Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

'бексутан ’Нфкеке-тм_______________ салдым да, белесепедмнщ айыл-турманын тугендеп, жолга эз1рлене бастадым. Элден кдйда барасыц, к у тм ? Эуел1 тамарынды inrin алсацшы, — деп, апам крярда-крймай етепмнен тартып дасгаркднньщ басьша экелдг — М ен асыкдай жеткенше, уащлг e3i де болып калады, - деп, апыл-рупыл era ш ыны ш ай ипкен соц, тары белесепедке бетгедом. — 6irreyip, асыкдай жур, машине жолда байка. Ж елтп бРреулермен жары сам деп жьгрыльш кап журме! А пам акы л д ары н айты п ж аты р , м ен белесепеддмдД ж етекгеп кашадан шырып бара жатырмын. Мектепке асъпып турранымды да б1лмеймш, белесепедке мшуге асьпып турранымды да бьшеймш, arneyip, кецл1м альш-ушып уйден шыгура асык, М ектеп ауданньщ ортальпы Буракржырда, оран дешн, шамамен, бес шак^грым, жеткенш е желдей ecin 6ip рахатка батасьщ. Бщдщ уй ауыдгщщ бас жарьш ала, Буракржырра бару уппн, K93ip мен кешенщ аягьша карай журем, содан не дукеннщ тусьшан, не ауылдьщ аяк, жагьшдары аспалт жолдан барып шырыска бурылуым кажет. Дукеннщ тусынан тегелеген жол да тубшде сол аспалтке барып туйседь Кай жолмен KerepiMaj би\\мейда^аарган куйде кешеш как,ж ара ещстеп келем, су жаца белесепеддме кешедеп ж урт сукгана карайтын сиякуанады, солар каре ту сан деп, э д е т баяулаймын. Дукеннщ тусынан ете бере арба желта асьпыс карадым, терт к р в сонадайда катарласа кепп барады екен. Крлай бурылып кеткешдгу ез1м де байкамай калдапч. Кдоздарна крфьщааиям келдрме, жок,жарк,- журк,етгазш жанаарьман су жаца белесепедпен епкенддмакщн керадм бе, бймеймш. Дукеннщ алдын кес-кесгей бергетмде, ту сыртымнан тары 6ip белесепедтщ сылдьфы есттлдд. Тембай екен. Оцашалыгымды бузганына онша куана крймаддом, жэне де оньщ белесепед! меншнен бегер жалтылдап туррантарщдеруц. \"Эбден-ак, эз!рленген екен\", - деддм шпмнен. Неге екенш, б1р№пзден 6ipM 3 алденеге кргсылган дйамдараай, екеум1з де кумюжш амандасгык, Соган карагаррда, менщ жальпрсанымду ол да жакамады-ау, ар а. Н е айтарымызды бшчегеррдей 6ipa3 ж ер у н а з журдщ. ©кпелесш калгандай, ейтш уназ катар журе беруге менщ дрпм шыдамады, б1рдеме деу мшдет сыйакрганды. — Биыл канш а класс болдьщдар? — деддм, олардьщ бес класка белшгенш кеш е б ш п алсам да. ©3i мешмен жасты 150

Щ> eidmu, 6ij> mini болганмен, Те/ибай менен 6ip класс томен okj-пы н. Аудендары жалгыз крзак, орта мекхеСм болгандыкхан, ж ы л сайьш б!здщ мектепке жепжылдьпды бгпрген окушылар жан-жакхан келш крсылатьш. — Бесеу болдык, — д е д Тел1бай к еп класс болгандарына макцангацдай сыйыкден.— Ею класс: \"А\" м ен \"Б\" ертен, ерте окдды, крлганымыз тустен кейш. — Сен крйсысындасьщ? — Т\". — Биыл кобейген екем13 онда. — Сонры кезде керпдлерден кеп ел келдд гой. Ендкт жылы Курецбелден де онжылдык, ашылатьш бопты. Сейлесе-сейлесе едздарга д а т у сыртынан таяп крлдык, Бэрш танып келем, тек оц жак,ш етгеп еюнип крпедл ешгамге украта алмадым. Сырт жаилнан езгелерден repi сол эдемк\\еу сегалде Ж урга ж и н ав д жарасымды. Бойы тж, бел1 кршша Успндепа усак,-усак, ак, нукгелер1 бар кршама кулпн кейлек, етеп ток, балтырына тусш, атгаган сайын булк-булк доглдевд. Белше тускен ею opiMп и т узьш де емес, кргскрде емес, крвдын, аркрсын демылсыз сыйпалап барады. Крцдердыц крсына келе бере Тел1бай крцырауын шылдыр етюздг — Апам-ай! — деп, шетте келе ж аткрн Крншайым бейтаныс едзды бас салды. Кдоздердьщ 6epi 6i3re кррады. Мен уяльш ынрайсызданып крлдым. Айыбымды жугым келгендей, белесепедтен тусш: — Ж аца оку жылдерьщмен, едздер! — д е д м KeinipiM етш гендей унмен. BipaK, бейтаны с е д з г а к е з тастауды умыткрм жок, Ж у р е п м куды селк ете кдлгандай болды. \"Сулуын-ай!\" —деген танданыс сезбен емес, мыйыма мулде 6ip баскр нэрсенщ ecepi арщялы ж етк ен тэр 1здд. Т есш п KppayFa датам тезбей, кез1мд1 тез тайдырып екетпм. — Б1зд1мщгеспре кетщдерпп! - дед1 Крншайым ашыктан- ашык, назданьш. Кел, - деп, Тел1бай да ойланбастан белесепедщ келденен, тартгы, Мен бейтаныс Kpi3Fa кррадым. О л да кезш магам аударган екен, уяльш, ею беп к р т-ед зы л больш кетп. \"Кудей-ау мынау юм? Кез1 таныс крй!\" — Д ереу мыйымньщ архивш акхара жонедлдм. Таптым, таныдым: сол — Бубки! Ецад озкчнщ де кдозарып кеткешмдд кулак, туб1мнщ ду е те крлганынан

Ъексутан Н’ фкеке-ты ащардым. Есаме б1рден Крсеткел туей. Кулзда сол кезду еске алып кулзарган ш ьтар, кдйдан бглейш. 0 й , жарайды, журе берщдер! — KeiuipiM сурай карал, Кдншайым Тел1бай екеум зге кезек-кезек басьш изеду. — Таты б1рде мщгеспрерсщдер, бупнше эцпмелесш бэрк*оз 6ipre барайык, ренжшендер. — Б1з неге ренжиш з, сендер ренж1мендер. Шеген екеумз тортеущду де м щгеспре кетуге эз1рм1з. — Мыкуылыкуарьщды кейш керерш з эл1, аман болсак, аркдларынды ж ау ы р куллармыз.— Кдншайымды крстап езге кулздар да эзк\\. а й т ь т жатгы, тек Бубки ундемеду, езш e3i зорлап, сьшайылык, сакуап кдна сэл жымиган болды. Кднша жалтакуасам да, кд йтьт к ез туш спре алмадым, мен жакусд э д е ш кдрамай, ж у з ш тайд ы р а б ер етш сегалдь Ш аншу кадалгандай журепм жулкр темен тартып кетп. \"Не­ ге?\" — деймш 031ме езкч уреши сурау 6epin. Кулздардьщ кдсынан Тел1бай екеум1з у н а з узай бердщ. Бубшгп бурыннан бкуеткпмду OFaH, неге екешн, айткулм келмеду. Тупга макраты ез1ме де б е л п а з 6ip кулыкрен ayeAi одан сы р тарткднды дурыс кердум. — Ж ацагы, Кдншайььмньщ кдсындагы гам? Тел1бай беттме ж алт кдрады, 6ipaK, б1рден жауап берген ж о к , М ен д е OFaH с ы р бер м еу ге ты р ы сы п кдрадым, кульпъщды бкудумдеген адамша, ол кумьлжи басьш шайкдды, — Сол кулзды сурайтыньшды е з м де б ш п ем. М ен бакулрая сураулы кесганмен бетше кдрадым. — Ж а р а TeAMipin «драп, кызды да уялттьщ, т с к е н помидордан бетер е зщ д е кызары л к е т ц . Сондд-ак,сезгемш, адаш.— Дос деген магынадагы уйгырдьщ осы созш е Тел1бай тым эуес-тш. — ©TipiKTi со кдаш ы , ей. М ен еш кдш ан кулзарган ж окрын, — дедум саскднымнан,— езшдуган маган ж ау ьт турган шыгарсьщ. — М ен неменеге кулзарам? С ен кусал жаца корду рой деймгащ о кулзды. О ньщ бетше енду мен жалт кдрадым. — Сен кдшан керш журсщ? — Адаш, ол ку.13 б1здщ корпи болады.— Тел1бай кулана к е з ш кулсып, кэдумпдей кркдланы п кдлды. BoAciHyiHe шыдамы жетпей, бар б ш е н ш 6ip-aK,акуара салды.— Аты Бубки, Эбыдердканде турьш окдды, сепзшип \"Д\" класында. 152

______________________________ вкжш, 6ij> умт Уй iurrepi жак^шда Курецбелден к о ш т келктп. Э к е-iueuieci Боташтыц сыйыр пермесшде сауыншы больш гстейдд. Тусшкш: буларды кеипрш экелген Боташ болды. Бубки Эбмдердиинде журш okjjcuh, ал С акрт крйда? Бурыннан 6iAeiiHiMAi басында мойындамаган соц, бупнш е Тел1байга сыр бкуурмеуге тырыстым, 6ip сез1мнен будлдрш алармын деп, Бубшггщ жагдайын одан ары кдзбалап сурамадым. BipaK, imiM элем-жэлем, ж ацагы By6iiu коз алдымнан кетпейдк гажап бойжетктп, баягы e3i ойнайтын Баян болыпты да шыгыпты. Бала куншде де ecrin езш ен бурын K03i сейлеп кулкчдейгш, сонысы эл1 взгермеггп. Ж а ц а м е т кергенде кдгзарып к е г к е т не? Кейш мен ж акда кез салмай кротанында не сыр бар? \"Неге амандаспайсьщ? Шынымен танымай кдлдьщ ба?\" — дегеш м е екен? Эй, солай-ау. Шынында, неге амандаспадым? \"О, Бубкшпсщ? Кдйдан журсщ ?\" - деп бас салсам, 6ipey менщ ткймдд кесш алар ма едд? Tyh, осы жасык, мшезкч-ак,туб1м е жететш ш ьтар менщ! “Е, мынау мен1 умьггып кеткен екен. Титл, танымады да ю й\", — деп ойлады-ау кд1з, кудай бкедд. Кдюылганымнан терлеп кря бердия. Cipa, Тел1байдьщ бар-жогын да умытып кетсем керек. — Саган не болды, ей? — дегенде барып оган сы р берш алганымды 6ip-aK, байкддым. — Бубшгп кврдщ де бузылдьщ гай, теп. Ду ете кдлган бетпмд! крлыммен келегейлеп, саскрнымнан самайымды укрладым. — Басым ау ы ры п келедк — деддм де, алакдны мды сыргьггып мандайыма апара крйдым. Ауырган адамнан айырмам, шынында да, шамалы едг Уйкуай алмай тунг бойы доцбекпвдм. 1штей бш енм ен, ешгамге ашып айтпайтъш эрюмнщ е з мяк болады,— мен де G3iMHin жасыкзъпыма, уялшакцыгыма кртгы ренжитшмш, алайдд дел бупнпдей еюнгегам есщде жок, Тогыз жыдден соц жолыгъш турьш Бубкпке 6ip ауыз ттл ката алмаганым, енд! ойласам, кешпейпн-ак, кэтелж. Дегенмен сол кэтелтмд! арке узатпай, тап ертец-ак, кдлай тузесем екен деп аласурам. Крсеткелде 6ipre ойнадык, мен Крзы, ол Баян болды, улкейгеиде уйленетш боп уэде беркпж, соцдыкуан ертец: \"Бубки, бала кушами есщде ме?\" — десем, оньщ neci epci? Батылым жетш айта алсам, epci еш тецеа жок,сыйак,ты. BipaK, гам б1лед(, Бубки 153

Ъекоушан 'Hvhkde-ты__________________________ гасшщ С0зш бала кунщде де кдрыл тастай берепн, \"Бала кунпм турмак, кеш епм д де умытып калам\", - десе, кэйтем? Turn, сыпайылап: \"Еамде. Е, ол 6ip акымадкез гой\", —десе ше? Анык, маскара сондд болармын. Осындай жорамалдар-ак, шащпадай басымды шарадай кд1лы п ж1бердд. Талмаурап тад га жуык, кдна к ез 1лддм, Кундепмнен сэл кеш оянганым болмаса, тадертед сергек турегелдм. Ертедп шайдаи кейн, сабак,аз1рлейтш гаомоп, туша уйдщ eciriH таре ж ауы п алдым. Ko3ipme уй тапсырмасы к д й к д п та й к,ойды д е й с щ , ютэп-дэптерлер1мд1 6ipa3 аударыстырганнан кейш Б у б ш т ойлаудыд азабьш тагы кешпм де кетпм. Таты тук айта алмасам да, ameyip, тез1рек керуге ынтьпам. Бет-жузше 6ip кдраганымныц e3i улкен лэзатгей. Тагатым кдлмай мектепке кететш уакдгггы кутим. Э м ергге, уйге сыймай сыргкд шыкцым. Е о к п ц алдында apbi-6epi 6ipa3 сенделш, кдйта уйге юрдм. BipaK, байыз тауып тагы отыра алмадым. Осы бале токуап калган жок, па деген кудкпен терезедеп сагатгы келш тындадым: шык,-шык, согып-ак, тур, 6ipaK, пружинасы босап кепсен бе, 6ip TypAi eAiMcipen, 6ipre- 6ipre баяулап бара жаткдн сеюлд. EciK ж ак, т ы р с етк ен ге ж а л т кдрасам , апам екен , неге к ел д д деп уры спаш ы деген адамша, беттме жыпылыкуай кдрап жаныма келд. — HeFbm мазад кетш жур, экем. Bip ж ер щ ауырран жок, па? — Е ж ога.— Апама сезш жакдмагандай сьщай танытгым. — Эй, сенщ турщ жаман.— Сенщшремей беиме тесшп кдрады.— Бупнше сабагыда бармай-ак, крйсадшы. — Иэ деген! — Ж урепм су ете тусп.— Оку басталмай ж аты п сабакуан кдшайын сол.— Коз1мд caFa-гкд салсам, он 6ip ж ада болыпты. Бупн кдйта ерте баруым керек. — Онда мен тездетш бйрдеме куырып ж1берейш де. — Keperi жок, еш теде пипеймш. Bip кесе айран берсед, жетед. Bip к е с е а й р ан д ы апы л-рупыл н ан ттстеп iurriM де, белесепедьмд жетектеп кдшддан шыкуым. Аргымнан апамныд кдрап турранын коз кдыгыммен байкддым. Богелмей белесепедке мшдм. Ю дрмесген коше бойлап дукенге дейн келдм. С ол арада бурыла берш уй жакда урлана коз салсам, апам кдшаныд аузына шьпъш OAi кдрап тур екен. Алдыма кдрасам, арба жолдд ж ан аддм жок, Дукеннщ кдлкдсына келш 154

белесепедтен туспм: не югеймш, Бубшгп осы арадан кутем бе, кэйтем? Кдлайда оньщ соцын ала шьпуым керек крй, куып жегкен болыпттлкдтыспасам, баскд реп жок, Муцлд тура берсем, каз1р 6ipey келш: \"Нерып турсыц? Ж у р 6ipre кетешк!\" —Aeyi мумган. Онда, жоспарым жузеге аспай кдлады. Кенет 6ip о й сап ете кэдды: мектепке ж у р деп Тел1байра неге бармаймын? Куанганымнан белесепедке кдлай кдррып мжгеншд1бь\\меймш. Тел1байлардйо дукеннщ сы рт жагымен етепн 03i щгсык, e3i кдгскд кешеде-тш. Кдйта айналсам, апам керш кряр деп, орарьпып кеш енщ аяк, жагынан кетерьуум. Эбидщ уйше ж ете бере журепм ерекпш, дэл 6ip урлык, жасагалы журген адамдай ез-озичнен ыщайсыздандым. Неге ейтш куысганранымды ащдлга салып та жаткдм жок, ameyip, элдею м мен1 е д е т бакы лап туррандай-ак, алды-арты ма жалтакцап бггпм. ©те бере Эбмдщ кррасьша кещрдепмдд соза кдрап ем, eciriHiH алдында еш ю м к ер ш б ед ь Ток,тамай Тел1байджшен де етш кетпм. Содан ез1м1здщ кеш енщ басына жетш 6ipaK, токщдым. М енщ 6epi егкешмдд ешюм байкдй крйган жок, демек уй жакуан енд1 келе жаткдн ю адей тары erryiMe болады. Белесепедке кдйта мшд1м. Бул жолы баяу ацдап, ею уйдщ кррасьша батылдау мойьш созып кдрадым. К ез1ме тэты Tipi ж ан туспедь Timi, 6ipey тусе крйган кунде де не ютейпшм 03iMe б елпаз. Кдйта бурылып кеп Тел1байджше юрддм. Окура бару оньщ ойына Kipin те шыгатын емес. — Эл1 ерте гой, кел отыр, — деп орындык, усынды, — Bi3 акьфындап жеткенше...— 1ш1мнен: \"Кдп, ппренущ- ай, э!\" — деп, оньщ ас ы к д а га н ы н а ы за м , келдд. М ен Телтбайдьщ кдсы нда отырранда, E y6ini м ек теп к е KeTin кдлатын тэр1зденш, крпакдай басгадым.— Бекер отырганша, менщ орьшдьпымды аласартьш бернп! — Ептеп оньщ макуау суйетшш де ескерш,— Мен, Teri, ары аударыстырып, 6epi аударыстырып, тук ж асай алмай крйдым, — дедом. Ece6iM ойлаган жер!мнен шык,ты. К езш сьпы райты ц- кырап, мацызддньщкдфап 6ipa3 отырды да, ж у р дегендо ацгар- тып маран басын изеп сырткд бетгедо. Тел1байлардою мен Э б й д щ уйш белш турран — адам бойы керш бейпн бшк дуал. Егер Бубип уйден ш ыга кдлса, кйсык, кеш енщ бурылысына жеткенде, ярни Тел1байлардьщ кдкрасы кдраган тускд туралап келгенде рана кершедо. Онда да кез жазбай кдрап турсац. Кдрап турмасац, кдкданыц кернеу тусынап эп-сэтте-ак, етш кетедо, сондыщ ан м енщ ею 155

