дал байласам, орым coFap. Маралын, буаз екен, ата алмаймын, Эйел^м буаз ед| — кесел болар,— деп, С ары бай куйзелгенде де, К,арабай айткднынан кдйтпайды. 128

eidmu, 6tf> умлт — Менщ дары эйелш екждбат, Атпасан,, достьпымды кешпеймш нак, Ызасы етп маралдьщ кеше маран, Обальш мен тартайын, нагылсац ат! С оны окдшанда, д аусы ддр1лдеп, А м анкелддш ц у н | влеус1рей бердд. Кдны кдшып, боп-боз болып кетп. Бетшдеп жукд сектал ак,унныц кебеп кусал эрец ацрарылады. Тындау- шылар 'пстене тынып отыр. Олар бэрш ен бурьш Кдрабайдьщ перзент жолында да ттлегшен кдйтпай крйганына кдтты наразы. М эметпд де есше оз перзенп тусп. \"Карагым, —д едйпш ен кдн жылап,— \"Крзы — Баян\" куранындай-ак, осы жырга елердей кумар едь Ж атка б к се де дэптерге жазьш крйыгпы. Эуенге сап зарлангып 03i окрианда, кемгар екеум щ щ к езм зд ен жас агызушы едь Кулагыма шалынса, квдэык, гасшщ швнен даусын аж ы ратар ем -ay, етгец! К ей кылыгыма ренжгае, калжыцга суйеп: \"М енщекемдеК арабай\", —дейтш. Сейдеген саран зар балдык, ендг Саран Карабайлык, жасасам, меш де онда купай карраган uibirap. О н жегп перзент керш, бес улдан калган 6ip сенен дуние аяп журген, ей, мен акрм акзы да атьш олпрепн адам жок,-ау. Этгец ппрюн, ендд кермеймш юй, керуге жазса, сенщ жолында ушмдеп ине-жшке дешн елге улеспрш ж1берер ем. Bepi есйцде: осы Ж эмиханды алтанда, сонда гой Карабайдеп маган кейггпш. М енде оганкейддм. Б1реудщбалалы ж еарш алдыц деп ашуландым. Ж эмиханныц сондагы кцгзы Кулдарига да енд! бупн 6ip жыртыгымызды ж амап отыр. Е-е, катгылык, деппш бе оны, екелщ боры ш деддк крй. Кдгз алмадьщ, кай бепммен той жасаймьш дед»!, кррдандым. Kind де жалынды, улкен де жалыоды, кенбедии. Карабайдай-ак,катгы болтам екен-ау. Карабай демей, ендд меш гам десш? Эбден куйнген сон, кецш калган соц айгкан гой, карагым, кайдан б1лейш! Кдйран жалгызым! Карабай экецнен б у й т т кек аларыцды, дал булай таубесше келшрерщд! гам ойлаган?!\" — ©ганшп шпн удай ашытып, кегарепн кара мысыкщатырналцды. Козшен жас шыкрай, кеудесш е к а к кептеп, тынысьш тарылтгы. Тагдыр алдындаты дэрменсщдН кцглтыцдыра крналтгы. Сарыбаи маралды атгы, 6ipaK, мылтыгы е зш к а п ы согып кулап калды. Карабай оран карамай барьш, ж аны шыкрай жатып маралды да, оныц ылагьш д а бауыздады. Крлы-басы кдн-кан кушнде ж ы п,1льш жаткан Сарыбайг-а келдг 129

Ъексуптан ‘Нфэкеке-ты______________________________ _ — Неге, достым, отырдьщ маран келмей? Кеткенде кермейтш ем атым бермей, Ыларын бауыздадым, — деп куанды,— Тыпырлап Tipi тусп ишнде елмей. Ендд акзык.ттлегш Карабайга Сарыбай айтгы. — Маральщ курып кдлсын, айтпа жокзы! Саган бола шыгардым маралга окры. Суйепмдд нарылсац уйге жетгаз, Мен елемш, мылтырым м е т гонцы. Досгык, -плекке жасатан Кррабайдьщ кдйырымы мьшау: — Кез болдык,эуел бастан есен-аман. Басыма туардщ гой акырзаман. Кдмасац, маральщды езщ-ак, ал, Неге мунша кдпы айтгын, маган жаман? Бул сезге тыцдап сггыррандартугелтурипкп. ©йткеш елгел1 жаткрн адамва бейтш екпе айту казакуа Кдрабайдын, рана крлынан келген гой. Сарыбай мылтыкцан емес, сол сезден де елш кеткен солар, гам б1лсш. Сарыбайды айдалара тастап, Кррабайдьщ елецдепп у й н е кдйтатыньш окрш жаткдн кезде, Кдбддлда келдд. Кдйсысын окдын деп рукрат сурарандай, Аманкелдд басьш кетерш М эметке карады. КдбдДда саррыш тарткрн букгеум кагаздарды б1рден картгыц крлына бердь Карт Аманкелддге басьш изеп \"оки бер\" дегенд! ащартты. Ж урт ж ы р тьщдауга ойыскачда, букгеулер1 крылып, усгай- усгай тутелент кеткен ульшьщ хатьша кез1 жасаурап, журтган урлана м ейрлене карады \"Жазуьщнан айналайын, жалплзым! Ka3ip качда ж ур екенсщ, кандай куйде екенсщ, кульшым?!\" — дед! куб1рлеп. Кезшен аккан жасы жылжып келш муртьша жасырынды. Калтасьшан жаялыкцай беторамалын алып бетш сыйпады сылап-сыйпап, муртын тым узак, суртп. Кез щлрларын картка сала отырьт, жург курсше-курсше жыр тыпдады. Босаран кецш н зорлап сабырра жееддрт, сэры шал да куларын жырга тосты. Тазша Сарыбайдьщ елапн ханымга жумбакцап еспртш жатыр екен. — TyciMAe а к, орданды куйын сорып, Орнында алтьш дщгек калады екен. \"Кудай, ондайыцньщ бепн ары к)ыл!\" —дед1 шггей урейлене сыйьшып.— ©леем де, жаман хабарын есттмей елеем екен! 130

_________________________ Щ> ekmiui, 6ii> m in Ym t те демеу, елмеген жанра ол да ыдалда, ец курымаса содан айрыльш кдлмасам екен. Оньщ орнында кдлран алтьш д щгеп Шегешм гой. Крпырын керш, ж еш сш жемесем де, осыньщ кяпкене буыньш катырьш барьш елеем, арманым ж ок^’ Кдрабай токран саба толтырьт: \"Кудама бата ощ мын\", — деп, ж уз KiciMeH жолга шыккднда, ж ы р тындаган ж уртгьщ да бетш е кдн жупрш : «Е, м ы на ш ал оцалды”, — десп. \"Кдрабай келе жатыр\", — дегендд естш, 6ip эйел кер1мд1к алмак, оймен Крзыны кетерш алдынан шыгады. \"Баулы кустай талпынган\" баданы керш, Кдрабай: \"Бала емес, м е т жутар пале екен\", — деп, кдтгы шошиды. — Ж ер жуткырды api экет, мен кермешн, КарЬвдк тупл буган крп бермешн. Кдгркдшан шыкпаранда Typi мынау, Жалмауыз демей муны, мен не дешн, — деп, алып келген токран сабасын ж ары п тастап, етке кдрамай кетш кдлады. Оган ашуланып, Тайлак, би шауып алмак, болранда, акрьдды ханым apaFa туседь \"Сол итген кейтш жакры кд>13 туады, сонан ар ы жоралсын, кдрасы ешеш\", — деп, 6ip жаты, езш д е жубаткдндай болады. Кдрабай: \"Куда боп кы з бермеймш ж е п м улга\", — деп, тары Kecip салады. Ж ауап сурай келген гаезлердд сабап, токран мыцын айдап елден кдшады. Сан азап merin сепз жыл ГДНДДЛДДЫ Жылкдлсы кумра кдмалып, Кдрабайдьщ амалы курып турранда, арты нан куып К,одар ж етгь \"С ен ш елдетпей ж ы лкр1мды алы п етсен,, кдльщ малсы з, д ураусы з крш берешн\", - деп Кдрабай уэде еткен соц, Крдар дулей кдра куппн аямайды. “Баян кри суймесе де, Крдар гашык, Арпалысьт, тыным жок, жанталаеып, Су шьнфаран кудыккд су шыкраннан, Ауыстырьт куяды меспен тасьш\". — Ойбуй, сорлы ж азган эбден сорлады-ау! — деп, Айша аузьш басып сылк,-сылк, кулдд. — ©летш болды гой, байгус! ®й, жынды! — Кдсындары эйел М эмет ж акрд кдсын 6ip кдрып кдлды: “Э т тм н е н уялсандгы\", — дегерп. Баянды суретгей женелгенде, 6api де бастарын шайкдп, тецселе бал кр т тьщдады. 131

