Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

^ eidmu, 6ij>умят Ж аца жылра уш кун калган тунде, ырымБадегендей жерге жукдлап кана кырбак, тусп. Тете жолды ертецп кезекте окдггыцдар-ак,таптап тастайды, ал тас жолды агылып жаткрн мэшинелер элдекдшан дацдыл к^ш ж 1берген ш ьтар деген оймен, мектепке ол куш де белесепет мшш шыкцым. Bi3 6ipiHmi сабакуы б тс е н кезде кун кенетген бузылды. Шацыткдндай бозамык, б1рдеме куннщ кезш апай-топай колегейледд д е тастады. 1ле-шала уйткд>т, буркрп к а п ы ж ел сокды. Онын, соцынан не кар емес, не буршак,емес, ж ентек- женгек щтыршык,тусп. Батырсынган б1рен-сарандар болмаса, б эр М з ypiraicin класка тырылдык, acipece 6i3 сыйакуы уш алыстарга уайым юрдд. \"Крй, ештеце д е жок, журектерщдд токтатындар\" дегендей крцырау сорыдды. Дегенмен сабакц-ан repi з е й ш м з сы р п а. Кдыршык, сокдуллаган терезе тысыр- гысыр, сырт-сырт етш 6ipa3 турды да, 6ip к ез ты нш и крйды. Ендд кайтер екен, арты не болар екен деп, жалтак,-жалтак, далара караймыз. Жапалак,тап-жапалак,тап сирек кар туседд, аспан ашылуга бет алган тэр1здд. Даланьщ кдлзыры 6iTri, сабакдса назар салайык, деген болуымыз керек, бэрйшз дал кдлай басгалраньш байкамай калдык, Елдос па, 6ip ey \"Ойбай, даланы карандар!\" —дегенде барьш терезеге жалт карадык. Кар болып буюл аспан жерге карай кулап кеде жаткандай кершдд маран, теп, кар мен кардьщ арасында титгей сацлау калматан сегалдд. У рейлент ез-езЬш ен шМркенддм. Тепеп жауган кар эп-сетге ж ер дуниеш к о м и тастады. Узш с кезшде мектептщ ауласында-ак, омбылай бастадык, Акдказьж^ъщ балалары 6ip-6ipiHe: \"Кашайьщ!\" — деген хабар таратгы. Енддп узш сте кететш болып кемсхж; Сабак, успнде отыргамыз. Кенет элдене сарт ете кадды. Cipo, ашык, калган сыртгары 6 ip eciK болу керек. Ун-туназ тегпап жаткдн кар 6 ip e ce алай, 6 ip e ce булай уйткдт, боранньщ ырымен биледд де кетп. TinTi, аспаннан тусш келе жагкан кар жерге жетпей жан-жакдса бытырай кашып жаткан сеюлдд. Ж е л бушрден емес, карды ж ерге туар м еу Уш1н, астынан ерге карай сорып туррандай. Кун батып кеткендей кластьщ iuxi крлма-крл кугщрт тартгы, Ш ам жарындаршы! — дедд \"казак, т ш агай\" тук те крбалжымагансып. Елекпрайыргышка карай аргга отырган ега-уш бала катар жупрш едд, Елдос алдымен жетп. Агай, сшет жок, капут! — дедд айыррышты apbi-6epi басып. 199

Ъексултан Нф)кеке-ипм Сол кезде сыртган класс жетекипм з Раиса Кусманкдгзы KipAi, сырт кшмшец, басын крчыр жун шал1мен тумшалай орал алыпты. — Огырыцдар! Огыра бершдер! - дед1 аптьпып. BipiMi3 турып, 6ipiMi3 енд1 тургалы жаткансып, airreyip, ырымьш жасатан болдык, Оран кещл аударран да жок,— Балалар! — дед1урейленш.— Б1зде Акдсазыкц-ан и м бар едд? — Бул жолы матан орнымнан жендеп турегелуге тура кедд1.— Сэттмов, сен уйщ е кдйта бер! BipaK, жалрыз кетупи болма! Бэрщ жиналып 6ipre кдйтындар! — Ойбай, ал 6i3Aep ше? — Класс ш у ете каллы. — Сендер крнасынддр. —ДОД1Моларды табалап. Акжазык,- тьщ балалары б1ртшдеп класс-класган uibiFa басгады. Тез барып келетш боп, белесепетпен келген уш-тертеум1з дереу а з жендер1м1збен женелдщ. Ен, жакынга баратын мен 6ipiHnii келддм. Балалар жиналып 6iiin калган екен. Огыз шакцы ул-кыз улап-шулап кар мен боранды оншалык, елер де емес, крйта, балкам, KenmiAiri кундепден repi кещлддрек. Соньщ арасынша белесепедтерш жетектеп баскалар да жетп. — KiM жок,? Тугендецдер! М ен д ер еу Бубш гп 1здедДм. Керд1м. К дншайымньщ касында, соран тьпыла туеш, ьпргап тур екен. — Тугелм1з. — Кайдары тугел, ам Тел1бай келген жок, — Онын, белесепет крятын уш жолымызда, жолдан крсылады. Кетпк! Уздщ-создык, крзгала бастадык, Мэшине жолга шыщфнша белесепетп ж аяу жетектеп алмасам болмады. By6iui пен К ,ан ш айы мды 1з д есем , кдлздар к о р ш ал ап , э л ден еге эб 1герленгендей ы щ ай байкатады. Ж амандыктан сезисгенш, журехтм шым ете тусп. Киш-жарып кыздардьщ кдсына жетш бардым. — Н е бол ды ? — дед1м By6iuiTi к,олтык,тап алран Крншайымра урейлене карал. — Бубип ауырып калды.— Оцаша болса, жылап ж 1беретш Typi бар, журтка сы р бермешн деп кана сабыр caiqrayFa мэжбур.— \"Басым айналып, шекем сынып барады\", —дейд1. Куры локриды, куса алмайды. Теп, мына турйчен ауылга да ж ете алмайтын птыгар. — Онда, б1рден ауруханага апарайык] — Ж о-жо! - дед» Бубип ыцырана ы нкымап. Ауырсына кабагын шьггып басьш шайкады.— Уйге. 200

___________________________Щ вкнт, 6if>m m — Ендеше кел отыр! - дедин белесепедкчдд келденец тартып. — Сейт, By6iiu, отыр! Э й тпесе карга омбылап ж уре алмайсын, - десп 1ф 1здар да. К,ыздардыц демеушен Бубшгп белесепетпц алдыщ ы ок, TeMipiHe отыргыздым. Кднш айы м ж агасы н , ом ы рауы н кдгмтап, орамалын мацдайына тусщ ш рей кдйта тартгы. Бубшгп кушагыммен орай рулден крс крддай усгап жаяу журддм. Карлы боран эуелпсшен repi бесендеу сеюлдг Ж ол баяуласа, кар жшлецюреп; желуйткцгса, кар сирецгареп сэл- сэл кубылады, 6ipaK, басы ла кряты ндай с ы ц ай ы ж ок, Буракржырдан ш ы вднш а жел бушрден, ш ы вд н соц кдрсыдан согады екен, сонысы жаман. 0 pi коше, epi жол боп саналатын тж эспэлт кешеге туспк. Мэшинелердщ i3iMeH кары кэдичпдей тапталып калган екен. — Неге мшбейсщ? — дедд Бубки бурыльш. — Жыгылып кдламыз. Ж ел. — Ж аны ц ашып бара ма, е ш тецеа кетпейдд.— ©згелерге еспртпейш деп, Кдншайым аузьш Бубшггщ кулак, тубш е такай шжшдь — Ш аршайды гой. — Мен с е т жаяу кетер т журсем де шаршамаймын.— Дэп кулак, тубшен, тубп- орамальша аузымды тип зш турып ентке сыбырладым.— Кдлай, басьщньщ ауырганы кряйьш деД1 ме? Кд.13 басын шайкдды. Сейлетпесещш дегендд ацгартьш, Кдншайым маган кэбагын шытгы. Кешенщ басына жеге берген жерде Тел1байкугш тур екен. Жагдайды еспген соц, айналшакуап ол да бщддц кдсымыздзн шыкцады. Ендд оздерш, де б1рдеме кдяларсыцлар дегендей, ол крсылган со ц 6i3re кррайлап келе жаткан кдяздар акртрындап- акрфындап алдыга оза бастады. Буракржырдан шыкдан соц, желге царсы журу жагдайымызды 6ipa3 кцындатты. К,арлы ызгырык, бет кдратпайды, аспанда куннщ бар екенш де, жок, е к е т н де ажьгРа1У киыи, айналанда отыз-кргрык, кддамнан а р гы ц ж ер кершбейдд Анда-санда алдыда келе жаткдндар арт жакка кдрайлап, артгагылар алдыга айгайлап, 6ip-6ipiHe дем бергендей болысады. Кунддз де болса шамын жагып кей- кейде кдсымыздан мэшинелер етедд, кдй топтыц кдйда кетш бара жаткднын сонда байкдймыз. Ж урт, сез жок, сондай- сондайда By6iiu екеунидад де керш келедд. 201

Ъексутан Hyhkeb-wu Борша-борша боп терледкч, басымнан кетерк\\ген бу тай казан кдйнап жаткрннан кем болмаса керек. — Шеген! - дед! Тел1бай орта жолдан ауа бергенде,— mo, сен енд1мынаны уста! — ©з белесепедщ мат'ан усынды — Бубшгп мен алып журейщ, сен шаршаган шыгарсьщ. — Ж у р е бер, шаршатам жок, — Токкаты! — дед1 Бубки крзгалакуап.— Кдншайым, крлынды экелип.— М ен токргай кдлгам. Кдншайымнын, иы ты на суйенш By6iui салбырай сыртып ж ерге TycTi, акрандап 6ip-eid атгады,— Туу, аятым талып кетп, беле- сепеггш, TeMipi киып ж1бердь Ой! — Докрыл ецкейе кадды. Аузынан 6ipaK, тушрксген баска тук туспедд. М ен мойын оратышььмды жулып алып, жалма-жан белесепетпц Бубки отырып келген ок,тем1рше орай басгадым. ©зкпкш Кдшиайымга усгата сап, Тембай дереу менщ беле- сепедкме жабысгы. М е т итере-мнгере ьиыстырып: — Кел, Бубки, отыр! — дедд буйыртандай. М андай те р 1мдд басбарматымнын, сыртымен сыйпай cyprin, мен крлымды амалсыз Крншайымдары белесепедке карай создым. Мен, неге екенш, By6iui 6ip-eKi куннен соц жазылып кегетш шыгар деп ойлагам. Tirrri, солай болагынына 6ip турл1 сенгем де. BipaK, олай болмай шьпргы, Topi3i, менко эншешн сойтсе екен деген плек кдна болса керек. Эбидерддкшде ею-уш кун жаткдн соц, Кдпиз келш Бубшш Жалгызтебеге алып кегкгп. Содан 6epi жаца хабары жок, па екен деп, Тел1байга кун сайын 6ip согып кдйтам. — Епггеце еспмеддм, адаш, — дейдд ол кецки ортакцъпъш бмддре терец Kypcinin.— Каникул бггкен соц 6ipaK, келетш шыгар ендд. ©зкм де нитей солай ойлагам. BipaK, биылгы каникул тым узак, бггпей крйган тэр1зденедд. Bip уак,Тел1байдконе барып келгеш м болмаса, уйдем шыкрай кунделж жазам, ютэп окцмын; оцашалана кдлсам, ыцыдаап эн салам — кунддзп эрекеткч негаш ен с о д Ал ендд туда бойым, уйдщ iiui, буил •roniperiM сагыны ш кд толып сыздап турган секиденедд. Ж арылып кете жаздап зорга шыдаймын. lurreri сагыныш inepiM сыртка шыгатын сацылау 1эдеп аласурады. Адамга сондайда эн демеу екен. Озгеден repi аузыма ж м тусетш Есгайдьщ \"Кррланы\" мен Э сетпц \"1нжу-маржаны\". 202