: Щ »-1 Ш k03im сол жакуа, ал Тел1бай белесепедтщ орындьиъш аласаргу 1 кдмында. Ал, адаш, 6iTri! — дед1 6ip кезде. Неге тез бгпрдщ д егенд ей OFaH 6 ip турл1 кдрасам к ер ек,— Не, сенбей турмысьщ? Мэ, мшш кер, — деп, орындыкцы алакднымен басып-басып крйды.— Коше жакрр аландамай-ак,крй, Бубин K63ip шыкрайды.— Ж урегш су ете кдлды: менщ сырымды бул крйдан бь\\ед1? — Саспа, адаш, 6i3 6api6ip артьшан куып Акцалатындай жендд ештеме аузыма туспей, кртсылтаннан бугал бет-аузым, бас куйкрм дуылдап, тек: \"Kenni, ей! Кепш, ей!\" —деп, Тел1байдьщ бетше кдрап куры ыржалакуай берген сегалддмш. Ол: — Ж у р , шай iiilin алайык, — дегенде, ш квалы бузаудай артьшан ере берддм. Уйге гаргенде барып кдйга тьтырш ы дым Кдп, Бубиптщ кегкенш кермей кдлатын болдым-ау! Ондай куйде отырган адамра ш ай бата ма? — Шеген, ш ай ал! — деп, Тел1байдьщ uieuieci де кайта-кдйта т ак р тд ай бердр — Iurin отырмьш, апа,— деймш кеш е жак, кершбесе де терезеге жалтак,тап.— М ен imin болдым, уйден тойып шыкрдм. Терлеп кептм, далага шырьш куте турайын, —деп, акргры усгелдщ басынан турегеп кетуш е туфа келдд. Сырткд шыкрдн бетге белесепеддмд! шукррларан болып, кеш е жак, Teyip кершетш дей тусты тауып алдым. Кенет Эбмдерддга жак;ган сырт еткен кемесгалеу дыбысты куларым шалды, н е eciri, не кдкдасы ашылып-жабылран сиякцанды. Сол-ак, екен сабырым мулде кете бастады. Тел1бай уйден шыкрднша Бубин кэз1р жетгазбей кететшдей кершш, Aer6ipiM кршты. Телабай, Teri, эдеш асы край жаткдн тэр1здь Эй, кдтелеспеген екем, кеш енщ бурылысынан кеш еп кулгш кейлек келбен, ете кдлды. Сол замат бугал туда бойымдагы крн бас жагы ма карай лап крйды. Kpi3 кэз1р 6 ip ерекше крмыл жасайтындай ту сыртынан тесш п iurin-жеп барам. Бурылып арты на кррагысы келгендей крю 6 ip сэт крфындай 6 e p in , крйта тузелш алды. М енщ карап турранымды 6iAin, э д еш бурылм агандай керш др С ол сэт к е з ш Tycri: крс бурымыньщ жщинке ушы: \"Саган карап тур, бурылма!\" — дегендей, кргздьщ белш 6ip-eKi рет нукрт-нукрт калган сегалдендр © з тецеутм ез1ме унап, е р ж а з жымидым. — Адаш, эбден рашык, болтан екенсщ! Буйтш усталармын деп гам ойлаган, тук дей алмай, тек 156

___________________________ ‘Щ/ вкмш, 6ij> умт Те/ибайдан Tepic айналып кетпм. Кумырскд талап жаткдндай кез1мнщ алды дуылдап кря бердд. \"Эбден\" емес, дэл1реп \"кдйтадан\" гашык, болганымды осы сот iurreft ез1м де мойындадым. — Мен Бубшгп бурыннан, бала кунонен б1лем, — деддм далбасалап. Кдлай аузымнан шырып кеткенш ащ арм ай кдлдым. ©зщнщ есщ дурыс па дегендей, Тел1бай бакрграйып, беттме куманмен кдрады. — Кдлай бурыннан б1\\есщ? К еш е рана м енен сурап ец гой? — ©ripiriMHiH ойда жокца ашыльш кдлранына кдтгы кдюылдым. Тел1бай 6ip ж аты меиЙ ж азгир ы п, 6ip жаты алданранына 03i де ьщрайсызданып, аяк,асты зиудене крлды. Тек шынымды айтып кдна жардайды оцалтпасам, кры ш а айнадды. Бубпн екеум1здщ Крсеткелде крлай 6ipre ойна- ранымызды KeunpiM сураран сьщаймен, сол арада турып-ак, TeAi6aftFa кдтскдша баяндап берддм. Ж алр ы з рана уэде бер1скенМздд 6yrin кдлдым. — Басе, — дедд Тел1бай бэсец, реншптлеудауыспен,— ол да с е т б1легш сыйакцвнып едд. Ф ам илиящ ы сураган. Луп етш журегтм аузыма тырылды. Куаньшгган кулагым шынылдап кря бердд. Демек, умытпараны гой! Кдкдгадан шыга сап кустай ушсам деп еддм, Теуйбайды тастап кетуге болмады. Бубшг 6Ai кетш барады екен, ауылдьщ ш етш ен ко п у зам ай ку ы п ж е п т к . Bi3 жакдлндаранда, тыкдтрымызды ecTin, ж олды ц ш етш е ырысып ток,тады. Тел1бай оныц тап алдына барьш: — Кел, Miarec! - дедд белесепедднен тусш. Мен уркектецюреп, тек бас изеп, 6ipaK, бет-жузш барлай аманддстым. О л бас иземедд, беттме кдрап кулдд. Кулгенде де коптен таныс Kiciiue тура кррап кулдд. Эй, cipa, осалдытымнан шьпар, соран-ак.тынысым тарыльш кетп: Кулгеш крнлдй эдеш! Ею урты сэл бултиьш, екпелеген баладай, Typi тштт суйгамдд. Шапп>1 кдп-кара, жуз1 аппак, к о зм е 6ip керемет суреггей Kopinai. Тш м тагддаиымажабысьш, озегтме от тусш кеткендей. Баскд тецеу ойыма туспей, \"Мьпгау Баян гой! Айнымаган Баян гой!\" — дед1м шггей Баянды к о р т келген юадей-ак,\". Бубшг Тел1байга жакршдай берш: — Ой, жьпылып кдлармыз, — дедд кулш. — Жырылсак, ж ер кетередд.— Доюрлеу сойлеп кдлраньгн ce3in кд>1йпак,тады бглем, Тел1бай басы ж ок, аягы ж ок, м е т ц жаца гаиа айткдн шьшдьпымды ж а й ь т салды.— Кеше 157

Ъексуктан Нф/кяке-ты Ш еген с е т таньш турып, 6ipaK, сен танымады деп ойлап, уялтанынан уцдемепп.— Ойпырмай, ол ейпп ашып салады деп шм ойлаган, беттм куйш елердей кдеылдым. Бубки, afrreyip, м ен ж акде кдрамады. М ен де таныдым, — дед1 Те/ибайга мшгесш жатып.— BipaK,таныдым деуге мен де уялдым. Bip-6ipiMi3Ai 6i3 кермегем кршан. Лап ете калган жальш кеюрепмд1 жарьш ж1бере жаздады. Keprici келген, сагынган адамньщ ce3i гой мьшау. Шынында, 6ip-6ipiMi3Ai 6i3 кермегел1 кдшан. Арадагы жылдар, крипа дегенмен, жатыркртады екен адемды, бала кунпдей батыл сейлесш, оньщ алдында езичдд еркш устай алатьш TypiMжок, TiA-аузы м буылып, оньщ, efrreyip, умыта крймаранына ризамын. О сыншама эдем! бойжеткенш е дэп 6ip езкч де улес крскрн ю а д е й куаныдггымьш. Дегенмен, сол куннен кейш Бубки екеум1з керген жерде амандасып журетш болдык, Ж эн е амандаскрн сайын 6ip- 6ipiMi3re жымиямыз, ж у з М з курещтш элденеге уяламыз. Оньщ сыры 6ip-6ipiMi3Ai бурыннан бкетким1зден шыгар деп шамалаймьш, 6ipaK, неге сол ушш уялуымыз керегш онша тусш е алмаймын. Элде бала кунп уэдемцден уяла ма екем1з? Сол уэде кушшде ме, жок, па — к р в соны ойлап крюыла ма элде? Осы куш м ектепке барарда мш детп турде алдымен Тел1байдшне сотам. Мак,тангейлшн, ептеп eripiK айтып ж1беретшш б1лсем де, кэз1р ол матан ен, жакрш сырлас. Ш е к а з KemipiMAiMiH бе, TinTi, энш ейш деп анау-мынау KeMuikkcrepi кез1ме туспейди Екеум1з 6ipre журсек, кунше Бубки жайы нда ен, курыса 6ipep сез айгпайтьш эцпмем1з жок, соньщ e3i матан сумдык, ыстык, Келе-келе Бубки кр1здардан белшш оцаша шыкрайтын больш алды, крсынан acipece Крншайым крлмайды. Bip куш Тел1бай екеу>пз тагы да крсакцалып келе жаттык, Алдымызда Бубки пен Крншайым да эспэлт жолга жаца тусигп. Куып ж етк ен бетге крсарлана \"кел, отырындар\" деспк. Матан мшгесер деп, Бубкитщ крсына эдеш барып токкатам, 6ipaK, ол меш кормеген Kickue б1рден Тембайга кдрай журдь крсакрна екенш, кудай бкшдк Крншайым де байкрды, беттме 6ip кррады де: — Ал, к е т п к ! - д е п а р к р м н а н к,ак,ты. О н ы сы н жубаткрндей сезшш, Бубкхго Тел1байден сумдык, кдозтандым, 158

iiiiiM у жалагандай дшмды. М енщ м енш ш ме зацсы з крл сукцэндай Тел1байды, Tiirri, ж ек кере бастадым. О ньщ менен repi еркш сейлесетип, батыл эзмдесетш! ендд м е т азэзь\\ ойларга да итермелеуге айнадды. Анда-санда кдолыгына кдрап: \"Осы Тембайдьщ не ойлаганы бар?\" — деп кумэнденетшд1 шырардым. Апырмай, куддк ппркшнщ де кутпеген жерден к£1л т ете кдлатыны-ай! Соньщ Ty6i н е п з а з екенш сезш те туратын сыйакщнасьщ, 6ipax, езщ е езщ нщ билятц жетпейдд. Мен, сейтш, api-capi шарасыз жагдайда кдлдым. Бубшгген 6ip турм урейленетшдей сьщайым бар. Оны топ кыздыц шднде керсем, е у е т ж алпьга амандасам да, же OFan арнайы токуап кдраймын; неге ейтетшш бммеймш, ол да маган кдрайды; cipa, баска кдлздар да кдрайтьш болу керек, мен байкдмайтын болармьш. Бубшггщ кдрасында 6ip сы р бар сыйакуанады да турады — не сыр екенш ш еш е алмаймьш; анаган да жорып, мьшаган да жорьш, эбден дал болдым. \"Тел1байдьщ кдсында тук ем ес екенсщ \", — дегендей де кершш кетедд. \"Сен e3i бэрш умыткднбысьщ? ” —деп, б1рде жазгырып турган тэр!зденедд. Бубшпйц езш кергенде кдлсылып-кдгмтырылатыным е з алдына-ау, оньщ жумбак, сырмен кдрайтыны eciMe туссе, ен е бойым оцашада да от боп ж ана женеледд. Bip кддлмыс icren крйып, соньщ не кдллмыс екенш есше Tycipe алмай ж урген есалан, сегалддмш, ойдан ойга кетш, оцашада 6ip минет тынши алмаймьш. Ешщмге айта алмайтын шьшдьпымды елец erin кунделж дэптер1ме жазам. Ец аз дегенде кунше ега-уш бет толтырам: кглен, ек ш ш , уайым, ез1мдд ж ерден алып ж ер ге салатын жазгыру, ецкей крнатын ерт шалган елецдер. - К,айыстыц кейтш М эж нун болтаны й м ен енд! тусшген тэрщадмш. Тамак, шгейш десем, д ал кэз1р Бубшггщ не ойлап, не icren жаткднын б ш п алмас бурын тамак, батпайтын секглдд, ал кеп оньщ н е icren ж атуы мумкгн екенш жорамалдап табуга KipiceM. KiTan окдгын десем, OFan да заукдом сокрайды, Бубшгп ойлаудьщ орньш а кпэпке кдрап отырганым 6ip турл1 крглмыс сыйакданады. Барлык, э р е к е т п бы лай ж и ы п к,ойып, т е к с о н ы ойл ай 6epriM келед|, ойлай берпм келед. О й нпркишш, ^гYмкiндiгi^riг^ молы- ай: 6ipece ол кдсымда отырады, б!рде кушагын жайып жупрш келе жатады, кейде екеум1з белесепетке мшгесш бара 159

Ъекутгш н Н ф кеке-ш м жатамыз, кьгскдсы, Бубшгп айнала>шан шыгармаймьш. Адам, cipa, киялдан кэлжыраганындд барьш жынданагын болар. Ертецплж ж ам ы з кесе шай шженнен кешн ш ш уйден шыкдагам. К еп ойды кетере алмай басым ауырып, журепм шанши басгады. Кгтаб1мдд алдыма жайган к у й ош-а шомып к еж ен екем, кдлай кдсыма келш кдлганын кдйдам: — Кумм, енщ жок, крй, теп, —деп, апам алакднын шекеме баса крйды.— Tyh, курбакдасын-ай, куйш тур гой, туте. Бэсе, тацертец тамак,батпай спырганынан шошып ем. Клэбщдд кря турып, тесегще юшкене крсайшы, осы ала кдгаздын бетше кдрай-кэрай-ак,крн-селщ кдлмады гой. Окудьщ бэрш 6ip кунде тауысып тасгайтындай кеп теалесщ, кезщнен де кез кдлмады эбден. Апамньщ жумсак, алакдны жан-жуйемдд ж^бтп, буын- буыны мда эл кдлмады. О рны мнан тура 6epin лок,сып ж1берд1м. Тусетшдей шимде ештеце жок, ышкдшганда йиепм уз1лш кете жаздады. — Кулыным-ай, кусатындай да тук иппедщ гой. Тамакдан ушьшдьщ ба, не болды? Т1лден, кезден аулак, болсан екен, ameyip! Апам суйеп экеп тесепме жаткрщадя. Бесжке болегеннен бетер KjJNnan, басыма жастьиымды тесеп, усгйче керпемдд жауып, элек-шэлеп шык,ты. Бойымды баскдн 6ip элазддк тосекке жаткднымды -rayip коретш тэр1здд. Шынымен ауыра крйматаныма штгей ез!м анык, сенетш сеюлддмш, ал йрак, апамньщ айнальт-уйрш еш , саулыгымды -плеп жалбарынганы ет-бауырымды елж1р е т т барады. 1пдм шерге тольш шып-шып жарылардай. М ун шагатындай да ал-дэрметм кдлмай, теп, езш е оз1мнщ иелшм жетпей, жас балаша солкрхлдап жылап ждбердЫ. Тиш, онымньщ осалдык, екенш, унт екенш бшп турсам дэ, ез1мд1еш тежей алмадым. — Кушм, Кушм! Ж аньщ а батып кетп-ау, шырагым! — деген апамньщ жанаш ыр даусы жуйкемдд одан бетер босатьш, OKipin жчбере жаздап зорга шыдадым. Апам байгусга ес крлмады, не icrepiH б1лмей, 6ipece алакднымен сыйпап жасымды сурггед|, 6ipece — сол маган жегцлдж экелепндей бепм нен шеп-шоп кеп суйедд. Екеум1здщ элегМздд естш кдлган екен: — О не? Н е болды? - деп, агам устапзге келш гардд. Ж ылаганымды жакцырмай жекш тасгай ма деп, атамньщ даусы шыкд^дн замат жы м болдым. Неге екенш, дэп 6ip менщ мына жагдайыма e 3i жазыкды адамдаи: 160

Щ> вктш, 6tj>унт — Ycri-басы от боп жанып... — деп, апам ештеце айта алмай абдырады де кдлды,— куры локриды, куса алмайды. Жылаганымды, бэлюм, бмддрмеспш деген дэмемен, мен не де болса кезйод aumayFa тырысгым, элсзреп кеткен адамша сулк, жатгым да крйдым. — Бойьша тер кдткдн неме гой. Кдгмтап, кдлыц жауып крй! — Атам крлма-крл диагноз крйып, ем ш де крлма-крл айтгы.— Кшжене уйкц-ап турсын! —дед| де, cipa, менщ кдлай жаткдныма кдратаи болу керек, 6ipa3 у н а з турган соц, апамды ертш ауызгы уйге шыгып кетп. Мен K93iMAiашып кепке дешн кцмылсыз жатгым. Ауырып жатырмьш ба, жок, па — ез1ме ез1м сенбеймш. Ауырдым дешн десем, ауырган кдй ж ерм ? Ал ауырмадым десем, локрытаным не? Ептеп ене бойымды кцмылдетып керсем, асантьш алып бара жаткдн ештеце жок, тэр1здь Bipaic, тук болмагандей турегеп кеткешм тэты ыцгайсыз сеюлде апам мен атамды OTipiK алдагандай болатьш т у р м бар. Амал жок, 6ipa3 жата туруыма тура келдт С еш ш жатьш ушргап кетшпш. Оянсам, ею ге он-ак, м и1гут кдлыпты. Б ел есеп ет турмак, самелетке мшсем де ендд окуга улгермеймш. Эй, егангешм- ай! Бэршен бурьш бупн Б у б ш т кере алмайтыныма окщддм. Себебш кдйдан бьлейш, керсем де басылмайды, кермесем де басылмайды, сол K^i3Fa д еген сагы ны ш туда бойымды сыздатады де турады. ©3iMAi е зш кднша кдйрасам да ертецге деш н шыдай алмадым. Ары есептеп, 6epi есептеп, ауылга жететш кездер1 болды-ау деген уакрггга, кешгасш беЛесепедоме м ш е сап Тел1байд1ю не тартгым. \"Кудай-ау, бугш ш е ендд далага шыкдай-ак, крйсацшы!\" — деп, апамныц ш аужайыма оралганьша де карамадым. Элде менщ eceirreyiM дал ме, жок, делдпске жетектейтш адемньщ ш ш туйсш ме, ameyip, мен уйлеритщ алдьша бара бергешмде, крюка кешенщ басына Тел1бай де ш и и т . Оны керген замат алдеюм крлкд-журепмд1катгы жулкрш тартып кдлгандей болды. Б у б ш т алдьша мшгеспрш алыш ы. Балюм, орге карай жургенде жецЬмрек болсьш деп те сейткен шыгар, ■имбшуу, б1рак,белесепепщ кыз мшгеспруге кр>латЬ\\ы, a p n q j орындыгы турганде, алдындеты ок,тешрдщ успне отыргызып алганынде элдеб1р макрат бар сеюлдендг мэселен, крфын спырган кыздыц бет-жузше кдншалык,караймын десе де ерю; Tiiro, ецкейгепде, беггершщ тшсш кету1де мумкш ж эне, оны II 1173 161