\"Ай жак, KepiK мандайлы, кдцлыгы наз, Малыц т у т , басынды берсец де аз... Кардан аппак, мамыкгай жумсак, етп, М шаз ерш — Кызыл гул, суюге errri. Не rycri сауле екенш болжатпайтьш, Бугагында 6ip туе бар нур сэулетп\". К,озы он алтыга толды. Ойда жокуа купия сырды 6i/\\in кдлады. Ендг \"Баянды цдеймш, керемш. Ж акры болса, жар кдяламын, жаман болса, артыма жайдак, мшпземш\", — деп алек салады. Оньщ кенбейтшше KS3i жеткен соц, алдымен барып Кдрабайдыц кайда екенш, кызыньщ кандай екенш 6iAin келсш деп, Тайлак, би Айбас батырды жумсайды. Дал сол арата келгенде, крлжазба 6irri. Ж уртка жымия кррап, Аманкелдд сур дэптердщ соцты бетш ж а т ы . Ширата epin, ширыкдыра куй тартып отырган домбыраньщ inien кенет у зш п кеткендей эсер етп. Крлжазбаньщ кдяскалыгы да, ец кдязыкды ж ерш е жетта у зы ге т д е куды Сэпмнщ ез ем рш дей крюка- «Кап!\" — деп, бэршщ де кумары кднбай кэдды. Тозыгы жетш сартыш тарткдн елец хаттьщ букгеуш еппен абайлап жазып, М эмет Аманкелддге у н о з усьшды. — Аманкелдшщ жаты талды гой, ендд сен окргсацшы! доп, Бэтжан Крбд1лдага кррады. — Ойбай, ала, мен латыншаны окц алмаймьш, — дедд ол ат-тоньш ала кдшып.— Bi3 KS3ip баекдша жазып кетпк Ш ыны ма, eripiri ме деген Kiciine Бэтжан Кдбдглданьщ бетш е 6ip турл1 куддктене кдрады, 6ipaK, ундемедд. Bip жетгаршш а л ь т Аманкелдд оны да окц женелдд. — Акдказык, аманбысьщ, тутан аулым, Кшд|к кесш, KipiMAi жуган аулым. Аталар мен апалар, улкен-кшд, Аманбысьщ, карьшдас, im-бауырым?! Экем1з аман ба екен Мэмет деген? Алдынан кця басып жан етпеген. — Кулы-ным! — М эмет дауыс сап кря бердь— Bi3 с е т сагынбады деймющ, кулын-ем! Пырс-пырс е т т уйдеплердщ 6api жылады. С ары шалдьщ уш суйектен етердей зарлы едд. К езш щ жасы мелт-молт теплш, Аманкелдд ар ы карай окц алмады. 132

Щ вкнш, 6if> m m Ш еген шы рт уйкдысынан ояньш Kerri. Кулагина эддебцэ крркдянышты дыбыстар келгендей болды. Туннщ кдй кез1 екенш тусше алмай, басын жастьщган жулып алды. Шам жагып, атасы мен апасы эбнерленш, апыл-гупыл кшнш жатыр екен. — Кдйда барасьщдар? — дедд e3i де TypyFa ьщгайланып. — Кушм, сен де оянып кеттщ бе? — Апасы крйырылып келш керпесш крштады.— Аманкелдд аган; кдтты кдясылып жаты р дейдд, атан, екеум1з тан; аткрнша кдсында отырып крйтайык, — Мен де барам. — К,ой, к р р к д с ы ц , к у л ы н ы м . Б а л а о н д а й ж е р г е бармайды. Кдсында Кулдарига бар гой, ж ата бер. Дала суык, Ke3ip А йша тэтец де келш крсгарьща жатады. Атасы мен апасы уйден ендд ш ьпа бергенде, айткднындай- ак,Айша да босагадан 6epi атгады. Ш егеннщ ояу екенш керш: — Ш егентай ояньш кетштт гой, уйкуай гой, экем,— дедд еркелеткен унмен.— Кяпкенеден кеш н т ач атады. — Соны айтгы да, Ш егеннщ кдсына келш кш м ш еч кчсайды. Bip колгот кетш, 6ip ояньш кетш, Ш еген содан кеш н жендд уйкуай алмады. Апасыньщ; \"Кртгы кргсылып жатыр\", — дегенш ол дурыс туандд. Демек, ж ам анат жакд>ш: Аманкелдд OAiMаузьшда. Н еге екенш, кезш е жайлауда жыгыльш елген кер куда асаутагы елестедд. Кдшалып тыпырлаганы, талпыньш орнынан тура алмаганы — 6api есшде. Содан шошыньш козш ангып алган сайын Айша кврпесш щ сыртьшан сыйпап: — Шегентай, н е кдялды? К р р к д т жатырсый; ба? Крркдта, агац жазыльш кетедд. Уйкц-ай гой, экем, — деп кряды. Ирак, бала байкрп кдлды, оньщ да квзшде, уншде урей бар. Сол урейдщ бекер емесш сездд, секем алды. Bip кезде терезенщ сырты бозамык, тартгы. Ш амньщ жары ш 6ipre-6ipre алареп бара жатгы. Д ал сол кезде Айша тым мазасызданып кетп. Орнынан турып алсш-влсш терезеге барды, алденеге елепзш тыц тындады. Айшага кдрап жатъш кдлгъш к е т ме элде б1рдемелердд ойлап к еп т ме, airreyip, 6ip кезде ш у еткен дауысты естш, Ш еген селк ете туспт. Басьш катерш Айшага бакрграйып кдрады. — Ж аны м -ай, ояны п кетН ц-ау! - дед1 эйел жыламсырап.— К у бауыр-ай! — Кезш щ жасы н сыгып, Айша алакднымен бетш сыйпады. У н аз егш п Шегендд бауырьша басгы. 133

Ъексуппан Ифзкеке-илы Атып келе жаткдн тацныц тынынггыгын бозддкан 6ip зарлы деуыс бцдей туйреп етп. Бупнп куннщ бет пердеон бул ауылда кездщ жасы аиггы. Кцк: бггпей, кектем келмей туркан кездеп тымыцауа адамддрдыц ацыракан даусынан ттркендк Элдеюм турггшояпфцдай, Кулдаригадд шошьша кезш анпы. У-шу жылакан дауысгы б1рден ecrin, орнынан ушып турегелдд. Кулдаш, кррыкца, жаным! — деп, Айша оны усгай алды.— Аманкелдд акац кдтты ауырып жатыр едд, сол гой, сол. Атац мен апац сонда. Ш еген кдтты крркзы. BipaK, кезш е ж ас келмедт ...Кдза у спнд е кдзак, окпе-араздыкын умьггуы мшдет. Кептен есж атгамай журш, Ш еген мен апасы Кдбидиомен кдйта араласып кетп. Аманкелдшщ жетпсш берш жаткдн куш, сол уйдщ сырт жакында ойнап жургешнде, Шегендд 6ipey абайсызда крльшан ш ап берш устай алды. Селк етш, кутпегендисген, бала бакщрып ж1бере жаздады. Селима екен, танып кдна ж уреп орны на тусп. Кдсына журелей отыра кдлып, ейел эй-шэй жок, бас сальш бетшен суйдд. — С ен м е т у м ы ть т кдлганбысын, ей, кдра ж т т . Онда, БубпшмдД берм ейм ш саган. Ойбай, куйеу бала болатын баланыц турш кдра. Менен, Tiirri, Tepic айналып барады гой. Крй, апасьша б а р ь т кэз1р айтайын, басымды кдтырмасын, ез1мдд танымайтын балага кдю берш м е т ж ы н урып па? — Таныдым. — Е, таныдьщ ба? Юммш, танысац? — Салима. — Кетек, Сэлимасы ней? ©й, енесшщ атьш атай ма екен куйеу бала? Мен юмнщ апасымын? — Бубштгщ. — Е, ендеш е \"Бубшгпц апасы\" демейсщ бе? ©й, турщ б ар болсьш сенщ , турщ б а р болгыр. \"Кцкзынды балама бер!\" — деп, апац кцф соцымнан кдлмайды, ал сенщ езщ нщ алатын ойы ц бар ма, жок, па? Ундемейсщ гой. — Иэ. Селима ппек-сж еа кдтып кулдд. — \"Ив\", — дейдд, ей, уялмай. Беттм-ай, ендд квйтешн. С еш м ен ойнап турган мен де жы ндымын гой. ©irreyip, ам ан бол, вкем. Сен кдлзымды алатын кунге жетсец, крльшды кдкдай-ак, крйдым. Шегентай, 6ip нерсе сурайьш, шынынды айтшы: Ж вмиханды сагындыц ба, жок, па? F.iireiM еспмецад, менщ кулагыма гана айтшы! 134