Ъттртит НфЖ яЬ-ты гана СЕГгпцарасында алдаганымды апам менахамныцда бмепнш, олардьщендй \"Жамиханды б1зденжакры кередд екен\", - деп ойлайтыньш, era оргада ез1мнщ саткрш болып калганымды — бэрш тусшдрм, adpece апама бола кршжылдым. Жаныма бэршен бурын: \"Менен Жамиханды жакры каредд екен-ау\", — деп апамньщ кудйсгенетйп батгы. Ал мен ешгамдй ешюмд!апамнан аргык,жакры кермеймш! Б1рак,енд1апам OFaHсенбецлр сендре алмаймьш. Кдндай бакртгсыз бала едим! Татем тепеп урсып жатыр. Мандайымнан сумектеп ак,- кдн тер бет-аузымды тугел жауып кетп. Табанымдары жер де, тебемдеп уй д е — 6api шайкрлып турран тэр1зд1. Тэгем- нщ сезш е ж ер элем тецселедь — Сол кэзэптщ кезше как шыбьш уймелегенш карер ме екем, жок, кармей-ак, втер ме екем бу дуниеден? 0 лш жатса, этгец, бас суйегш тегтгалер еддм быт-шыт к р т! — Ж атырынан кргынганньщ кдрашы каршадайынан кдрын- уьш! Бул 6i3,ai элден алдаса, бара-бара ана uieuieci exeyi aAi экейздд а к е й зг е танытады. Туа сап экесш жуткдн жалма- уыз, бул aAi мына турш ен 6apiMi3Ai жутьш тынады. Ж етпей ж ер жастанрыр! Одан ар ьта шыдай алмай, атыльш ecirace карай умтыл- дым. Тэтемнщ свздер1 епмнен етш, суйепме кадалып жаткан ине тэр1здг ендд аздан кешн, TaFbi 6ipa3 тьшдасам, 6ip HHeci дэп журепмдд барьш туйрейтш сегалдр сол инеден, елттре- тш инеден ертерек к а т и т кугылрым келдг Муншалык, тш ашш ы деп тэтемдд гам ойлаган. Tan K33ipтэтеме жалмауыз кемтрд! де тецемес ем. Мьшау кунде мен керш журген Кэмеш емес, мулде керш-бшмеген 6ipey сегалдь Tiai тура у мен зэр. Экем-укем деп эншейшде айнальт-уйр1лет!Hi тек ж ай квзбояушылык, кдна екен. Нагыз шынын кэз1р кврсетп. Будан артык, ж ек кару, будан а сьт KapFan-ciAey, эй, cipa, еш адамньщ крлынан келе крймас! Уидеи шьпдсан бегге крра айналып кетпм. “Енд1 алеем де уйге гармеймш!\" —деймш ыза буып. Жэб1р жападан канша жылагым келсе де, кекбет ашу квз1ме жас келттрмедД. Тек •пстешп: \"Ycin алеем д е уйге гармеймш\", — деп, вз1мд1 ез1м кртуландырып крям. Ыздщ мал крра мен Айшаньщ у й арасындагы ьпргасынга тыгылдым. Y piiw кар касатганьщкрфап калранмен, керз! е т т м крнышына дейш квмшп кетп. Купэйкеазбш, успмде ши баркргг куртешем рана. Ашу адамга ал болмайды екен, 204

Щ вкнт. бф умлт сэлден кешн-ак,'пам TiciMeтимей сакылдай басгадым. Ымырт у ш р ш п к,алран ек ен , ж а н -ж а г ы м н а н ж ы м ы п басы п кдрацрылык,та курсаулап кеде жатыр. \"Уйге юрмеймш\" деген гажийстен эл1кдйта крймасам да,\"Ш ынымен-ак,ешкдйсысы 1здемес пе екен?\" —деген уреши куддк бас кр1лтита басгады. Ойда жок,та м еш осыншалык, м уш ю л хэлге TycipreH татеме деген екпем кара кдзандай. О ньщ _шын пигылын осыган дешн ацгармай келш, дэл бугш рана бигешме шпм куйедд. Крикам да крймай куып журш беттмнен суйетйи, суйгенде де кушырланып кдйта-кдйта суйетпн, экесий- кше украган шайыр Hici бар деп еш ренш кеп желкемнен шскештш, жалгыз бауырымнан калган жалкдя туигым деп ж акры KepeTiHi — 6api алдамшы, бекер ек ен энш еш н . \"Ж етпей ж елкец к рьш ы р\", - дедд гой жара. Ж о , \"жер жасгангыр\" дедд. Ж акры керсе, ейтш айта ма? © л дегеш гой? ©леем елш-ак, кдлсамшы, эггец! Элдемм крра тубшдеп таптаурьш карды кдлрт-крфт, гурт- гург басып 6epi келе жатгы. \"Апам шыгар\", — деп ойладым. Элп дыбыс маган жакршддй бере кенеттыйылды. Дрм1мддкшме таргып крйыр етпеймш. Салден кешн аяк, басыс кдйта есплш, 6ipre-6ipre алысгай бердд. Кдлкддан мойын созып кдрасам, кетш бара жаткдн — Кэмеш татем. Меш щдемек туг1л, менщ бар- жорымды б1ржола умыткдн адам тар1здд: асыкрай, аягын айрыкща 6ip мандаздыкрен басады, Крита менщ уйден шыгьш кеткешме кещм хош гаеддей. Кэмештщ неге келгешн эйплеп, era адым жерде кдрдын yen ал1буланып жатыр. ©3iMAi ешгам одемейпн, ешгамге кджетс1з адамдай сезш е басгадым. Тэтемнщ ана журюш е кдрап, меш ендд апам да одемейтш шыгар деп ойладым. Кдтгы муздадым, Ж ылынам ба деп ж ер тепгаледдм, крлы-басымды укдладым,— болмады, крлшылымды токцатарльщгай да дэрмен кдлмады. С е й т т турып: \"KiM цдеп келсе, сол меш е ц жакры керетш адам\", - деймш йптей бал ашьш. Тым калката тьпыла бермей, ез1мдд ез1м алдап, иьпымды ептеп кернеуге шыгарьщкрфап крйдым. Ендд аздан соц, сез жок, кдрандылык,туседд. Тунп суыкдыц ripi крлдырмасы белгш. Сенер1мдд де бшчеймш, сенбесзмдд де бымеймш: шынымен-ак, осы арада у о п елем бе? Жэмиханга бардьщ деп, апамньщ да ж ек корги п ме? Bipi одеп шыкрай, елее еле береш дегендер1 гой? Мейле елеем елермш, б1рак,мем де ендд уйге ездитмиен Крита гармесшн. Жалкыз балаларыньщ а ы н ouiipnci келсе, e ^ e p i б1лсш. \"Жали>щдан калган, жалгыздш i калган\" дейтшдер! эншейш гана жалган б1рдеме екен гой. 205

Ъгксутан НфкЖв-упы_________________ Айшаньщ у й н щ аргы бурьпиынан алдене кьшац еткендей кершдд. Не екенш ажыратьш кддальш карауга тем ам жетпедд. ¥йкы кдлжыраткрндей, бойым 6ipTypai байсалтартады. Кенет жып-жылы, жуп-жумсак, б1рак,ауыр б1рдеме успме крна кетп. — Кулыным-ай, кулыным-ай, ycin елуге айналыпсыц гой! — E>ip сэт уйде екетмдд де, тузде екетмдд де ажырата алмай кдлдым. Апамды кдшан керддм, ол кдсыма кдшан кедад, одан 6epi кднша етп — баршш, уакдгг аралыгын шатастырып алдым. Bipax, ameyip, успме жамылганым атамнын, iiuiri екенш тез тани крйдым. Артынша aAi сол далада, крра туб1нде турганымды да ащардым. Тумсьпымды апамньщ омырауьша TbiFbin ж ы лап ж1берддм. Апам онымды баскдша туандд б1лем: — KiMre барсац да, кдйдэ журсен, де, маган, afrreyip, аман бодраньщ керек, кулыным. Одан езгеш адамнан да, кудайдан да сурамаймьш, — дедд, KeuripiM еткен адамдай коцшмдд аулай жубатьш, — М ен Ж эмиханды !здеп бартам жок, — деддм екси ЫШКД1НЫТ1. — Ендд нем енеге бардьщ ол KyprapFa? Bipey алдап апарды ма? — Ж ок, Бублике бардым. — Бублике? О ны ц гам... Селиманьщ кдлзы ма? — Иэ.— М ен айтпай-ак, б1луге тш с гасйие, апама жеки жауап берддм. — Ой, кулыным! Кдрашыгым! Весе. А, жасаган, осы жалгызымньщ жольша мен курбандык, ©й, экем, журил уйге! Ycin елдщ гой, журил! Бетен б1реуддгане келгендей, уйге 6ip турл! жатыркдп гардьм. EciK ашыльш-жабылганда, жозынын, устшде турган сынык, шынылы ондык, шам жали етш сонш кдла жаздады, тутшдеп барып кдйта тузедад. Кэмеш жозыньщ шетшде жайбаракдт т а й iiirin сггыр. Ж айбаракдт отыркансыганме!i, бет аллей а/и бсддрейщга. Атамньщ да кдбагы кату, тем!р пешке аркдсын тосып шьиггакуай жантайыгпы. — Курбаккагыр, ocrin журш осы баланы OAiipin тьшыш табарсыц! — Апам Камешке еслсген rape т т с п . — ©секп де едден бурый естисщ, б ал ет де 6ipiinni сен б1лесщ, кацадты мен жайдагыны болжап, жорамадаап, булддресщ де журесщ. Кэмеш оган ыкрады, апамньщ езш кагып тасгады. — М ен емес, езщ — булддретш. Тура-ак, десе ара тусш журш, эбден эуекгетш бптщ. Бул эл1басы рана, кекецад кешн 206

_______________ ____________________Щ> eimm, 6ij) m in керсетедр, шешесше жакр-асып бокр-аканда керермш ель — Атылып умтылардай, окры к езш ецмешме кддап, макан ж ек кер ш ш т ен кдрады. Ашу кана емес, керем ет ешпендрлж. Тубшде м е т татем олпретш сыйакр-анды, кднталакан кезш ен сумдык, крркрым. — Сенщ сезщ курысын. Ж ауьщ Ж эмихан болды, afrreyip. Жерщлр де, суьшд|»1да тарылтьш туркан тек сод О л аз еру, ендр аргьщнан ерген осымен алые. Ержегпп кдлды-ау деп ойламай- сьщ, жер-жеб1рше жетш ур сьт, жасы тып бггетш болдьщ. Кдрашы ене бойынан ж ан кегуте айнальптгы. Аякьщды жин- ашы! —деп, агама да жекш тастап, аякымды шеппп апам м е т пештщ тубше жайкастырьш отьфкыза бастады.— Муньщ жасыцда экесшщ не гсгегенш умьггкдн екенещ, крязды ауылга крфындап уй кормей кетегпн. Крсеткелде Салиманьщ крязы eKeyi кдлай тэту ойнаушы сдр, бала кунп танысы болкан соц, сол Кубинке бола барыпты Жалкызтебеге. — Апа! —дедрм кррс ете кешп. Аузымды буртитьш, кдба- кымды шыттым. Ец крямбат купиямньщ ойда ж окра оп-оцай жария болканьша, 6ip турлр кдтгы кррландым, Ренж тен бойда пештщ аузындакы текшрге отьф а кетпм. — Зел1м, алдайды! — дедр К эм еш ттстене зыденш .— Кдрашы ойлап тапкдн кулыкын! Накыз ш еш есш е тарткдн зымиян! — Сен езщ зымиян! — деп, агам орнынан акдфа атып турекелдр.— \"Hleineci, ш е ш еа \" деп-ак, мыйымды шакып болдьщ гой эбден. — Ш еш еа екеш OTipiK пе ендр? Кднша жасьфсан, да, 6epi6ip тауьш алкан жок, па эне? — Атамньщ акрярканына татем айылын да ж имай, шайын ж айбаракдт line бердр. — Тыще бале келпр! — Не ютерш бымей, атам сэл ддадрып кдлды.— Шыркрямызды бузбай, шыкрпы сен уйден, кетшИ — М ен кетсем, келюерещ. Ж е лк ец е балан, да Mimn, келшщ де Minin, кунщлр коре алмай кетерещ. — Уй, сенщ буйтш корсеткен кунщ курысьш! — Атам ж озыны аякымен туртш кдлып едр, шеттндеп кесе шай- майымен татемнщ алдына барьш акр-арылды. О л орнынан кэркып тура бергенде, крлымен кдкып кетш самаурынды тоцкерш адды. Ыспяк, бу уйдщ щдне толды да Kerri. Бул уйдепнщ барш б1рдеме урьш кеткен.— Апам жулкря- нып кеп жыкылып жаткдн самаурынды котерш адды. О ны 207

Ъексутан гНфкеке-ты________________ _________ былай кря сап, жадма-жан кгйздщшепн турт, Кэмеипгц кесесан кайтаден жозынын, устше крйды.— Сен кь1зды, эйтеуф, 6ip Щярсык, айналдырьшты. Тшцад экецнен де тартпайсыц, шешецнен де тартпайсыц кутырган ит капкан-ay деймш, теп. — Капты, атып тасгандер м е т. Кулакцарьщ тыныш бола- ды.— Ж азгы казандыкцъщ касындагы тепкдпекке отыра калып, сол аятыньщ е ппн ж улкьт шеше басгады.— Атып тасгамасандар да, nicipin жеуге айналдындар гой.— Епгш ауырсына кабак, шытып ш е ш т ед>, шулгауьшан су тамшылап, буркьфап к эд е тд е й бу шыкцы. — М ына курбакдеияр к у й п калган ба? — Апам жан дер- мен тэтемнщ аягын бас салып, шулгауын ж азып жаберда. Крлдырап к у йп калган балтырын керш, балюм, ашыганын да жаца се зт , онсыз де долылыкуан буынып кете жаздеп отырган Кэмеш аягьш сшалеп, куйген ж ерш ыскьфына урлеп, акьгры шыдамай кагстыга сьщсып жылап ж 1бердь Атам пешке аркасьш тосып ун-туназ кайта жантайды. Тэтемнщ аягын тузды сумей жуьш, маргансопкамен шайып, бар бисетш ем-домын жасап апам алек боп жургенде, мен отырган орнымда мулгш кетш тн. Bip кезде мандайымды сыйпаган апамньщ алаканы оятгы. Урейл1дауыспен: \"Каргам- ай! — деп кадды. — Ойбуй, енд! кэйтпм? — /\\er6ipi калмай абдырап: — Турсацшы, Шегентайды пештщ тубше жаткь1- зайык,\", — деп, агама да б и л тн ж урпзш ж 1берд1 Ауырып калганымды ез1м де сезддм: к ез1мд1 аштырмай, шекем солщялдеп экетш барады. Пештщ тубше тесек салып берш, ты р жаладаштап аркама, табаныма, алакдныма крйдьщ майын щяздырып жагып, шыжгырып май шпозш, апам содан тун жарымга д ейн тьшым кермедь Сейтш, ойда жокта тэтем екеум1з б1рдей тесек тартьш каддык, Мен, шынымды айтсам, Бубпн ауырып жаткан кезде ауырганыма шггей куандым да: соньщ взш суйспенш ш ктщ куддретшдей сезшддм. Epreci, кеш жатса да, эдетгепсшше апам бэр1м1зден бурын турегелдь Оянса де 6ip калгып, 6ip шултып атамньщ шай кайнаганша тесектен турмайтын эдеп. Апам пешке от жакден кезде, тыщярын естш к ез1мд1 6ip апггым де, маужырап уйщллы ояу ж ата берддм. Апам сыйырьш сауып 6iTin, оден бакцашыга айдеп апарьш крсып келд!, сол кезде турсандершы дегендей пештщ успндеп 208

Романдагы Кэмеш пен Ш еген. 1956-жыл.