Ъексутан Нфэкеке-шы________________________ былай крйганде, руладera крлымен га>идыорай кушакд-апбарьш усгайды гой! Кдязганьпшъщ муншалык, тез, ткгп, титтмдей нэрседен тутанатыньш гам б1лген. Куды элдегам кещрдепме шецгелш сальш кылгъщадярып бара жаткан сегадад. EKeyi буйпп мекгепке 6ipre кегш, 6ipre кдйтады деп, теп-теп, ойламаган Кдэ13Ранышымды куштеп баскднсын, сы р быддрмеуге тырыстым. Аддарьшан шыкдай, сол турган орнымда кутш алдым. Бубки жерге жеп-жещ л cerapin тусп, аягы талмаган адам сегадад. \"Элде ауылра жакындаганда рана мшгесп ме екен?\" — Ж ы лт еткен ой сэл жубаткансыды. Етегш олгап, кейлегш тузеп ж атып Бубки Тембайра ж ымия кдрады. Сол кдрасында сумдык, 6ip жумбак, жаткрн сегалдендд. Тусшген Kiciuie Тел1бай да ж ы м ы ц-ж ы м ы ц етедд. Ж урегкяе 6i3 шаншып алгандай болып, коз алдым кдрауытып бара ж апы . Сол сот Тел1бай: — Сен, адаш, неръш сабакде бармадьщ? — демегенде, крлымдары белесепетп тастап ж 1берш мае кара болатын ба еддм, гам бьледд. — Бу raci ушргап калган болу керек, — дедд Бубки кулш. Уншен бе, кезш ен бе, тегт, ажырата алмадым, эйтеутр, кдяздан: \"Ш ынында, неге бармадьщ? — деп сурагандай ыцрай таныдым. Сол саттеп Бубшггщ эдемкт-ай! Жымиып, жакры керш кдраганын туекпп, тула бойыма гараран жылулыщан кезкч жасаурап кря бердд. 0 зкядд ерш бара жаткдн сары майдай сезщадм. — Шынында, ушргап крлдым, — деддм эзрлдегенскен ыцраймен бет-аузымды алакдныммен укдлап. Кезкинщ жасаураранын керш кдлмасын деген де кулыгым болды. Б у б ш тц сыкдллыкдап кулгенш сонда 6ipiHun per еепддм. Алдыма экеп едем1 гулдердд6ipey шашып ж1бергендей кершдд. Айдаладе келе жатып, туткдрылда eAeMi гулдердщ уетшен деп туссен, крпел1мде кайте крярьщды бьлмей а ц ы рьт куанасьщ гой, мен де сейтпм. Eipax, кдаздын, неге ейтш кулгенше — меш келекелеп пе, жок, е з жорамалыньщ дел шыкденына ма — туеше алмадым. Кулгасш кушпен тежеп, аузын баекдн куш Бубки кэкдюрэ rapin кетп. Ацыра 6ip-6ipiMi3re кдрап, орнымызден 6i3 де крзвалдык, Аулага гарген соц, белесепедш дуалга суйеп жатып: — Бубки с е т жакры кередд, — дедд Тел1бай кенеттен- к е н е т— Ж аца, жолда келе жаткднда, \"Бугш Шеген кершбейдд гой?\" — деп, сеш вддад- 162

____________________________________ Щ> вкнт , mim Эй, осы, е з бепцнен еткен езщдд эшкерелегтш н эрсе ж ер бетшде жок, шьтар, теп; уйып кдлтаннан кейш крны крйта тарап жаткдндай, мойнымнан жогарты жатым туп-тугел дуылдады да кетп. Экесшщ алдында туртан жазьпргы балаша ТелШайдьщ бетш е кдрап жыпылык,тай берддм. Ж алпак, танауы кусырылып, щясык, кездерш щ айналасы курендтш, бет терюшщ 6epi тырсия сыздап; Typi, 6ip 'iyp/vi, м е т бас салралы туррандай кершдт Кдймырып, ж уз1мд1 тайдырьш экетпм . Белесепеддмдд дуалга суйеуден езге ш умыткдн адамша юб1ртжтеп кеп бегелддм. Ж алпы, Тел1бай екеум1з о баста 6ipre окдшамыз. Алтыншыда жургеиде ауырьш, бул 6ip жы л класта крлып крйды, эйтпесе денем, матан Караганда крл-аяты балгадай, сырт тултасы сомдалып кдлтан жизт. Бой жагынан метод сэл- пэл артыкдшлыры.м бар, 6ipaK, жщ ш нселеумш, ш ы ны н айгкднда, одан элдекдйда алсазбш. Ал енд! оньщ, е з ойымша, маран ececi кететш ж ер1 — кдралыры ж ен е мурныньщ жалпакзыгы. Одан кориспмш деген innd ece6iMбар. Оцашада айнаныц алдьша барып ез1м е ез1м сан каратам: кейде кара сурлау сыйак?ансам, кейде ез1ме ак,сур к е р ш т те кетем. ©се келе aFapa берсем ек ен деп талейтшмш. Kepiicri болу да кекеймде журген 6ip арман-ды. Екеум1з ундеспей уйге юрдж. Тел1бай ею ауызды уйде апасымен рана турады. Ею атасы да балалы-шагалы, ар жак, кдтардары едселнецсел1 ею уй — солардйо. Кдлхоздыц кулм шаруашылык, жабдыкц-ары улкеншщ крлында: запхоз. Kimici — агаш iue6epi, оган асадал, кебеже, устел немесе саш жаса'таган уй бул ауылда кемде-кем. Агаштан анау-мынау усак, нэрселерд! ж асап тастайтын ш еберлж Тел1байда да бар. ©3i жасаган аркдсыз орындыкцъщ 6ipiH маган, 6ipiH езш е ыдрайлап крйды да, Тел1бай кдкдагын ою ларм ен e 3i эшекейлеген домбырасьш крлына алды. ©3iMде 6ip жацалыгы uiiui жарып барады-ау деп оплатам, киш атасынан тары 6ip куй уйренген екен: домбыраньщ куларьш кдйта-кдйта буран, тиегш кдйта-кдйта крзгап салып, акдфы зарыедырып барып соны тартгы. Эй, атгец, мак,тансуйг1штшн унатпаймын, эйтпесе домбырашылыры даусыз-ак, Ол басып отыртан ана пернелердд мен д е баса алам, 6ipaK, дэл мынандай унд1 мен баскдн пернелер шытармайды. М енщ оны ец жакры керетш, олердей кр^ьпачъш кез1м вспп домбыра тартып отырранында. — Ж ак,сы екен! — дедДм ш ы ным ды айты п.— М ен сыйакзы ташьиргар уйренетш куй екен. 163

Ъексутан ЛфЖяЬ-тм________________________ — \"Мен сыйакцы гашьщар\" дейсщбе? Акроры мойындэдыц- ау, адаш. Кднша жасырсан, да, керш ж у р м з гой. — Н е т керш журсщ? Сенен не жасырдым? — дед!м KjJ3apaKjan. О ньщ н е т мецзеп турранын тусше крйсам да, оп­ екай кел1се салуды намыс керген й ош е, eitreyip, неге екенш, мумйндщнше шындь щ ан кршкэкцай берпм бар.. Д ом бы расы н кдбыррара суйеп курсшдД де, Т ейб ай орньш ан турын кдсыма келдь А дат, шынымды айтсам, сенщ, осы, й о г е сенбейпнщ ж ам ан.— К уректей к,олын иырыма салып, буганамньщ басьш алакрнымен кркып-кргсып крйды да тэты курсшдг— © зщ айтпаган соц ундемеймш, айтпесе мен бэрш де бш п журмш. Жалпы, адат, шынымды айгкрнга регейме, се н соцры к е зд е 6ip т у р й с щ , адамна сы р аш пайсьщ , сырласпайсьщ. Бэлйм, менен баскрларра сырынды ашсац ашатьш шыгарсьщ, мен онынды б1лмеймш, ал енд| ез басым бар гой, шынымды айтсам, сенщ Жардд сейлдд ен сетмдд, ен; сы рл ас досы ц н ы ц 6ipi болгым келедн— Даусынын, ддршнен, алкрша дем алысынан мен Тейбайдьщ шьш кещлмен айтып турранын тусшддм, алайда оньщ ол шынайыльпъша ез1м нщ не деп жауап кдйырарымды бммей дардардым.— Сенщ, <w=>iii, маган сенбегенщ, сырынды менен жасырганьщ, шынымды айтсам, ж аны м а батады. О сьщ дурыс па, езщ ойлашы?! Ш екем шьш-шьш терлеп кря бердд. Bipey ет пен тер1мнщ арасынан ысгьщ бу айдэп жаткрндай вне бойым эп-сатге куйп- жанды да кегп. Тейбайдьщ алдьщда й н а й ты гарм ын деп й м ойлаган, кртгы сасгым. Орнымнан ушьш турьш, бар толп сонда туррандрй-ак, жалма-жан крлына жармасгым. — Адаш! Адаш! — дей б ерш тн еуелпде.— Сен маган регоймепп! Бэрш де айтам, enairepi ештеме жасырмаймын, Жагдадан кем керсем нарыл дейсщ. Екеум1з де ездд-ез орындыгымызга кдйта отырдык, Ж ацагы сездерден к е й н Тел1байдан сы р жасырраным урлык, жасагандай уят сейлдендн Юддрсем, Тембай тары б1рдемеден куддктенш кдла ма дегендей, жалма-жан Бубшгп жакры керетттмдд, бугш сабакда неге бармай крлганымды — бэрш де жасырмай-букпей тугел айтьш берддм. Одан ешкрндай сы р жасырмайтынымды дэлелдей тусйм келш, тага, елец жазатынымды, тек Бубппке арнаган влендер1мнщ e 3i 6ip дэптер болганын; егер крласа, ол елецдер1мд1 окрлтура эз1р екешмдд де айтьш тастадым. 164

Щ вкмш, 6if> mim М ен ашылган соц, менен Тел1бай да кдлыспады: — Сол елендершдд маган берпп, Бубйпке ертец-ак,апарып берешн, - дрд1, дэл кез1р крлымнан тартьш алатьш Kiciine дцтрлеп. Кейб1р-кейб1р, 63iMme Tayip шыгрсрн елендер1мд! кцгз крлына типзсем-ау дегендд ез1м де ойлагам, 6ipaK, барлык, мумюнддпмдд болжалдап кергенде, крлым нан келмейтш крындык,сыйакуанран. Енд1, мше, кекген сураганым жерден табылгандай. Дегенмен iiind куанышымды буркеуге тырысып: — ©й, уят емес пе? Н е деп апарып бересщ? - деген болдым.— Алмай крйса, кейтесщ? — О жагынан кдм жеме, ад ат. Эуел1 елецщдд крлга типзгш! ...Уйге келген бетте апам мен атама: — Ертецп сабакуы сурап келдгм, coFaH дайындалам, — дрд1м де, ту п и уйдщ есш н таре жауьш алдым. Ж айрасып отырмас бурын ayeAi сыйамды тексерддм: куспапты. С онан соц ж аца крламуш сальш кдламсабымды баптадым. Д эптердщ ортасьшан е й б еги жулмай-тартпай, TCMip iAreriH арьггьш барьш укцшпен шыгарьш алдым. Оныц 6api эншейш оцай н эрселер болранмен, азабым да, тозагым да содан к е й н басгалды. Б1рден елецмен басгап кешей, бас жагына 6ip-eKi ауыз сез жазгым келдг Соныц 93i елердей кцнады. Айтсам дейтш ой коп те, оныц бврш сыйдыратын сез жок, Тула бойымды ипкен татп сез1мдер татп крлпында кргазга туспейдг Tan-iayip басгап, тап-таза жазьш келем де, окцюга не жазуымды булддрш алам, не сез кцсынымды бузып крям, — тэты ж аца кртазга басынан басгап кеппрем. ©йткенмен крйта тузеп, крйта кеипруд1ш ек аз соза беруге болмайтынын шпмнен бш п те турмын. вйткега бул кцгаз Тел1байдыц крлына ергец тимесе, сез жок, онда Бубшгпц де жауабы, бэлгам, 6ip кунге кеппгедг сондыкуан кэйтсем де бупн туш б тр у ге тш етн. Тун ортасы ауа елец-хаттыц е ц соцры нускдсы таза KeiuipLvii, мукцят буктелм баркргг желеткенщ тес кцлтасына салынып, кдлтаныц аузы ханныц кдзынасы сацталатын крйманыц аузьшан бетер крйта-крйга тексерад . Сонан соц гана шамды eiuipin т е м р кереуетке карай бетщгум. Ец басгы жумысп.1бтргеш ме, 6ip тура, koiул1м жай. Енд1ергец кцщдан жауап алуым гана крлды. Оган, emeyip, сешмддмш, кцгцдыц куптап жауап береттнше кднша кумэнденейш десем де кумендене алмаймьш; екеум1здщ арамыз баягысынша, сол 165

¥)ексутан Ифкеке-упы_______ __________________ Крсеткелделдей сегалдр тек эншешн кешеп юшкенгай кушмв бен бугилмвд байланыслыра салатын сал6ip нэрсе гана керекгей; ал нэрсе осы жазран елец гой, оны окапан сон, кешеп Баян болтан Бубин сондспы бала Крзыга берген уэдеон есше туаредг есше туаред1де, крлына крлам альш хат жазады. Ею ж ас сейпп бала куннен армандрран муратгарына жетедг Т этп кцялдыц кушарында т е ш ушргап кетшпш. Ец улкен азап крйсы екенш адам баласы ешкршан кесш- rriniin айта алмайтын пгытар: баскр тускен сэтге 6api ауыр. Ж ауап кутудщ крсында елец жазуым ойыншыцекен. Крлынан ж ем ж еп уйренген бузауша Тел1байдыц соцьшан крлмай куш бойы салпакз'аймьш. Мектепте де себеп тауып у зш с сайын класгарьша 6ip бас сурып крйгам. \"Жолыга алмадым\", —дейд1 Те/ибай e 3i юнал!дей крюарып. Немесе: \"Ж аца керддм, —дейдд меш жубаткрндай жумсак, унмен. — Крсында кр1здар болды, cypayFa уялдым\". Солай-солай Тел1байдыц ce3i сан кубылады, б1рак,нэтижеси 6ipey: кродан жауап жок, Мен бейне шыгатын eciri жок,б1теу шыцыраура тусш кеткен цдамдай, сол ею арада крвдан жауап бола крймасын бш п турсам да, ец1мд1суьппай TeAi6aflFa дэмьл-дэмглкеле берем, келе берем. Ы м тугтл, белгш 6ip шецберден шыга алмай ойымда ш иырланьт бггп, \"сырным бутш, шпм тутш\" дегеннщ не екенш ендд рана анык, тусщлдм. Жолда, мектепте Б у б ш т мен кунше ец курырацда 6ip-era p e r керем. BipaK, бурышыдай багылдытым жок, жеме-жемге келгенде жуз1м, 6ip турий, темешшктей бередь Сейпп журш аптаньщ крлай еткенш ацрармай крлдым. Байкрймын, кри осы куш бепме баскрша кррайгын сегалди Кун сайьш 6ip-6ipiMjpaj алгаш кергенде амандасамыз гой, сонда ол меш кайтер екен деп багьш туртан сыйактанады Bipрет, liirri, езгелерге еспртаей рана сыбырлагандай; \"Халщз жакры м а ага?\" —деп, крсымнан ете шыкуы. Теп, тусшсем буйырмасын, \"атасы\" не? Э зш ме, э ж уэам е? Ж эне оны неге езгелерденурлапып айгады? \"Халщв жакры ма, ага?\" Н е сыр бар бул кркзда? Элде езш щ ею жас улкен екенш эл1 бтлмей ме? \"Ага\" дегеш не мазак,? Ж ауап бермесе жауап бермесш-ак, неге ейгш мазакц-айды? Токуа-токуа! Кенет 6ip о й естме тусш, успме элдеюм; суык, суды к у йы п ж !б ер ген д ей болды: бэлю м, By6im жасы улкен/угшен жаскрнып журген шыгар? Бэсе-бэсе кр1лырынан, крс крбарынан меш ж ек керетшдей ыцрай б е р г е н емес крй, теп. Тек 6epi жаскр бола екен гой онда. BipaK, 6ij>6ipiMi^aj жакры KepyiMi3re ж асгы ц кртысы крнша?! Экем Сейм де ж асы улкенддтне кррамай Ж эм ихаш в уйленшп гой. 166

_____________________________ Щ> ekmiiu, 6ф умт Басымды кеулеп турран шым-шытырык,ойлар мен кубылма сезДмдер 6ip сэт саябыр тауып сабасьша тускендей елД, кенет тары 6ip кудж кдллт e re каллы: балюм, Бубшггщ баска жДгДтД бар iiibiFap? ЭлдекДм кендрдегДме крс жудырьпъш да кдбатгап тьпып жДбергендейтушиыга жазддлдям. Ж албыраган жаланаш етДме туз тигеннен бетер ixiriM куырып ашьш, е з ойымньщ азабына езДм азар шыдддым. КудДк керцмце 6ip Kipce, кдйта- кдйта есще тусДп, эр тускен сайьш тары бДрдеме усгеп, езш e3i толыкдыра бастайды екен, Tiirri. К ез алдыма елесгетш кррасам, кдяздьщ мен байкдран к^глырыньщ 6api суйген 6ipeyi бар екенДне шепнен куэ болып турган тэрДздД. Кдлайда, эйтеуДр, кд>1зды ц ж а у а п ж а з б а у ы н жак,сылык,к,а ж о р у к д ы н , Жубататындай себеп жок,та сыйакды. Сонда не icreyiM керек? ©стДп белпсДздДктДц азабьш тартып ж уре берем бе, крндай ce6e6i болса да кдлз неге ашьш айтпащы? Осындай ширыкдэн сэтДмде маган тары 6ip ой тусгД: тауекел, барымды тары сьшайын! С ол крмшылаумен тары тунДмен отырьш, кдязга ечдД кара сезбен сыр текпм. БДрДншДсэлемДмнДц жауапсыз калранына катгы капаланьш жургенДмдД, бДрак, еле- олгенше гашыкуыкдъщ дерпн таргьш етуге бел шешкенДмдД бДлдДре келДп, басгы ею кудДгДмдД кдяз алдьша ашык, жайьш салдым: 6ipi — жас айырмашылырымыз, аддл махабат ушДн оныц эншейДн ескеруге турмайтьш нэрсе екенДн эбден-ак, дэлелдеп бакдым; екДрошсД — Бубшггщ басканы cyroi, онда езДмнДн, емДр бойы жылап ететДнДмдД жасырмадым ж эне де шындыкды айтканыма кдялаудай ш эк келтДрмедДм, БубДштен басканы ойлайтындай, расында, мыйымдэ мулдем орьш да калмаган-ды. Epreci хатэкеп бергенДмде, ТелДбайтарггыншакдап: — Тары екД-уш кун куге турайык, адаш, - дедд хатымды алмай. Не деп жауап кайтарарын ойлап журген шырар. Онда, бугДн ез1м апарып берем, —дедДм хатгы кайтадан калтама салуга ьщрайлап. Cipa, суйекке сщген мДнезДм шыгар, неге ейтДп шырт ете калганымды езДм де украдым. — Жарайды, экел, - дедД ТелДбай жуасьш. — КейДнгД кеоде сол кд»13езД менен де кашкакуап жур. БДребДн табармьш ендд. Ол хатган кейДн де он кун отп. Берген жауабы жок, бДрак, меиД корген жерде БубДш езДн ештеце бДлмейтДн адамша емДн- еркДн усгайды, бегДме алД бДр жумбак, кезкараспен карайды. 167

