Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

Ъексутан H tfo eke-ifiu Кдбагын шьпып а д урлы кусал эйелдщ ш екеа де шодырайып ш ыга келдд. О ны сы н ку л а га н а да кдлстырмай, Бубшгп Minrecripin альш Ж акда Ж ардала жакда дарай таргып отырды. Дурдж ерш эйел дасындагыга дарап тары крмпылдады. — Эй, м ш э неменщ Typi жаман гой, TinTi. Кдоымыэды уятда далдырып журмесш. — Крйшы, эпке, дайдагыны айтпай.— Даусында ептеп сешмаздйс болганмен, жастауы жубата сейледд.— Тапа-тал тусте алып д а т ы п кетер деймкзз. Куддй буйыртса, ендд о кызды босагадызга байладыдыз гой. Ж у р одан да дукеншиздд аралай берешк. Ж ардала ж акда дабагын туйе 6ipa3 дарап турды да, дурддк ерш эйел базардьщ туб1ндеп дукенге дарай шайдакуай бурылды. М ен де тасадан шырьш, тас жолды ж иектеп Жарда кеткен ж акда асыкуым. Базардьщ дагггалындары кешеш кесш ете бергешмше Ж арда алдымнан шыкуы. Тас жолдьщ мен жак, ш етше е т т к еп ж аны м а токуады. — Bapi рас екен, —дедд салган жерден, езш щ тадданысын ж асы ра алмай.— Куда да тусш, дальщ мал да 6epimi, осы дазанда тойлары екен. — Тшп алмап па, airreyip? — Ана дурддк ерш дара эйел О гардьщ э п к е а кэрш ад, ал жастауы Бубшггщ егей экесш щ дарьшдасы екен. Кдсына epin жургенше дараранда, сол давы ц тшп алса тшп алган да шыгар деп далдым.— Ж арда к е д ш далганьш жасыра алмады. О ньщ к еш спп ж а й екпелеу емес, кшэлау екенш ш лей укуым да ундемеддм. К етп к дегендд ащ -артьт, iArepi ж акда ун аз иек дакуым. Кэгарден ете сап жагага бурылдык, Буракржыр эзеншщ бардан жок, суы н ж ад а кергендей дадалып, дабакуары бутаньщ тубшде Бубкп тур екен. Бкздщ келе жатданымызды эл1 байдамаган адамдай аладсыз. Ж адаш дай бергешшзде, ж алт дарап жы миган болды. О нысыньщ жалгандырын вы д е сездд б1лем, д е р е у езу ш ж и я крйып, дабагы н туйдд. Элденеден урейлендд ме, жоддагсылтаны ма, am eyip, бетшен 6ip келедке жылдам тайганап e n i — Есенбдаз? - д а д м эдеш epciAey амандасып. — 03ipre есен&з — М енщ шабуылымнан ropi оньщ кррранысы утымды шыкуы, OFaH ептеп ызаландым. Кдлздыд ж аны н онша ауырта алмаганга айызым данбаи, тары тшспм. — ToftFa дамданып, кш м-кешек, жасау-жабдык, сатып алуга шыкдан сыйакуысыз. 232

_______ ____________________________ Ъ,if> ок&нш, 6ij> умт Осы жолгы сез1м ойлаган жерден шыкды, кдяздьщ жуз1 крлма-крл куарып кетп. Бепме карагысы келш кезш кетере бере, батылы жетпей, кдйта туардд. Крлын созып бутаньщ 6ip шыбыгын устамак, болып едд, крльша еш теме шнбедд. Сонан соц крльша крлын суйкеп, кенет алденеге бекшгендей басын кетерш бепм е тж е кдрады. Ж анар ы мелттлдеп жаскд толып тур екен. Ет ж урепм елжДреп кря берсе де, сазарып сы р бермедум. К езш тецкерш тем ен Караганда, к е з ж асы мелт-мелт узш п кетп. Kipniri шыланып uibiFa келдд. — Ж арайды, сен жылама, Б убш , — дедд Ж агда даусы жарыкщакд'анып.