Романдагы Кулдарига (Турсын) мен Шеген. 1956-жыл.

Романдагы Марира. 1964- Романдагы К,орлан-Сара. жыл. 1964-жыл,



Элемд! ынтык,тырран Лувырда турган Айзаш. П ариж. 1998-жыл. Н емеренщ ifiici-ай!

Бэйд1бек баба к е сен есь О ртада — акдон Туманбай Молдаралиев. 1999-жыл. Домалак, ене кесе- Heci. Ак,ын-ралым Сэрсенб1 Дау1тов. 1999-жыл.

Демалыс. Халык,жазушысы Ш ерхан Муртаза, академик- Aepirep Камал О рм антаев, к,шам к,айраткер1 К,уаныш Султанов Сулу сайдаты сайажайда. 1998-жыл Халык, крйарманы Кдсым Кдйсенов. Пойызда, 2000-жыл. Сабит Мукэновтыц 100 жылдык, тойы па бара жаткднда.

Кер Булак,тьщ гулге оранган кезь Кррам кдйраткер1 Кецес Аухадиев, зайыбы К ербез ж эне Бексултан. 2002-жыл Небь\\ сыйлыгыныц nerepi Рабиндыранат Тагордыц уй- муражайы. Акдш Аян Нысаналин, Бексултан, академик Зейнолла Кдбдолов жецгем1збен, Байзак,Кржабеков, академик Манаш Крзыбаев ж эне Унддстан азаматы. 1997-жыл

Байынкрлдыц Фудзиамасы. Отыррандар: Бауыржан, улы Азамат. Тургапдар: Амантай Кедеков, кудагый Несшхан, куда Таубалды Шэцгереев, куданыц досы Таутай мен зайыбы, Бексултан мен Айзаш. Орбулак, жещ сййц 350 жылдырына крйылган ескертюш. Отыррандар: акын Роза К,араева, романдагы Беген — медитсина рылымыныц докторы Султанбек Ешмухамбетов ж эне оныц улы Ерулан. 1996-жыл

Туцрыш Халык, cype-rmici Эби\\хан К ,астеевтщ 100- жылдык, тойы. Шеж1н ауылы. 30.07.2004-жыл. Сырдьщ суы келмейд1 жулыгымнан. Дулатгьщ ауылыньщ тусы. Оц жакуан еюнип Ордабасы ауданыньщ ага>пШаймерден, Бексултан, .ДулатИсабеков, романдагы Жагда — емрдеп Акжол. 2000-жыл.

Алакелдщ айдыны-ай! Ж урналшы Мамадиар Жак^ш, ак,ын Сэкен Иманасов, Бексултан. 2002-жыл. 0Ai6eK Аскдровтыц мерейтойында. Ж азу ш ы О разбек Сэрсенбаев, Бексултан. 19.01.2001-жыл. Астана.

Ж азу ш ы к эбинетш деп жазуш ы к,онак,тар: Кэ/урбек Сеизбай, Куаныш Курманрали, Кэр1бай Ахметбеков, М арал Ыскдк,бай, турегеп турран — CepiK Эбд1райымулы. Ак, Ж азык, ауылындары Шеген окутан мектеп. Бурын1ы мектеп Aepeicripi Нургожа Айтуранов, Алматы обылыстык, кэсшодарьшьщ терарасы Мырзарали Молдахметов, Куанышбай, CepiK, Кэддрбек, Бексултаннын, кудасы Жумагали Кемекбаев, 0Mipe Кдшаубаев атындагы конкурстыц Бас жуддегер1 Нуржан Ж эн п етсо в; екшып кдтардакылар: акдш Оразак^ш Аскдр, кэсшкер Амантай Кедеков, кэсшкер Байжума Экшрэжиев Мыркдсымулы, акдш Сэрсенб1 Дэуггов, KacinKep Майлыбай Кулмукдмбетов, педагек Ермек Кэтеков. *

Туркие. Дулатпен 6ip re Абайдьщ 150 жылдырын тойлау. 1995-жыл. Телен Эбдмсовтщ 60-кд келген мерейтойы. Крстанай. Ж азуш ы FyMap Ахметшин, Телен, Бексултан. 2002-жыл.

Курстастар парады: акэш Дуйсенбек Кднатбаев, жазушы Бексултан Нуржеке-улы, Кулан Ашуова (Теленнщ зайыбы), Ырыс Нусшова (Игеннщ зайыбы), жазушы Телен Эбддков, жазушы Адам Мекебаев, жазушы Иген Хасенов, ощлтушы- oiiini К,арак,ат Ш алабаев (Р^ызыл Ж ар ), Ж арылкдсы н Нускдбаевтьщ кызы Лэзэттщ узату тойы. 17.08.1997-жыл. Алатау баурайында атайындар серуеш. Жазушы Турсынгазы Элпешсов, сенатор Куаныш Султанов, жазушы Бексултан Нуржеке-улы, кэсшкер Амантай Кедеков. 2001-жыл.

Унд1станныц маймылымен амандасу. 1997-жыл. Ж азуш ы М архабат Б айруп'ы ц 60-к.а келген мерейтойы. Тулгабас. 2005-жыл.

Кулеш Бэйсейп'ованыц 90 жылдыры. Бексултан, Айзаш, улы Бейбгг, кел1ш Эсел. Абай атындагы опера жэне балет тыйатыры. 2002-жыл. Бейб1т жене Бексултан Нуржеке- улылар жайлауда. 1998-жыл. ______ I

_____ _____________________ Щ> вкшш, 6ib утт кек шэупм де ызылддп эндете басгады. Шэупммен шай иикендд апам да, атам дд жакдъфмайды, соидьжцан K33ip кек шэугщдеп су сары самаурынга кртарылуы тшс. Айткдным келдд, апам даяр шок,тан салып самаурынды сырткд альш кеткен кезде, акуры н басымды кетерддм. Пелендей альш бара жаткдн бойымда з1л жок, сыйакцы. Тушмен кдлайша буйтш тыныш уйкуаганыма тацмьш. К ыш ьтан тэр1здд тамагым жыбырлап сэл-сел жетел кусгарандай болды. Тамарымды кенеп-кенеп ж]берш тездетш кише бастадым. Басымды 6ip ey эбден мыжрылап тастагандай мец-зец куйде екетмдд орнымнан турганда барьш байкддым. Менщ сыбдырымды еспген болу керек, шло уйден татем: — Апа! — дедд аку р ы н Fana ш акурып. М ен ж ы м бола крйдым, — Ш еген, сенбш щ ? — TinTi, арамызда тук болмарандай атымды атаранына e p i ызаландым, e p i тан, кдлдым. — Эй, 6 ip мойын, 6 e p i келпи! — Н еге екенш, бул жолы вн е бойым дур ете кдлды. Даусындары жайдарылыкуы тусш е алмадым. Ш ынын айткднда, TyciHriM келм ей тыжьфындым.— Эй, кдязга бариши жш т, 6 e p i кел деймш ендд! — М е т не куласьщ? Айта бер! — Айтарымды айтьш бггкем, 6epi кел, тесектен тургыз.— Барарымды да бымей, бармасымды да б1лмей 6ipa3 бегел- ддм,— Ж эмиханньщ баласы болсац, келмейсщ, Бэтжанньщ баласы болсац, келесщ.— Кипкентай балаша алдап турганьша кррлансам да, апамньщ атьш сыйлайтьшымды керсетпей тура алмадым, Амалсыз кдсына барып курындау келш крлымды создым. Тетемнщ к у и т а - а й : крлымнан ш ал 6epin езш е тартгы да, меш epiKci3 ецкейтш беттмнен, мандайымнан, кез1мнен шепглдетш суйш ала женелдД. Йглпм келмей тартыишак,тасам д а ж1бермедд. — С епм нщ тупнш тутетш отырмай, М укуш кд iaecm кеткен ол катыиды елеем кенпрмеймш! М ен оран сенщ езщ турмак, жьфтып тастаган кшмщдд кдгмаймын. С ен мен де- сец, еле-елгенщше ол кдтынды керм ей кет. ©кецнщ атьш сыйламаган эйелдд сен де сыйлама. Егер оны \"шешем\" дегенщад еспсем, мен сол куш буынып елем. С ен менщ Tipi CoriMiMcin, мен OFaH Сэ™пмдд де кимагам, с е т де к уй - маймын.— \"Tipi Сэгтмич\" дегенi вн е бойымды елжфетш ж!берд1, шпмдеп муз epin бара жатгы.— Ш ыныцды айчшы, Шегентай, шынымен-ак, Бубшже бола бардьщ ба? 14—1173 209

Ъексттн Мфквке-ты_________________ Иэ, деддм айтпаспын деген купиямды амалсыз жариялап. BipaK, iAe-шала: — Ж агда \"барайык,\" деген соц, баркам, — деддм ганаш ез!мнен алыстатуга а л а з де болса арекегг жасап. Бубшд кдгскр! каникул бпкеннен кешн де сабакка келмедд. Хабарсыздык, пен белпазддк саганышка урей крсып эбден мазам кетп. Тел1бай екеумзз та г а ж ш араласа бастадык, Крсылып домбыра тартамыз, эн айтамыз, кддздар туралы сырласамыз, Б убш жайында да ортак, эндтмелерМз болып турады — соньщ 6epi араласута дэнекер. Ж аца жылдьщ карсацында жаутаннан баска кар кермеддк. Ж олдыц 6api epin, элдекашан карайып кетп. Кдлыц кшшп, мектепке белесепетпен катысамыз. Келецкеде, тас жолдыц ею жатындаты мал мен адамныц аяты тимеген ацыз- ацыздарда жаткан кар каддыкуары болмаса, мезплдщ кдгс екенш де ацгару кдшн. К а т а р аягана таман кар тэты ею регжауды. Жолтапталып женделгенше ендд белесепетп тастай туруымызга тура келдд. Асыкдай журешк деп, Тел1бай екеум1з кунде уйден ертерек шытамыз. Bip куш аддымызда жалтыз кетш бара жаткан Каншайымды керш, куьш жегпек оймен тездетщюрей журддк. Бурылып карал б1здд кдаз да кердд. Ж урган баяулалы бмем, ею аральпымыз э дегенше-ак, кргскцра бердд. Кртарласканнан кешн Каншайым менен Бубшгпц жагдайьш сурады. — Б1лмеймш, еш хабар жок, — деддм курсш т. — С ен оны ойлап та ж урген жок, сыйак,тысыц гой. Турщнен тук кцналганыц кершбейдд. С е т кдлздардыц 6api сез кдш жур: “Узш с кезшде Матира деген кдяздьщ касьшан нп.ткпайлы\", — деп. Тура тур бэлем, осыдан Б убш келсш, бэрш де айтам. — Сен, немене, екеуш араз кдллмакрыц ба? Сенщ достык парызыц сол ма? — Тел1бай шырылдап ара тусш жатыр. BipaK, мен е зш шынында да юнэл1 сезшш, кецш м 6ip турл1 крцылтакрып кадды. — С ен бала сезге килжпе! — дедд Каншайым Тембайга тап 6 ip бурыннан билле жасап журген адамдай жеюп.— Достык, парыз дегеннщ не екенш б1лесщ бе езщ? Кррташтап ганэсш жасы ра берген де достык,па? Бугалузше бойы оцаша туртан кц13 бен бала 6ip-6ipiH e не айтады гой деп оилаисьщ? 210