Ъексутпт Иф кеке-ш м Оньщ себебш жорамалдай-жорамалдай-ак, тунде тесепме талыкрьтп жыгылатын хэлге жетпм. Азап басьщ а 6ipa3 турак,таганнан кеш н, кдлыпты жагдайы цньщ e 3i сол сыйакуанып, ептеп дагдылана да бастайды екенсщ. luiiM элем-желем больш, ой азабы aAi жанымды ж еп ж урсе де, кез1р бастапкыдай шыжалакц-амай, куйдьрген ш рш штей сазарып сыр бермеуге тырысам. Эйткенмен: \"Кдбагьщды ш ыта бересщ, шырагым, 6ip жерш, ауырып журген жок,па?\" —деп, апам капа кудасгене бередг \"Сабак, кйындап барады\", — деген сыйакцы сылтауларыма сене ме, сенбей ме, am eyip, беттме куменмен бажырая 6ip кдрайды да, ундемейдг Кэз1р узш с сайьш Теыбайга тура жупрудд де токц-атгым, кебш есе кластан шыкраймын. Соньщ бэрш б ы т журсе де, жанын ауырта бермешн дейтш шыгар, Ж агда ештеце сурамайды, менщ хэммдд байкдмагансиды. Улкен узш с кез1болатын. Сырткд терезеден сулесок, кез сап, элдеб1р ендд комеймнен крйыра ыцылдап тургам. Bipey ту сыртымнан Keii крс буйрймнен турпп кдлды. Ж алт кдрадым. — Аузьщнан \"Кррлан\" туспейдд екен, теп.— М а т р а екенш даусынан да ганып улгергем. С ейлесйс1 келш турганын турш ен сезе крйдым да, i3er ушш тана канала кул1м ар ед 1м.— Ештемемен icin жок, терезеге темпресщ де турасьщ, Шреудщ жолын к у т т жургеннен кдлайсьщ? — К у т т журмш.— Эзы, шьшымды ажыратпауга тырысьт, е д е т кулшареддм. — Сендей ж т т п осынша кутпрген кдндай кыз екен сонша? — М ен \"кызды к у т т турмын\" дедич бе? — \"Кррланды\" айтып турып ж ш тп куткенщ жараспайды да гой. — Йемене, еннщ де еркек, ургашысы бола ма? Кулш турган бет елпетз кенет бузылып, кыз бепме баж ы райьт кррады. Орынсыз кырсыгып турганымды езЫ де шггей тусше крйдым. — Э ннщ еркек, ургашысы, ерине, болмайды, 6ipaK, кей ен Kj>i3Fa арналады, оны жМ тгер айтса да жарасады; ал кей эндер життке арналады, оны кыздар айтса да жарасады. Соны бымеймш дейсщ бе, рдей кырсыгът турсьщ гой еншейн. — К ы р сы гы п ту р гам ж о к , — д ед 1м кы зарацд ап. Ж асырдым деген купиямды е й т т доп баскдны унамады. Бул кы з e 3i 6i36en былтырдан 6epi гана окдды, жетшпшп 168

ekmiui. 6ij> mim Жагданын, аулы Айдаркумда 6mpiirri. Жуз1 сары, боны кыска, эдем!деп айрыкщалап айтатындуйдэнецеса жок, тек энкумарлау, даусы тап-тэур. Узшс кезшде эу деп крщадрдьщ даусы шыкра, соныц 6ipi Магира дей бер. Э й д жакры керетий ушш ептеп ini тартатынмын, сондыкуан р е н ж т п алмайындеп, сезш нщ аягын сьшайы бултакуу салдым.— \"Кррланды\" сен де айгасыц гой, саган да жарасады. Д егенм ен со л бултагым 6i3re 6ipa3 д эн ек ер болды. \"Кррланды\" кыздан repi ж ш т айтса жарасатыньш далелдеп, ауел1 ма!'ан ьщылдатгы, сонан сон ®3i ычылдап карду Bipa3 жерш бузып айтады екен, оны крсыла ыцылдап крлма-крл уйрептм. Кр1за-кд1за келш бул э н д Есгайдыц кундай жардацду uibiFapFaHbiH да эцгтмелеп жчбердм. К рчы рау сорылмаганда, аргык, макуанып абыройдан журдай болар ма ед м , гам б1леду Мен1ц 6ip байкураным, б1реулерге б ы ген щ д айту иэ уйрету, кунша сыпайысыраныцмен, гасшщ к а н о н е ж ел береду 1штей азщ е риза болып турасыц, ж а т келсе, макуанып та жчбересщ. Сайлегщ кеп, токуай алмай кететшщ, cipa, седан. Ал ендд адам мен адамды жакршдаспыратын е н он,ай а д е — эцпмелесу. Эцгтмелескенде, не сазщдд баскура тындутасыц, не сны а зщ тьщадйсьщ гой, сеньщ да кэдЬшдей жылылыры болады екен. К елеа узш ете М агара екеулпз терезенщ тубшде тары туйспк. Кулз бул жолы бурынрысынан батыл, аз1мсиш1 сайлесп. Сен \"Кррланды\" жакры быеуу екенещ, мен эш турмак, сазш де бузып айгып журшпш. Кудай бъ\\еду уйшде радионъщ тубшен шыкдайтын болуыц керек. Бул макуаныш деген бэлеш крйсацшы, айтпай кулсам, шдм жарылып кететш тэр1здендд. — М аган с а зш М ан ар б ек Е р ж ан ев ты ц Q3i ж азы п Ж1берген, — дей салдым. Айгарымды айтып алып, аргынан уялсам болар ма. Сенер-сенбесш билмей K©3i жыпылыкуап, Магара беттме баржан-багжан курайды. Одан бетер кргаылдым. Амал жок,— Ертец хатын экеп керсетейш, аз крлымен жазган, - деп акуалуыма тура келду Кулз сонда барып сеид. \"Кулай?\" \"Кэйтш?\" \"Сен н е деп жаздьщ? \"Ол н е деггп?\" сыйакуы суракуарды жаудырды да K erri. Хатгьщ ш йпде \"Кррланнан\" баска да эн д ер д щ ca3i бар екенш айтканымда, КД13 бейне кереметп каргендей танданды. — Ой, сен бе, сен ундемей журш бале екенещ. Кудай быеду инщдд жарса, талай купили шыгатын iubiFap. Онда не шыратыны белгии гой, мурнынды басып кетерещ. 169

Туу, тэрппаз, кдидатыны айгкдны Heciадамньщ журегш айньпып. — Оу, Tiirri, крцырауды естуден кдлыпсындар гой. — Ж агдд ортамызга тура кдп кулатын кезек-кезек аузымызга тосты.— Бггаейтш н е с ез екеущдиа? — О л сездд сатан тусшу кдйда, — дедд М атира купиялап. Кетш бара ж аты п Ж агданы келекете кезш еяйрец етюздд. Орнымызга отырган соц, Ж атда жан-жатъша сакуыкрен алак,-жулак, 6ip кдрап алды да, кулатыма кдрай ецкейдд. — Ей, Б у б ш т умьггып та улгергенбющ? М ьша кдлзбен ампей-жэмпей бола кдлыпсьщ гой, тйгп. — С ен муны тусш бейсщ , — деддм М агар ан и эдеш кдйталап. Ж атданьщ кдлсык, кездер! шапыраштанып кетп: ыза болтаны. Одан бетер ж ы ньш а тиейш деддм де, кулш кдсымды кдкуым. Класкр мугал1м гардд. \"Ынтытып\" такуата кддалдым. Ж атда жудырытымен кдра санымнан крйып- крйып ж1бердд.— ©й, eATipeMicin? — Кулш ж1берддм. — Н е сейлестщдер? — ¥зак, эцпме. У зш сте айтам. Ж ауап куте-куте 6ip ай етп, Ендд: \"Кдлз меш мазак, кдллып жур-ау\", — деген куддк ояцды. Ж ар-жарды кеп жагалагандэр ж ерд щ кдтпарын жак,сы б1\\едд, 6eTi бос топырак, одан кумдауыт, арыда тастак, сейтш -сейтш сан белдеуленедд. Адамньщ сана 6rriMi де, cipa, сондай-сондай кдтпарлардан турады, ей т к е т 6ip кртпарымда Бубшгп елт-еш е жакры керген сезЫ жатса, тагы 6ip тукгар1мде оны сегетш де ce3iM пайда бола бастады. Суду турмак, сумдык, болса да, radio мунша мазак, кдллганы акдллдылыгы ма? ¥натпаса, унатпайтыньш айтьш хат жазуга кулкдл болмаса, ауызша-ак, \"ауре болмасын\" дей салмай ма? М унысы не такапарлык,? Элде, мунысьш \"аяп, адамгерш шк жасаганым\" деп ута ма екен? Адам бойындаты ец тумырлы, d p i жанды нэрсе, эй, умгг шытар. Кыллай щдалдеге таудай умгг те iAurin тура бередд гой. Кдлзта кейи тура оны акуайтындай себеп топшылаймын. \"Бубип, бэлгам, Тел1бай аркдллы сыр ашкдлсы келмей, езйче ауызба-ауыз оцаша айткрлы ж ур ме?\" — деп те дэмеленем. Отан жетелейтш жатдайлар да бар. Жолыгыскдн сайын байкдймын, кдаздьщ кдбагында кдллау жок, ж уз1жылы, кулш амандасады, кейде кдлскрттлдесш, алдене айткдлсы келш, 6ipaK, 170

____ ____________Щ ekmirn, tkf> умлт соны айта алмай журген адамдай, к ш а« кейште жымияды. Сонысы жумбак, Теуекелмен тары хат жаздым. Тел1байды тары жумсадым. Бес кун, 6ip апта, ейтш-буйпп ж урш ж арты ай да етп, тары жауан болмады. Ж е к керш, бепме кабак,шыта кдраса, бэлгам, зундлер ме ем, кыз б1рак,кдлыпты кыльпынан жазбайды: жылы амандасады, хатымды алрандырьш быддрпа келе ме, жумбак, жымиьш козшщ асгымен вана урлана кдрайды. Неге ейгепнш украймын. Ж ынданьш кегкерпмдд кутш журмесе, кр13 ендд н е т кутш жур? Тепе-тен; сейлесуден тайсак,тап, Телабайдьщ алдьшда теменпдк тарта берем. Ьф13 менсшбеген ж ш тге кдй абырой кдлсын, K33ip досы м ньщ уйш ен кдшып, мумюнддгшше мектенте де кезш е туспеуге тырысам. 0 з 1м нщ осыншалык, сорлы халге тускешме к у т и т , оцашада квз!мнен ж ас та шырып кете жаздайды. Муншалык, маскдра болармьш деп гам ойлаган?! Сергелдецмен журш казан да аякталура айналды. Ауыр ж у к п кетере-кетере к е н д т п алган гаад ейм ш . ImiMAeri куйзелгсп баскага бет-жуз!мнен иа кдллывымнан керсетш алмайьш деп намысганам. Бубшпщ м е т менсшбей жургенш Тембай мен Ж авда FaHa емес, Бубш пщ кдсындагы кргадар да б ы т алган ispiaaj. \"Ендд не итгеймш? Бул кргздьщ кдндай ойы бар?\" — деген сурак, мыйымды жеуге айналды. Н е де болса оцаша усгап а л ь т с ей лесетн десем, сагым с ь ш ь т калган ба, батпаймьш. BipaK, баска амал жок, деп, ш лей coFaH беюддм. Оцашалыкуьщ сап оцайлыкден келе крймады. Бегеннщ жавдайын бые кетеган деп, 6ip к у т Жардамен 6ipre ш ггернатка бардым. Апам: \"Бар, бы!\" — деп арнайы тапсырган сон, оку жылы басталван кезде белмесше 6ip келгем, одан кейш анда- санда, онда да мектепке ерте келсем, оньщ 6ipiHuii кезектен тарап келе жатка и сэтш е тап болатынмын. Ондайда белесепеддмдд сел баяулатьт: \"Сабарьщ кдлай? Ш еш евд сагыиван жокрыц ба?\" — деп, тусынан ете шырам, ол, m m , жауап кайтарып та улгермейтш. Келмей-келмей ж урш кенет rapin келгешме таилаиды ма алде 6ip жылы сез дэметп ме, Бегеи бепме жаугац-жаутац карай бердг Устелдщ успнде оцайда жатыр екен, ж азу дэптерш крлыма а л ь т а ш ь т корддм. Ллгашкрг 6eirepi адам Koprici3, айбак,-сайбак, Ж азу ы терг- бес бетген кейш рана тузеле бастагггы. Дэптерге карал турьш Бегонге коз кнырымды салдым, урсады дедд ме, томен кдрап, 171

Ъекщтан Мфкеке-упы_________________________ _ устшдеп крлдан ттккен кенетоз куртешесшщ омыраутуймесш тырналап кетп. Атам муны \"жалпак, сары\" дейпн. Жалпак, дейтшдей емес, K93ipri Typi шопак, сарьп-а жакдлн, жудеу. Ш ешесш сагынганын тусщддм. — Мейрамда кдйда барасьщ, Уйще ме, б1зддкше ме? - деддм дэптерш в з орньша крйып жатып. — Уйге. Бубки татем; \"Кетерде 6ipre алып кегем, - деген. Б ш п туры п адеш сурагандай болдым, кезкчнщ алды жыбырлай женелдд, демек кдязарып кетпм деген сез. Ж агда жымьщ-жымьщ е т т бепме кдрады, кудайьщ бердд дегеш гой, арине. \"Бегендд экелюкен боп мен де сыйыр пермесше барсам, Бубкппен оцаша сейлесудщ peri сонда келмес пе?\" — деген ой маган да сол арада сап ете кдлды. Терезенщ тубшде кпэп окрш отырган ересектеу бала кенет басын кетерщ маран кдрады. — Ага, алты нш ы да окдггын EpHic деген бала кеш е Б еген н щ белд1гш тарты п алып K erri. Ылри келш б1рден,елерЬкзд1 алып кетедд. Бермесек, урады. — О л кдй Ерше? Б1здщ Айдаркумнын, Epmci ме? — дедд Ж арда тацданып.— Ой, оны маран неге айтпай журешдер, ею аягын 6ip етткке тырьш ж 1беретш еддм гой. — Bipeyre айтсандар, экелерщдд танытам дейдд, крркдмыз. — Ендд немен буып журещ? — Бегеннщ ышкдярын ашып кдрасам, белдисгщ орньш а жДндшке ж ш етюзш алыпты.— Ешюмнен крркра, маран айт. М ен жок, болсам, мына Ж агда агаца бар, — дедум басынан сыйпап. Сол-ак, екен Беген солкдялддп кря бердд. Жубатайын деп бауырыма тартып ем, гандис тусыма бепн басып, одан бегер екеддд. Талайдан 6epi шане сакдап келген ызасы мен муцын маран ш арьт жаткднын тусщддм. Маган деген ренппш, екпесш де укдым. Апырмай, дал кдсынан кунде errinжурит,хал-жагддйьш жендеп 6ip сурамаппьш-ау! “Агама айгам!\" —деп 6ipey-MipeyAi кдймыкдыра алмаган с о ц мендей агадан бутан не пайда? Аяныппан журепм узшп кегердей корщад. © г а г е т ецмешмнен errri. Кез1ме жас келш-келш крйпы. Тасбуйрекппм уппн шггей ез1мдд езич ганэлэддм. Ж арда ек еу м 1з \"буыркднып бусанып, муздай тем ip курсанып\" сырткд шыкдык, Кдсымыэда Беген. Epmcri тауып алып табанда жазаламакрыз. 1здеген баламыз 1здетпей-ак, алдымыздан шыкды. Ж айнаддап кеп Ж арда екеулдз тугтл Бегенгеде крл6epin амацадсты. Дурсе кря бермекбоп кезепмцад кутит, 6i3 сус сандал турмыз. О д теп, токдайтын емес, бвге 172

___________________________ Щ> вкнш, 6ф унт езшщ кдцйрн келе жаткднын бас-кез жок, тепелеп баяндап жатыр, riirri. Жагда акртры шыдамады: — Ей, Ерше, сен мына Бегенге неге тш ее бересщ? — дед1 кдбагын шытып.— Б1лешсщ, ол —мына Ш егеннщ дуган imei. Менщ де ним. Тап кэз1р белдитн кдйтарып бер! Айтпады деме, екпшилей тшссец, ажальщ менен. — Ойбай, Ж акд, — дед| Ерше тырк,-тырк, к у л т,— олла- бьлла, Ш егеннщ imei екенш д эл кэзтр б ш п турмын. Ендд будан былай езш де тимеймш, езгеш де типзбеймш. Ой, бул да Kpi3biKj — Басын шайкдп, 6ipece маган, 6ipece Бегенге тандангандай кдрады.— Т ш бар, айтпай ма екен: \"М ен Ш егеннщ ииомш\", — деп. Кеш е 6ipey белддк сураган соц, осынжш алып ем, кэз1р экеп берешшш, — деп, белмесше кдрай ж у п р т к е т . Белдитн а л ь т берген соц, Бегендд белмесш е ж1бердж те, Ж агда екеум1з оцаша кдлып Бубшггщ кулагын 6ipa3 шулатгык, Ж агдайымды ебден еспгеннен кейш: — Сол кргзбен мен сей л ест керсем кэйгеуу? —д е д Ж агда гуткцыл шеппмге к ел т.— М ен оны сыртьшан б1лем, ол да м ет, юм 6iA£\\aj, керш журген шыгар. Оцашасын тапсам таптым, эйтпесе елдщ кезшше-ак,: \"Bepi ш ы гь т кегшп!\" — демеймш бе? Менщ тонымды шешш алмайтьш т ы г ар, б ар шындыкзы езшен сурап б ш п алмаймн ба? — Дурыс! — деддм Ж агданы иыгынан к агьт,. — “Кап, — деддм шггей е ю н т ,— баягыда ecryiM керек едд\". Мен итерн агган шыкдацда келецке кэрацгылыкка ау ы сьт бара жатедн. “Уйге юрмей, апам a ri есисгщ алдында спыр- ау\" — деп асыктым. Ж агданы ц 6ip натиже шыгаратыньша сенш, кецш м кэдтмпдей сергиш дедь Буракржырдан шыга бере крцырлатьт Салиманьщ энш е салдым: — Баркернеудд барган журт бшк дейдд, Булткд басы турады тшп дейдг. Жагда ертесшде, крцырау согылганнан кейш, алгашкр1 сабакдо зорга у л герт келдд. Алкьшып кдсыма к е л т о ты р ьт жаткднында, жакрылык, дэметтп бетше кдрадым. Болмады, — дедд басын шайкдп.— Бутон оларга бес сабак, екен, содан кешн устаймын. Узшске шьидедн кезде, тэты терезе жакдщ барарымды не сырткд шыгарымды б1лмей сэл дагдарып кдлгам, М агара сол кез кдсыма келдд де, кулатыма сыбыр етп: 173