— Ж а ц а е зщ айттьщ гой маган: \"Есггкен- дерщнщ 6epi де рас\",— деп. Э к е а елгендд де еспртедд, сен ендд жасырмай шынынды айтшы: OrapFa тиетш болганыц рас па, жок, па? — Тимеймш. — Тимесец неге куда туаресщ? — М ен гой д ей м сщ куда туарткен, эке-шешем. Кьтздмн уншде Жагданы кшэлегендей рец бары журепме дык, ете кэдды: ол не дегеш, эке-ш ешемнщ айткднын орьшдаганым ушш меш кшэлемецдер дегеш ме? Элде шындыкцы бымек болганымызга 6i3ai жазгырганы ма? Кдлздын, жауабын Ж агда да жакдырмады- — Ендеше эке-ш еш ец ти деген адамга тие беретш шыгарсыц? — Ти деп жаткдн менщ гана еке-шешем емес крй. Кдпдьщ емеуршш тусшбей, Ж агда е к е у м з 6ip-6ipiMi3re кдрадык, “Эй, Ж амихан араласкдн 6ip жагда й бар-ау\", — деп, мен дереу iiu тарта крйдым. — Оны кдлай тус1нем1з? С е н .жумбак,тамай, ашып айтсащпы! — дедд Ж агда шыдамсызданып. — Ж амихан татем де айтгы. — Не деп? Шеген с е т шеше кыла ма, алмайды. Одан жасын, улкен, баламньщ басьш кдтырмай, аулак, жур\", - лрм — С ен немене, Шегенге нанасьщ ба, жок,.. — Кднша дегенмен uiemeci гой. \"Атасы мен апасы Tipi турганда, 6api6ip Шегенге с е т алдырмайды, оларга сендей жес1р кдтынньщ кд.пы емес: кд>1зметкердщ кдязы керек. Атасы б!реумен уэделесш те крйган\", - дедд. Соньщ бэрш е сен нандыц ба? — дедцм Ж эм иханга ызалаш-аннан кдлшылдап.— Кдшан мен Ж эмиханды шешем деупп ем? 233

Ъекоутпан Нф/сеЬ-ты KjJ3 кезш тайдырып жерге карады, ундемедь Ж агда екеумз де не айгарымызды б1лмедис Ж эмиханньщ сыртымнан кесш- ш ш п менщ атымнан сейлеп жургенше ызам келш, мен, титл, ак{.1л-ойымдыжинакцаи алмай да кдлдым. Карсылыкрыз, куддкпз Жэмиханньщ айткднына б1рден илана кеткеш уцпн Бубшже де ренишм капы . Б у бш т кергенде барлык,куддгНшщкул-паршасы шыгатындай у м т м бар едд,— бекер болды, кдйта куддк-сез1м1м куш ейе тусп: кыздьщ сездер1 ж е щ л -ж е л т айтыла салган сыйакуанып, кекешме крнбай, ойымды эр сакка сандалтып, топшылаулар санамды сан таранка тарткылайды. Кдгздьщ мына турысы, мьша унозддп ол да унап туртан жок, — Сонда, ендд, не югемексщ? — дедд Ж агда ашу байкдта каткдыл дауыспен.— Bapi осымен 6iTri, OrapFa тиекпсщ? Беддрегап, Бубйн Жагдата ашулы карады. Жукдлап жакдфн келецке бояудай эсер кдддырьш, эншейщде ажар берш туратьш кезш щ айналасындагы усак,туктер1 \"Атганды\" кулагы шаман эскерлер сыйакцы орындарынан ушып-ушып турегелшть — Сендерге керепм жок, болса, сейтпей кэйтем? — Кдяздьщ даусы маган д е р е т , кдткдлл есплдд. — Тигщ келсе, б1здд жазык^амай-ак, кекетпей-ак,тие бер, Нубии. С ен езщ кемспесец, эке-шешец зорлап кенддрдддегенге э з басым ©леем сенбеймш. О нан да шынынды айт. Огарды суйсец, 6Ь с е т суйме деп зорламаймыз, бепцнен жарылкдсын, осы алданганымыз да жетер.