Ъф вктш, 6ij>m m Epreri айта ма? в й г ш ешюмдд алдай алмайсьщдар, Ш ептщ басы бекер крмылдамайды, \" М а т р а мен Ш егеннщ 6ipAeMeci бар\" дегецдд 6api айтып жур. — Адаш, мьша кдлздьщ ce3i жаман сэз, муны еспсе, саган Бубки, сез жок, вкпелейдь— Тетибай акдалуымды куткендей бепме жыпылыкдап 6ip кдрады да, Крншайымньщ езш е тагы жабысгы.— Досгык, парыз дегендд сен де дурыс тусш. Бубки езге айгса сенбейд!, сен айтсан, сенедь Сондыкуан еспгенщнщ бэрш оган айта бермеущ керек. — Ой, данышпаным-ай, сонда шындыкуы жасыруым керек екен гой. С ен бала, осы, сезге килкспепп, м ен саган ештеце дегем жок, крй, араласпашы! М ен сенен емес, Ш егеннен сурап келем. — Сен сурап кеде жаткдн жокрьщ, елдщ есегше сенш, оны айыптап келесщ. — Шеген, мьша балага крй деип! Крймады бар гой, алып урып карга басын кем т-кем ш алам. — Сен бе меш алып уратьш? — Тел1бай тап берш едд, Каншайым крльш ербецдетш крргана бердд. EKeyi ал ы сьт жолдьщ шетшдеп таза карга шьиып кетп. — Тел1бай, карга 6ip аунатып ал! — деддм екеушщ алыс- кдньша eAipin. Неге екенш кайддм, кдлз алыса тускендд калайпян сыйакуы. Тшмен псгелеп Тел1байды ершеленддре туседд. — Кшэл1 екендерще кез1м б1ржола жетп, — дейдд меш де глтешектеп, — акдяры, мше, куш корсетуге айналдындар. BipaK, ккш щ гамдд карга аунататьшьш ал1 сендерге керсе- термш, балем. — ТелЮай, эрине, ш ьп1дамайды: airreyip, кутан болады, усгай алган кунде де н е icreft крярын анык, бимейдд; кдп соны пайдаланьт, у сгальт крлеа да крлынан сьггыльт кете бередд, 6ipaK, куты льт кеткетм ен крймай: — Ал, ендд куьш ж ете гой, Болды рьт кдлдьщ-ау деймш? Онда сеш мен кусам кайтсдд? — деп мазакуайды, С о й т т ж у р т 6ip кезде Тел1байд|>щ аятыи шалью калып едд, ол карга тумсыгьш тыга- мьгга етпетшен тусп. М енщ киек-ск\\ем к а п ы . Каншайым бурыла сап, крлымен карды к е с т -к е с т а л ь т Тел1байга шаша бастады. Кррганган болып ж а г ь т, 6ip кез Тел1бай атылып кеп Каншайымды бас салды. EKeyi уйме-жуйме жыгылды. Bipinin крйнына 6ipi кар тыгуга умты льт ж ать т, кедерп жасап 6ipkrin крльш 6ipi кагады. А лы сьт жатканда такасьш, элсш- ал1 бетгерше 6errepi тгап кете жаздайды. Тембай, бетшен с у й т ал! — деддм айгайлап. Сол-ак, екен Каншайым ойбайлай жулкдлньш орнынан турегелдд. 211

Ъексутан НфЖяке-улы — Шеген, сен сумдык, екенсщ! - дедо маган ренжш. — Кдндай жаман-жаман сездердо айтасыц. — С ен де маран жаман-жаман сездердо айтгын, гой жада. Ендо саппа-сап болдык, — Ж о, бунымен саппа-сап болмаймыз. Мен, шынымды айтсам, Шеген, саган ептеп сенбей кэлдым. О л сездо мен айтпаганмен де, Бубип 6api6ip баскддан есгидо, одан да сен маган ойьшга жьп^а бермей, бар шынынды айг. Сен де кдозыкрыц, керш ж урм ш гой сол Магиранды, Буб1нгпц тырнагьша да тец келмейдо: мурны бар ма, жок, па адам бтмейдо; не бетшде, н е денесшде а с ь т турган дэнецеа жок, соньщ неменесше кдпыгасьщ? — Солай, солай! — дедом курсше басымды шайкдп. — Кейде естш шындыкуьщ шындык, екенш дэлелдеуде кдыш-а туседо. Магира екеум1здщ арамыздагы энге, едебиетке байланы- сты эдпмелердо Кдншайым мен Те/пбайга жасырмай айгьш 6epyiMe тура келдо. — Дегенмен кдоз бен жш тгщ арасында бейкунэ достык, болады дегенге е з басым сенбеймш, —дедо Кдншайым бэрш тындап болтан соц.— М ен кудопмдо Буб1шке айтпай-ак, крярмын, 6ipaK, кшэаздоктерщ е к е зш жетпейдо. Ж акры кермесе, кдндай кдоз жш тке жакдондасады? Ж е к керетш кдозына ж ш т те жакдондамауы керек, Тусшбеймш. — Тусшбейпн туп де жок, елдщ 6epi сен кусап адамдарды жакры керетш мен ж е к керетш дерге гана жжтейдо гой деймюц: эндо, эдебиетп, жалпы енер атаульшы Шеген де, М а т р а да унатады; ал унаткдн нэрселер1 жайында езара сырласьш эщтмелеспей кэйтедо? Ел сез крглады деп кдша ма? — С ейлесю а кеп бара жатса, сешмен-ак,сейлесе бермей ме, сен де домбыра тартушы едок гой? — Ш еген мешмен сейлеседо, ал M arapa юммен сейлеседо? Сырласатьш оган д а 6ipey керек крй. — Онда, сен де барьш сол кдозбен сырлас. Кдоз буртиы п ундемей кдлды. BipaK, ж анагы сезш ен Тел1байга деген кдозганыш па, екпе ме, ameyip, не болганда да 6 3 i жакры керетш адамга гана жасайтын 6ip кдолык, ацгаргандай болдым. \"Осы кдоз Тел1байды унатады-ау\", — деген секемппл ой тугкнылдан-туткныл кр!лт ете кдлды- 212

Щ> ekmiau, бф mim Bip кум у зш с кезщде М агира крсыма келш: — С ен соцеы кезде сумдык, кещ лазсщ , — дедь— Bip сезге сенпм келмей журупп ем, cipa, сол рас сыйагргы. — Меш жамандаган сез бе? — Кдяздар с е м жамандамайды гой. Крйшы, eripiK айт- пайыншы, жамандайды. BipaK, жамандап отыргандардын, e3i ж ек керм ейпнш быддрш кряды. — Сол кыздарды сыртынан керсетш крйшы, мен де жакры корш журешн. — Кудай бкедд, сен менщ не сурайтынымды бш п, соны айткрщ келмей, грысыр сезге эдем жетелеп турсьщ. By6iui ж айы нда б1рдеме айтаты ны н, р асы н да да, сезгем, кргелеспеген тэр1зд1мш. — Айта бер, айта бер, азар болса Б у б ш т сагынып жур- reraMAi быген боларсьщ, — дедом, не де болса алдын орайьш деп. — Б у б ш т сен, шынында да, жакры кересщ бе? — Шынында да жакры керем. ©ripiK жакры керетш дер де бола ма? — Сен е й т т ойынга айналдырмашы, мен шьш сурап турмын. — Мен де шьш айтып турмын. Кдоз сел ойланьш крлды. — Не ушш жакры кересщ? — Bepi ушш. — ©ripiK. Кудай быедо, 6api ушш емес, ry p i уш ш Faria. Сенщ сездерще ютерщ крйшы келе бере м е e3i, крлай? — Кдй iciMAi айтасьщ? — Эншейшде 6ipeyAep жайьш да айткрнда, акдолды 6ipiH- uii орынга крясьщ, эдем ш ктщ e3i акр1ддылык;ган туады деп д элелдейсщ; ал е з басыца келгенде, акдолдылыгрган бурын эдемшкке кулайсьщ, оны крлай тусшуге болады? Йемене маган тук тусшбегенсш кдрайсыц? М ен By6inrri айтып турмын. Айтшы, сол кдозды сен крй акдолына бола суйесщ? Кудай быедо, оньщ тек саган тиш алудан баскр тук т е ойы жок,. С енщ жакры екенщдо быедо, ж урт магргайтыньш естидо, мендей сулуга, кудай быедо, осындай ж т т крна тец келедо деп ойлайтын болу керек. Сенйа ж ай сокргр с е з м емес пе екен деп крркрм. Крлайда ол кргз с е т шын когщимен... кудай быедорбар пшылымен олш-euiin суймейтш секыдо. 213

Ъексутан '.Нфцсгкр-цт 1илме муз т у а п кеткендей тыжырынып, MampaFa суык, кррадым. — М ен сендердд аразддстырайын деп жургем жок, ©з ойы м ды кдшанры ж асы рам , бугш, MiHe, шыдамадым. Ж асырганым досгыкка жататьш ба едд, жок,айткдным досгык, бола ма, кудай 6iAeAi, ол жагын ойланганым да жок, Мен, ameyip, ез ойымды Fana айтгым. — С ен Бубшгп елдщ oceri бойынша таныма, езщ танысып сейлес. — MaFaH ренжш кдлдьщ ба? © з ойымды айтпауым керек пе едд? — Неге, айткрныц дурыс крй, —деуум селсок, Неге екенш, 6ip rypAi кациим басылып кдлды. Содан терт-бес кун бойы Магира екеум13 тосыркдсып, 6ip-6ipiMi36eH бурынгыдай игушркелесш кете алмай журдис Бубин сабакдэ акданньщ басында 6ip-aK, келдд. Менщ сон д а KipreHiMAi керд1 м е ек ен , жок„ ш ы ны н да да, кездейсок^ык, па, oiheyip, мен Тел1байдданде отырган кезде, сабак, сурагансып Бубшггщ e3i келдд. Теллбай екеум1з т1л- аузымыз байланып, тук айта алмадык, Орнымыздан ушып турып, тек денсаульиыньщ кдлай екенш кдйталап сурай берддк. Кдсымызда Тел1байдыц турранын умытып, Бубин eKeyMi3 6ip сэт крна 6ip-6ipiMi3re оцаша крлгандай емшш кррастык, та крйга ояндык, — Кэз1р м ен де мектепке барам, — дед! маган рана айтатьшьш екеум!зге д е айтьш.— Сендер мен шык}фн соц шьпъщаэР| 6ipre барайык, \"Тел1байдан сабак, сураймын\", — деп келгем, кетешн. Туу, сендердд сагындым, — дед1 жузше жукр крн теуш.— Сендердд кермей, сол сыйыр пермеде алш кдлатын ш ь с а р м ь т деп еддм, теп. — ©cipece юмдд сагынраньщды айтпайсьщ ба? Эз1л сурарымен Тел1бай Бубин екеум1зд| б1рдей кргзарггы. К ^з сонда да менен бурын сез тапты. — KiM м е т кеп сагынса, мен д е соны коп сагындым, — дед) де, кумиокнен куш есисген шьиып кетп. Бубшже жудеулж т е жарасатьш сеюлд!, крп-крра шахпы крюланьш, ощ мулде ащаган бидайдай аппак,боп, кез кдрасы улкейп, сулулыты бурынгыдан бетер айкршдала тусшп... Тап сол с а п е мен аз!мдд К рзы мен Телегеннен кем сенатам жок. 214