¥>ексутан (НфокеЬ-ты — Кеше мен с е т интернапан кордом.— \"Онда не тур?\" - дегендо ацгартып, мен иыгымды крмдаган куш кдоз жак}ф куле бурылдым.— Ж урил, сенен сурайтыным кеп. — Кдбарымен терезе жакуы нускдды. Уйреншисп орны м ызга келер-келместен-ак, кдоз м е т суракуъщ астына алды. \"Беген тугаи шщ екеш рас па? Шешец сыйыр пермеанде icrece, сен юмнщ крлында турасьщ? Ш ынынды айтшы, шешегед жакры кересщ бе?\" - деп, такдомдады да кетп. Оньщ 6api саган не керек? —дедом кикарлыгым устап. Ж агдайымды элдеюмдерден эбден сурастырганьш сездомде, coFaH крфсыкцым: менде Heci бар? — K eperi болтан соц гой сурап турганым. Шынынды айтшы, мен де сонсоц саган 6ip шындык, айтам. Кдоздьщ етшшпн ж ерге калдыруга дэттм бармады, онша таратпай, кдоскдона гана тусшдорш шыкуым. — Жагдайьщ тура менш сыйакцы екен, — д ед Магира соза курсшш.— М енщ де шешем баска куйеуге тиш кеткен, тек Kyfteyi a/\\i Tipi. М ен сен кусан шешемнщ атын атамаймьш, тэте деймш. Айтуьща Караганда, сенщ атац мен апац алтын адамдар сияф-ы, кдоз болтан сон, да ма, м е т еш ш еркшатаейдо. Андд-санда уйге келсе, мен шешем жащса карамауга тырысам. Огандегенни тей 6ip жылы кезкарасымды сезш калса, уйдеплер м е т сггка тасгап Ж1берепндей керем, е й тк ет оны сырггьшан 6api жаманддйды, а й т а т ь щ а а р ы жок, Сондагы макрапары белгш гой м е т оган жакршдамасын дейдо. Кейде ондшама тап келш, татем байгус: \"Магираш, ештецеден кдосылып журген жокрьщ ба? — деп сурайды. 0 3 i куыстанеды бкем: — Маган ренжтмейсщ бе?\" —дейдо. \"Ренжимш!\" —деп жылап жтбергтм- ак, келедо, 6ipaK, б!реулер естш кря ма деп кррщфнымнан даусымды шыгара алмаймьш. Жакргндай берш кушакуагалы крльш созса, дал 6ip найза сущщлы кеде жаткащдй жиырыльш жолатпаймын.— Лаусы бузыльш, келш калган кез жасьш жасыру ушш бепн алаканымен басьш, Магира Tepic айналып кетп.— Курысын, - д ед кайта 6epi карап,— спырайыкщы. М е т сен жылатгы деп огырган шыгар, кдоздардын, 6epi6i3re карай беред. \"Оньщ да ш еш еа Ж эмихан сыйакцы екен, — деп ойладым орныма отырьш жатып.— Магира 6ipaK, мендей емес, татеон жакры кередо екен. М енщ шпм Ж эмиханга, неге екешн, жылымай-ак, койды. Мукдппка тшп кеткеш ушш бе, апам мен агама айткан кейб1р каткдол сездерше бола ма, жок, экемдо 174

________________ вкнш, 6if> m m купл е д уйде отырмады деп пе, не ушш екенш дал бтмеймш, omeyip, OFaHдеген окпем крра кдзандай. BipiHe 6ipi усгелш аз- аздан жиналган усак, реншггщ Ke6i есте де тура бермейдд. Кдлайда, araeyip, ж ан туктр1мде л аб м ей 6ip тоц жаяфндай. Юшкенерек кез1мде Камеш татемнщ Ж эмиханды журтгьщ кезшше кдтгы жазгырраны еамде. ¥мьгшасам, Аманкелдщщ жылын 6epin жаткднда болукерек. Татемнщ агауына Караганда, \"Атач мен енецд] бекер реняатгщ\", —деген 6ipeyAepre: \"©лген балаларыньщ орньш кузепп ечлд кдшангы сггырам?\" — депп Жэмихан. \"©лген балаларыньщ...\" Апырмай, озше тук кдтысы жок, бетен 6ipey туралы айтьш сггыррандай гой, зады. Ондай гйчл!айткдн адамды, шынында, кэйттп жакры керуйче болады?! Экемдд жакры кермегеш ушш жакры карем бе? — Сеймов, сен не ойлап кеткенац? \"Тактага шык,\", — д ед м гой. — Татей, еспгем жок, — дедич учла шынымды айтьш. — Ол Машраны ойлап сггыр, —д е д Елдос аддьщры жакцан •пелене кулш.— Сабакцы ойлап oibip гой д е й а з бе? Тактага шьпъш бара жатьш, кдчздар мен балалардьщ мырс- мырс кулгенш еепдич. Демек, Елдосты олардьщ да куптараны гой. Кдтгы уялдым, 6ip жаты ызадан жарыльш кете жаздадым. Баяры бояу кдрындаш тауы п б ер етш ж н е н агайддга мектептен 6ip кеш е FaHa темен-тш, мен белесепеднчдд сонда крятынмын. Белесепедд барлардьщ Буракрж ырда мундай- мундай 6ip-6ip таныстары бар. Бесинш сабак,бцкеннен кешн Ж агда екеуш з ж упрш ж иен арайдшне келддк. Аулада ж ан адам жок, екен, сенекттч сырт жак, кдлкдсында турран белесепедмдд ун-тунсЬ кдкрадан шырарьш экетш, уйден 6ipa3 узаганша ею ж актап жетектеп келддк те, колденеч кешеден атш барып то1ргасгык, — Ал жольщ болсын! — деддм сол арада белесепетп Жардага кдрай жендл raepin. — Егер, —д е д ол Kpyiirri тапсырмага аттанралы туррандай мачызданып, — алгыншы сабак, бггкенше келш улгермесем, онда шпернатгьщ алдьшан куг. Сабакд-ан соч оз1мдиа мен Ж арданьщузын баулы семкесш иырыма крбатгай асьш класган шыкдым да, уйлерше асыра ум'рылгап нетр д ен елеуаз аулакуай берддм. М е к г е т щ алды й з кдтар aFain, 6ipini4 тубшде тыгыльш тур ма деп, шетшен 175

Ъекутпан Иф)кеЬ-ты______________________ _ тугел кезбен тштгалеп шыкцым. Ж ок, Жан-жакыма алакцап турып, к^сыма Магораныц калай келш кдлранын байкамаппын. — Ж арданы жоралтып алганнан кдлайсьщ? — Белесепеддмд! мшш кетш ед>, - дедкм. Cipa, Жарда емес, маган кереп белесепед дегендд ащарпдым келген болу керек. О куш ыларды ц сирей бастаган соцын ала екеулпз интернаткд карай аяндадык, Екпшдей басып артымыздан Елдос куьш ж етп. О за бере 6i3re карал кулдд. — М ен батана ойнап айтып ем, сейтсем, тубш болжап айткдн екем рой. Класта да, кошеде де жуптарынды ж азбай сы ндар, 6ip б элелерщ н щ бар ек еш бар. Арты жакрылык, болтай. — Неге 6ip рана бэлем1з болады? — дед1м мен де оныц сезш Э31лге ж ы ры п . — Кеп. Ец басгы бэлешз, эрине, оны е зщ де б1лесщ: гашыкдыз. Онан к еш нпа: кайта-кайта 6i3Ain eriHiMi3re тусе б еретш осында 6ipey бар, соньщ кезш куртпакдыз. Таты не айтсам екен деп, сал ю д р т кальш едм, одан ар ьта Елдостьщ 93i де шыдамады: — О л \"б1реулерщ \" м ен foh? Ал кез1мд1 кдлай куртпакрыцдар? — С оны акдьлдасып таба алмай келем!з, озщ-ак, айта салшы, кэйтсек козшд1 курта аламыз? — Оп-оцай: Магираны маган кисац болды. К^ма1гмьш дегенд1ацрартып, кыздьщ кецьи ушш тап берш ем, Елдос тура каш ты. Мак,сатым куу емес, кутылу болгандыкуан, оньщ кэшкднына куандым. — Куып кэйтесщ, мэ деп устата салмадьщ ба? Кдоздьщ сезш ен ризалык,ты ащ ардым. Т ж е жауаптан кашын, озше тгаспм: — Корцлш, к еп п турса, OAi кеш емес, устата салайын. — С ен ойтш сылтауратпа, менен кутылрьщ келш турранын жасырмай-ак, крйсацшы. — Крйшы, \"кэйтш сеш баскдга кия алайын-ай\", — дедЫ белгш халык,эниид эуеш не салып. Айтарымды айтьш алып: \"Менде к е ц ш б ар екен гой\", — деп ойлап кала ма деп, шпм ки1лп ете крлды.— Сен осы энд1б1лесщ бе? — Мен, жалпы, есш эндердд аз бкем, 6ipaK, домбырага крсылып айтатындарга кдтгы кузыгам. Сен домбыра тарта аласыц ба? — Ептеп.— Н еге ейткешмдд е зш де бшчеймш, сол арада 176



YitoifBMUkui кететЫ (m wau Бу<

Ъексутан НфкеЬ-ты Беген басын шайкдды. ©зш щ де Бубшгп acbiFa к у тт ж у р г е н ж к в з 1н ен байкдды м . К рлы мнан кел ген бар жакрыльпым сод — аркдсынан ега-уш кдкзъгм да, келген i3iMMeH крйта шыкдым. Дала алакеленке болганмен, есштщ оч жак, сыртында кдбыргага суйеум турган белесепедДмд ж азбай таныдым. Ж урепм epeKnin аузыма тыгылды. Кдншалык,ты кдшараныммен, менддк болса екен деп ■плегетммен, е л ш -е ш т ж акры кергеш ммен, дэл кэз1р Бубшпен б1ржола айрылуым мумюн гой, ©з1мдд сол сат куды 6ip роботтай сезшш кррландым. Юлттм езгеде, куануым да, кэйгыруым да езш е кдтыссыз адаммьш, Жагданы 1здеп жан- жагыма жалтакуап турганымда, ол асхана жакуан кершдд. Квщлд1 екеш кердец баскднынан-ак, кершш тур. Касыма келе бере 04 крльш жогары кетерш жудырыгын туйдд: — \"М ыцб1ртун!\" Кун кешгарш кегп, сененддуайымдамай уйще крйт, бэрш буге-ппгесше дешн ертен айтьш берем, крркда, крп сенш . — \"Кд>13сетга\" дегенш4 мэнш жалпылай укдсднмен, нак,ты кдлай тусш ер1мд1 биш ей, куаныш ты куткенмен, куануга дайьш болмай, OFaH \"осы шын айта ма e3i?\" деген куддк те крсылып, оньщ “ертен\" дегенше сэлден С04 гана мэн берддм. — Ж у р , — деддм е ю сем кеш де жалма-жан крлына устатып,— б1з/укше барамыз. — ©й, меш куртады, шырарып ж!бередд... Кезегаш гам екен e3i? — ЖДбшщ босац екенш алп c©3i андатьш каллы. Ж аты п кеп жабыстым. Акырында ол кезекип мугэл1мдд 1здеуге мэжбур болды. Сэтш бергенде, сол кунп кезегаш езМ зд щ класс жетегашм1з Раиса Бусманкызы екен, сыртка Ж агдамен iAfice шырып: — М ынау MaFaH eripiicri сорып турган жок, па? — дед1 — Ж ок, тэтей, сабакка 6ipre эз1рленешк деп ек. — Иэ, сабакка эз1рленерсшдер. CoFaH мен сенш тур- мын,— дед1 куле басьш шайкрп.— Эй, Сэнмов-ай, с е т ц де алдагьщ келедд а меш ? Ж арайды , жзберешн HycinoBTi. Сендерддн жакры жолдас болгандарынды мен де жакры керем, т ек сол ушш. BipaK, ерте4 он еюден кешжпесш, меш уятка крлдырмацдар- — Ой, ракмет, тэтей! Юддрсек, татей кдйта айнып кдлар деген адамша Жагда екеум1з белесепетке карай тура жупрддк. — Белесепедд4Ш4 арманы жок, —дедд Жарда арт жалима Mi4recin жатып,— ауылга жеткенш е Бубйн жетектеп барды. 178

вктш, 6if> утт — Неге? — Эцгтмелесу уппн, екеуш з белесепетп ею жагынан жетектеп, ауылга дейш эдеш ж аяу бардык, — Ж о, болмайды, — деддм басымды ш айкдп.— Рет- репмен, 6ip с ез кдддырмай, бэрш басынан айт. — Ток, егерш айга салгым кеп ез1мнщ де шпм жарылып барады. Сенен белесепетп алган сон, кешптп калган шыгармын деп, зымырап кешенщ басына 6ip-aK, шыкуым. Алдымда ега- уш топ кетш барады екен, карасам, олардыц йнщде Бубип жок, Кдйтадан интернатка дешн келш крйггым, жолыкрады. Баска кешемен кегсе, ameyip, 6ip осыннаы егер-аудеп, Буракржырден шыга 6epicreri кегпрге барып кутпм. Сейгсем, олар сабакрап шыга салысымен базарга барыпты. К ешенщ басьша ayeAi уш Kj)i3 шьпып ед, салден кей н арггарьшан белесепетпен Тедбай керщдг Теп, жуз-жуз елу м етр жерден эдеш андып журген болу керек. Тэуекел дедм де, кацдар касымнан ете бергенде: \"Бубип, сен 6ip минетке бурылшы!\" — дедм. \"Мен бе? Мен аздгганымаймьш\", —дед, ©рак, бурылды. Танымаушы ма ед, кулык, крй. Turn, сол менщ сен туралы йрдем е айтатьшымды да бш ен болу керек. Эйгпесе, шьшьщла, 6ipiHuu рет жолыгьш турган житгпн, айгканьпи кай кцв коне салады? Кдсындагылары да карайлап токзай басгаган соц: \"Сендер кете берщдер, — дедм, — б в куып жетеьпз\", Соньщ арасьшша Тел1бай да келш кадды. Амандасьт, касымызга токталы. Кегетш емес. Кр1здарга айгканымды оганда айтгым, “Бубки екеумздщ купия эцпмемш бар”, — дедм. \"Онда, кегпк. Эцпмелерщд! бузбайык,\", — деп, кекеткеш ме, ренж йеш ме, aicreyip, сыздана сейлеп: белесепеднщ 6ipece ана жерш, 6ipece мына ж ерш шущллап, ой, зорга дегенде кегп-ау. М ен е з ойымша, ал менщ Б убш тен оцаша калганымды калайды деп турмьш гой, кайдан б1лейш. — Жарайды, айга бер, — дедм Ж агданы непзп эцпмеге асык,тырып. — Тел1бай кеткен соц: \"Ж уре эцпмелесешк\", — д ед м Бубидке, — езщ нен сурайгьга кеп нэрсе бар\", — \"Кеп емей- ак, 6ipey шыгар\", — деп кулдд. О л ей п п ашык, а й г ь т калады деген юмнщ ойында бар, не дер1мдд б к м ей каддым. Ж алпы, ашык,кд1з екен. Кдьадлмсып, б ш п турса да б1лмегенсш, eripiK уяльш кайсыб1реулер карадай жыныцды келпредд гой, мьшау нак,-мак, дэлме-дэл ойымдагысьш айта салады екен. — Ендд сен де Б у бетш е нак,-нак, айтсацш ы , ю сш щ шыдамын тауыспай. 179

Ъексттан 'Нфкекв-упы______________________ _ — Ей, сен ейтсец, айтпай крям. — Ойбай, крйдым, калай айтсац, солай айт. Меш жалындырганына кркрлана 6ip кулш алды да, Жагда оцимесш бурынгыдан бетер баптанып жалгастырды. Шыдамым таусылып, жаным шикд1лддп шырып бара жатса да тезуге тура келдд. — Содан... Ие... Ей, сен ендд сез1мдд белмей сггыр, айтып кеде жаткднымнан адасып калам. Содан... не деймш. \"Ал 6ipey рана екенш бш п турсад ол не? Айгшы\", —деддм. \"Соны б1лу де крын ба, Шегенге неге жауап бермегегамдд сурайсьщ\", — деп, дэп тебесзнен тусп. “Е, неге жауап бермей журсщ?\" - деп мен де жабыса кетпм. Эй, дегенмен Бубипщ бултак-султагы жок, жакры кдыз екен, меш 6ip бурыннан таншъш аддмддй ашык, бэрш жасырмай айтып бердд. Б ел паз 6ip сез1м бойыма урей таратып, Ж агданьщ \"бэрш\" дегеш сескентп. Элдекдндай кемпплМм, жамандыгым ашылып кдлатындай куысгандым. Шекем, алаканым тершш шыга келд1. — Ал, ендд, кондлще келсе де айтайын. Тел1байъщ нагыз барьш турран кек есек екен. С енщ ею ай бош ы азабьща тек сол ганаль— Эл1м кдшкдндай \"пзем ддрыдеп, тандайым крлма- крл KypFan кетп.— Хатынды Бубипке ол бермей журйгп. Алгаш саган: \"Хатьщды берддм\", — деп келгенде, сешюн емес, крпга озииюн б ерйт. Тебеме шокрармен к р й ь т кеп кдлрандай куланим шьщ е т т б т п крлды. Тер куйылды ма, кдрауьпты ма, кезш мулдем жердщ бетш кермей кетп, дереу тежеудд бастым. Табаным жерге тигецде барьш ес жигандай болдым. Токдап, Жагданьщ бетоне тштеп кррадым. — Keniii, ей, ол да \"суйем\" деп ж азьш па? — Ендд н е дейдд? Ж е к к ерем дедд гой деймющ? — Ж агд аньщ алдап турмаганьш б1лсем де, алдебхр ce6e6i бар ма деп, Тембайдьщ кдильпына ам де сенер-сенбес хэлдемш. Tiirri, оньщ онысьша ренжуам керек пе, ж о к па — соньщ езш саралауга шамам жетпедд. Жыпылыкгап Ж агданьщ бетше кдрай берддм. — Муньщ каддай адам екенше менщ мыйым ж етпей-ак койды .— Тел1байды ж ам андаганы н а м енен KemipiM сурагандай, Ж агда томен кдрап желкесш касыды. Ол белесепетгщ ар жагында, мен бер жагында, 6ipey ушш 6ip- б1рМзден кркылып куйбендеддкте калдык,— Icren жургендер! ер к ек п к к е жатпайды, — дедд Ж агда меш жубаткдндай 180