— Ж ы лап ж1берешн деп турдан Kiciiue даусымньщ кдлтырап шыкдфнына шггей арлансам да, ашу-ызамды буклей акуарганыма 6ip тур/и тояттапкднддймьш. — Ендд маран н е кдял д е й о ц д е р , е л д е й а н д е р ме? Крлдарыцнан келсе, ал крркан больщдаршы, кррганддршы меш. Тап осы Ka3ip 6ip жакка а л ь т кегщдерпп, бармаймын десем, титгей крбалжысам, сонда айтындар. — Кезшщ жасы ж ан ар ы н д а м елт-м елт ш айкдлып, By6iui макан ерекш е ашы ныспен карады.— Басканы суйедд, ©TipiK айтады деп сенбесендер, сендердд сенддретш куэм жок, крлдарьщды с1лтендер д е бурылып кете бершдер. Керетш кррлыкды жаз бойы K©pin болтам, ендд ештецеден крркдтайым. Элденеге ездмдд ганэл1 сезшш, кенет бепм ду ете кдлды, 6ipaK, солсэтнеуиднкшал1екетмдд накды ажыратпай, тектуиокпен дана булдыр шамаладым. Ж агда екеумцдщ ай-шаи жок,кшэлаи женелгетлпз, cipa, Tepic болтан сеюлдд. 234

— М екгегт б тр м ей жатьш сеш к^йде альш кетешз, — арл1м, api акуалып, api к ^здьщ \"Ka3ip альш кет\" дегеншщ агат екенш aHFapngjM келш.— Тым курыса, мен оны нш ы ны б трген ш е шыдауьща болатьш e&i гой. К ласш крлсан,де мейлг 6ip жы л окр туршы! — Ендд окршаймын.— Бул мэселеш б1ржола ш еш кеш кр1здыц уншен де байкрлды.— Ж иырмага келгенде ащ мммен 6ipre сепзшпцде окршаным ам м емес пе. Кут десеч, окрдмай де 6ip ж ы л кутем. “Кутдесеч\" дегеш кендлдме тары тасгай тидд. ©йтш сейлеудд кдйден уйренген, теп? Кут демесем де Kyryi к ер ек емес пе? Суйетапме сенген соч, артык, уэдеш ч кджетг кднша? — Кузде тойьщ гой... — Той болмайды.— Маган к ез кщ-пын FaHa тастап, крга кдбагын шытгы.— Кдйта кдлррын болады. — Сен ез1че сешмдд болсач, мен ешкдндей кдлргыннан крркраймын, — деддм шындыгынде да солай екенш е титгей кумэнденбестен. — Окршаймын дегешч аш у шырар, By6im, — дедд Ж агда салкдш, сабырлы деуыспен,— Bip ж ы л кэйтш шыдайсьщ, 6ip ай жайлауга шыкдднньщ езш де, мше, не болдьщ. Мешчше, мекгептен кетсеч бггпч: онде, саган эке-ш ешеч е з айткдндерын 1сгетедд, кди>ш болады. — Ендд маган окдлсам де кчы н болады. Оданда Ш еген окуьш бггкенше 6ip ж ыл уйде шыдеймын. — М умин емес.— Кулгенге де, кдшалраша де тан кешпте бет-аузын тыржитьш, Ж агда басьш шайкдды.— ПТрпгрн 6ip кун де шыдетпайды, аларьш альш крйган адем ендд орта жолде токтамайды. ©pi укдндд тагып, тойга ез1рленш жаткдн адемдер де тыныштык, бере ме? М ен оньщ а онша сене алмаймьш. — Сенбейтш Heci бар, алгандарыныц бэрш шеш ем кдйтарып бередд, оган ешгам ал деген ж ок, алган ез1, ендд 03i жауабын берсш. — Онде,..— С ен б!рдеме айтпайсьщ ба дегендей, Ж агде маган кдрады, мен G3i4 айта бер деп иш арат жасадым,— осылай уэделесешк. ©з шешече оздчшч ейтш шамач келетш болса, басынде-ак, аскршдырмауьщ керек едд бул эцпмеш. Эщтме турмак, маган сол жайлауден елддч шине аман- есен келгеншнщ 63i олжа. Ж аны аш итын 6ip адем жанымде болмады. Зорлап а л ь т кетсе де, кудай б1ледд, ешгам ара туспес ед>. \"Кшэ кддздьщ езш ен гой, 03i квнбесе, ейтупп м е 235