^ ekiurn, (kf> утт \"Солардайсьщ. Солардай болдьщ!\" — деп, тасы рад квщ лш аскадгап-ад кетп. М ектепке бара жатданда By6iui екеу>пз сейлесш мандытпадыд Уйден шыкдан бетге Тэл1байдыд кезш ш е к р з онша TUpnriAMPAi, былай ш ыш бере-ад 6ip топ кр и Бубшгп керш ж амырай жупрдд, оньщ арггынша сонадайдан айкрйлап Кдншайым жетп, сонымен Те/абай е к еу м з е р ж о з шеттей берд1к. Т ек кеш ю сш м ектептен дайтарда рана арен, одашаландык, Онда да эбден ауылга жакршдаган кезде. Тел1бай отыз-крфык, кдламдай алдымызда ж урш соырды. Bi3 тодгасак, ол да тодгайды, журсек, журедд. — Не жадальпыд бар? - дед! Бубки менщ жай-куйдд баяндай бастаран сезнцдд бвлш. Карадрылыдга анык, ажырага алмадым, б1рад бепме теале, сьшай каратам сыйадганды. — Bapi калпынша. О сы журю. — Белтам, калпынша емес шыгар? — Ш ым етш кедкиме куддк тардд: мен ж айында 6ip есек есткен-ау, cipa? — Ж у р т сега 6ip кдязга телит крйыпты гой.— Басе, М агираны еспген екен,— Неге ундемейсщ? Рас па? — OripiK екенш взщ де б ш п келе ж аткрн ж окры д ба? — Юм бкедд, мен ауырып жаткам сод, еле калса деп, ертедп кунщад ойлап ермек кдялран шыгарсьщ. — Бубки! — Тодгай кап кдлзды крльшан тартгым.— Кдлай аузыд барады? — Даусымньщ жыларман боп шыкданын адрарьш, езкче оны лайык, кермей, алкршымды басьш 6ipa3 ундемей каддым. Сэлден кейш барып екпелеген ыдрайымды адрартгым.— С арьш ьт керюкендеп бар айтканьщ осы ма? — ©Tipk болса, ашуланбай-ад крй, 6api адгып ж урген сод сурараным гой тек. Сарынып келгенде сен туралы ондай саз есту маран да одай деймющ. Шындыдгы дэп басьш айтканына дан риза больш, крльшан сэл езкче тартьш ем, кдчз бетш экеп кеудеме басты. Bip крлыммен крлтьпъшан, 6ip крлыммен мойнынан езкче кдчса душадтап кезкчдд жумдым. К уаньпш ыц рахатына к едш м ■голдыда к е т С ез айтсам, ол куйддд бузыльш кететшш б1лддм. УнНз калпымда узад турдым. Акьфында Бубки крзраладгады. Манаддн 6epi соны ойлап турран адамша юддрмесген: Сен, осы, биыл каншадасыд? — дедд кеудемнен басьш катере берш. — Он жепде, Оньщ не кереп бар? — Кереп бар. С ен эл1 он алтыдасьщ. 215

Ъексутан НуЬЖеке-упы Ьффкьшшы жылдыц иплдесшде тутам, кэз1р еду жетишп жылдьщ экраны, есептей бер езщ. — Bapi6ip менен ею ж ас кшпсщ. М ен саган апке болам, екеушзге уйленуге болмайды. Крл-аягымнан ж ан кетш крлды. Крзгала да алмаймьш, сейлей де алмаймьш. Коршбейтш б1рдеме кетерш экетш, куз теменге лакцыргалы жаты р ма, жок, лактырып ж1берд! ме, эйтеуар, ауа жетпей крш ынып барам. — Шеген! Шеген! — деген дауысты елден уакрпта арен, ажыраттым.— Саган не болды? — дегенде барьш крлымды жулкрглап турган кызды кер/ум. Мойнымды бурьш жан- жагыма карадым. Аягымды крзгалтьш, жанымныц эм шытып кетпегенше кезгм ж етп. М енщ Tipi екешме By6im те, cipa, сол кезде барьш сендг— Туу, зэремдд ушырдьщ гой. Сонша не кд1лды? — М ен жауап берместен, ун-тунсаз, сонау жакта сулбасы кершген TeAiбайга карай аяндадым.— Шеген, не болды? Соган да екпелеп калдьщ ба? — Бубшггщ даусынан еюшш ш де, жалынышьш да ацгардым, 6ipaK, ейту себебш 03iM де бкмейтш кдсарыспа 6ip куш жагымды аиггырмай крйды.— С ен кейтер екен деп, ж ай ойнап айтгым, Шеген.— Ойнап айтпаса да, ойнап айтгым деп сенддргел! турганы тусшпсп.— М ен 6api6ip сенен езгеш суймеймш. Меш дал сендей баска адамныц суймейтшш бглем.— Токтап калуга айналган буюл кдн тамырларым атой сап кайта соккт>1лай ж енелдь Батып кеткен кун кайта шыкдандай болды.— Эншешн калжындап, сеш сьшайын дегем. — М еш ейтш сынама. М енщ экем де Ж эмиханнан ею ж ас кпш болтан. — Саган айтатьш 6ip жацалыгым бар едг Tiim, умытып кете ж аздаппын гой.— Ж ацагы ьщгайсыз жагдайды жуып- шаю ушш, эдеш создщ арнасын баска жакда буршсы келгешн тусшддм де ундемед1м.— Т ек сен сабырмен тьщда. Тел1бай маган тагы хат бердь— Дэл ж урепм е барып ушюр найза юрш ете калгандай болды. Бубип иыгыма крльш сап сыкдглыктай кулдг— Тапшы юмге апарып бер дегенш. — К рнш айы м га! - дед1м эл1 д е у р е ш арылмаган куаньшггы дауыспен. — \"Тагы маган жазышы\", —деп 6ipa3 басынды катыраиын лрл1м де аядым. Ж аца екпелетш ала жаздадым гой. ...Капы карлы бораннан к е й н кушпуакка шыккан адамдай кдлжырай маужырап уйге кайггым. 216

Щ> вкнт, 6if>wim Крцырау сс«ылып, 6apiMi3 к1тап-дэптерлер1лцзд1 дурлие жимап жаткдмыз. Кдсымдагы Ж агда кулагыма ецкейш: — Жолдас акдян, - дедд кекесшмен,— м ен жадагы узш сге улкен эцпм е еспддм. — Сабак, успнде-ак, айта салмадьщ ба? — О-о, ол сен ушш ете кдуитп ещтме. — Крркдзггпай-ак, крй, ертец естимш. Ke3ip балалардан кдлып калам. — Ж ур-жур, куып жетесщ, интернаткд дейш 6ipre барамыз.— Мекгегггщауласына шыгар-шыкрасган Ж агда дурсе кря берд1.— Сен \"Э нш кдязга\" деген елец ж азып па ец? — Е? — Магирадан келген беле екенш 6iAe крйдым. — Ж азы п па ец, айтсандиы. — Жазгам. — Магирага арнап крй? — Е, жога, Бубинке. — Ендеше тында. М ен саган: \"Кдяз бен ж т т г щ арасында ешкдшан еркек пен еркектщ арасындагыдай достык, болмайды\", — деп баягыда айткдм. \"Артта кдлтансыц, феодалсьщ\", —деп кенбеп ец, ал ендд б1зден озып кеткенщдд дэлелдедщ. Сол кдлздьщ сездершен шошушы ем, сеш кеп макд-аганда, теп, тьщдап тура алмай кетем. Ыцгайсызданам. \"Сен оны тусшбейсщ\", — деп крятынын кейтерсщ.— Кеп окдды, кеп биедд. М ен бисем, тубшде улкен адам болады. Сенщ досьщ сондай\", — деп, бойьщнан титгей кемш ш к таппайды, тек тамсанып танданады да отырады. — Ж ок, к ем ш ш кп кдйдан табады ендд? — Куд к ул Кдлздосьщньщ сыры ендд белгш болды: гашык, екен. Ж ене езш е сенщ де к е ц и щ бар деп сенедд екен. Создщ терю ш тан осыган кеп прелетщ ш эу баста-ак, бигем. \"Кдяз сеш суйедд\" деген создщ ж анга жайлы тиетш 6ip рахаты бар да сыйакды, 6ipaK, Бубки екеу>пздш, арамызды б и е турып М агираньщ онысы не? \"¥л мен кдяз да 6ip-6ipine адал дос болады, тарихта ондай адамдар талай болтан гой\", — деп дэлелдейпш кдйда? Сонда кдйсысы шын, кдйсысы eripiK? Балкам, К,аншайым кусап Ж агда да б1реулердщ болжам сезш е сенш журген шьпар. — Юмнен еспдщ? — Б уки интернат тугел биедд десе болады. О л сеш эулие деп ойлайды екен, теп. Сен кунделж жазады деп, ол да 217

Ьексцтлн 9it/hkeb-wu________________________ кунделж жазыпты; елец жазады деп, елец де жазыпты. Бизддц Айдаркумныц Д ана деген кызы соныц белмесшде жатады. Ой, Sip бале, есек-аянды айткднда алдьша ж ан салмайды. О баста ецпмеш крцырсыткдн сол деп ойлаймын. Eipax, 6ipa3 к£1сып керш ем, мен емес деп мойындамай крйды. Ал М аш раньщ к у н д ел тн урлап окыгандардыц 6ipi — сол. Bipi — сепзйпш \"Е\"-де окцтын сем1з кара кыз, атын умытып калдым. Андьш журш Магира жокца е д е т урлап окдтты. Окргса, кунделт басган-аяк,тек сен жайында, ецкей айылаган, уЫлеген с езд ер дейдь Басында: \"О л менщ суйетнпмдд б1лмейд1, ал мен ашып айта алмаймьш\", — деп жазыпты. Содан 6ip жершде: \"Ол бугш маган 6ip сыр быдрдг “Энип K^>i3Fa\" деген е з елецш окэдды\", — деггп. Сол елен/у маган арнады деп, кунделптне туп-тугел кеплрш крйьпггы. 0 з кутелпсгер1мд1 енд) сезш, жон аркам терлеп кря бердЬ Интернатка келш те калгамыз. Басымды шайкап, жолдан былайга шыгьш токцадым. Жагданыц ал1 де айтары бар екен. — Бубни туралы да талай нерселер жазыпты. \"Сол кызды суханым суймей/у. Б е л суду болганмен, ж аны таза емес сектлдь М ен щ ш е, одан Ш еген д е к у д ж тен ед г 6ipaK, сулульнына щлзыгады, 6ipre ескен балалык, кундерш кцмайды, ал тубшде оньщ езш е тец емес екенш тусшедГ, — депл. Tinri, тусшуше кемектесу менщ достык,парызым деген бе, eirreyip, сондай б1рдемелер1бар. Ж агда интернатга кадды, мен ойлана, асыкцай басып жолга туспм. Балаларды куьш жетуге ынтыкрадым. Бугшше Бубшгп д е кермей-ак, кряйын деп ойладым. Ы мырт жабылып, айнала ак^грын-акдгрын куцпрт тартып келедь Ауадан кектемнщ сызы сезглегпн сегал/у. 0 Ai алые, 6ipax, болатыны хак, 6ip жакрыльщгы сагынатындаймын. Кектемдей гажап, шуакуы элденеш ацеаймьш. К^ктган к ей н кекгем келепш сыйакхы, сол мен ацеаган нэрсенщ де жузеге асатынына с е т м д 1мш. Умтмдо узбеймш, тек сол кунге тез жетуге аськам. Асьпдщн адам амалсыз сагынады екен. Кейде естш эл1 кермеген, кцялыммен Fara барьш кеп журген ез болашагымды катгы сагыньш кететш ш бар. С ейтш келе жатканымда, кенет басыма 6ip ой тусп: М агираныц б олаш аш н е болады? К^1зды аяп журепм сол сэт сыздап кря бердг OiaH ен/у гашык, бола алмайтыным анык, ал оньщ м е т суйетап д е анык, © з басыма келген сез бе, жок, б1реуден еспгеш м бе, бглмеймш, \"Bipey махабатгьщ 218

_____________________________ вкшш, 6ij? унт балын татса, 6ipey азабын тартады\" деген гагар тгммнщ ушына орала берд1. Bafrayc кдлз, крлымнан келетш кем епм де жок, сатан, болашатьщ не болар екен? Бубип акранньщ аятъша таман кутпеген жардайда тары кдйталап ауырып кдлды. Cipe, кдзакы ем-домнан еш теце шыкраран болу керек, era куннен кешн Эбьл Буракржырдыц ауруханасына апарып жаткдлзды. Алгашкрг он кундей 6i3 сыртга кдлып, Крншайым рана палатасьша Kipinсейлесш журдь Кешн, журш-турура рукрат еткен соц, Бубип б1збен дал1зге шырып сейлесетш болды. Кейде сабакрэ дешн, кейде сабакдан кешн Кдншайым, Тел1бай — у ш еу м з ауруханата ipKec-TipKec барып журш, кдлай сакдансак, та, талай кезге шалындык, Тортеушздщ достьпымызды кейб1реулер кэдшптдей куб1р-сыбы р крьлып журдд. Кун биыл ерте жылынды. Кекектщ ортасьшан ауа бере- ак, к ек тебшдеп, арык,-арык, пен жпл-жолльтн кун криды жагасы эжептеу1р к ек майса бола басгады. Успшздег! б!ркелю kjjckjj кшмдер ендд алуан турлгае ауысгы: кдлздар турлд тусп кейлектер1 мен кеудешелерш, уддар жукд шалбар, жещл куртелерш кидд. М ен крцыр ш и баркргг куртемдд осымен yiiriHiiii кектем кисем де, 03iMe ел1 оца крймаган тярпдг Бубип ауруханадан кектем п каникул кезш де рана шыкды. Эбрлдшне сокрай, б!рден Ж алрызтебеге кеткенддктен, жолыгыса алмадым. Каникулдан кешн де сабакдсд era-yin кун кепдкп. Элденеге муцайып, ушнен, неге екенш, кещ лаз кайтты. Сарынбагандай, 6ip TypAiею ойлы адамша селсокдау сейлесп, Ж аным шыгардзй тызакдап не болраньш бш тм келш крнша эуреленсем де: \"Ештемеге ренжш жургем жок, Ауруымнан ал1 айыкрадым рой, соныга шырар\", — дедд д е к,ойды. О л ж а у а б ы н а кднаратганбадым, т и т , толык, иланбадым д а Б елпаз 6ip куддк, куннщ кезш баскдн бульщрыр тумандай, бугал lipiiriAiriMAi буалдырлатгы д а крйды. Б1рдеме еспмедд м е екен деп, 6 ip куш Бегенненде сыртартып керддм. О л \"Б1лмеймш. Апасы, em ey ip , ендд окммай-ак, крятын шыгар деп журген\", - дел! Гэптщ 6api сол соэдр терцрепнде екенш тусше крйдым. 0 Ai мен кермеген, жуздеспеген улкен 6 ip крямег дауыл кетершп келе жаткдндай, болашагыма ендд урейлене ой ж 1беретш боддым. 219