__________________________Ъф ектш, 6ф унт болып.— К.ЫЗДЫН, да басьш эбден кртырып 6iTiiTri. С енщ хат жазганынды бймейдд, крга оныюне жауап бермей журитп. Эбден езш е жауап бермейтшше кез1 ж еткен соц тана Тембай оган сенщ хатьщды 6epirrri. Крида еш ю на жок; \"Алдым, окыдым. Ирак, Тембайдьщ езш е жауап бермей кротан соц, Шегенге ол аркрглы кэйгш хат жазам?\" — дейдь \"Апарып бере ме, жок,па, криганьт крсгыкцен б!реулерге ад е й окрпып кряма\", - депкрркрппы.Аленд!сенщеганнп,ушаim iхатынды кри кермеггп де. Айтпакщы, с е т : \"Ж ы нды бала екен, — дрл1, — бала куннен уэдем1з бар гой, Тембайга жальшбай-ак, соны умьптьщ ба деп, неге a3i сурамайды?\" - дейдр М ен, cipa, м ундай курдел1 с е з 1мд! тугал ы б астан кешпеген шыгармьш. 0 н е бойымдь1 кернеген опыр-топыр куаныпггы токуатпак, болып, Тембайга деген окпе-ренпп жан-жагьшан тарткриап жаткрндай. Анталаган кудпс пен суракуар да эр жакуан 6i3 сукдалайды: \"Тембайдыц мунысы не?\" — деймш тац крлып. Будан былай Бубап екеум1здщ 6eriMi3re крлай кррайды, Ж агдадай ж акрш досы ц болам дегеш крйда? Ж атданьщ мшез1 белгш гой, енд1 Тел1байды карее, тж ен кергеннен бетер жиырылар: iiirri, Тамбайдыц озш былай крйганда, 6i3 кэйтш оныц бетше крраймыз, кэй и п KeuiipeM i3? Соны ц 6apiH ойлап турып, 6 ip сэт шыцырауга туеш кеткен юодей тук еепмей тас керец боп кдлам. Сезеттн, туеш етш , т т р к е н е т ш , эсерлен етш мушелершнщ бэрш жулып алып тасгап, тек сырткр1крцкрм крлган сыйакуанам. Осыншалык,сергелдецнщ а я ш вегш оп- оцай 6iTep деп гам ойлаган. Ж ол бойы Ж агда екеум з кргзбен крлай жольпысуды да ойласгырып, акрцэы мынандай ж оспар жасадык; уйге барган соц, апам мен атамнан рукрат сурап, Ж агда м е т кррашада мейрамдап крйгу упан А^дрркумга кегпк деп, б!реуден тэты 6ip белесепедсурап аламызда, сыйыр пермеге таргып огырамыз, Бубштен, саз жок, соцда жолыгамыз. Экпелеп, Тел1байды кормей кетудщ кцьщдыгын мен epreci- ак, гуешддм. Крнша дегенмен карпа уйдщ аты карпа уй, ол ма1ан Бубштп мезпл-мезпл к ерттуруы м уппн кржет. Бубш тен баскр ж ерде сай л ест турсам, сырт каз б1рден сукуанады, ал Тел1байа келгенст жолыгыса крлсам, кгм сезасгенед!? Оныц усгше кри коцш менде е к е т н 6iae тура, Тел1байга к ек сакуап койтем? Шьщлрп келгенде, оныц магап не Kecipi тид(? Крита сьфгымнан жамандагап жок, егпрж.айгып оны менен азгырган 181

Ъексутан Нтф-зквЬ-ты________________________ жок, Tirrri, кештеу апарып бергега болмаса, бер деген хатымды апарьш берд1 де, енд1 ода не акрш бар? ©3i де хат жазса, маган касгыкпеи емес, крнга деген ез кощлж бы/урдд онда не тур? М енен бурьш да жазгалы журуч мумкш, тек мен айтып крлган соц, коциимдд крйтара алмаган uibiFap, оны к м бшпп. Нагыз арамдык, ойласа, хатымд ы кызга берместен жыртып тастамай ма? ©йтгщ-буйттщ деп уялтып кэйтем, тек бымегенсш журе бермеймш бе? Шын арам екеш рас болса, езРак, тары сыр бередь Bip куннен кеган тауекел деп Тел1байдьщуйше 03iMбардым. Мектепке журер кез де жакршдап калган болатын. К ^акуап, 6ip бозарьш, 6ip курещтш, кргсылып карсы алды. Курсын, аяп кетпм, ойтш мусэгар кртлтанньщ e3i де он,ай ж аза емес крй. Ж агдайы н жецыдетейш деп, кайдагыны айтьш кдыжактаган болдым. Ол 6ipaK, аузымнан ею-уш сез ш ы ры п ул1ер м ей жатып-ак, алдьщгуш Ж агда мен Б у б ш т 6ipre кергенш айтьш салды. ©йте кряды деп ойламагандыкцан, ендд е з м сасьш каддым. — Н е депп, кри ж ауап бердд ме? — Алдасац, быш крям дегендей, а з сат Тел1бай бетзмнен коз алмай кадалды. О ны сы на ш амданьщкафадым-ау деймш, ce3iM катгылау ш ырьш кетп, — Ж агданьгц сыры бел1ш гой, шап берш: \"Неге жауап бермей журсщ?\" — деггп. Кд13 \"Тел1байдан уяльш журмш, ойткеш оныц 03i д е хат берген\", — деггп. Сонымен сездер1 6iTce керек. Ш ынымды айтсам, бул жолы Тел1байды кргсылтканыма суйанддм. К улейн деп куле алмады, сейлешн деп сейлей алмады, крясылтанынан балемнщ ж ан 'iepi шыкты. Кдналса крналсын, бетке айтканым сауап болды. Коз errep i лез демде кара курен; таргып, жарыльш кете жаздап торсиып шыга келдь Ж анар 1»ш крйда альш кашарын бымей састы. — Ой, мен ж ай ойнап... сенен бурьш берш кротам... Одан ары кртнай беруге оз1мнщде дэтъм шыдамады, екеум1з акырын-акдгрын баска эцпмеге ауысьш кетпк. ...Epreci белесепед№1Д1 апарьш тасгап жаяу келе жатсам, мектегггщалдында Жэмихан чур. Жетегщде аты, касында Беген. Успнде коиетоздау к ек купэйке, оньщ йнщде Kip кетеретш крцыр кейлек, басында крдлан токрпан крцьгр жун шэл]. Шаршаган тарифу, кабагы шьпыцкрчлау. Ki6ipiiKien, ары-бер| етш ж аткд н окуш ылардан уялдым: \"Ш егеннщ meuieci екен”, —депсыбырласатьшдарындасезжок,Ауылдьщкацаары 182

_________ _________________ Ъф вкнт, 6ij> унт керш крйса, Ж эмиханньщ жольпдфны апам мен атамньщ Кулагина жетш кдла м а деп те куысганып барам. BipaK, амал жок, абден жакрш келгенде тана кергенсш зорлана жымиган болдым-ау, aftreyip. — Эй, Сэттмнщ баласы,— деп Ж эм ихан маран кдрсы журд|,— ею сарат бойы с е т эдеш кутит турмын.— Маран ьщгайсыз б1рдеме айткдлы келе жаткднын даусынан да анраргандай болып, сеск ен т калдым.— \"Кдсында атасы бар\", — деп дардай боп журсем, сен неге менщ балама кез кргрынды салмайсьщ? Кррашы турш: турмеден шыщщндай эбден жудеп кетктп. М е т ш еш ем демей-ак, крй, мынау бауы ры ц Foft, о сы н ы ж а тб а у ы р крллмасацшы! Б аскд жакрыльпынды жасамасац да, демалыс-демалысга осьшы белебескучен неге уйге акеп тасгамайсьщ? Мен жабысып ж1бермей кряды гой деп к р р к д т журмгсщ? К,оркдай-ак, крй, осы жалпак, басым аман болса, сенщ керегщ жок, — Крй, ей, тате, не болтан кешеде айкрйлап! — дем ту сыртымнан таныс дауыс. М ен бурылып улгергенше By6ini кдсымнан ете берд1. Кулш, Жэмиханньщ барып крлын алды. — Кешеде айтпаранда, кдйда айтам? Бул менщ у й м е барып жатыр ма? — деп, Ж эм ихан ендд арызьш Бубшпсе айтуга к е п т .— Осылар деп журш-ак, елетш болдым. Ана кри кетп е з бетогше, ол^мш, TipiMiHдеп ею ж ы л бойьша 6ip хат ж азган ж ок, Бул ж у р бетен Kici кусап, м е т де танымайды, мынаны да танымайды.— Атгьщ иеп астьшда турран Бегендд ашумен 6ip нукргп кдлды. — Жарайды, акрфын. Ж оддан былайырак,турайыкд1ы!— By6im мен ж акрд кдраран ж ок, Ж эм и х ан д ы ж етек теп арахшъщ крлкрсына кдрай алып журдд.— Беген/у уйге альш кеткел1 келгеназ бе, мен ала кетермш деп ж ур еддм. — Мына Сэттмнщ баласы да бара ма екен, бгле кетейш деп ем. М енщ турып жаткдн моламды т1ркчде 6ip барьш керетш шыгар, теп.— Ж эмихан и л т токрап маган кдрады.— Барасьщ ба, жок, \"атац урса ма?\" Барады гой, таге, барады, — дегу Бубки мен ушш жауап берш. Mem 6ip жас балага украткднына Ж эмиханга жыным келд1. Ал Бубкшщ жанашырльпъша шпм жыльш тур. Баратын болса, кдй куш баратынын айтсын. Осы мейрамда келмесе, мен елгенде д е келмей-ак, крйсын. То-оу! —дедкч кейш. Ж уртган уялсацшы, буталкешеш басьща кетердщ.— Ж арда екеумтздщ жоспарымызга жардай 183

Ъексутан Нфкекв-улы________________________ туганына шггей алакдйлап турмын.— Сонша неменеге сатана кэлдьщ? Барамын, крйьщды сойып крй. j Крй таба алмай отыр деп пе ец, соямьш. Сенен он крйым садага. — Жарайды, уйще бар да дайындала бер, баланды мен ертш барам.— Бубшггщ буйпп Ж эмиханмен терезеа тец адамдай еркш сейлесепшне тан, кдлдым. Мейрамньш, алдында уш сабакуан кешн тарадык, Жагда ек еу м з свмкем1зд1 интерната# апарып тастадыкда, Бубшгп уэде б ойы н ш а м ектептен былайы рактан Kyrin алдык, Ак^казыккд баратын ж ол Буракржырдыц бас жагынан шыкра, сыйыр пермеге керкш ш е теменнен кетедь Эспэлт ж ол бггкенше Бубшгп Жагда мшгеспрдд. Маган кезек сыйыр пермеге бурылатын арба жолга тускен кезде келдь Сол арада Ж агда вз-езш ен жулкдгнып: — Bip келюпрш бокуайын десем, Тембайды жолыкцыра алмай журмш, — деп салды. — Ойбай, ейтпепп, агатай! —деп Бубни без ете кдлды.— ¥ я т болады. — ¥ ят болса, уят болсын, оган сол керек. — Ж о-жо! Егер Тел1байга и л типзсецдер, онда меш екпелеткендер1ц. Оган неменеге ренж иан дер? Сендердд маган жамандаган жок, меш сендерге жамандаган жок,— Кдгздьщ Ж агда екеум13Д1 крсып сендер деп сейлегенше шдм жылып сала бердь Ж агданы крсакуаганы — i3er кд!лганы, эйтпесе бэрш де маган айтып келед; деп кдбылдадым.— Хат жазганда не тур, сендерге кдстандык, жасайьш деп жазды гой деймнпц, езш ш е шын к е ц ш шыгар. ©йтш оны кррлагандарьща кдрсымын. Буб1штщ адамгерш ш к таныткдны, сезд ер тщ менщ ойыммен ундес ш ыкдазы кеннпмдд тштен шалкдгггы. \"М етц Бубшпм! М еш ч Баяным!\" — деймш шггей макуаньш. — Ой, сен екеутд 6ipi4m4 аузьща 6ipin тугарш крйтан болуларьщ керек, - дед1 Ж агда кейи жуасып.— \"Ойбай, Тел1байга тиме, табалагандай боламыз\", - деп Шеген де б ез-без етед1, сен д е ш ы р-шыр етесщ, тусшбеймш. Ол \"Дланткр\", м енше болса, осындайда дурысгап 6ip сабак,берш к,ою к е р е к едД. СендердДч корлам айы к, таб ал ам айы к дегендер1чд! тусшсе жакры, тусшбесе, о лэм будан зоргысын жасауы мумкш.

Ъф вкнш, tkf> m m — Туу, Ж арда, сен ж ам ан кекшьл екенсщ .— Бубни кдбагын туйш , басы н шайкдды.— Ендд о л байрускд ел деймсщ ? Н е акдщ кдлды сонша? — Ойбай-ай, айтпакдш, ол Kici а зд щ керппьцз екен гой, Kemipepci3! Содан кешн-ак, е ц п м ем зге Э31Л араласьш, кулкййз ез- езш ен кебейд! де кетп. Сезш келем, Ж аеданьщ э зш де, э ц п м е а де 6api м ен ушш. Э з1лге суйеп те 6ip кщлырымды Kjji3Fa кулак,кдрыс кдш кряды, маран к е й г е н боп т а кетере макуап ж!беред1, маган мулде кдтыссыз ж ерде де кцсынын тауып сезш е м е т рдыстыра кряды. — Ж уп-жуас ж ш тп буркдгратып елец жазатын акрш кц1лдыц eMipi еу деп ауыз ашпаушы едр аз уакцптыц шднде эннпге айналдырдыц, эй, сенщ де арманьщ жок,-ау, Бубйп! — деп, Kf>i3Fa сыр акуаррансып та м е т крш емепейдь Мен бугш Жарда ушш жердщ кшдж м э г т т сыйакуымын. Байкдймын, Бубйп те оган кдрсы емес: кулгаамен, эзйймен, кдрльпымен Жагданыц сезш жыкцай крсгайды. Оньщ да маган: \"Ойбай, ащлрын! М ына бала гасйп елнред! ей!\" —деп наздана шошынраны, ец соцында: \"Сен шаршадыц гой, енд! м е т Жарда ал ьт журсш\", — деп, жерге жеп-жещл. рана сегар т тускет: м е т ренжамедегендей кезйяен рана жубатьт, маган 1сгемегенд| OFaHicren, Жарданы белшен кушакцай сггыруы, эдем16ip урлана кдрап жымиганы, жылы кез кдрасын Ж агдадан да жасырьш уялраны — 6api, барльпы да мен ушш. Бубйп мен уипн болса, буюлпршшк мен уипн. Куанышыма макганыш крсылып, тебем кекке жеткендей. Дал K33ip эн айтсам да, ж ер д у н и е т басыма кетерш айкдйласам д д д й т жатып кеп жыласам да — маган 6api жарасатын сегалдд Аспаршьщ мына жуып жайган жейдедей ашыкцыры, куннщ MempiMAiалакдндай жьш-жылы шуагы, арба жолдыц кулдей уггплген борпылдак, топырагы мен ултлдек шацы, 6ipece жолды кесш, 6ipece жслмен жарысьш, б1зден кдлыспай келе жаткдн узьш арык, та — барлыгы мен уипн кдимет жасап туррандай. М ен бейне Ж е р ананьщ да, Кек тайрш щ де жалгыз еркесйчш. Ушы-кцырсыз ж азы щ ы ц сагым белдеушен кенет сары крцыр тарткдн кумбез тебе шальщды. ~ Токтандар! Токтандаршы! — 1ппмде уйткцшан асау куйьп |дай алдененщ эсершен езьмдд езьм билей алмай кдддым. Урке сезжтенш, Бубйп пен Жард а белесепетген тусш, бетйче карасгы — Анау такцядай тебеш кердшдер гой? 1ле езенше д ейн кеолш жаткдн мынау жазыкуа содан езге 6ipAe-6ipдецес жок, Сондыкуан осынау теп-тегк: дала Ж ацгызтебе аталады. 185

Ш хутан Мф/секе-упы______________________ ___ — Баска тебе бар шьиар, оны сен кдйдан б1десщ? — Ж олдас Нусшов, 613 сзз сыйакуы сапхоздьщ акраусак, баласы емесгпз, 6i3 крлхозшымыз. Буюлжазгы каникулымыз ш еп шабу, астык, жинаумен етед1. Анау маялардьщ б1рщде азды-кеггп бодщ де улес1шз бар. _ — Онда, крйдык, Бй\\еац, б1\\ед] екенсщ... С езщ вд белгешме айып етпесаз, такрыр Сеймов, ары карай ыскщ а бериаз,— БелесепедЬпзд] жетекгеп, ецд[ жаяу аяцдддык, — Ci3, жолдас Нусшов, соцгы кезде онша эдептшк сакуай бермейтш болып ж у р а з 63i. Сонымен, айтайьш дегешм, жолдасгар, 6i3 бупн уш мушкетер я т и , кдзакцда айткднда, Абай атындагы казак,орта мектебшщ уш нояны Жаирызтебеге тущ ы ш p e r 6ipre сапар шегш келемлз. Сондыкуан соныц курметше ушеум1з крсыльш жакры 6ip ен айтайык, — Е-е-е, ендерщад ездерщ айта бершдер.— Жагдд азарда- безер боп шыга келд].— Эне, айтгым гой, Бубип, бул осы куш энпи боп кетп. 0Ai керерсщ, саган арнап эн шыгармасын де. — Ш еген бурьш да энип болатьш. Bi3 бурьш да крсыльш ен айткднбыз.— Артык, сыр айтьш крйдым бадегендей, кдгз маган кдрап ернш кдгмкдгра крйды. — О л оньщ бэрш б1лед], —де/ум мен.— Келпи сол бала кунп эндер1м1здд айтайык] — Кдйсысын? — \"БаркернеудГ басташы! Ж арайды дегенд ацгартып, Бубип жегпарше жугынды, Мен де тамагымды крфнап дайындалган болдым. Муцлы крцыр дауыс журексше шыкзы. 1пггеймесш байкдсам, ушм уйлесетш ем ес, б у зы п алаты н TypiM бар, сонан сон ундемеддм. Крсылсацшыдеген ишарамен Бубип бепме 6ip-era рет бас изей кдрады да, узш-узис era-уш кдбат дауыс крсып байкдганымнан аяк,алысымды ацгарып, менен кудер узш, e3i акта берд. Лдусы шешесшшше украй ма, украмай ма, ол арасын салыстыра алмадым, 6ipaK, Бубшптд уш эсерл1рек, нэзшрек сезиуд. Созьш айткдн ен созыльш жаткдн далага жараса кежендей. Э н бпкенде Ж агда екеум13 жарыса крл сокцык, Таты айг- кр1здык, Bipre-6ipTe, ептеп-ептеп Бубшгпц енше мен де крсыла бастадым. Айткдн сайьш ушм де уйлесш келе жатгы. Седан сыйыр пермеге жеткенше э н айтьш келдис Б в жеге бергенде, сыйыр крралардан 6epiperace 6ip-6ipiMeH кднатгастыра сал- ган катар там уйлердщ 6ipiHeHбес-алтылар шамасындагы кара сур бала бвге карай тура ж упрд. Оган кдрсы Бубип те бцден оза умтылды. Тусшдм, Бубштгщ егей экеанен туган brici осы 186