*5^ dmm, 6if> mim — Из, — д е у бала ж урексш е сыбырлап. — Олде сем сагынып ж ур сорлы. Кулдарига екеущде соньщ баласысыддер гой, оны бглемгсщдер? Е кеуш у ойлап ылш жылайды, сендер оны ойлайсындар ма, жок,па? Мойньш пшне алып, Ш еген жан-жагына кезш щ асгымен кдрдды. Ж ак у н араде жан ж одекенш керсе де, жауап бермедг — Шегентай, — д е у Салима баланы ж улкд езш е кдратып,— уйде атад жокдв а лада айтсадшы: \"Ж эмиханга барып келешк\", —деп. Ke3ip мен де сыйыр пермедемш, кдюга K0iuin баргам, Ж эмихан екеумЬ 6ipre сыйыр сауамыз. Коктемп каникулыда аз кдлды гой, сонда келсед, б1здщ уйге де барасыд, Бубшшен ойнайсыд. — Атам урсады, Ж эм ихан 03i келсш. — О л K33ip келе алмайды. Болмайды. Ka3ip о л уйден шыкрайдь1.Элде сен ам еспмедщ бе? М укуш ад у гой? — Шеген шошып кетп. Аманкедудей емес, сап-сауддем. Н е деген сумдык) ©л]мнен шошынганымен, a3i жакдырмайгын ддемныд кдзасьша кдйгырарьш д а куанарын да бымду.— ¥шкдлак, е у маркум, тубше акуры сол мшез1 ж етп. А жал деген сол: тапа-тал тусге адаыде кетп. ©ргенер крра ергенш бпкен кезде, сыйыр кдлмадь! ма караймьш деп Kipin барьш, кулаган крраныд асгыдде кдлып отыр. — Ж эмихан неге кдйтадан 6i3re келм еду? — Эй, акулыднан айналганым! Келер жолы кесш п д ел ьт отыр гой, Ж эм ихан тэтед Кулдарига екеущ е жакдгнда 6ip бопа тауып бередд. О ку о к у п журсщ , сен ендд ж й т болдьщ, каникулда е зщ барып дейт! С ен барам десед, атад ж1береу, урспайды. Кулдарига екеущ сол сыйыр перменщ балаларымен 6ipre барасыддер. Не деп барайын, келеу дешн бе Жэмиханга? — Атам урсады. — Жарайды. \"Атасы урсады екен, эйтпесе Шегеннщ келмек ойы бар\", — дешн бе? Бала байкдлар-байкдлмас дена басын изеу. Сэлима оныд ею жагьш аладенымен кусып, ею бетшщ ушьшам шоп-шеп суду. — Мынау,— оз1м ушш, мынау — Ж эм ихан ушш.— Белш жазып, Сэлима орнынан турды. Кдсын куум дей керш, баланыд жузше жылы мешрмен еркелеп дерады.— Акулы бар Шегентайдьщ, оз шешесш б к е у , умытпайды. Улкейген 135

'бвкеутан ’Hidvkde-wiu сон 1здеп барады, ал кэз1р ойнайды. Ойнай гой, ойнай бер ендИ Биыл кузде Бубин те окуга барады, 6ip мекгеше окдсындар, 6ipie ойнаш ъш боласьщдар. Уш майда, ж у р ю жумсак, Typi де, сымбаты да эдемт эйел аягын акдярын басып алысгай борд!, Сыртьшан суйсше карап турып, Ш еген era бетш алакрнымен сыйпады. Оньщ сушен жерлер1 ал1дуылдап турьан сегалдендд. Ж акры айелдщ жакры коргенд кдддай жакры. Тек алп \"бопа тауып бередГ дегет кондлше тургпдей тидд. Неге ейткенш e3i де б1\\мейдд. Qmeyip, бойын жайсыз 6ip с е зм биледд. Epred, Шеген сабакцан келгендэ, Кэмеш пен Бэтжан алденет сыбырласып, пештщ тубшде купия сейлесш отыр екен. Танга жуык,келш уйкдаган атасы ал1 оянбапты: era крлын кдйшылай басьша тесеп шалкдсьшан жатыр. Сырт кшмдерш босага жакд-агы шегеге ш п, семкесш терезенш алдьша асыгыс кря салып, аягыныц ушымен басып келш, Шеген атасыньщ керпесш е гарддде кетп. — И-й, — деп т т р к е н ш атасы к езш ашып алды. Уйкдллы ояу куш Ш еген жакка кдгсайып 6ip жамбасьша аунап жатты.— Tyh, крл-агпъщ тас боп кдтып крлыпты гой, —дедд бауырына тарта басьшан сыйпап.— С е т де ж и г болды деп журдпз-ау, шал мен курлы жылуьщ жок, — И, муздап кетпм , — дедд Ш еген еркелжпен адеш •пттркенш,— кш ж ене жылытшы. Немересш кушакцаган куш карг кэлга басгады. Ж ылы кушак, пен ж ы лы корпеге рахатганьш, Ш еген уйкдлсы келмесе де кезш жумды. — Шегентай, карньщ аппы ма? —драдБагжан. Эрине, аппы. Тек атасын тагы оятып алмас ушш Шеген адеш ундемедг— ©й, алп кайда жок,боп кетп? Ж ана гана уйге юрген сыйакуы рад. Е, курбаккасын-ай, атасыньщ, крйнына rapin кеткен екен гой. Ж ата тур, Кулдаригада келш калар, бэрщ ®р-ак,циесшдер.— Орнынан котергле берш кайта отырды. Апасыньщ 6ip кдлзыкуы эцпмеш кдгмай отырганын Шеген сездд. О л эцпм енщ Ж эм ихан жайы нда екенш де адгарды. © йткеш 6ip р ет апасы соз арасында \"Сэлимадан\" деп калган сегалдендд. Cipa, бутан айтканьш Салима оларга да айткан. Шегендд ж айсы з сез!м тагы биледг Ш екесш ен шып-шьш суык, тер шыкды. Сэлиманьщ \"бопа\" дегеш “бепе\" екенш, коп узамай Ж эм иханны д босанатынын ол тусшген. Алайда. неге екенш ©3i де бымейдд, оньщ босануын 6ip турл1 кдллмыс санайды. Аныгы: тагы 6 ip б опенщ ©Mipre келуш жаны 136