Ъексутан 'Н фквке-ты_____________________________ ед>?\" — деп, артымнан юнэлегеннен баска сендер де не кдллатын ендер? — Сол уппн гой арамызда жур, okjj деп жаткднымыз. Ж ацгызтебец де жайлаудан ары болмаса, 6epi емес, мунда да саган ара тусетш адам жок, — Ендд ара туседд. Боташ агата бар шынымды айтам.— Ботаиггьщ кдндай куддреп барын быпм кеп Бубшгке ац-тац болып кдрадым. — О л саган н е кемек бередд? — дедд Ж атда да Боташган кудисгенш.— Осыньщ бэрш о баста уйымдасгырып ж урген сол емес пе? — Сол балаган.— Кдлздыцуш кург бэсец тартты. Bip eripiri щыгып калган Kicime узак, ундемей кдлды. Дегенмен таты б1рдемеайгкдкы келгендей ернш кд>1мкд>граTicren, б1рак,ангуга бага алмагандай 6ipece жерге кдрап, 6ipece Жагдага жалтакуап кеп юб1рпкгедд. Акдгры беюндд быем, жаутац етш маган да 6ip асьпыс кез тасгады. Маган ыцгайсыз 6ip нэрсеайгагьшдай керш, тжсшш кдлдым.— Ол Kici еткенде 6ip кдрсы жольпып кдп м енен сураган: \"Сеттмищ баласымен сенщ сезщ бар кершедд, рас па?\" — деп. Ж эмихан тэтемнщ сезшен кейш ез1м жынды Kici кусал жургем, \"епрж\" дей салдым. Оньщ устше улкен idcire кэйтш айтам, уялдым. \"Шьш болса, акт, Сштмнщ аруагьш репжт'шеймш, кунэлэршдд кетермейш\", — дедд де етш кегп. Ендд айгсам, ол й с ш апам да тьщдайды, аналар е з туыскдны гой, оларды да крйдыратын пгыгар. — Онда дурыс екен, — дедд Ж атда куанышын жасыра алмай жымьщдап. Боташкд ризалыкуан epi юпц оцта бет буртанына куангандыкуан, жып-жылы, жайдары 6ip толкдш менщ де ене бойыма жайыльш бара жатгы. BipaK, Жатда кусап куангаяымды даусымнан сезддрш крйным келмедд. Ундемеддм. С ырымды yFa крйгандай, Ж атда 63i де меш сейлетпедд.— Ж урптдер, - дедд эл1 де сол куаныш ты екпшмен,— ендд кендМм орныкды, кел,— 6ipLn алдыма, 6ipin артыма мшгесшдер. Кетпк. М ен алдына, белесепедгщ ок, TeMipiHe огырдым; угыссак, та, урсыскдн адамдардай Бубип екеум1з 6ip-6ipiMi3re ашылып ттл кдтпадык, эрнеш а й тап Ж атда 6i3re дэнекерлж жасаган болады. Н еге екенш 63iM де б1лмеддм, Бубпп екеулйздщ арамызда ел1 де жаб1меген 6ip тон, калган сыйакды. Turn, осы кездесу^пздш, e3i ен, мен тустщ аралыгындагы элденедей. 236

__________________________ Щ> вктш, 6if> унт Интернаткд келген соц да Бубки жайында ойлап, Ж агда екеум здщ 6ipa3 басымыз кдтгы. — Эй, сендердщ араларьщ кэддмп \" К ^ з Ж1бектепдей\" болып барады гой, езк - дедд Ж агда кулш. Д эл кэздрп жагдайга риза екеш оньщ даусьшан ацгарылып турды. — М еш 6ip куддк мужьш отыртаны, — деддм оны да 6ipre ойланткдш келш.