________________ Щ> вктш, бф утт балды. Кенет басыма: \"Сакд>т кдлай бойж етп екен?\" —деген ой сап ете кдлды. Керем б е деген оймен кв31мдд сузе алдыма карадым, оран украйтындай ешюмдд кере алмадым... Ж амихан куанганынан эуел1 кулдд, арты нан жы лам- сырады. ¥мтылып беттмнен суймек больш едд, суйддрмеддм. Кушакд-атпак,тупл, крлымнан устатпадым. \"Ж елкернен FaHa шскешн!\" — деп жалынды; крльш кдръш, итерш жолатпа- дым. — Тасбуйрек! — дед! кезш ен жасы мелт-мелт шырып... Айнымай Огишге тарткднсыр, Сэпм ылта Кдрабай сыйакды кдтгы деп отыратын, сен де 6ip Кдрабайсыр.— Терддр алдында етпетгеп кпэп окдлп жаткдн Беген асыкрай турып кеп Жардадан к еи н м етм ен амандаса берген, Ж амихан крльш кагып ждберт,—Ж олама буран! — дедд жегап. Бщлдр жыланымыз бар, ш атьт аламыз. О л 6i3re кррамаса, 6i3 де оран кдрамаймыз, сорэн жалынбай-ак, кряйын, келпп ез1мшр жалпак, басым.— Бас салып, ес тантырмай, Бегерлд бегшен, мойнынан, куларьшан — буюл бас repiperiH шыр айналдыра сушп шыкды.— УЬ, кушырымньщ сонда д а крнбай туррады- ай! Тым курыса теб е ш аш ырнан рана шскетпп! — дедд маран мулагам кррап. — © з баланды-ак, ш скей берсерпп, — деддм басымды шайкдп. Таты йрдем е дегел1 келе жаты р едд, eciicri ашып уйге Салима сейлей гардд. — С еп м тр баласы кдйда жур? \"Алыстан алты ж асар бала келсе, алпысгагы шал алдьшан шьп-ады\" деген, езц\\пз кеп сэлем бермесек, шалдьщ баласы салем бере крймас. __ Мандай шашына ак, ирген, етженддлеу тартедн ак, куба эйел кезЫ е 6ip турл1 ыстык, кершдд, умтыла алдынан шьпъш амандасгым. Крлымньщ сыртьшан шеп-шеп суйген сор да жДбермейусгап турып, бепме м етр б ан козбен кдрады.— Ж т т боп шешерлд iaften келгешр жакры, айналайьш, анасьшан бала безухш ме едд, адам TyriA, мал екеш мал д а щдейдд.— Крлымды ж1берш, Жардамен: — Ж акры ма, аке, — деп бас изеп амандасгы. Сылкдлм жымиып, Ж эмиханды иыгъшан туртп.-— Ендд сен катьшддю не отырыс, жасамайсыр ба тойьшды? — Жасамаймын.— Кемсендеп, басындагы орамаддыр ушымен кезш суртп.— Маган сен кусал крлыныр ушын да суйпзгеп жок, ж ат 6ipey сыйакды. И, сенде 6ip акдцмак, кдтын е к е н й р , саган 1здеп келгенгар ез1 де жетпей ме? Тур одан да, сыйыр сауатын уакдит боп кдлды, тамарынды кдмда. 187

Ъексутан HiM eke-шы__________________________ Бубшдтщ егей э к е а Кдпиз есисгщ алдына крй сойды Уйде отыра берпандд ыцгайсыз керш, Жакда екеум1з сыргка шыкып сэлем берддк. Ж айм алап жаткдн цойыныц 6ip сыйраръшан усгап турып Кдпиз 6i3re 6ipa3 барлай кдрады. Ж эмиханныц баласы мьша бала ма? —дедд жацылмай меш нускдп. — Иэ, — дадд Ж акда меш жауапкд кцналтпай. — Ж акры, жакры, келш туркан жакры! - дедд Кдпиз шла 6ip 03 оиларына басын изеп. Кдйтып 6i3 жакцд кдракан жок, кулшына е з жумысына Kipicin кетп. Арык, оц жак, шекесшде бас куйкдсына дешн бойлап шорланып б п к ен бглеу тыртыгы бар сары raci екен. Эж1м бе элде ж удеулжтен бе, 6eri шалбар-шалбар, д е н еа кдлкдйкан кана шап-шакьш, Сэлимака Караганда, кдй жакынан да крраш. Ж эм иханньщ жалкыз ауызды уш кенносш лык, толды. Уйлер1 цанаттас Кдпиз бен Салима, сыйыр пермесшщ мецгеруппа Боташ, Ж акда екеум1з, Ж эмиханньщ e3i мен Беген — бэрЬпз ш атан уйддц тер жак, жартысына зорка сыйдык, Босага жак, казан-ошак, ыдыс-аякуан да артылмайды. С ураса кана жауап берш, эйтпесе ундемей, тамакцы да тар ты н а ж еп, Ж акд а екеум1з сыпайымы з. Бастапкдыда: \"Алыцлар! Жесендернп! Ауылдарыцда не жацалык, бар?\" — деп, 6i3re эркрйсысы кец1л б о л т анртмеге тар тьт эурелеп керш едд, кудер узгендей K03ip6api оэдд-оз1 ырду-дырду. Аппны суды олтецюреп отыркан Боташ пен Кдпиз кана Ддсгаркан басындата аддмдардьщ c©3i мен кас-кдбатан барлай отыру — макан атамнан сщген кдсиет. Крнакца шакдлркан адамын эбден атгандырьш салкан соц, атамныц ол жайы ндата е з ту йн ш 6i3re айгатьш одел бар. Ондацд а: \"Болайьш деп туркан ж ш т екен, э? Сездер1 кдндай орныкды, езш ©3i устауы кдндай! Сабазым-акГ — деп суйсшут мумган немесе: \"Кдп, етгегене, крр болып осыкан да крнган кдйран бак,-дэулет-айдесецпп! Н е созшде сау-тамтыцжок, не мшезшде турац-тиянацжок, эн ш ей н мансаптьщ буына гаскен алкеуде гой\", — деп налитыны бар. Елгезек, елгалдек адамдарды табикатынан жацтырмайтындыцтан, атам кейде цате айтып та кдла бередд, 6ipaK,дегенмен, дэм усгшде Kicire сынай кдрауын крймайды. Ж алпы, м енщ ойымша д а кдзакцъщ шындыкы дэм усгщде оцай танылады. ©йткеш олар \"дуниеде д эм н ен ул кен еш нэр се жок,\" дегенге ата-бабаларынан 6epi тврбиеленш келедд гой, сондыцган дэм усгшде жалкандык, жасауга еюнщ б1ршщ д эп ж ете бермейтш сегалдд. 188

Щ> okium, 6if> унт Бала кушмнен ж ек керетш, онда д а Ж эмиханта байлан- ысты ж ек керген Боташпен ержеткел1 ж узбе-ж уз ж олы кданы м 6yriH. Ержеткел1 ecTin келем, Б оташ ты ц баскармалыгы жайында ауыл адамдары эртурл1 айтады: катан, да болыпты, эдыдж те жасапты, кртелш д е кеп, 6ipaK, кдлай болганда да, Акжазык, ол кезде аудаодагы атащ ы кдлхоздьщ 6ipi екен. Атам ацдд-сацдэ Ботаиггы сыртынан aAi бокуайды, ал Кэмеш татем умытып кэлмацадр дегендей, б1здщ K©3iMi3iue оньщ \"жауыздык,тарын\" ж ш -ж ш ж ш к е Ti3in отырады. \"Крйыцдарш ы байгустын; кулагын шулатпай, жам анды- жакрылы Саттмнщ жанында жургендерден кдман жацтыз сол гой\", — деп, апам тана ара туседь \" Б о г а т пен Сонмищ уйде де, тузде д е ipreAepi аж ы рамауш ы едГ, — дегендд замандастарыньщ K©6i айгады, б1рак,олардыц соншалык,kj®гас дос болгандыкуарына ©з басым 6ip турл1 кумэндэне берем. BipaK, гам б1\\ед1, б1реудщ достьпъш 6ipey багалай алмас та, бэлгам: Ж агда кусан бул д а талай теуекелге барган шьтар. Тел1байшылап талай ж ерде тайсак^аган да шьнар: оныц аныгын бглсе, Боташтьщ 03i гана б к е д . B m eyip, менщ 6ip анык, б1леттшм, экем бутан 6ip к,ысылшанда кдтгы кем ек Kepceriirri. Боташтьщ K33ipriэйел1Анар ол кезде Курецбелдеп дэулетп юсшщ кызы екен, елдщ сыбысын кулаты шалтан экео Боташты менсшбей, аукдтгылау 6ipeyre крлзын урлап аттандырып ж1беруге эрекет жасайды. К^гзды уйден де шытармай, бетен ештамдд уйге де юрпзбей, Анардьщ э к е о кдЬарына кдтты мшедд. Ендд кеш ж се, Анардан б1ржола айрылатынына Боташтьщ K©3i эбд ен жетедд. К,ызды да кдтмайды, айры льт кдлды деген намыс та бунайды. Досыньщ халш керш, экем сонда 6ip тауекел жасапты. Еддщ айгуьша Караганда, экем мендей емес, етт -ripi, етгар болтан сыйакды. Ауылда камсомол уясыньщ бастыты api аудандык,жумысшы- шаруа мглисэсшщ кемегашп екен. Icrepine Караганда, еж ет болтаны рас сыйакуы. Экем шьптай кишшп де, касьша Боташты ертш, крс атпен кешгасш кун батпай туп-тура Курецбелдеп Анарддгане келш тусштт. Богаш атгарды усгап сыртта калады. Экем табалдырыкуан атгаган бойда крйнынан кек сур ганежкесш суырьш альш, Анардьщ эке-iueiнеоне керсеттггп. Онда да дэл осы казан мейрамыньщ карсацы екен. Кдпдарыцыз мейрамга эз1рлейтш ойын-сауыкда кдты- сады\", — дейдд сустанып.— Бармагалы 6ipa3 кун бопты, Ж1берщ1здер!\" Сейгш ту р ь т Анарга белп берш те улгередд. Айгпакщы, \"Крркрды гой, мен де 6ipre барайым\", — деп, 189

Ъекоушан ’НфзкЛе-ипы_____________________ ш еш еа кудцсгенгендей болады. \"Крркдды десещз, мектегггщ алдьшаи и^йгарьшда купи альщыз, KS3ip кызыцьвды кдскыр жемейдГ, - деп,вкем ж екш тасгаты . \"Ойбуи, кудай-ау, Сейм м е т соийп алдап кетп гой\" — деп, кейш ш еш еа ез кылыгына e3i к у л т отырады екен. О сы Боташты менщ экем солай уйлецлдриго. Экем е тартпаганым екшщгй-ак, амал кднша?! \"Еркелете- еркелете эбден ынжык,крш ж1бергеноцдер балаларьщды\", - деп, кейде апам мен атама Кэмеш татем урсып жатады, cipe, сол сезш щ ж аны бар. Боташтьщ бет niniiMi, сем^здит жадны пошымы баяты бала кунп кергендепмдей сыйакуы. Туксиген кдбагы, тамагынан ■прелш тойьш отыртан адамдай кушене кырылдап сейлей- ■йш — 6epi сол кдлпы. Алдыта сорпа келген кезде, аузы етген босаган Боташ маган кдйта-кдйта крратыштай бердь Кызыл альт шшскел! отыр-ау деп урейленддм. — С е т сэры шал кдлай жзберд1, ей, мунда? —д ед 6ip кезде куж1рейе бейме ущлт.— К дш ьт келген жокрын ба? — Кдшып келддм, — деддм ойьш-шьшымды ацгартпай — Дегенмен ауыдддгы шалдардьщ адуындысы сел, — дрд» шаршап кдлганддйенййп.— Ашуы, ку/ушбглед!, барлыкшалдын, ашуын кресан, да асып кетейн шыгар. Сейм екеуипз талай татгык, крй дэмш.— К у л т ед, жщш же кез1 иненщ жасуындай FaHa жы лтырап, кдбарыньщ е й н е к ем ш п к етп. Ал ана жы лтырагы мысык,тьщ тунде жанган жанары нан бетер: шашырамайды, кдадльш кдрайды. Бет Tepid ку л т турса да, жанары Kicire кднжардай суык, кддалады. Бойымды 6ip турл1 урей билеп, дастаркдннан ш епнш кетйм. Атамды алдап кегкетмд! бшп, бас салгалы огырганддй керщдь— ©з кедр1мцд| 03iMi3 б1лмейм1з, эйтпесе мына б1здерде арман жок, — дед! кенет басын темен салып.— Кдрындарынды кампитьт тойгыза алмасак,та, талай сендердей шиетгей жейм-жеарлерд! тарлык,- тапшылык, кездерден аман сакуап ал ь т шыкуык,— ©з к©з1ме 03i>i сенбедм: иьпы селюлдеп, бмеу-бмеу букд мойны булилдеп, Б а т ш пьпп-пыш жылап огыр.— Мына бок,кдрын Богат сендер уппн талайдан бокцык, та еейдц крегык, та керд1. Bepi еггелд), орнына келдь Кдпиз, куйшы анауьщнан! Осылардьщ бак^пы уппн, Сеймган, баласы уппн! Коз жасгары молт-мелт теплт, Жэмихан мен Салиманыц ышкдшган ©Kcucrepiш ьп ът кегй. Кдпиз сазарып, темен кдраган 190

куш отырып кдлды. К ещ м м алай-тулей бузылып, самай тусымды шымыр-шымыр емшекше и т п келе жаткан кез жасымды пстене токцатып, зорга тьууууым. Б1раз отырран соц Салима: \"Сэ-пмнщ баласы ж ш т боп шешесш 1здеп келигп, \"орнында б ар оцалар” деген осы, сол ушш\", — деп, атап турьш epreci туске б эр 1м1зд1 крнакка шакырды. Ол куш ею уйдщ арасына Бубшгген кеп кртыскдн е иш м жок; аяк,-табак, алады, кесе экетедь \"уйге сыймай жатыр\", деп, апасыньщ сырт кшмдерш экеп тастайды, airreyip, 6ip Kipin, 6ip шыгады. Таты 6ip Kipin келгешнде Ж арда екеум1з оцаша болатынбыз. — Сен K^i3 6i3re мойьш бурасьщ ба, жок, па? — дедд Ж арда eciKTi пш нен таргы п ту р а кап.— С онау ж акуан салпакуап сен ушш келгенде, мына байгусты елпрдщ гой эбден. Eip минет те болса кдсына барып отыршы! — Ертеч. Бупн керш турсьшдар гой, крлым тш п жаты р ма? Айтпакдды, сен бала, — д е д маран бурылып,— уйге барранда, апамньщ к езш ш е маган карай берме, уят болады. — Ал сен, ол карай бермесш десеч, кэз1р эбден к а р а ть т ал Мен сыртка шыга турайьш, сендер сейлесш альщдар. Ж арда eciicri аша берш едд, Бубни крльша жабы са Kerri, — Ойбай, агатай, ертеч деддм гой, ертеч- К рра курегпшз деп ушеум1з очаша кетем^з, сонда сейлесем1з гой. Кэйтем1з дегендей K63i жыпылыкгап Ж агда маган карады, жДберме дейтшдей менде куш кайда, Жардага да, Бубйпке де TiKe карамай, жуз1мдд тайды ра берддм. Кд>13 сол e a rn пайдаланып, сьш берш сыртка шырып кетп. Сэлиманжше Боташтьщ эйел! де келдь \"Ауйрып... басым, теп, шытынап бара жаткандай\", - деп Анар Ж эмиханнан к еш е к ел е ал м аган ы н а KeuiipiM с у р ад ы . \"Е, б а й ь щ а еркелеп ауыра 6epeci4 дэ, 6i3 ауырсакда ауырмарандай ж уре берем1з\", — деп, Ж эм ихан екпелеп калгандай сьщ ай ачрартгы, Бурынрысын кайдан б1лешн, Анардьщ кэз1рп Typi де онша сорлы емес. Ак,сары эдем! ейел Боташтьщ баскарма кушндеп мшезшен калган журьш болу керек, сэл павдау. Эйел1 тежед1 ме алде шыны ма, \"Кешегтден кешн ауы- рып калыппын\", — деп, Боташ бупн ашшы суды онша т т е м е д ь Есесше эжегггэу1р эрщме айтгы. \"0лер1це кершш отырсьщ ба, сен бупн негьш сезш еч бслып кегпч?\" — деп, 191

: 'Н ф экеке-улы Жэмихан оган катты тац каллы. \"Крйшы, кайлагьшы айпий, — деп, Салима кдбагын шьгпы.— Ертец мейрам. улыстыц улы кутн е шешьлгеш шыгар. Сэпмнщ баласы бутанда бала, баласын керш кдй-кдйдары есше тусед те. Баяу тсетш жемгс те зарыкцырьш-зарык^ырьш тубшде 6ip гасед гой, сол сыйакты сейлемейтш rad де шыдап-шыдап келш 6ip шепплепн шыгар, гам б кед . Еддщ сезше сенсем, эншейщде ейпп eMipiсейлемейд) екен, мен кдйб1рБстгашпенкунде кездеап журген адаммын: мен тек сол куш Боташтыц талай эгцтме айткднын анык, бьлем, баска кундерше куалж жасамаймьш. Айтуьша Караганда, кьщды унатканмен, кдабен сейлесу Боташтьщ крльшан келмейдь Сонан соц Сэпм Боташ боп хат жазып, оны Анарга e3i апарып беред. \"Ой, кургар, балалардьщ кезш ше кайддгыны айтканы неа? —деп, Анар куйеуше алара карал адды да, артьшан: — С эпм болмаганда, мен саган жок, ед1м гой?\" — деп, бугагын кетере 6ip пац жымиьш тасгады. \"Шьш екен гой! Рас екен гой!” — деддм мен шпм жыльш. Осы Ж эмихан, Селима, Анар — 6api де кэз1рп Улкен Агаштьщ касындагы шаруа жастарыньщ мектебшде окртты. Ж ур т ол араны эл1 кунге дешн LUiraMi дейдд. Онысы ШКМ, \"школа крестьянской молодежи\" дегеш Э к ем де Ж эм иханм ен сол 1Шшм1де окдш жургенде танысьшты. BipaK, Анардьщ экесшше ыргалып-жыргалмай, Жэмиханньщ эке-ш ешеа кулыкцарын асырып апай-топай 6ip- ацтунде узатып ж1берйт. М ен бул шындыкцы \"бупн 6ipiHnn рет еспдич. Эйтпесе бурын: \"Жэмихан eKeyi Кудларига туган сон; гана таныскан шыгар\", — деп ойлайтынмын. Кдлайша экемнщ кдозга уйленбей, б1реудщ эйелш таргып алганын тусше алмайтынмын. Turn, шынымды айтсам, сонысьша ептеп арланатынмьш да. Кдлайша олай калышасканьш кайлдн б1лейн, мен ез угымымда нагыз ж ш т эйедгцтек кр1зддй алуы керек деп тусшетшмш. Ж эмихан куйеуге кепп калган соц екем б1рде Богашты epnin артьшан барыпты. Альш кантах, болып: \"Сен eyeAi уэде байлап кел\", — деп, Боташты жумсапгы да, e3i жасырынып керип ауыдла калыпты. Бармаймын деуге батпай, 6ip жаты e3i Сэпмге борьшггар болгасьш, Бсггашамал жоцатка мшедд. BipaK, калай жолыгудьщ амальш щдеп ебден басы катоды. Акьфы ауылга крлрл!де, шегю уйдщ 6ipin жагалап журш Жэмиханньщ кайда екенш ойьш балаларынан-ак, бшп алады. Кудайы крнак, болайьшдеген оймен кешгетш кррасыньщ аузына келш атынан 192