__________ ____________________ Щ> вктш, 6if> утт жакдырмайды. ©йткеш бутан оныц бауырлытынан бетендцт басым болатын сеюлдд. — Теп осы, соны крргаганынды крйшы! — деп, Кэмеш апасьша кешп жаткрнда-ак, Ш еген сердщ терю нш ту сш т улгердд. — Ол — ендд б1зден б1ржола кеткен адам. Ара житп анык, y3rici келмесе, байы турмак, баскрсы елее де, Аманкелддге келетш едд? Анау-мьгаау дегеш — энш ейш сылтау. \"Мукршггьщ елгенш булар бишей м е екен?\" — деп ойлады Шеген тачданып. — Б1лсе, Ж ем иханды секпес едд гой Кэмеш. Селима айтгы гой, OFaH кэздр келуге болмайды деп\". Кеппп келгем 6epi Кэмеш em6ip сы р бермейпн. Cipe, мьша сезш е крраганда, Ж ем иханд ы эл1 ж е к ке р е тш сеюлдд. Бастырмалатып, Бэтжанды, теп, свйлететш емес. — Осы ею бала аз ба едд coFan? \"Сэттм елдд, елген адамды кугш отырмаймьш деген арамдьпы. Балаларым бар, байым келедд\", — деп, ж акры ттлекпен неге оты рм айды осы босагада? Байга тшп, бала суйш алган сон, да, ендд сол Сеттмнщ ттлеуш ттлейдд деп ойлаймысьщ? Крйта келмесе екен деп ттлейдд, кррабет болганымды кермесш дейдд. Н еш с емес, Сэпмдд осы елттреттн сыйакданады маган. Оган бай болса, Сэттм — маган бауыр, осынш а кдллырын к е р е турып кэйтш ж1бшн OFaH? Сэпмдд елден бурын умьггкрны ушш бе? — Ай, осы сенщ кеш рм азщ -ай! - дедд Бэтжан кргзына кешп.— Касшщ жаны ашитьш кезде де сенщ hiafh 6ip ашуьщ келш турады.— Ж емиханды апасы крнша крргаштаса да, Кэмештщ сездер! Ш егеншд кещ лш е кртты уялап крлды. \"Шынында, Кулдррига екеум в аз ба еддк OFaH. Кэмеш татем рас аЙ1ады, енддол крркррнынан Сэпм келмесе екен деп ттлецлд. Сондр не, жаман эйел болваны ма Ж эмиханньщ? \" Bip ойы 6ip ойьш жеце алмайды. Эйткенмеи бурынгыдай емес, ендд ептеп Кэмеш жакына шыгып келе жагкрн тар1здд. Пэпдсгермен согыскрн, жауга кррсы шыкррн эке намысыд а солжакда сеюлдд. Шешеге деген екпе мен куддкп экеге деген макданыш сез1м басабередд. EciKii тар с-турс аш ы п-ж ау ы п 6 ip к е зд е м ек теп тен Кулдарига келдд. Kipe макд-анып: — “Бес\" алдым! —дедд айгайлап. \"Тьшыш!” —дегендершше болтан жок, даусьшан М эмет оянып кетп. 137

Ъексутан Нфкеке-ты — Oh-°h, кэра тентеп жылыныпты гой, —дедДояна сап.— Турмаймыз ба, кара тентек, кдрньщ ашпаган ба бупн? Ашты.— Орнынан атьш турып, Ш еген жалма-жан атасын крльшан тарта басгады.— Турегелпп, шай ццешк. Атасы кишш сыртка шыгып келуге кеткенде, Шегеннщ ойына кенетген 6ip кудж сап ете тусп: атасы Жэмиханныц жагдайын б1ле ме, б1лмей ме? Елден еспгендерш апасы 0FaH айта ма, жок, па? Ж урю-турысында тук езгешелж жок, cips, coFaH Караганда, атасы ештеме бДлмейпн болар. ИИлде туралы да бДрнеше кун. Кдн жайлаудьщ-ак, кезД. Амал не, Ак^казыкуьщ ысгьпы мен шанына камалып, тугалы бергД дэстурДн М амет биыл 6ipiHiui рет бузды. Ж ылда булар май-мамырдьщ езшде-ак, жылк^шы айдап тау квшш кететДн. Ж асынан уйренген салкдш ауа, сары к эты зды кенДлДкуррыр ацсайды-ак, Карагай мен аршаньщ шайыр иДсДне кумартып, кейде мудде шакдюсын жогалткан насыбайшыдан бегер rapin халге туседд. 1шД ж уртта калган буралкд1 иттей улып, жылагысы келедД. КДмнен кецДлДкалса, неден к^лжалат карее, соньщ 6ap i СэтДмнщ жокуыгынан сыйакханады да турады. Ш ьш солай ма, ж о жагдай солай ма, оны саралауга мыйы да, шыдамы да жетпейдД. Мамет ушДн ен, нагызры тажал — тунп масаньщ талаганы. Крпиннан уйренишш гой, кдгсгьщ суыгына крщкдемей шьпъш едД, шДлдеган, мына балесД шыдататын емес: кднымен крсып акдллын да сорып жаткандай, ж ш ашуланады, ж ш налдды. \"Осыньщ 6api Боташтьщ эдем К£1лып журген кдлсасы емес пе?\" — деген кудДк кекДрегДн кунде тырнайды. М азасыз ойлар мен ж еп кудДкгерден кутылар болмаган соц, карт бугш озДн ©3i зорлап женДп, 6 ip тосын ойга келдД: \"Крй, эрекет кдьлмай, бекер буйтДп ж уре берсем, жынданып кетермш, Teri. Одан да Боташка барайын, жагдайымды айтайын. Анык, ж аны ашыса, 6 ip ай мьша жумысын баска 6 ip e y re бере турсьш, мен жайлауга шыгып ж ан шакдгрьш келейДн\". Туе элетД-тДн. Кецсе алдындагы керме агаштьщ касына кел1п М амет атынан тускенде, Боташ камшысын крлына ш п, кдфман жакцы 6ip шолып кайтуга шыкдеан. Оны керш, карт 6ip сэт дагдарып калды. Дегенмен ештеме ацтармаган адамш а асыкдгай аты н байлады. Баскарма оныц 6epi караганьш кутДп турьш крл берДп амандасты. Асырысгыгьш 138

anFapngdCbi кел/у ме, есен саулыкц-ан соц, ж еделдетш ж енш сурады. Далада журе тьщлайды-ау деп кейш, оньщ басгыкден ере шьпдфн буралтырдыц соншалык, булар ж акра кумарта кулак, турш турганын кещ лш е к щ алып, карт у н а з 6ipece бастыкра. 6ipece бугалтырга жалтар-жалтак, кррады. Боташ, cipe, б1рдемет сезген болу керек: — Ж уре бер, мен артьщ нан барам, — дед1 кдсынддгыра. Ол кермеден атын асыкрай шеипп, сылбыр Minin, ыкрпшссыз кете барды. К,арт ж агдайы н р ы ска рана, асы ры цры рап айтты . Боташтьщ крбарынан кар жауы п кетп. — Bip а л ь т , 6ip к р й ь т жургешмдд ж у р т кер м ей ме, еггизсещз жумысыцызды б1ржола етгазщз, — дед1 кешгенш де, урскднын да буркем елепа келген дауыспен.— С онан сон, жайлаура ш ьтасыз ба, кайда барасыз,— еркшдз. Bip айдан кешн бул жумысыцызды кайта ал ьт бере алмаймьш, оньщ c©3i де кеп, Kecipi де кеп. — Мейлщ. Баска ыцрайлы б1рдеме табылар. — Ат бакрайтын болсацыз, астыцыздагы атыцызды да 6epeci3. Басын к егж е ц е тг а зт , сакальш к ар т okjjc сыйпады . — Мен сонда жайлаура а г а т м ш т барам ба? — Ат кеп крй, б1реуден сурарсыз. Ендд, а зд щ орньщ ызга icrereH адам аттарды ж аяу бакрайды гой? — Эй, 6ip атка бшштц ж е т е с е , онда неменеце басгыкрыц? Ymжуз жылкргсы бар калхоз менщ асгымдары жадгыз курецге карал калып па? Bip ай жайлауды аралап кайгу уипн юм маган жекеменипгш бередд? С ен мёш бала ^анаймы сыц, жынды керемшщ? О н бес ж ы л ез1м багып, 03iM ecipreH жылкр1дан 6ip а п ы 6ip ай, Tiirri 6ip ай емес, ец курыса жайлаура жепп алганша крсац, кудайшыльпыцды-ак,айгшы, кай гаал тце нукран келца) сенщ? — Б1рдеме дер ме екен деп едд, Боташ туксиген калпы Tic жармады. Карт кайта бурканды. — Ей, меш мукатканга сен, осы, неге кумарсыц? Кргаметщйд тартып алмайгынымды 6iaedp, друлепцеталаспайтынымды бьлеоц, осы шалды решютпей-ак, кряйыншы дегендд неге ойламайсьщ? — h i, ойлаганда не icremni3 ендд? Айтканга к енб ейаз, дегенге ж урм ейаз, 6api менщ айтканымдай болсын дейе1з. Ж о, буынсыз жерге пышак,урып туркам жок,мен, бкем. \"Жарайды, болады\", - деп айтпайсьщ, ылги аузыцды ку шеппен суртесщ де отырасьщ, соньщ унамайды. 1шщ тар, жакрылыгынды крмайсыц. Эйтпесе, калхоздыц жагдайы мешц 139