— Бугш 6i36eH кездеспесе, Бубки OrapFa тшп кете беретш бе едд? — Бупн кездеспесе, тары 6 ip куш кездесетш еддк крй. — Дегенмен сол кдлздыц езш де солкдглдакзык, болтан сыйакды. Тисем тие салайьш деген болу керек. — Ж ац а 63i де неге солкд1лдаганын жасы рмай айтгы гой. — Ж эм ихан ейтш айтады, онысы рас. BipaK, coFaH оп- оцай сене салганы унамайды. Бурыннан журген езшде де 6ip куддк болтан гой, эйтпесе кдлай... — Ей, кешп-ей сен де... кдндай куддп болады? С аган сенбей ме? — Кдйдан бкесщ , бэлшм, м е т суйетки eripiK шыгар. — Анау шыгар, мынау шыгар дегешкц 6api ол — сенщ ойыцдага нэрселер. ©йтш ойлай берсец, кез келген нэрседен куддктенуге болады. Накцы пищ накды нетиж есш е кдрау керек. Бубки крлынан келгеннщ бэрш icren жатыр ма, сен де оган крльщнан келгеннщ бэрш югеущ керек. — hih, кдрай кер, — деддм кулш. Т а га б!рдеме айтатын сыйакды ем, аузыма ештеме туспедд, басымды шайкддым да, yHci3 отырьш кдлдым. Арада он шакды кун еткенде, Кэмеш гёгем нщ сыйыр пермеге бара жаткднын естш, елец етш кдлдым. Содан кдшан кдйтып келгенше, 6ip жацалык, экелетшдей, шыдамсыздана кутпм д е журддм. Татем уйге мен жокуа келкгп. Мектептен кдйткдн беттмде, белесепеддмдд сырткд суйей сап уйге юрсем, апам мен татем оцаша шай ишп отыр екен. Н еге екенш, татемдд керш, ез1м сасьш кдлдым. — Атам кдйда кеткен? — деддм тек турмай. — Пепрпорга к е та гой деп пе ец, ауылда, - дедд апам кулш. Ойбай-ай! — деп белш устады орнынан турып жатьш. Ж умырткд куырып крйып ем, курбакдщгыр, суып та кдлган шыгар. 237

Ъе!<султан Нфкекв-уны — Манадан 6epi маган бермей, балаца тыкдешггап отыр екенсщ гой, бэсе. Ертец айел алса, осыньщ бэрш умьггып кетеде гой бул эль— Татем, эрине, апама емес, мен еспсш деп, эдеш айтып отыр. — Кдйсьщ умьггып кетпей журсщ.— Оден аргы сезш апам есплер-есхтлмес дена сыбырлады, cipa, iiind уйге Kipin кеткен маган есплмейтш шыгар деп шамалатан болу керек.— 0Keci болса, ол да езш ш е еркелетер еде гой деп ойлаймьш да, кецшме, eirreyip, 6ip еркелету1 жетпей турган сыйакде- нады да турады. Осы болмаса, экец екеум1з элдедешан олш те делатын б а едек, и м б к ед . Крздьщ бепн ашкэндей кеудемнщ астын ьш-ысгык, жальш шарпып етп. Ш ымырлатден жып-жылы толдеш кез1мнщ айналасьш кернеп, жанарым жасаурап бара жатгы. — Крйшы, сенен басдемыз соны ж ек квретшдей, жаман уйретесщ. Бала деген де басден кшзщ сыйакцы емес пе, детгы устаган сайьш пысады, экем-кекем дегеннен адем ширай ма, Кдбидын, ана Ескелдеа кусап бос боп еседе. — Тукдемынде жок,батырлык, енде осьпан крнар деймкщ, крйшы. Акделы болса, жетеде, батырльпы курбакдесын. — Шеген, шык,-ей 6epi! Сыйыр пермеден естш келген эцпмем бар, апац екеуще айтьш берешн, 6epi кел, - деде татем. Даусында зэр жок, екен, соган куандым. Ештецеден cacnaFaH, тш тей де кдесылмаран Kici кусап асыкдай келш дастарденнын, шетше отырдым. Б1рден куырран жумыртдега крл создым. — Атац жодеа сенен 6ip нарсе сурайык, — деде татем жайдеры делпымен.