Ъексуппан Hifalceke-wu _______________________ Сейтш журш оку жылын да аядгадык, Ж агда екеуми оныншыга, Тетбай мен Крншайым тогызыншыга, Беген де 6ipiHiiji класьш \"терт\" пен \"беске\" 6hipin, erarairire к в и т . Тек Бубип узак, ауырды, сабакде кеп уакдгг кдтыспады, соньщ кеарш ен era сабакц-ан кузп емтиханга каддырылыты. Соны ecrirei «де, буп-бупн кецьнмнщ 6ip ш ел сынып калган сеюдденд!. У шне кететш нен 6ip кун бурын кешга апак,-сапак,та Б убш тен зорга жольпргым. Онда да Тетбайдьщ квмепмен, Э б 1лдщ у й н щ сырт жагында урланып кездеспк. — Апам меш ендд окдггпайды гой, — дедд квзше жас алып.— Будан к е т н с е т каре алмайтын сыйакдымын, атгед, биыл сен оныншыны б т р с е д гой! Кдыздыд ойьш ту с ш т турмын: онда, эрине, уйлешп алар ек. — Ештеце жок, уайымдай берме, — деген болдым кдлзды кдлай жубатарымды бймей,— кузде тапсырып кетесщ. — С ен тук те т у с ш т турган жокрыд. Кузге калганымды апам ecrice, мен ендд сатан жокрын, уысынан влсе шыгар- майды. Кдиздыд крркршышын ендд-едгц тана айкдлн уга басщдым. Апасы, т о т , гамге узашагын ай ть т та крйтан сыйакцы гой. Дур оянтан урей, куддк шпмдд ерппе жадап лез-демде жуды- рьщгай к^тты б1рдемеге айналды да, кегцрдепмдд кедэнай кете- рш п келш дал жуткршшагыма кепгелдд. Кен, дуние аяк, асты тарыл-ды да кетп. Бубип екеум1здд бакрггты ететш 6ip куысы жок, ж е р бетз, шыньшда да, матан сол сэт алакдндай-ак, сыйакуадды. Элден уакэггга вред ттлге келддм. — А пад сонда не icTeMerairi? Сатан не кргл дейдд? — Апам кэз1р матан 6ip эз1рейл сыйакцы. Сумдык,е зг е р т кегп. Боташы бар, баскдсы бар, 6api жабылып апамды акыры айнытып 6in i. \"Ke3ipTipiAe кдязыцныд кдизыгын кер. Ж акры адамдармен куда жасайык,\", — дейпн кершедд. Ж а д а к е ш т келгендерддд шпнде Ботаппы д 6ip туыскдны бар екен, сол пэле болды. Таты Богато. Игам 6ipece жылиды, 6ipece суйды. Теп, ол жайы нда белгш 6ip гагар тушп, оны д еш рде бар-жогына кед1л белмей-ак, к,ояйынш ы десем де, алдымнан 63i келденендейдд. — С ен езщ е мыдты болсад, олар саган тук те гатей алмайды! — деддм ширытып. EciMe вкем, оны д Анарды Боташкд кдлай крскрны тусп.— Кдиздар отызыншы жылдарда 220

___________________________ eidmii, 6ij> унт да эке-шешесшщ ы ркд на кенбей, е з суйгендерше крсылтан. Оньщ кэсында, кудайга шутар, кэз!р елу жетш пл ж ы л емес пе? — И, теп, бшиеймш, ойлай-ойлай басым кртьш кетп. Э кец н щ егей болтаны да 6ip пэле екен, тура-ак, десе: \"©гейлптвд кггедщ\", —деп екпелеп шыга келедг Эке-шешенщ дегешне кенбеу ушш, оларды кермейтшдей 6ip жак>ф кетш калу керек. М ен кайда барам, сатан кашып кете алмаймьш, aai окуыц бггкен жок; куш-туш солардьщ кдстарындамын гой, кешке дешн ызьщдап кулак, епм/ц жейдг — Окуьщ бар гой, окудан с е т е ш и м куштеп шыгара алмайды. — Класта кдлсам, С ак дтпен 6ipre ок^пнын ба? — Кдлмайсьщ, кузде дайындальш келш тапсыр. — Жарайды, мега 1здеп кдлса, уят шыгар, кетешн. — Токуа, — дедом батылданып.— есщде бар ма, кезден суйсе, тагы керюедо демеуип ме ец, кел кезкчнен сушш! — Кдозыкрьщ, к£13 суйе м е екен, езщ суй. — Ж о, сен сушш! — Ецкей.— Кдоз кезек-кезек ею кез>мнен де суйдо. Мен бетше бепмдо уйкеп, кушак^ап бауырыма щлстым. Тынысым жшлеп, шымырлаткан ысгык,агын кеудемнен ерлеп кулагыма, шекеме, бас куйкрларымньщ асгы-асгьша лугплдеп толып барады. Н азарымнан да, санамнан да Бубшгген баскдньщ 6api ыгысьш, бугал дуние Бубшпсе айналып, Бубки буюл дуннеге айналып, 6ip тэгп туцгиьпдф шомып барам, шомып барам! Кдоздьщ бет1 ме, леб1 ме, иек астымды ертш е шарпып, ен е бойымды epiTin барады. Кдлай тапкднымды биьмеймш, ергам барып кдоздьщершне тигенде, Акжазык,аунап бара жаткан тарцдендо. Талаусырап кез1мдожумдым. Д^риудеген леб1ммен Бубшго кшме тарта бердом, тарта бердом. — Хош, жаным! —дедо кдоз кушатымнан зорга кутылып.— Керюкенше! \"Жаным\" дегеш журепмдо ертеп, орнымда ес-тус жок, узак, турдым. Каникулдын, жиырма шакцы кунш уйде бос етоздом. Содан 6ip куш жылдагы эдетшше ж ылы-жылы сейлеп, уйге ж ез мурт Сейдеш б1ргэдор келдо. Апам оган дасгаркдн жайып, айран куйьш бердо. Атама е д е т калхоздын, жатдайьшан есеп беруге келген адамша, шаруашылык,тын, 6ipa3 саласын 221

санамалап шыкзы д а \"Биыл, Маке, елдщ багьша, жардайымыз жаман боп турган жок,\", - деп желгане крзгалак^ап крйды. Атамнан крлдау куткендей жалтакц-ап, бетше кдйта-кдйта карай б е р м Атам бэдендей ерекше ыкрглас бглддре крймаган соц, ептеп-ептеп ещтмеш келген макратына карай дедгелетп. — Епнге орак, салдык, - дедт орак, салудыц басы-касында G3i бодраньш б1рденацраргатын айрыкщадауыспен. Мен оныц келген макратын уйге гарген бетге-ак, бш ем, 6ipax, сонда да непзп сезше едм кешкенш адгарып, ьпщглас крйдым. — Биыл, кудайга шугар, шыгымы жакры, тусЬй де жаман болмас. Ьффманды жылдары орнына, орталык, базыньщ кдсына жасадык, Ж ум ы с крлы ж етп ед м кэйтсек улгерем1з деп жанталасып жатырмыз. Соган енд! е з щ з бжейз... бала-шага демей 6apiMi3 жабылмасак, болатьш емес, — дедд п к е айгура батпай кдпакцап.— Ш еген де 6ip уйд[ баратын азамат болып кдлды, кудай кдласа. Ертеннен бастап арба айдаса деп ем. 03IM тандап жакры era ат берем. Жаишс арбаньщ да жацасьш алады. Арба айдаган буларга 6ip жары кызык, 6ip жары жумыс. Ж ан е ауыл тещрегшен онша узамайды. Будан гашкентай кезшде д е Ж адрызтебеге барып суйрем тарткрн. Бала, бала дейлпз буларды, осылар гой арпымызды жауып журген.— Агам мен апамньщ 6ipi: “Ж о, ж 1бермейм1з\", —деп кдлса, теп, жылап ж 1беретш гаадей жж-жапар. — KiM-гамдер арбага шырады? — деп ем, куаньш кетп. — Ой, 6api езщ нщ жолдастарыд: Тамбай, Нукен, Макан, Демеу, — деп шубырта женелдд.— Барлыры сепз арбасыд- дар.— Мен жымиып ем, себебш тусше крйды.— \"Ceri3 арба\" депган гой, сеп з баласыддар. — Ертец крцйД жиналамыз? — Тадерген базыга кел, мен сонда болам.— Бегелсем, 6ipeyi кел1ам д 1бузып жзберер дегендей, атам мен апама усп-успне хош айтып, уйден Сейдеш 6ipey кугандай асыга ьггкргп шыдгы. Ат арба айдаган, тегшде, жаман емес. ©пз арбаны да айдап кергешз. OFaH Караганда эжептауар беделдд жумыс. Соньгмен, крйшы, ат арбамен кргрманра асгык, таситын болдым. Эншешннщ езшде-ак,мен дегенде шжен асьш жерге крятын апамньщ кэз!р мулде жаны калмайды. Тадертед менен бурьш турып ш ай кайнатып кана крйса 6ip cepi гой, табага шыжгырьш жумыртка какуайды, кейде маран рана шагагап казанньщ тубше коже кайнатып Ж1беред1 немесе берм ш ел баса кряды. \"Аш журсед, ауырып каласыд. Шпнде 222

_ _ _ _____________________________ Щ) вкнш, бф утт нар жок, ДД.ДМ1-Ясуыкда тез тиед1, кун де оцай етш кетедГ, — дейдг М е т купп тусге тары электенедг асьпыс болатьшымды бь\\ед1, даяр турсьш деп, тамагы мен шайьш талай р ет кдйта жылытады. Кешюсш куткеш тштен азап. Б1здщ кдшан уйге кдйтуымыз камбайнньщ журу-туруына карай. Ол бузылмай журш турса, кдзфманра бидайды кдранды тускенш е тасимыз. Одан арбамызды догарып, атымызды баклага крсып, уйге ел жата крйтатын шарымыз да жш, Сонда апам ешкдшан мен келмей уйге юрмейдд. Кдшадан ары етш, 6epi етш, кейде шырьш, к ез1 де, кулары да крф.чан ж акуа болады. ©йтш кшжене балаша еэдекгегенш намыс керш, кейде крфжынддп, буртьщдап кдрсылык, биуурш те калам. Онымды апам ерен санамайды. К,айта айналып-ушр1лш, \"Ой, сенщ ж т т болраньщнан! Ой, намыс кдллраньщнан!\" —деп, адамды одан бетер кшжентай кдш жгбередь Те/ибай екеум!з 6ip камбайндамыз. Кдтгы карбалас кездерде рана 6ip-6ipiMi3re мойын бура алмай кеткешм1з болмаса, кебшесе катар журешз. Кейде бункер толганша ацыздьщ 6ip шетшде келецкелеп жатамы з. Екеум1здщ ондайдагы epMeriMi3 — штап. М ен кай ютэггп окдлсам, Теуибай да соны окдды, Онымыз окдзгп бггкен соц niKip алыскаота жакры. \"Абайдьщ\" 6ipiHiiiiciH окрш 6iTin, кез1р еганпп ютэбш окрш жатырмыз. Эуелпде окуга ауыр сыйакданран, щязырына 6ipre- 6ipre куньпргык, Екеум^здщ елтитшМ з e d p ece Тогжан. Юл аскак, келетш арманымызга, рашыкуыкдъщ куаньппы мен азабын ацсап ацкдсы кепкен кецш м!зге ол бейне от урлегендей: е з к^ялы м ы зга 63iMi3 е л т п е р т е н т к ете жаздайм ы з. С у й г е т м 1зд1 Тогж андай, 63iMi3Ai А байдай елесгетемв. Бубшгп мен Торжаннан титгейде кем санамаймын. Тел1байга, белюм, Кдншайым да солай. Ал 6ta де, боламыз десек, Абайдай бола алатьш сыйак,тымыз. BipiMi3 Абайга елштеп сейлесек, екшппм13 Базаралыга украп жауап кайтарран боламыз. “Сешю украды. Айнытпадьщ\", — деп, 6ip-6ipiMi3Ai кршеметтейупз де. Шаршаймыз, кейде арбамыз сыньш кейилпз, кдааламыз. BipaK, бос арбаны салдырлатьш кргрманнан камбайнра кетш бара ж атканы мызда, кдязыл тиеген арбаны ьпшрынта сыкрфлатып камбайннан крфманга келе жатканымызда да кош енщ сенш 6i3 гарпзш тургандай айры ф па сацлакуа- натынбыз. ©тш бара жаткан б1здерге элдеюмдер терезесшен, кайсыб1реулер какдасыньщ шднен урлана, кузы га карап тургандай кершедг Кеудем1здд кернейтш сондары макуап 223