1 де кец(л1мде сайрап тур, к ез алдымдагыны к а й т т алдайсьщ. Мейлщ, быгеншдд кдял, влмеген кулга е ш р алда. Курысын, аштан елш, кештен кдлсам да, будан былай сатан Kipiirrap болмайын, ана жумысьшды да, мына атынды да бугш ал! Маган жасатан е н д т жакрыльнъщ сол болсын. — Сез1м 6 iiri дегендд антартып, карт бурылып атыныц шылбырын шепгп. Атьгаа мшш, кдйтьш Боташкд кдрамастан ауладан ашулы шыкды. У й н е келгенше де шалдьщ ашуы таркдмады. Шегендд уйге юрместен, с ы р п а турып шакдярып алды. Куреннщ ерш сыпырып, Ti3riHiH балата устатты. — Мынаны кдлхоздын ат кдмайтын базысына апар, — дедд мурты ашудан ддр-ддр етш.— Kipri3in ж^бер де, жугендд сыпырып ал. К еш енщ сыртымен бар.— Соны айтгы да, аятынан к етерш аткд м ш пзш ж1бердд. Былтыр жайлауда шабдар айтырдан жапа шеккеннен кейш Ш егеннщ аткд жалтыз мшгеш осы. Барльщбала атаулы сыйакды, ептеп-септеп атка мшгенге, жылкыдя жургенде, Ш еген де ауес-тш. Ж урексш ш, анда-санда ердщ кдсынан устай кдлса, онысын келденен кезге байкдткдясы келмейпн, ейткега атка ж еке мшу, ерге мыкды отыру жш тке сын екенш ащ аратын. Ж у р еп к д п ы шайльпъш калган емес пе, такддмы атгьщ аркдсына тигенде, пышак,тьщ кдлрына отыртандай тула бойы кдтгы ттркендд. Оны атасы сезш кала ма деп те кррк,ты. Аттан сескенген баланы атасыныц алкай крюы еюталай. \"Крркрац, жетектеп ал\", — Aeyi мумюн. ©йтсе, кергеннщ 6api келекетш кулмей ме? ¥ с т а п оты р аты н е р д щ кдсы да ж о к, жайдак, Miну ж айсы з болды. Ж елсе болды, курен атгыц кдяр аркдсында орнытьш отыра алмай крлпылдап кетедд. Е цкейт, амалсыз жальшан усгады, -пзгшдд тартып, жургсш де тежедд: 1лбш ж урсе де риза. Базыга баратьш узын кеш енщ шытыс жак, сырты ел аз жазык, болатын, Шеген ауылды шетгеп сол арамен журдд. Базыга ж ете бере, дал желке тусында квлденен арык,бар-тын, бупн соган су тола екен. Ынгайлы вткел 1здеп Ш еген 6ipa3 эурелендд. Арба ж ол туспегендисген, арыкдъщ ею жагасы да тж, атгы кдргытьш етуге ж уреп дауамады. Дегенмен тэуекел етпей болмайтынын TyciHin, тым курса ат акнфы н сеюретш еш тарлау жердд 1здедд. Кдддрген сайын сакдыгы крркдшышкд уласып бара жатгы. Ж урш-журш 6ip 140

Щ вкнш, 6ф mim яацшжелеу тусты тауып ед», жатадагы кара сора м ен крльщ мия, ат каргыганда, аягына оральш калатындай кершдд. У рейн басып, урлана жан-жагына кдрады. Крркакзъцына куэ болатындайешюм байкалмады. Апьщжалынан крс крлдапусгады да, кезш жумды. Тэуекел деп тебшш кадды. Курец ат д ж етш аргы жагаБа erni Тек такымын ап ъ щ кы р аркдсы кртты туйгет бодмаса, Шегеннщ еш жер1 ауырБан жок, Кдс кргым сэт уппн энш ейн боска крркашты. Атгы базыга апарып ж аяу кайткан сон; да, алп арыкуан Шеген эушр1мдеп журш ер ец етп. CeKipin карсы жагага тускенде, такдгмы кумырска шаккандай шым еге кадды. Атка жайдак, мшгеннщ acepi екенш ш д сезди Уйге жакындагацда, карайлап журген бе, апасы алдьшан шьщгы. — Ж ыбылып кадды м а д е п крркдсднымшы. Н егы п кеппктщ? — дедд крльшан жугендд альш ж атып. — Колденец арыкуа су бар екен, эр ец этим, — дед1 Ш еген шынын айтып. — Т урщ боп-боз боп тур гой, 6ip жерщлд ауыртып алган жокрьщ ба? Д эл сол суракцы кутш тургандай-ак, такдм ы сол сэт тэты да шым ете кадды. Тырж ьщ етш, ауырсынганын амалсыз б1лд1ршкрйды. Б1рак,крлма-крл кулык,жасады. К е й п кабагьш шьпты да: — Тузге отыргым келш тур, — дедд собэн кцналгансып. Шыдамы таусылган адамша дереу крраны айналып кетп. ©зшщ зэрш керш, Ш егеннщ з э р е а унггы: кан аралас. Крркканы ма, 6ipey корш крйды ма деген сакзыгы ма, aftreyip, iuiKi 6ip куштщ б и л тм е н аргына ж алт карады. Крлында жуген, крраньщ бурышында рана бутан апасы бутына карал тур екен. — Апа, кан! - д е д жыламсырап. Апасы кеп бас салтанда, еш жер1 ауырмаса да, Шеген крркранынан жылап яаберд1. Не icrepiH бымей сасьш, Бэтжанда да зэре калмады. — Ж у р е п м 6ip паленi сезгендей едд, б эсе. Баланы жумсамайтьш жакка жумсап, курбаккатыр. \"Осы кдфсык, мшезщ сатан жакрайды\", — деп кан какрддым. Кганщ ттлш ал ган„жак,сы ек ен гой, те п . С ол атгы 6yriH апар м аса болмайгындай булан-талан болды. — Арасында М эметп де 6ipa3 жазгырьт, шежесш кррыган тауыкдга Шегецдд шыр айнадды. — Курбаккасын-ай, енддкэйгпм? — Кенег есше ©кен пелппрдщ атггканы тусп. — \"Зардабы калмайды\", — дегеш кайда ойбай-ай, кдлмаса, мынаусы не? Кан юй? 141

Ъексутан Ш еген осы ны ц бэрш ел жатар кезге д ет и ойш а ж азып ш ы куы . Ш арш агандйб м е, ж о ум ьп кд н ба, одан кейтнп ж агдайларды есш е ж анры тустреалмадуя. Апасы ньщ ойбайлап к е п бас салганы анык, есш де, ал одан аргы сы куцпрт. Кдлайда, апасы екеут елерд ей кррккдн. О гкенш ойш а акугарып, ойы на гуртю боларлы куай 6ip сацлау цдеп-ак, еду, тук ш ыкрады. Ойш а ж азуды амалсы з токуатгы да, орны нан турып тагы терезе алды на барды. М эш инелердщ ж арыгы квш ен щ ш амдары мен араласы п, аязды т ерезенщ ар ж агьш ан кугялдагы вмгрдщ кврйпсш ш е буалды р ж ьт ылыкуайды . Ж ары куарга кдрап кдна кдла уйлерш щ сонш альщ к е п екет н, кдла ш егш щ сонау алыскд созы лы п ж аткднын зорка ш амалайсыну адам д а бала кунш дал осы лай — ой-санасында кдлтанбуалды р сэулелерге кдрап куна — болж алмен еске туареду. \"Эй, айгты-айтпадуя, ойш а ж азудьщ атыойш а ж азую й, — д е п туйду Ш еген кунт бойгы алекке т ускенш е вю'нтп.— О йы нды кдгазга тустрт'п, он ы кдйта окуяп, кдйта т узеп сггырматасын, адам ж азган гурлы лазэт таалмайды екен, lirn i О ньщ бэрш бы лай крйтандд в з басьщ нанкеш кендерду бгреуге телтген д е, 6ip турлт, 6ipeyre ж апкдн жала сыйакуы. Соган кдраганда взщлуктнозтмдуюдепайткдннанылайы гы жок, Осы кун гг окуярман ю 'т эт ен квнуд квтереттн кулю емес, кдра кунлдыкдк,ж арганш ындык,1здейду.А л ш ы щ ы куы айт ак,болтан со ц ж умбакуапб1реудщ епы нанайгпай, в з аузьщ нан айткдннан артыгыжок, Ж ан е оны тшстнж агкуязьт вндеуде, аделолеуде еш кутсынсыз. Ойткеш ендеуге тускен шындык, впристен д е жаман: н еп зп кд р уы — алдау. Табигатынанвдело эйел бояны п алса в з сулулы гьш ан айры лы п, бояма с улу болмай ма? Бояма ж асащ ы дегендердуц н е а ж акры? К днш а эдем/’дегенм ен де, бояма сулуларды квргенде: \"Апырмай, эуелп в з турт кднддй балды екен?\" —д еген кудукквнулш де бэртбтртурады. А л вйтш тттейдебалсакудукш акуирганнэрсегеадэмбаласы,алгмсакуан 6e p i белгш , кулан кум аргкдн емес. Т и п е й кудук тауддй сезтмге тоскдуыл. С ощ ы куан окуярманга: \"Апырмай, мына 6ip жерлу ж анынан куклы ма екен, жок, в з басы нан к еш п м е екен?\" — депзгенш е, бэртн д е в з аузы мнан, бслганы н болтан куйтнде булж ытпай баяндап бергентм эдулет ем ес пе? С ол ойды ц буы м ен Ш еген т ерезенщ алды нан Ш ирак буры лы п ж азу усгелтнщ ж аньша барды. К/агаз, кдламсабьш