— Крюгагы айтденьщ аншейш алдеганы ма десем, ш ын екен гой, Сэлиманьщ кдезымен сезщ бар ма вД1? Кубинжайыцде 6ip нарсе аигатынын алдеш ала бшп сггырсам де, кулагыма д е й н кдезарып кря бердем. Сыр бермейш деген сайьш оцай сыр берш крйганыма декылдым. — О л дендей сез? — дедем тусшбегенсш. — Кдндай с е з болушы еде, \"жакры керем, окуымды б т р г е н сон, уйленем1з\" деген сыйакцы де. — Оны и м айггы? — Кдыздьщ е з шеш еа-ак. айтып отыр, кдезынан еспген де. Бубшг бныл класта д е л ь т па дед? — Иэ, кузп с ы т а делган, апасы окуга жгбермей крйыпты. 238

— Е, басе, бэрш б ш п отыр екенсщ гой сен де.— М еш тэты 6ip кртартып алды да, татем токуамай сейлеп кетп.— Ендеше, 03 сщлю1мен 6ipre окудан уялып, мектепке бармаймьш деген сон, uieuieci Б у б ш т куйеуге бермек болзды. О л эцпменщ шет жагасын мен жазда, жайлауда жургенде, еспгем. Ендо kjj3 аяк,асгы айнып калган кершедг \"Алгандарьщды кдйтарып бер, эйтпесе, сотка берем. OrapFa елеем де тимеймш\", — дегтп. Салима мен барганнан шаужайыма оралды. \"Кдозымды айныткдн сенщ балац. Акылдэрьшды айтыцдар, кдозымныц басьш кдтырмасьш, — дейдо.— KeAiciMiH берш, айткдныма к етп, жайлаудан кагзым жап-жакры келген. Жаркалага барып кеде кряйын деген соц, ж1бере крйып ем, сол жолы Буракржырдьщ базарыцда Шегенге жолытылты. Содан келдо де, бузылды\", — деп отыр. Рас па? — Ж олык^дн, —дедом aai д е бул эцпмеге онш а мэн берш огырмаган кейш сакуап.— М ен айнытпай-ак, кдоздыц 03i тимеймш деп отырган. — Сенщ ана жы нды ше... Б1здщ ан а жы нды келш де Салиманьщ сезш сейлей кдпты. \"Тэте, Шегенге айг, кдозына тимесш, аулак,журсш. О лэл1эйелдо не кдолады, окуьщ б треш , муньщ крвы езшен улкен, оны шеше идола ма, не кдолады”, — деп кдмкррсыган болады. О ньщ нете кцмасыньщ кдотып баратканын... Боташ араласкан ic оцушы ма едо? Басында туысым деп, бауырым деп Огарды тауьш журген сол екен. \"Кдоздыц ез1 унатпаса, кайтесщдер, ейпп уй бала ма\", — деп, ендо ол д а бойын аулакра сала крйыпты. Оньщ эдеп ежелден сол; с е т уйлендорем деп Огардьщ арагын inrin-inrin болтан соц, булт епп шыга бермей кайтушы е д ? — М енен тэты б1рдеме сурауы керек пе едо, жок,па е д татем кенет, меш мулде умьпъш, ез сезшщ пзгшше ©3i ие бола алмай к е т . — О ньщ н е а кетп, эрРбер|ден к е т н ею ортада ж е а р катын мен ж епм кдозды жынды егп де крйды. Кдоз крлга -щдо деген осы деп, Огардьщ 03i де, агалары да акргмак, больш бар житан^гергендерш ж аз бойы Салимага тыдощпптай берсе керек, теп. \"Алтанымды кайтарьт беруге шашым жетпейдо\", — деп жылап отыр. М ен аузы-басымды cypTin орны мнан турдым. Осы эцпменщ бэрш маган айтып отырганы ендо есш е тускендей, татем сэл токуап, бепм е сынай карады. Атац мен апаца ертерек н ем ере суйдорем демесец, со Салиманьщ кдозына кдозыкцай-ак, крйшы, эке. Кдоз куншде соцьшан сез тлескен адам кай отдан дейсщ.— Айтарыи айтып 239