шксутан (Нфкеке-ты керемег шаршаганымызды умьптьгрып, бойымызды 6ip сэгге- ак,сергтпп Ж1бередг \"БЬ улкенб1з, 6ip арбага иенпз!\" —деген куаныш-айкдй ауага тула бойымыздан таран, кешенщ бойын кернеп, буюл ауылдьщ успн кезш кететш Tepi3Ai. Кун еткен сайьш Бубшгп сагынуым кушейе бастады. Оны ойлаганда д а Тоежэнын сагышан Абайга украл багам. Бубип екеумв де эткеншекке мшш эн салсак,жарасар едж-ау, идрюн! \"Жакрыжитг, сулукыз— соншалыкДр ерекше жарастыкрен, жакры уйлесп. Тогжан жуз1 айга кдрсы келгенде, Абай озгеше 6ip нур кердГ.— Кггаптщ сол сез! кекешмнен кегпейдь Менщ де айлы тунде Бубшггщ бетшен сондай нурды керпм келедь BipaK, алтыбакдн, элпенш ек дегендд б1здщ ауылда тунде ойнамайды ж эне оны ж ас балалардьщ гана ойыны деп кдрайды. Оны енпом курьш эуре болмайды, есж алдындагы агаштьщ кдсык, бутагьша немесе крраныц гебесшен шыгып турган берененщ ушьша ж ш байлап жасай салады. Абайлар тепкен алтыбакднныц мазагы гана. ЦДлденщ ортасында камбайн ауылдан алыстап кетп. Ьфхрманнан кдйтып келгетм1зше бункер1толып та улгередг Сондьпрган тек тацертец 6ipre келгешлпз болмаса, Телабай екеумЬ бурьшгыдай 6ip-6ipiMi3re кдрайлай алмайгьш болдык, Тусте уйге де сокдаймыз. Ертецплж дорбага салып экегемз де, туею тамагымызды не арба айдап келе жатып, не камбайн токуаган кезде келецкелеп отырып жейм13. Сол кдрбаласга журш т е Бубип ейм нен шыкдады. К узп емтиханньщ кез1 жакдшдап кддды, бугш не ертец: \"Бубпд келпгп!\" — деген хабарды Тел1байдан еспрмш деп елепзимш, б1рак,ол кунде басын шайкдйды. Бубип келсе де, сол эдеш ж асы ры п ж ургендей K epiHin кетед1 кейде. Шыдамымды мужи-мужи сагыныш та ж укарпы . Бубид кузп емтиханга кеппккен сайын, Tecin шы гатын ж е р 1здеп, шыдамымды ендд куддк те туртюлей бастады. Туе керш жаткдн тэр1зд1мш. Терезе жак^а ма алде пеиггщ тубшде ме, 6ipeyAep сыбырлай сейлесш отыр. Не айтып отыргандарын еетшн деп кулак,тжеем, дауыс, Tiirri, жакыннан шыгатын сеюлдг \"Кдрашыгым-ау эншешн! Уйдд уй сеюлд еткен шырагым гой\", — дейдд сыбырлап. Апамныц даусы. Кдгзганган сыйакуы 6ip сезьммен кезгмдд ашып шмге айтьш отырганьш керпм келдг Кдшан кыбырлар екен деп багьш отырган болу керек, кгрпшмдд ашар-ашпастан-ак, апамньщ 224

Щ> Мант, 6if>умт ерш мацдайыма келш жабысгы. Ж ьш-жылы, рахат 6ip толкрш денемдд уйьпъш, кдйтадан меш yihy>iFa маужыратгы. Ke3iMAi жумьш ж ата берпм келдг — Атынды экеп арбага крткрнша кун шырьш к е те д экем. Тура гой. Ta6aFa кшне шыжык,салган нан какцап крйдым. Экец жакры керепн. Ж егенщнен артьш анын дорбаца сальш ал. Туруым кер еп т у с ш к п гой, 6ipaK, еркелжпен керш п- созылып, ушщшды аша алмай крналгансьш, есшей ш ырып киш е бастадым. Кшнген соц беттмдд салк^ш сумей ж уре шайып, крс жугешидд крлыма 1лш ат кррага кдрай асыкуым. Тацныц салкршы a \\i де сезымеген, аспанньщ ашыкуыгына кдран, кун бупн д е ыстык, болар деп шамаладым. Ат кррага шре бергешмде, Тел1бай кдрсы жолыкцы. — Адаш, 6ip сумдык, эцпм е еспддм, — дед1 салтан жерден. — Ж олда айтам. Бубишсе байланысты екенш б1рден б1лддм. LUeuieci кузп емтиханга ж1бермей кротан гой, cipa? О нда не болтаны? Бубин cbyuci С акдтп ен 6ipre сепзш пдде тэты окр м а? Элде мулде отымай ма? Уйге кдбатым кату оралдым. \"Bipey б1рдемедедд ме, Сейдеш урысгы ма?\" —деп, крраптан-кррапапамалеккетусп. \"Ештече болтан жок, ¥йкргм ашылмай тур да\".— Баска не деюн. Бос жешж арбаныцдаусы бос бешке децгелеткеннен бетер. Крггы журш келе жатып сейлесе алмайтьш болтан соц, ауылдан шыга бере Тел1бай екеумаз кртарласа аяндадык, Тотжанныц озш армандап жургешмде, оньщ орнына Тотжанньщ кдтыгез заманы кдйта келш калган сыйакуы. Kepuri елден orin келген Отар деген ж ш т жайлауда Бубинке куда Tycirrri. Эбцдщ эйелйпц айтуына карагащ а, Салима мен Кдпиз да, kj.13 да кел!омдерш берш; кузде, ёл жайлаудан тускенде, той жасамак, кершедг Yraci, крржыны, кальщ малы дейтш кэделердщ 6epi жасальш, тек тойы тана калыпты. ImiM ыстык,ботка куйьш ж1бергендей аш ь т , кушп барады. Нанбайьш десем, Эбыдщ эйел! жайлауга барып кеше тана KeAiirri, коргешн айткдны кдлай eripiK болады? Арлбет тарга усгап орнымнан турегел/ум де, крмшы ушрш, е й аттьщ басын камбайша кррай бар пэрмешмен кря бердич. Жерддц ш ел секекгеп, аспанньщ етеп желтлдеп, бугалдуние шокдлак^ады да кегп. Тасыр-тусыр, 3ipK-3ipK. Таты 6ip арыкка келц1 кщты солк, етсе, арбанын, торт доцгелеп торг жащщ ушьш кегетш сеюлди Meiuvi, бэршщ бьгг-шьггы шыкрын. Арба- марба, ат-матыммен ж ердщ жарытьша тусш кегсем де мейлй 225

Ъексутан ’Нфкеке-уяы Камбайн турган ацызга келш арынымдь1 6ip-aK, басгым. TipaKTipAi жаца оталдырып, камбайнды суйреуге енд) KipicKeAi жаты р екен; Tipaicripiiii де, камбайншылар да маран 6 ip турл! тацыркрй кэрап калган тэр1здендг Жазыкрыздан-жазыкрыз ж ан терлер1 ш ы в д н ат байрустарды аядым. Камбайнра жакдлндаудан уялып, алысыраккд токуадым. Беттме тура кдрамай, кшэл1 Kicinie жуз1 томеншштеп, 6ip кезде Тел1бай келдд. — С ен осы сезге сенесщ бе? — деддм, кдлайда одан 6ip ж у б а т у ecririM келш. Кдлсык, кездерш щ кдшагын суйык, KipniKTepi жасыра алмады, абайсызда ашык.жерге шыгып кеткен кертышкэнша ж анары кайда гыгыларын б1лмей тыпырлады д а кдлды. — Ана О тар деген Боташкд туыскдн екен, — дед! 6i3 естшен сезддц шындыкдд жанасатынын туспалдап. — Бубинтщ uieineci Бсташтыч сезш жерге тасгамайды гой, адаш. Оны ц усгше егей аке де кдвга кдй ара тусед! дейсщ. М ен оран келюпей басымды шайкддым. Жо, ж о 6api себеп емес. Себеп емесше анык, сенем. Кдлз езш е e3i бергк болса, OFaH TyFaH ш еше де, егей эке ештецке клей алмайды. — Кшэнщ 6epi кдлзда, — деддм тгстенш. — Енд1. адаш...— Тел1байдьщ жуз1 тары темен гайки бердд,— кызлын да жардайын тусшуге болатын сыйакды. Ана кузп емтиханы да бале болды. Меш жубаткдны ма, Бубшш актаганы ма, Тел1байды тусше алмадым. \"Болары болды, кен\", - дейтш тэр1здд. Мен орэн кэйтш кенем?\" \"©ripiK болып шыкра екен!\" - деп ттлеймш. Кулан да соракдл талай эщтме eripiK больш шыккдн. Эй, 6ipaK, муньщ eripiK емесш шлм сезейн тар1зд1. K jjcra ш ет жагасын кыздыч e3i де кулак, кдрыс кцлган. М е т еч кинайтыны api кумэденептм — кдлзддлчкел1скен, кемспегет. Тек соган сенпм келмейдд. Мумюн емес сеюлдд. \"Ж аным!\" — деп едд гой бейуак^гг кездескеммгзде, \"жаным!\" дегендд де жалган аитуга бола ма? Крлай айщад>1? А пырмай, тацертеч рана, мен уйден ат экелуге шыкиднда, аспан шайдай ашык, едд, кэз1р де булт жок, айналаны аппак, мунар тумшалап алыпты. Кун бупн кдндаи Суречс1з едд, теп. Селб1рейген сарыуайым гой 6ip. Kici кдлзыгатындай туп ж ок, Арба айдаганньщ, ерте турып, кеш жаткднньщ , кд>1рманра бидай тасыганньщ, камбайыннан бидай алранныч Heci кдгзык,? Соньщ 6api неменеге керек. 226

Щ вктт, 6if>умт Кеше рана жер-кекке сыйгызбай шалк^птан куанышыц epreci алдамшы болып шыкра, онда, теп; куанып не керек? Неменеге керек? Дуние маган, мен дуниеге к р ж етаз болып калгандаймыз. Уш-терг кун етп. Кулдк-туман крюламаса, сиреген жок, Крс карая кргрмагшаи уйге келш, арбаны крраньщ шине догарайьш деп кдшадан юрсем, терезенщ тубшде бейтаныс белесепет суйеул1 тур екен. Бщдщ ауылда белесепети тек жас- тар рана м ш е д юм де болса м е т кугкен 6ipey сыйакуы. Атгар- дьщ кэмытын сыпыра бастаганымда, дабырымды естш, уйден апам шыкуы. Апамныц арг ж агын ала Ж ш даны ц да сырткр ентелеп келе жаткднын шам ж арьпы нан шалып крлдым. Арбамды тасгай сап есжке карай жупрддм. Екеулиз кушакцаса кетпк. Bip-6ipiMi3Ai араддан кагьш, кыска да болса хал-жай сурасьт жатырмыз. Бубшггщ жагдайы жаныма катты батып жургенде, Ж агданыц келгеш меш ерекш е куантгы. Екеулеп арбаны дорардык,та, жацдак,мшш атгарды бакуага KpcyFa кетпк. — Ей, мен 6ip сумдык,естш кедлдм, — де/у Ж агда кошеге шыга бере.— Бубпп куйеуге тиетш болыпты гой? Ол да e c rim i Еспген соц inriHe сыймай, отыз шакргрым жерден coFaH бола эдеш келшп. Уйге кдйтып кеп тамак, (ш кен соц, Ж агда екеум1з тунделетш Тел!байдыюне бардык, Ушеулеп узак,акдрлдастык, Эркайсымыз эр TypAi нуска айтып, эр турл! жорамал жасадык, Акргры кайткен кунде де кррздьщ езш ен жолыруымыз керек деп туйдйс. Тамыздыц жиырмасында арбамызды тапсырып, енд1оку камына KipicTiK: AeyiTiMi3 бен сиямызды, каламсабымызды эз1рледж, кггап 1здедгк, дэптер алдык, тэты тагылар. Арбадан босагалы Тел1бай екеум!з Буракржырра куш не барамыз. Уйдеплерге: \"Ютэп 1здеуге кетпк\", —дейшз, ал шыидыгьшда Бубипке иэ болмаса Б у бш тц жардайьш жакрырак, быетш б1реулерге жолыгып кдламыз ба деп дэме щяламыз. Ж айлауда больш кайткан окушылардан сы р тартсак, 6i3 б!лгенд1 олар да быеуу, 6ipaK, болтан жагдайды о з кулагымен естш, ез кез1мен керген еш кайсы ж ок, 6api д е 6i3 сыйакуы дудэмал. 227