Щ> ектш. (hi) унт к в з ж упртт т ексеру. E api орны нда. \"Ерт ецнен бастап ю р/сейш , — д е д , айн ы п кет пеш нш i д еген д ей , взш а з / асы куы ра мш детгеп. Р едакю рга ары зы м ды ж азайы н да, берсе, к е зе к п дем алы сы мды алайы н, берм есе, 6ip айлы к, ащ пасы з дем алы с сурайы н. Д енсаулы к, болса, 6ip айда да бгргалай н эр се б п ед . Ш егеп e p re c i уш не е к п /щ е й басы п к е д у д е, дем алы с алганы и Ш эзиэге босагада ауры п-ак, баяндап тастады. — Е ц у балалары ца абай бол, — д е д ет ш гендауы спен,— мазаламасын, бугш нен бастап 6ip ж умы ску отырайын д е п турмын. Ш ы ны ма, ойы ны ма — ацгара алмай, Ш эзиэ Ш егеш е б р сет состия курап кудды . — Ш ын айтам! - дед/ Ш еген басы н и зеп .— Д ел кэы 'рден бастап KipiceM. — Сэтш берет ! Ш еген ш пнентана: \"Аузьщ а м ай!\" —деду айелш щ п леп п е in n ж ылып.— М енщ н е ж азбагымды бы м ейсщ ю й , бы сец, олай д ер м е е ц д ем ес п е ец ? С ет суй е турып, тагы баску бареулерд н еге ойлайтынымды, lirn i, н еге сагынатътымды ж азбакрын ю й м ен. С оны бм м егендисген ю й сен щ маган сет п ле п турганьщ\". Сырт кш мдерш босагага Д у д е , Ш еген е з кэбинет ш е втп. Ю рген бонду ж азу усгелш щ алды на келш отырды. Он, жак, таргпасынан 6ip кут ак, кугаз алы п усгелд ц усп н е крйды да, асыкдай, еппен гана бетшен 6ip парагы н алды. С онан соц э лд е н е д ен ж ур ексш ген д ей твс култ асы нан ж айы м ен автокуламын шыгарды. Б/рак, ж еме-жемпэ келгеН де е з елпрш ж азуды к у й кезден, к у й сезден басгары н бД м ей дагдарды. \"Досгык, махабатжайындаалкаш дурыст апойлана басгаганым ю гы зы нш ы класса еу-а у? — д е д бозбала куш есш е rycin. Сол-ак, екен к е з алдына бойж егкен, сол кеуд еп Б убип кед у. К рсеггкелдепкундерденкеШ н екеуп согантадешнк у л ь т ко р ке алматн.А м анкедукуйгы с болтанж ылыж аулуБ уб ш щ ш еш еа д ек уй еую ттп, К урецбелге кеппп кет кенбалатын. Сонды куан сол арадагы жет1ж ылдык,ты 6i'ripin, аудан орт алы гы — Буракрж ыр орта мекгебш е келгенде гана Б убипп Ш еген б р ­ ак, корген. А ры ойлап, 6e p i ойлап, ары толкут 6e p i толкут, акы ры цу! ж азуды екеуш щ сол кездесуш ен басгагы сы кед у. 143

Ш сушан ШфкеЬ-ты ___________ 'S ip вю нШ , 6ip ум/'т\" д е л эуел! ж ал басы на бадырайтаж ара ютэбппр атынжазды. О илап кдраса, осы ж аскд келгел/ тарткдн ою нш п д е, куткен у м гп д е ко п сы йаргы , сонды рган ко п тандап жатпай-ар осы атгы к р я салды Свйтт, ендуп влярш в з аузы нан ж азып ш ьпуга бею ндi Узар оиланы п отырган сор: \"М ен ю гы зы нш ы га квш кен ж ылы атам м ен апам жетшс ещ де болатын\", —д еп ж азды д а, одан ары кд лай ж алгастырарын бм м ей тары торгады. Е ю -уш рет бастап ко р т еду, свйлем дер1 унамады, сы зы п- сы зы п тасгады. С одан отырып-отырып, н е ж аза крятыны ойы на т успеген сор, ойш а елестетш, атасы м ен апасы ны р тур-туон, м ш ез-кы лы ргары н есш е rycipyre тырысты. Атасы д ем белш е тана сары шал-тын. М ш езш деп кейбф усар-т уйек ерекш елж т ер есш де кдлмапты, am eyip, аш уы кртты еду, у й ш пндеплердщ бэрш 6ip ш ы бы рпен айдайтын, Turn, бую л Арж азы рга атасынанырпайтынадамды бммейду, он д а й еш ю 'м е а н д е ж ор Т ек он ы р 6ip т усш бейт т — М эмет пр алды нан н е ге журт к р я втпейду? К рркд ма, жор баскд 6ip сы ры бар м а? Осте, кр р к у д е ге н н а кара куш ке, на билж ке байланы сгы ю й , ал Мэметте оны р екеуа д е болтан ем ес. Ты м руры са а л елд ен ерекш е батырлыр жасап, елду 6ipA e-6ip p e r ж уректтлшмен т аргалт аган ж ан. А л 6ipap айт раны нан райт пайт ы ны н, 6ip ры ры райса, райт ып орайлы рпен ш лм ейпнш апасы p e ri келгенде айгы п кап отыратын. Сумдыркрркатын, 6ipap сондада атасыныркш эсш апасы тана бетше айтатын. Ат асы ныр б ул быетш 6ip м пп — боргам пазды лы гъш да бага ж ор еду. С эл аш уланса-ар э д еп \"эк ер нен ...\" жзберетш. Апасы ж аргы рмаганда: \"экераузы ...\" д е п ж урш -ар аузы сасы п б1тетш балды \", — д ей п н . С акрлы буры д мурты одан re p iкррыркай-тын. У ш нэрсеге рум арльпы айры рш а еду: ж акры ат, ж арасымды кш м, опар бэю . К ш м -кеш епн; усп-басы н осы к у н п кер б ез жтттерден бетеркутетш. Тош а, крнакрд барарда муртын басып, сакдлы н тузеп, кт м дерш рэгы п-см кт , асы рпай бапталганда, апасы ы лги куцю лдеп: \"Кдгзга баратьш жюттей бул ендi о н сагат сы ланады \", — д е п кейит ш д е журетш, Е ркек б оп устара уст амауш ы еду, ш аш ы н, сарал-м урт ы н тек в з бэю сш ен 144