Ъвксуктан Н фквкв-ш ы болтан соц аргг жагын о зм е суйей салды.— Mefwi, озщбьл, ертеч тары: \"Сен сейдегенсщ\", - деп журерсщ. Ka3ip кдндай болтаный и м 61лед1, бала куншде вп­ адем! неме-тш, — дед! алам.— Б1реудщ аддына шьнып келгендей болмай отыршы. Алам деп журщ э к е а де б1реудщ кдлзын алмай кеткен. Обал, сауап дегендд де ойламаса болмайды. Кдлздыц к ез ж асына кдлмай, eiep к ецш ц шьш ауса, бодщ к е з м з -прдде крлымызга экеп бер. ©зщ окуьшды okjj, барам деген жарьща бар, б1здд сол багады. Тагемнщ сез ындайынан Б у б ш т жащырмайтынын айкрш ащардым, 6ipaK, жакры хабар экелгеш ушш дэл кэз1р оран риза еддм. — Айдаладары (иреудщ сыртынан тон пипщдер де отырындар, —деуумэзмдеген боп. Солбегпмде сырткд шыкуым да, белесепедке мшш дереу Тел1байдионе тарггым. Оныншыны б т р е салысымен уйленуге мен шггей шындап беюнддм. Ж эн е солай icreyre Бубшгпч алдында мщдетпмш деп тусшддм. ©йтпесем, сертген тайган, опасыз болмаймын ба? Ыкргласпен окдгсам, оку жылы жылдам аякхалатьшдай, 6ipa3 босацсытып алган окуымды кдйта тузей бастадым. Бубшгпц Огардан айньш Keryi, оран менщ себеп болуым, соныр бэрш ауылдарылардьщ улкен эрпме кылып eKeryi, байкдймын, маран тэп-Tsyip бедел. Ж ещ ске жеткен крлбасшыдай бала квнримде 6ip шалку, кэддмпдей желж бар. Бубшш Баянга, взйчдд тары Крзыга укратам, Отар, эрине, Крдар. Адал махабат уидн, шьшайы сушспендрс ушш Огармен таласкд тускешмдд iurreft улкен мак,тан тутам. ©з1м окршан KiTairrepiMHip кейпкерлер1мен салысгырсам, мен де соларга украп таласпен, тартыспен ерж етш келе жаткдн сыйак,танам. Кей-кейде G3iMHeH G3iM уялранддй: \"Мен, осы, макцаншак, болып бара жаткдн ж окрын ба, кдлай?\" — деп, куддсгенш те калам. ©Ai кдлыц киш е крймаганымызбен, куздщ куш кэддмпдей суыта басгаган-тын. Кдлай-кдлай емес, кдуырт суык, тусе кдлса деп, ауызгы уйге TeMip пеш орнатып алгамыз, оны апам кейде жагып, кейде жакрайтын. Bip куш Тел1байджшен кештеу келсем, пешке от аямай ж агы лы ты , ысгык, жалын беттме б!рден шальшды. Дала соншалык, суык, емес-тш, танданып, табалдырьпрган атгаган бетге турып кдлдым. Крлындап керпе тесеп, апам пештш, тубшде шалкдлаи жатыр. Bip крлы жасгьпрга, 6ip крлы апамньщ мандайында 240

____________________________________ Щ вктш, 6if> умм жанында журелей татем отыр. Кемгаршщ бетше урейлене карап, атам да тэтемнен темешрек то ер л егт. Енпге дем алып, кезш канала ашып-жумады. М ен мектеггген келгенде: \"Ж урепмнщ темен тартып турганыншы\", — деп крбарьш шыткдн, 6ipaK, кдтгы ауыргандай еш ыцрай байкртпаган болатьш. — Апа, не кылды? — дзддм аяк, ж атына тоерлей отыра к етт. Манадан 6epi маран карап жаткдн сыйакды едд, м е т ал! кермеген екен; даусымды естш, басьш кетерм ек бодды. Басына келш: — Апа! —деддм бетше