_________________________ ¥}if) вктш, 6if> унт тугрл! Ол кезде там уй салуды крзакдвр жаца-жада уйрене басгатан. ¥йгырша улцде салынган булыц-булын, белмеы уйдд кергендеп Бсггаипъщ 6ipiHiui ойы: \"Ж эмиханньщ келген жер1 керемет бай екен, э!\" — болады. Белмелердд аралай-аралай ец туктрщдеше келсе, онде кмддрегенжалгыз кемшр бите шамнын, жарытымен сытырайып шуйке тугып отырады. \"Апа, амансыз ба?\" — дейдд амандасьш. \"A? KiM?\" — дейдд кемшр кез1 шарасьшан шьпып. Сейгсе, кемшр керец екен, ал кеп екеу1 айгайласады. Эйтеу1р, елд1м-талдым дегенде барып Жамихандардыцтойга кеткенш, K33ip келш те крлазынын зорга бксдд. Кутсем бе, кепп крлсам ба, ушн бш п алдым гой, келеоде Сэпмнщ езш ерте келсем кэйтедд?\" — деп к еп толкдды. Кемгпргежарпылай айайлап, жартылай ымдеп жазып: \"Атымды жондеп келешн\", — дегендд укдырады да, далата шыгады. Шыкра, дал кррсы алдьшан Ж эмихан ушыраса кегедд. \"Бул крй крнак,? Атын неге крраныц сыргына байлаган?\" — деген оймен TroipeK бьлмек боп уйге бурылган бей екен. Крсында келе жаткрн Kyfleyiдел сол сат крра айналып кете крйган екен. \"Жэмихан! — дейдд Боташ б1рден. — С ейм салем ай п ы , шыгатын кунщад айт!\" Крра жакдан кркдярынып Kyfteyi келе жатады. \"Ойбай, кдш! елйредд!\" — дейдд Ж эмихан крркрш. Боташ баскд сезге кедмесген атына кррай тура жупредд. \"Ол кезде мундай мес кдрын да емес, аса жштжтей де емес, жещл аяк, жштпш, — деп кряды e 3i. — Кешн, крра курт шакд<рннан сон, барьш кррын бггп\". — Ой, батырым-ай! Атьща мшген сон, Ж эм иханн ы ц куйеуш кдмш ымен 6ip салып к еткен шыгарсын, ец курымаса? — Боташты келекетш, Салима козшен жасы акррнша кулдд. Крпиз да басын шайкрп жымьщ-жымын, етедд. Акдгр теплген абыройьщ 6ip ж олы т еп л о й дедд гой деймш, Ж эмихан д а оны аяп жаткрн жок; Bip салып кетпек турмак, \"Ойбай, Ж эм ихан, анауынды уста!\" — дедд гой бул маган уялмастан. — Крйшы, ей? — Салима, теп, шпн басьш ею букгетшп — Онысы, ендд, ei'ipiK, —дедд Боташ e3i де буюл денесичен фюддей кулю.— Кудай абырой бергенде, аткр, airreyip, мшш у/иерддм. Эй, жастык,-ай десеццд! Tirrri, таякрр жыгыльш елш крлуым да мумкш-ау сойпп журш. И, жарайды ендд, одан аман крлдьщ гой, ары кррай не болтаный айтшы! — Бар ынтасы эщтмеге ауып, Салима, теп, Боташтьщ аузына Kipin кете жаздан ентелейдд. 193

Ары карай не болушы ед1? \"Азар кашып кугылдым\", - деп Сеттмге келддм. С ей тт , Ж амихан 6i3re ол жолы да буйырмады, — Егер жендеп уэделессе, сен кдтьш кдшатын ба едщ, жо Боташ баЙБусгы бекер сорлатып ж урсщ бе? — Е, гам б и ед . Боташты керш, Сэпмнщ атын есгтенде заре иманым калмады. Акрмакрын гой, сонда бутан \"каш\" демей-ак, танымаган гаадей ундемей крйсам, куйеу1м кайдан бтлед)? Era ортада сау басыма сакрна т е п алдым: бул каш ьт кутылды. таякды мен жедм. Содан кейн сумдык,капы усгайтын болды. Онда ам Кулдариганы кетермеген кез№1, кашсам кашьт та кетепн бе еддм, гам б1ледг Акдлры кетам гой. Э л п эцпм еден кейш Боташты 6ip тур/d жылы тарта басгагандаймьш. Турше карасам-ак, кулгам келедт ©3i арык, кезим десе де, неге екенш, менщ кез1ме оньщ кэз1рпдей сем1з кушнде к а ш ь т бара жатканы елестейдд де, ерж азден-ерж аз жымиям. ©ткендд еске ала оты ры сьт 6ip кез мен жайында Салима да сез крзгап кадды. — Кейде с е т сагьш ьт Жэмиханньщ жылап жургенш кергенде, 6ip нэрсе ылги eciMe туст, еюнем де журем, Шегенгай, — дедд ойлана кабагын шьггьт.— Ж амихан сеш е зм е н 6 ip re а л ь т к епп бара жатканда, артьшан атпен куып ж е т т , а л ь т калган мен еддм. Кемтр-ш алга жаным ашыган. Ендд осы куш ойлаймын: \"Баланы ш ешесшен б е л т нем бар едд?\" — деп. Бала жыласа, маган апа керек, ага керек деп ж ы лай ма, экесш , ш еш есш 1здеп жылайды гой. Сен де Ж эмиханды талай 1здеп, шешецнщ бауырында еспегенще талай еганген шыгарсьщ: оган менщ кшэ/и екешмдд б1лсец, назаланып талай лагнатынды айткан да шыгарсьщ, гам б1ледд. Ж асы рм ай айтшы, Шегентай, апач мен атачньщ колында калганыца еганеач бе, ею нбейач бе? О нсыз да инеш ц устшде отыргандай ем, мына сурак,тптп тетен болды. Самайымнан дереу соргалай женелген тердщ i3iH де сезддм... Ti/йм таддайыма ж аб ы сьт калган б а зорга икемге келдд. — Ж ок, еганбеймш. О сы айткдным рас деп бегаткен адамша басымды кеггерш жагалай журтка карадым. Bepi тым-тырыс тына калыпты. Селима сел басын изедд де, соза курсшдд. Куптаганы ма, айыптаганы ма, тусшбеддм. Кенет 6ipey мурнын тартгы, артынша а л а з ексж есплдд. Ж емиханньщ жылап отырганын 194

Щ вктт 6if> m in бшп, жалт кррадым. Аузьш басып огырган орамалыньщ шетш ж ул к д т тастап, ушып турегелд1де, огаре жылаган куш уйден шьиып кетп. lnriMP 6ipey муздай тасгы тасшп лабергендей болды. ¥ ят ia кдгсьш, элдекдндай ашу да бас к о терт, сазарган кдлпымда отырдым да кдлдым. Уйдеп журггы керш те отырган сыйак,- тымын, кермей де огырган сыйакцымын, кртты ыщайсыз- дандым. — Ренжптгесещш, экем! Ак, сутш берген анац гой! - лед! Салима сабырлы, салкдш дауыспен. — Жарайды.— Боташ турегелетшдей ьщрай таньгпы.— Шеген, кдшан кдйтасьщ? — 0Ai б!лмеймш, ага.— Кдлайша \"ара\" деп кдлранымды 03iMде байкдмадым.— Сабакдд улгерсек, бурсугйп крйтагын шырармыз. — Ендеше, жолдасьщ екеущ ертец б о д ю н ен де 6ip тамак, ж еп кдйтындар! Сыйыр пермесшдеп уш кун By6im, Ж арда — ymeyMi3/y адасып табылран арайындардай эбден жакдшдастырып яаберад. Tirrri, Бубип екеумзз ал! сол бала кушм1зден 6epi ажы распай келе ж аткдн адамдаймыз. Б1здщ ара кдтынасымызды Ж эмихан мен Сэлиманыц 6ip-6ipiHe деген сыйласымы, кдмасгыкцары берите тускен тэр1здд. ©зьмнщ б андиты екешмдд TyciHreH сайы н бакдггым зо р ай ы п , Жалгызтебеден тебем кокке жеткендей маркдйып кдйтгым. Жалгызтебе, ayeAi, Крсоткелден де ысгыктаргып кегкендей. ©йткега мунда мен Бубшш кдйта тагоым, бул ж олы б1ржола ташым! \"Сабакды ине сэпмен\" дейдд гой кдзак, сощ ы куга Сакдптгьщ да келе калганы крндай жакры болды: оган к^ранан сайын бала к у тм еа м е туап, жорэлтып алран кдшбат нэрсемд кдйта тауып алгандай ылри куанумен ж у р д м . Сакдш эл 1 Курецбедде, Кдпиздьщ кдрындасыныганде турьш окдгп жур екен, Буракржырга ендит жылы, сепзиошге кошкенде, 6ip-aK, келмек. Кшжене куншде кеп зер салмагам ба, K93ipri Typi тым- а к суйимд. Turn, эпкесш ен тайталасып тур. Typi де, журю- турысы да, c©3i де — 6api тап-туйнакуай. Бубшже acipece ™ тарткйн-ак; уицдырын сакдай турып та пстеп алады. \"Крзы mpi i Баян акдфы табысьшсьшдар гой\", — дед! Бубип екеумззд! йрарй кдрзартып, б1рдейкуашып. \"Крзы мен Баян\" дегега крцдай журекке жылы! Крсеткелдепм!ед1 оньщ да умьппаганы гой. Элде эпкеа eKeyi сырласкрнда, сол кундерд ж м еске алды ма 195

Ъексутан H‘ yfnlceke-уяы екен, ай-reyip, умытпапты. Э аресе элп ce3i — Крзы мен Баян дегеш — кд-пы эсер етп. \"Осыларьща мен де ризамын\" дегендей кн тарггубар. Бубки екеумвд беле-жармай ез1мсшгеш, еркелеп сейлегет ерекше ысгык, К рра жакка барып Бубйп, Жагда, Беген 6apiMi3 бугынбак, ойнагамыз, сонда э п к еа екеум1здщ эдеш 6ip жакка бурылып бара жаткднымызды 6uve тура Сакдш тук сыр бермедр жасырынгандарды (здегенде де 6i3 жакка келмей, байкрма- FaHCbm Tepic айнала бердд. Б1рдемеш бйуу ме, биичедд ме, Беген бепм е 6ipep кдбат батжац етш, элденеш ацгарып калган адамша ацырая карады. Ж агда да кргмыц кагып, era e3yi эншейш кулагында журдд. Апырмай, жаньщдагы адамдардыц жакры кергенш байкду кдндай жакры едД! Ертеп eMip деп ацсап жургенщ шц e3i оньщ кдсында эншейш сыйакуанып крлады екен. Тыгылган боп, кршкан боп кдншама рет Бубшгп крльшан устап ж упрдш ?! Иык, Tipecin, 6ip-6ipiMi3re тьпыла тусш, соньщ е зш жумакц’ай сезЬпп, талай рет 6ipre жасырындык; сейте тура к ез туйспрш кдлсак, 6eTiMi3дуылдап б1р-б1рЬ.пзден уялдык, О, жаным Ж алгызтебе, сендеп еткен сол уш кун/у елеем умытпайтын шыгармын! Уйге келген бойда Жалгызтебеде кврген-б1лгегамнщ бэрш дэптерге туаргум, ейтпесем, теп, шпме сыймай кетп. Сол жазудыц аягы акргрында кунделж жазуга уласгы. Кун сайьш Бубшгп кдй жерде кергетмд|, оган не дегетмдд, оньщ не дегетн туп-тугел каз-калпында жазып огыратынды шыгардым. КундЬплер1мд[ кешюеш ж аза еггырып рахатгана тэты еске алам. Ара-арасында елец туып кетш, оны да жазып крям. Бурьшгыдай купияньщ бэрш Тел1байга айта бермейтш болтан соц, ез1м е купиялас адамдарды ютэптен 1здейгш эдет пайда болды. Ю тэп атаулыныц ец кызгылыцты ж ер1 адамдардыц гашыкхытын жазганы екенше менщ кез1м сонда ж етп. Рашьцргардыц э р сезш, 9p6ip эрекетш емшш окдш, уцш п yFyFa тырысам: солармен 6ipre куанып, солармен 6ipre кцналам. Ж ам ан гатэп деген угым менде жок, таска баекдн сезге тэщркядей иланам. Кггэби мшез, ютэби кдшлргарга елксгеп, ептеп есейе бастагандаймын. Уйде оцаша кдлганда, eckcri таре жауып альш, гатэптщ сездеричен сейлеп, гатэптщ адамдарьша елпегеймш. Ондайда сацц-сацк, еткен даусым сыртка да есплш жатады. \"Кдратьм-ау, юммен урсысып жатырсыц? Курбакдднсын-ай, крркдш кдлтанымшы\", —

___________________________ Ъф вктш, 6if>wim деп, апам б1рде уйге у р е й л е н ш KipAi. \"С абак, ж а ттап жатырмьш\", — дедич, досылы п кдлсам д а кцсынын тауып. Ашыкауыздыкым ба алде макуанваным ба, кунделж ж азып жургеммдд 6ip к у м сез арасында М агирага сезддрш алдым. — О-ой! — деп, крс екпесш солк, етю зе тац калды да, ал кеп М агара ж абы сты дейсщ , курсын, eciMAi шы рарып ж 1берд1.— Басе, 6ip купияцныц барын сезш ем. “Осы бала б1рдеме жазбай ма екен?\" —деп ойлайтынмьш да, н е езщнен, не баскддан cypayFa батпайтынмын. Сен, кудай бжедр эл1 де шыньщды жасырьш турсьщ; мен бисем, кунделж емес, елец де жазасьщ.— \"Кудай б1ледип\" e 3i де кеп айтатын, бул жолы т1птен устем елетш ж1бердд.— К удай б1ледД, ж а за с ы ц . Шынынды айтшы, таптым гой? Кудай бъледд, таптым. Не дер1мд1б1лмей, кцнала кум1лжщ м. Содан-ак,сезе крйып, ал кеп М аш ра кмсымга алды дейсщ, теп, аузымды ашырмады. \"Агатай, елендершдд окрггщы!\" — деп кыйылды. Крярда- крймай, акырында уэдемдз алып тынды. Берер уэдемдд берш алып, оны орындауга кэддмпдей кцналдым. Талай елец жазып тасгадым деп жургешммен, оныц шпнен ец жакрысын тацлдп алува, кэне, батылым барсашы. Анасын да, мынасында окргп керсем, кекрлвчтолмацлэд Мавира мазак, крллатындай кершедк Bipi тап-Teyip басгалады д а аягы божырап бггедд. Keft6ipi журген-турранынды термелейтш еншеган б1рдеце. Сейте-сейте буюл жазгандарымды 6ip сузш шыкзым, 6ipaK, Kj)i3Fa уялмай керсетепндей еппеце таппадым. Акрфында жаца елец жазуга бекиодм. Ж аца елец не жайында болу керек? Ец жакры елещме езек болатындай не бар? Эрине, тек Бубип. Атын.атамасам д а жаца елецицд! соган арнадым. Кадмп алгаш хатжазрацлрРЬЕЧдай 6ip жазып, 6ip сызып, кдйта кеппрш, кдйта жыртьш отырып, тунш ен ез1мше теп-Tayip ел ец курастыррандай болдым. Бубшгген немд1 аяйын, барымды салдым. ©лещмнщ ж ел!а карапайым рана мыйдай жазыкуа кргабен келем (кргаым Бубип, жазыпим, эрине, Жалгызтебе), крсылып эн шыркцймыз, кыздьщ уш кцялыма канат 6hipin, болашарымды елти арман- даймьш; кыздьщ сулулыръш суйоне сыйпатгап, оныц ap6ip дене мушесше дуниедеп ец жакрыларды санамалап кеп тецей- мш. Дала 6i3Ai алдилейдз сенщ энщ оны тербейдд; сенщ сулу- льиыц, сенщ энщ болмаса мына кец дала макан сэн аз деген чужырымка келш токзаймын. “Энии кркиа\" деп ат крйдым. EpTeci улкен у зш сте \"Энпп кызрамды\" MaFHpaFa журексше ощип берддм. 197

'шхутан Н’ фквке-упы_______________________ — Тамаша! - д е д елец жазылган кагазымды крлымнан жулью алып. Осынды магам берцп! Кудай б1лед, еле-елгеммше сакуаймын.— BacKjj era жолын сыбырлай крйталап окат, кргазды кегарепне басгы да, беттме еяерейе тесш п карады.— Сен, немене, энпп кащдарды жакры керем1ац? — Енд...— Н е дер1мд бИмей мудрю кдлдым,— енд... кдзды ц бэрш к д з болтаны ушш гана жанры кере бермейд гой Kici, энш лш , акдлдылыгы, тэты баска жакры крсиетгер1 ушш iubiFap. — Сулульпы ше? — \"Суду суду емес, суйген рулу\".— М атраш ты ц сулута жатпайты ны б елгш , сондьпрган к е ц ш н е келмесш деп, cbipFbrma жауаппен кутылдым. Сулулыкка. эдемш кке eciM кете еуес болганыммен, кдсымда М агара барда сулулык, туралы сез айгпаута тырысатынмын: айта крлсам, тур мен турке байланыетырмай, эц п м е т жан сулулытына карай буратынмын. К дздьщ оны кдлай кабылдайтынын кайдам, eirreyip, ылга риза сеюдд. Байкаймын, бул жолы да риза, era б ел нурлана толкрт, аса 6ip купия сырын айтьш салгалы TypFaH адамдай демгге тынысгап, жанарын 6ip темен, 6ip кцташ м енен алып кашып, кайта-кайта ернш тгателей берд. Акдгры айтпакка беюнд-ау, е з крльш e 3i укрлап, алаканьшен сьпымдап турып бепме 6ip ж алт етп. — Сен 6ipeyre ташьпрбоп журген сыйакцысьщ.— Сейдед де, iAe артынан,— Кудай бИ ед, гашыкрыц, —д е д тужырып. М ен с о сти ы п турды м да к,алдым, бегелсе, жы лап ж1беретшдей Typi е з г е р т барып к д з жалт бурылды да, жылдам басып ез партасьша карай кетп. М атран ьщ аяк, асгы ейтш кртлык, керсеткенше к а п ы крйран каддым. Ж аца жылга д е й н 6ip апта калганымен, 6ip жауган кар тез epin кегш, ж ер ал1 каравши. Биыл жаца жылды карсыз карсы алатьш болдык, десш жургемв. Ж е р кара болганымен, кара суык, кэдмпдей. Кавдардыц Ke6i палте киед, 6ipeH- сараны н да тана купэйке. Bipeyaiid кек, б1реудДга кара д егеш болмаса, улдар н еп зш ен б!ркелгам1з: кебйоздЩ кдстык, KHiMiMi3 жумысшыларта арнап т т л г е н макуалы шалбар, буйр калталы купэйке, аятымьщаа керз1епк, крлымьц&а крлгап, басымызда earipi тумак, Нуде б1реудю, балгам, будан Teyip, онда ДЭ 6ipep rodMi болмаса, калганы децгейлес. 198