алдыратын. А л бэкш г кутуш де гэ п жор-ты, кун ш е б /р куй р а п крймаса, к ец ш кенппмейтш . Апасы атж акуылаукелген ш уйкедей рана кара кем ш р едл Кугсы-ж азы басы на ким еш ект ен баскуны ким ейпн . О ньщ мешргмдшгш, езш ед еген ш ипат ы нШ еген талмай-ж алыкдай узарайгут бар. М уны , теп, ж М гболы пкележ ат куцлуйем ес, куннен-кунге саби болы п бара ж аткундайкеретш. Буракрж ыр м ен Акж азы ргьщ арасы терт-бес ш арырым, Арж азы куьщ бесш пцденж ою ры окщ ы н балалары ньщ 6a p iБуракрж ырдан окрпы н. А удан бойы нш а ал ж ылдары ж алгы з казак, орта мектеб/ бар-тын, алыста туратын баска ж ердщ балалары интернатга жататында, Арж азыр п е н А куралдьщ балалары к у н б е -к у н а уы лд ары нан кдт ынасат ын. Ш еген е к /н ш / ауысымда окапан ж ылдары апасы ерш бей-ж алы край к у н сайы н оны кукраньщ аузы нда кутш отыра/ъш. Turn, кугстьщ тымык, кеш т ерш де: “Э н е Ш еген га й ы м н ь щ д а усы , Эппрары куан 6e p iвт кенбОлем\", \"Ш егендердукенш р касы нан буры лган сыйаргы, даусы нан таныдым шырарымды\", — д ел, уй ге дам ы лсы з ю рш -ш ы ры п д егб/p i кулм ай ж уредi екен. Ш егенду ондай ж аксы керет ш адам, эй , бул вм грде ендг бслмайтын шыгар. Ш еген у лк е й ге н ге д ей т , д элирек айт кднда, жетг'ншг класка квш кен ге ш ейш атасы м е н апасы ньщ ортасына жататын. К еш ке, уйы рт арда, ш ам ды ы лгн , е р шетте жатэтындыкуан, апасы еппрепн. Тосек -ю рдщ 6ip шеггше ж ерге салынады, ал ш ам босага ж акуа терезенщ алды нду турады. Шамды еппргеннен кейш апасы тесекп адаспай табу уш ш Ш еген унемг: \"Ana, 6e p i тарт!\" —делдауы сгайды да жатады. Сол ею аруду-ар сагы ны п куда ма, курдам, сы йпалап тесекп тауып алтан б е л е жамбастай берш Ш егендi куш акуай алатын аггасыньщ удел. \"Yh, yh, апалаган даусьщ нан айналайы н!\" - д ел ем1ренед/д е, курануыда курм аны п крлы устаган ж ергнен иэ игскердг н е куш ы рланы н суйеду. S ip куш апасы ньщ сол одепн атасы екеугнщ ажуа куглгардары бар. Батжанкун д еп эдепггш е ш амды випрген кезд е: \"Аша, 6i3 мундамы з\", - д еп, Ш еген т есекге жатып ды бы с берген. Апасы гесекке ж акущ дай бергенде, акугры н тана атасыньщ ар жагъша жата крйды , ал Мамет ж ылж ып кем ш р/ ж арку ж акуигдай гуси. \"Ш егенгай, куйдасьщ ?\" - д е п ж амбасы кврпеге т ер-т ш /есген Батжан нем ересгн щ ед /- С ол кезд е атасы крлы н созы п ы црайлана к/ойды . \"Yh-yh ролы цнан 145

айналайы н!\" Бэтжанш вп ет юзген б е л е : \"И-и, курбакцдсы н- ай, крлакрандрйю м нщ крлы е/у?\" ~ дед).Атасым ен Шетеннщ ин ек-см ес/ кцткдн. \"О й кулы гы цнан айналайы н, кулы ны м ! К уаны ш ы м !\" — д еп, апасы сондада м эз. А пасы сондай е/у. \"Ш егеш ммен тэнш баску, ж аным 6ipre\", — дейтш. О л свзш щ раст ьпы на Ш егвн еш куш ан кум энденген емвс. К эм еш тэтесшщ д е к э п мшезт к в з алды нда. Ж вм ихан д ес е ю ргцдей ж иырылатын. К взб е-квзд е, сы рт ы нанда оны сы кды рт ы п балагаттай беретш . А л ж амандаганда оньщ бойы нда и н е н щ ж асуы ндай ж акры льщ кдлдырмайт ын. С оньщ бэрш б!ле тура, е с т ж уре в з кезкдрасы нан апасы e m p i взгерм ейгш . \"Ей, се н д е э к е ц кусаган кура тассьщ, — д еп , цы зы на к у п ы айтып тастайтын. — \"Тауба\" д еге н свз ауы здарьщ а туспейдi, Теп, еж елден аш уы ж ылдам адамньщ акуглы ш абан: ю н э а ' 6apFaда, ю н эа 'ж окуу д а кЪ ю неандер д е отырасьщ дар гой, туте. С ол Ж эм ихан болмаса, кврер е/ум эуселелерщ /у, от басы нда бастарьщ б/рпспей отырар едш дер. К уй еуге ш ее, ю м тимей жатыр, т игщ келсе, с ен д е ти; ез1м тиме/ум е к е н д еп , взгет д е т ипзбет пещ . Э кер кусаган акутлыц ш олак, болмаса, \"сенш ж вн, сенпа д уры с\" д е п кун а Ж эм иханды ж ылы е взб ен с е т р п п отыратынадам сенсщ \". \"Иэ, е н /у м енщ аягы н ж алауым ж еп'спей тур еду, сол \",— д еп , К эм еш ондайда ш ы дай алм ай шыгтыр ете тусе/у. Бэтж ан байы пт ы лы гы нан ж ацы лмайды . \"Э не, акутлыц ш олак, Э к ец д е 6ip , с е н д е 6ip, — д ей /у саспастан,— 6ip ж ацт ы рмай ц а лга н а д ам дары цм ен баст ары ц ж ерге ж ет кенш е ж ауытасыщар. Э йт песе Ж эм иханда с е н ж ек кврет ш дей ж азык, ж ок, О л к у й еуге тимесе, Б еген д ун иеге келм ес е/у. А л Б еген /у алданы ш кум м аса, бтзге Ш еген/у ол в л е е д е тастамасе/у. Б еген /у баскудан т уды деп булан-талан боласьщ ол куйта кудайды ц бер ген бакуггы ем еспе? Сенде, ■rimi, э кец н щ м иы ндай д а лш ж ок, \"б/реуйг е к е у болды \" д еп , Б еген туганда, о л бтраз далбакуады ю й куйта\". С ондай-сондай евзд ер д ен к е ш н бары п 6ip т окуауын токуаса да, кура дауы лы куйта келгенде, К эм еш бэрш куйта бастайтьш. Б!рак, сабы ры нан Бэтжанд а танбайтьш. S p ire бойлап багаламасада, взш сонш алык,кемт р-ш алдущ н е ге ж акры керет ш ш Ш еген ептеп сезетш. Акуглды льпы нан, артыщ пылыгъш ан ем ес, С эпм н ен тугандьпъш ан ю й . Атасы м е н апасы н бы лай крйганда, ауы лдьщ талай адамы оган 146