Ъексутан 'Нфкеке-упы Осылай сергелденде жургешмде, жайлаудан Беген келдд. Бала дегенмен 6ipa3 нэрсеш ацгарыпты. Байкдймын, бурыш ыдай Бубшже буйреп бурмайды, оньщ атьш атаганда, уш де жалтарып, 6ip турл1 жайэауырлау шьпады. Бегеннщ айтуьш а Караганда, Отардьщ e3i де, агалары да ел жайлауга баргалы Ботангпга мен Салиманганен шыкдгайтын болыпты. Бубин ега-уш р ет буларддгане тунде кдшып ты ры лы ты , жылапты. Ылри артьш ан Салима куып келедд екен. Содан сон, oFaH Ж эм ихан д а болысьш, жабыла жубатып, Бубшгп eKeyi era жагы нан кушакцап жалынып, суйш, уйге кдйта алып кететш кершедд. Ж эм ихан Бубшже емес, Салимага болысады. Сумдык,-ай, менщ суйген кдлзымды е з шешем езгеге кенддрш бермек крй? Бъ\\мей icrereHi ме, бже тура ма? Ж аны кдисылганда, Бубин кдлайша OFaH шынын айтпайды? Мумган емес крй, мумюн емес. С ез жок, айтгы. Айтса да ара туспегеш ме сонда? Неге? Бые тура болашак, оз келшш баскдга ж етек гегет ме? Элде By6im ш ь т ы н айтуга уялды ма екен? О ньщ н е а уят? Шындыкды бксе, Ж эм ихан OFaH кемектесер едд гой... YMiTпен кудж итжырыс шьпып, ж урепм е тускен крглбурау 6ipece сырымдап, 6ipece сэл босаткрндай болады. Б и ы л оны нш ы класс 6ipiHuii кезекте окдрмыз. Сабак, ер тещ т caFaT с е п з д е басталады. Кдяздардьщ белесепед айдатаньш ауыл 33ipre epci санайды, сондыкуан мектепке ж а я у кдтьшайтындардьщ Ke6i солар; олар та щ ы жеттден крлмай жолга шьпады, ал б1здер, белесепедд барлар, ж еп жарымга дешн асыкдаймыз. Ж огары кластьщ окушысы болтан б1здерге эжептэу1р бедел, баскрлар айпфньщ ды icren, кэддмгтдей 1лтипат жасайды. О ньщ устш е пдлдеден кешн ж асы м он с егоге кетп, соньщ да acepi болар, ез1мдд 6ip турм былтыррыдан ересек сезшем. Бубшггщ жагдайын М агира да ecrim i. Байрфймын, OFaH куанатьш сегалдд. \"Кдяздьщ эзш ен гой, эйтпесе осы куш...\" — деп, кеп магына бере сезш щ аягын ж у т ь т кряды. Магираньщ онысы маган унамады, досгьщ жубатуынан repi, \"айтпап па еддм, мешга раскр т ы к у ы гой\" деген жазгыруы басым. Балгам, ш ьш ойын а й т ь т та турран шыгар, 6ipaK, неге екенш, маган эдеш ж ала жауып турган сыйакданды. Бубшже мен де о к л е й еддм, OFaH татар ганэм да кеп-тш; алайда оны еш 228

Ъф вкнт, 6tj>унт жамандьпдсд кгы алмай, татп, ез1ме де багынгысы келмей, 6ip жумбак, куш ж ан тукшр1мде ылга булк^шатын. Сол жумбак, кушке дем берш комекгесе ме десем, крйта Магара кудж-сезисп онан бетер тереидете туседи Алысган оракыта, сездщ крсынын крядан иш кеп, Бубйнке крлайда 6ip келецке Tycipyre тырысады. Бубшгп менщ елш-ешш суйеттшмд!, дэл K93ip 6ip коруге зар болып сагаш ьт жургетмд!, теп, титгей де ту ан ей н демейдг Кдгркуйектщ ортасынан аса сыйыр перме жайлаудан тусп. 1стщ акьгрын сабырмен кутуге дардыланып кдлран сыйакхы ем, Бубиптщ ойга тускенш есгш, тары Aer6ipiM кдша басгады. Онын, узатылатын уакдггы осы куз. Елден еспгендер1ме сенер1мд1 де бшчей, сенбеамдд де бглмей, м ен эл1 api-capiMiH. Тук эрекетйз-ак, естш журш айрыльш кдлатын TypiM бар, Тэуекелге мшш, Жалрызтебеге барьш кдйтудьщ амалын кдрасгыра бастадым. Акырында: \"Бегещд у й н е белесепедпен апарьт тасгайьш\", —десем, апам мен атам иланатын шыгар деп ойладым. Онымды Тел1бай да крстады. Tinri, 6ipre 6apyFa KeAicri. “Ж агданы eprrn апардьщ гой, енддп кезек м е т й \" , — деп, ептеп екпе-наз да байкэтгы. Сонымен, осы сенб1де сабакран сон; солай кететш боп кейстж. Бейсенб1 куш 6i3re соцгы сабак,болмай кдлды. Белесепедке мшгесш Ж агда екеу>пз базар жакдэ бардык, Ж олдьщ е й жагындары кдз-кргар дукендерге жалтак,-жалтак,карал алдьшан етпк те, apibi шетгеп й тап дукенше барьш 6ip-aK, токцадык, Мен белесепедп терезенщ алдьша суйегенше, Жарда инке йрш кеткен. Ж аркрла жакран кеде жаткрн автобусгы керш, кездейсок,соньщ шинен Бубшгп керш калам ба деген д эмемен Kyvipin кдлдым. Артгарьша бурыла ыржьщ-ыржьщ етш ен, алдымен е й бала тусп. Олардыц эзййн жакуырмаран йсиие жург кезшше тыржыцаэрандарымен, ар жак^ары онша ж ек кермей, иектерш кетерш бэлсипп, соцдарынан юкес-пркес е й кд1з шыкты. Шьпдфн бетге, сагы ны сьт кэлгандай, умтыда кеп 6ipiH 6ipi крлгырынан алысгы. ©здер1 рана б и е п н 6ip себеппен ауы здары н басы п ш алкдлай KyAicTi де, ж ан- жакцарына барлай жылдам кез тасгады, Сол крглыкуарында 6ip 'iypAi жасандылык, ж урт б1здд тагу достар деп ойласьш деген одейлж бар сейлдендд. Неге екенш, м е т сенддрмедг Аптобусган алдымен тускен е й бала да элдекрндай кргзу ецпмеге 6epi/\\in кегкенсш бегелщйрей берд1. Тертеушщ eripirin тары ешкерелей тусйм келш к у зь к а бакылап турранымдэ, 229

Ъексутпан Ифэкеке-укы______________ _____ антобустын, шл кэддмпдей оргаланып кдлышы. Кап, кермей калдым-аудеген еюнип шпмдд уддй ашытгы. Шыгып кегкендер1 бар, ендд ш ы ш п келе ж аткдндары бар — аптобустьщ айналасындагы адамдардьщ бэрш бфден кдмтып кррадым. Таныс бейнеге жанарым токдаганда, журепм ддр еге тусп. Кдлз да селк еге калган сеюлдендд. Шрак,меш кермегенст кез токдатпады. Аптобустьщ тумсьпын асыкдай айнальш erin, кешенщ карсы бепндеп жайма базар жакда беггедд. Басгарьша салган кек ала гулдд орамалдарынын, ушы бекселерше дешн шубатылган е й эйел Б у б ш т ею бушрден жанамалай ентелеп барады, екеушщ де крлдарында сопакща келген 6yftipi ток, кдра семке. 0здер1 Tiirri етжендд екен, ерюн 1лесе алмай шайкалакдап; крлдарьш 1лгернкешндд емес, жогары-темен ербендепп; кара семке жакдщ денелер1 ауытынкдлрап, улкен кулшыныспен-ак, кепп барады. Кддздын, крлында inii бултж- булпк ораулармен толган кдлзылтор. Жан-жагъша карамайды, бурылмайды. Ж удеген шыгар десем, кайга толыскан тэр1здд: туймесд сальшбаган кара желетке кеудесш ток, керсетедд, кецшмдд арам куддк аралагандыкдан ба элде шытыр гулдд ак, кейлепнщ бурмесшен бе, б екс е а де децгелеюп, туырылган казы дай тьф сиы п туркан сеюлдд. К араптан карап турьш бойы м ды с е з ж биледд. О л ce3iKTi Бубшдтщ бурылмай, жалтакдамай, тура бара жатканы оятгы. Ж аца ол меш байкаган б олу к ер ек. Б айкдм агансы п, б эр ш е д е т iCTen барады. Буракржырга келш, жолыгып калатьш шыгар деп меш цдемеуь ж ан-ж агы на жалтакдамауы, эйтпесе мумкш емес. Кермегенагеш — кулык, eripuc Ьшнен шыгып келе жаткан nicire аягобусгьщ мандай терезесшен мен анык, кершем. О д се з ж ок, кердд, KepMeyi мумюн емес. М унысы не: менен кашканы м а жок, 63i кеп жолыкрын деген такаппарлыгы ма? Бэлюм, жолыга м д жок, па, кэйтер екен деген сынагы шыгар? Эй, cipa, солай-ау. Ту сыртынан карап турганымнан кдлсылып, ж ур ю н ен жацыла жаздап, зорка кетш бара жаткандай гой, 6ip турл1. — Ж агда, ш ы к! — деддм ютэп дукеншщ табалдырыгъш атгамастан. О л да, баскалар да ж алт карасты. Туткдгыл к ап ы дауыстап калганымды е з м де андарып, тез терю айнальш кегпм . Ke3i жыпылыкдап ж у п ре шыкдсан Ж агдага иепммен Б у б ш т нускадым. Ацырьш сэл турды д а, ж алт карап меш иыгымнан тартгы. — Касындагылар юм? 230

Кддкач етю зш иыгымды кетерддм: бдлмеймш дегешм. Бубшггер базардьщ дэу дарбазасынан ары етш кетп. — Сен керш бей тура тур, — дедд Ж агда ж алм а-ж ан бедесепедке умтыльш.— М аган эйелдер не кдялады, барам да сейдесем. Базардьщ айналасы бшк сокра таммен крршалган; мен турран ж ерден iiui кершбейдд, ж у п р е басып дарбазаньщ тусындагы кепкке бардым. Бубшпер 6epi кдрап жуз1м сауддлап тур екен. Ж у зш кергенде, журепм шымыр ете кдлды; теп, аппак, боп кершдд, тынысым тарылып, кез1м булдырап бара жатгы. Емшген сез1мге азар ие болдым. Эдепнш е иепн кетерш сад езу т ар гш , cipa, жуз1мнщ иесше алдене айткдн сеюлдд; бугагы ТОЛЫП,тамагы энш ейн улга мамыкуай эсер кдддьграды. Крздаган сез1мнен басымда крзы жамы рап жаткдндай. Бет ажары кез суырады, шашын жармай, арпъша тутасгай кдйыра туйкгп. Содан болар, б е л 6ip тур/и бурынгыдан жадпакуау тартьш, 03i сад есейе тускен тар в д . Неге мунша эрленш кегкен деп, 6ip жаты, кшмдд куддкп кызганыш тырнаса; осы эдем1 кр13 менщ суйгешм гой деген макцанышкд туткдын боп, 6ip жаты, бойым кумарлыкдан ертенедд. \"Не ту сп сэуле екенш болжатпайтын, Бугагында 6ip туе бар нур сэулетп\" деген ж ы р жолдары Баянга емес, Бубшже айтылгандай. Базар аралаган бейтаные 6ipey кусап Ж агда Бубшггщ ту сыртынан келш токуады. Ею эйелдщ кезш ала 6epin Бубшгп шынтагьшан туртп. К,ыз жалт кдрады, даусы да шыгьш кеткен болу керек, ана ею эйел де Ж агдага жалт-жалт бурылды. Ария uiencici жуз!мнщ иесш е акдда усынып ж аты п та Ж агдага жалтакцай бердд. Бубки ею эйелге бурылып б1рдеме деддде, крлындагы торьш ссларга тастап, e3i дарбазага бетгедд. Алтай жуз1мдерш асьпыс-yciric торга ты кдаш тап, ею эйел де соцьшан ддесп. Дарбазадан шыгып Ж агда жан-жагына кдрады. Ту сыртындэ тыгылып турганымды кдйдан бьлеш, cipa, м е т 1здедд. — Тэте, азд е р дукендершдздд аралай берщдздер, - дедд Бубки кдльщ кдегы, дурддк ерш эйелге кдрап.— М ен кэз1р келем. Крй, ей, —дедд эйел шошьш.— Ей, айналайын, бу кдязда нец бар, юмещ e3i? — Аузында тамсап турган б1рдеме бардай, УРтын толтырып крмп-крмп сейлейдд екен. Тэта, крркрацыз, 6i3 6ipre окдгмыз. Е, 6ipre окддсандар, бул ендд окдлмацды, эурелемецдер.— 231