_________________ *&! вктш, 6if> m in С эпм нщ баласы болтаны уи п н тана 6ip ж ылы с в з айтпай ж аны нан втпейтш. С эпм нщ ю ндупнен калган жалтыз ул екенш Ш еген ш п ей е з!д е м акуан тутатын. О л уи п н \"Окееп сы йакуы \"дегенненвткенмешриидус в зд е, бага-беделде болы п к в р ге н ем ес: “О к е а кусат ан ары к,\", \"Э кесш е тартса, домбы раш ы болады \", д есе, aiireyip, экесш е укратса, риза. О кем е эбден украйы н д еген ниет пен, ол кейд е ауы лды ц сыртына жалтызшытыпкепи, журттанж асырыпэ н салатын; уйде еш клм ж окуа, есш -т ерезеш куамтап алы п, урлан ы п дом бы рага д а крсы лат ы н. Е сею , адам болу, акут ы толу А егеннщ бую л ж иынгыты ол уи п н экеге укр а у еду. Отан украуды ц е ц ш ы цы е ле ц ж азудеп тусшду. Ойткеш эрю м т ц крлы нан ке ле берм ейпн 6ipAeH-6ip э к е бойындаты айры кщ а кдсиет сол д еп сеиду. Eipax, к е п к е д ей ш еш адамта, жо-жо еш ю мге,дом бы ра тартуды6ip re уйр ен ген Тел/байтада, бую л мектептеп ецж ацьш сы рласы Жатдатад а взш щ влецж азы п ж ургенш б/лдурген емес. О п е ц , Ш егеннщ орн ы толмас 6ip ею нш ы бар: байты Аманкелду кеипрт ж ат кан е ле ц хатам ан-есен крлы на тимеду; крлы на тисе, квзш щ кдраш ы гы ндай сакуар еду. К дби м ен Н урбуб/ д е, Ам анкелдуден кеш н п балалары ны ц е с катары Ескелду д е —- бэр/ ол х а п ы ц кдйда жоталтанын бммейду. С ел у и п н д е Ш еген оларта ш л е й екп елi. Ол кезде буларды ц т упнш енкд лхоз ж умысына араласатын 6ipAeH-6ip адам К эм еш кдна, э л / м ал емдейтш. Кулдарита оны нш ы ны б т р ге н с о ц обы лы с орталытындагы сауда техникумына тускен. Атасыж еке меншж малды м ол устайтын ж ене, Ш егеннщ ш амалауы нш а, малж андылау-тын. К длай болтанда д а, эйтеу/р, 6ip тупннщ кш м -кеш еп м ен шпп-ж елп сол малддрм ен К эм еш пцмойны на тусепн. К длхоздущ басгьпы Н ест бекдеген жтг-тш, К эм еш оны К урецбелден бтеду екен, Акуказы куд келгесш , екеу/ б/рщ 6 ip i бауы рлас адамдардай сыйлап, уй м ен у й эж етауар араласы пжурду. П сш е ю рген е гп тшмен тургюлеп шытара алм ай ж ургендей, Н ест бек ы лги 6ip жак, езуш сыудыкуата серы й, ун е\\п уртьш булюлдететш д е ж урепн. К улгенде д е аузы м аргык, аш ы лы п кетпесш д еген адалина влш еп кдна 6ip жак, езуамен кулепн . К ейде кулю с/ ю сип кекег/п туртандайда эсер каддыратын. Уйгекелгенде тек М эм егпен тана свйлесетш. \"Кдлай, кара балацы з кара жтт балды ма? Енду лгуны куш ан уйлендуреаз?\" - д еп, атасыи риза куллатыи евзбен Ш егенду едет уялтатын. О л кет кен соц 147

Ъексутпан Нфкеке-ты________________________ атасы “03 1 6ip Н ест бекд есе дегендей н есШ ж ил. Ж ацаныц АД. ескш щ д е — бэрш щ ж олын бйцд}, бцдщ туштакдйлардай емес\", —деп, ауы лдьщ житттершенартык, санап огыратын. Атасы Н есш бекп макцатан сайы н Ш егеннщ есш е Богат тусетш. Ж эне \"бцдщ туштакдйлардай ем ес\" дегенде, атасы Боташты м ецзеп агы ргаидрй квршетш. Бэлюм, бала кун п кецш цд еп ю рбщ ала кетпегендЕш ен д е шьтар, ю м бмеду. \"Ж ы ланды бес ж ердей кессец д е, 6ip кеарткелж кдукдры кдлады \"дем екпп, адды -копп билик Боташтьщ крлы ндд кейш д е балды, узак, жыл кдлхоздьщ сы йы р перм есш баскдрды, Ж эм ихан соньщ к рл астыцда сауы нш ы болы п icre/ii. Боташты езш щ ж акды рмайт ы ны н Ш еген апасы на талай айткдн. — М енщ юш кентай куш м де атамды урм ан болтаны ели ес1м де. Седан эли ш пм ж ылымайды, кейш соны сы н алдына 6ip келпрерм ш , — д еп, б/рде кэдт пдей юж ш ген д е. Д эп солайдейт пин биип, куш бурьш дайы ндалы п ж ургенюездей, апасы сонда ойланбасган: — И -и, б1здщ ш алдьщ к еа р лт н ен рой 6api, —д еп кет ген болатын.— Ty6i Боташтьщ сол айткдны тура келген жок, па? Атан кейд е боскд айкдйлай береду. А ш у кеп, акдгл аз атандд. А цы лы буры й бар еуу, жалтыз бала-ак, ж еп крйды. А йбар кдш кдна айкдйлайды , эйт песе атанеркектщ е ц босы. С ол бостыты ем ес п е 6ip баланы ц куй ш н котере алмай ж ургеш . E ip ey квц ш н кдлды рса да, б1'рдем енщ p e ri болмай кдлсада, соньщ бэрш С&пмнщ ж окуъпъш ан квреду. Боташты д а сол Сэттмдейбокуап, С впм ш е жумсатысы келен н . М ыйы аш ы п кет кендщ д е, эйт песе Белаш Сэттм бола алуш ы ма еду? E ip сы йлар, ею сы йлар, кдш ангы шыдайды, осы б^здщ ш алдьщ кдм ы нан баекд д а ж умысы жок,к рйд ет пещ оньщ. К оре алмаганж урт акта беретш ш ыгар, б/рак, Белаш жаман баекдрма болтан ж ок, К взЫ з корду: суш ы м ен 6ipre судьщ басында, м алш ы мен 6ip re малдьщ кдсындд журетш. Ертец ерте ел турыпжаткднда, ал тунгтсуш ы ларды т угендеп уйш е енду к е ле жататын. Ж ар кулаты жастьщкд тимей-ак, icrreyy. — Онда, н еге орны нан алы п тасгады? — Бм1М1жок,болгасы н алм ай кднгеду. Окдтматан, шалахат крй, бар 6L \\em d крл крю дан аспайды. С ол эцпм ед ен кейш Белаш Ш егенгежумбак,болы пж урм ж акрыга ма, жаматпа ма — кдндай адамга жаткдтзарын бйшеду. Eiер ш ьщ дьщ кд ж упнеек, ал кезд е Ш еген Белаш

Ъф вкмш. Inf) wim турмак Ж эм иханд ы д а ж ек к а р е л н . О ньщ уры мы нш а, суш п тигенкуйеуш умы гу, омы влдудепмойырдау, ен, сорак&сы — Tipiкезш де ж ан-ю ш менж акры к вр ге н адамы ны р орны на о л влге н сор тары 6ip e y fliж а-щ ызу — са з ж ок, т ек— ж аман эйелге ю н кдыыр-тьш. А лраш ры к у н i енддрш еш теме ж аза алм ады . Т ун т ен уйкуай алм айдврбекш ш татыкрналды . Т ек тартаж уык,кдна азтантай к о з ш нд/рд/. С одан сатат o p 6ip re таман, тусшде б1р еулерм ен т вбелесш ш ьщ кдн адамдай кдбагы кдту оянды . О ны рт урегелгенш кврш , Ш эзиэлездем де ш айдем дей крйды . Ш еген уза к ж уы ны п, уза к сурт ш геннен к е т н рана уст елге ке/и п отырды. Ш айды д а узак, асы край отырып inrri. О рны нан тура вере: — Балалар мазамды алмайтын болсы н, — дед} Ш эзиэге. Сол бегпмен барды д а кэбинет /'н таре ж ауы п алды. С одан к у н ж амбаекд еркейгенш е ш ы крады. Eprreci, оданарры кую , тары, таты... к у н сайы н тек ж азумен болды. Сондаты ж азраны м ы нау. БУБНИ Менщше, ме£ш жакры окрлсын, м ейм ж ам ан окргсын, жалпы бала атаулыньщ 6api ж аца оку жылына езш ш е куанышпен келедь Ж эне, 6 ip кдозьпы, 6api де-сол жылдан 6 ip жадалык,к утт, жакрылык,дэметед1. Era айдан асгам уакдгг 6ipiH 6 ipi кормей кеткен адамдарга, T iin i баекдеьш былай кротанда, кдйта кер1судщ 03i де улкен куаныш ем ес пе, тогызыншы класгыц табалдырьпъш мен де кеше куана-куана атгатам. ©31мдеп жацалык, — белесепедйчнщ барльпъш а макц-анып, м ектептщ алдында себ е п а зд е н -с е б е п а з 6ipa3 ойкрстакам. Bi3 тустен кешн окдмыз. К еш е сабак, дейтшдей сабак, бола крйган жок, окушы 6i3 турмак,мушлйчдердщ o3i уйрешее алмай ауре болды; саскдлактап баска класка Kipin кетш, 6 ipi класс журналынсыз Kipin, 6ipi бор ала келмей, airreyip, сабакзъщ 6ipa3 бвлшн босалку жур1стерге ж iб e p iп алды. Тусга он егаде салык, жинайтын агентгердионе украган сопак, кара сомкемнщ шине керектз гатэп-даптерлер1мдд 149