ущлш. KipmriH кдкдай, кезшщ карашьпын апам мен ж акда эр ец аударды. Ym шьтар- шыкрас ернш жыбырлатгы. \"Шегентай\" дегенш кецшммен ук;гым. ©не бойымды ерлеп 6ip урей басыма карай кетерш п кеде жатгы. — Апац аяк, асты ауырып кдлды, — дедд татем сод урейдд басыма жетизбей токхаткдясы келгендей сабырлы сейлеп. — \"Апырмай, аскдзаным узш п бара ж аты р гой\", — дедд де, жантая бердд. Элп докдыр кдозга барьш келесш, бе, кэйтесщ? ¥шып турегеде сап есштен ыткдлп шыкдым. Ушэскелж AapirepiMi3 орыс кдлзы, б1ргаддрддкшде жататьш. Сейдеш те уйшде екен, туршдд к о р т урейленш кетп. М ен д ар тер кд,1зды белесепедке мшгеспрш жаткрнымда, олда сыртка (лесе шьпып, соцымыздан жаяу келетщдей ы щ ай байкатгы. М ен дэртердд алып келгенше, уйге керпп-крландар жинальш та калыпты. Д эртер кд.13олармен амандаскан бетте юддрмесген крлындагы крбдишасьш ашты. 1нпнен тыцдагыш резщ ке туппн шьтерды да, Кулагина апара 6 ep in крбдиы на кдйта TbiFa салды. Саскалакд-ап, e3i де к р р кр т турган сыйакданды. Апамньщ ка- сьша огырып крлын устады, тамырын басгы. Дереу к ез епнщ асгын айналдыра ашьш карады да, ушып турекелш крбдиьша умтылды. 1шш ашып, асьпып-аптырып ине салуга ез1рлене бастады. Сол и н е т салып улгерсе, апам ж а з ы л ь т кетегш сыйакданьш, апамнан repi кезш щаздьщ кртмылына кеп туседд. Болсацшы, тездетсецпд дегендд бэри тз де кезшпзбен айтьш ун аз телм1рем1з. Апамныц бкегш е ине салган соц, appirep кд,13 сад огырды да, крбдиын апыл-рупыл ж инай бастады. Од уйден шьиъш бара жатканда, ар жагынан Сейдештщ басы кершдд, Кдяз 0FaH б1рдеме деп Ky6ip ете калгандай кер1ндд. Ойбай-ау, апам кепп бара ма? —деген Айшаньщ даусы тым ашшы шыкды. Элп сез тебеме ине кадалгандай эсер erri. Кдлай апам ны ц касы на ж е тш барканымды б1лмей калдым. Кеудесш кыскдн сырылдан кугыла алмай, кезш 241

Ш сут м н 'Н ф Ы е -у т ашып-жумып, апам элсиз гана енттщлд, манатыдан repi шаршап калган тарщвд. — Бэтжан! А, Бэтжан! — десш айеддер апамды кдсында емес, 6ip кырдын, асгыцда жаткдндай аотайлап шакырады. Апам OFan жауап кдтпак, турман, жанарьш да бурмайды.— Шегентай, сен шакдгршы! — деп кдлды 6ipi. — Ana! - дедш даусым ддрьддеп.— Апа! — Ы, — деген сыйакды 6ip леп байкдпы. Иепн крзгап, жанарьш бургандай бодды. — Шегенд! таньш жатыр, — дед1 6ip эйел сыбырлап. — Бэтжан, меш таньш жатырсьщ ба? М ен Тэуарбаламын гой, Тэу1рбала. — Апатай-ау, 6ip сез айтпай-ак, кете бересщ бе? Б1рдеме десегцш! — Тэтем бас сальш, апамньщ кеудесш кушакзай ЖЬПЪ1ЛДЫ. — Кэмеш, саган не болтан? ©3i кщгалып жаткдн щ аш ейтш кннама! — деп, Сейдеш жекш тастады. Эйелдер кдумалай кетерш тэтемдд шегшддре отыргызды. — Апа! —деддмжыламсырап. К^гр етш крна жауап капы . М еш кез1мен 1здеп жаткдньш кдрашыгыньщ крзгалтаньшан бул жолы анык, байкддым.— Апа-ау! — дед1м, бетше бепмд! такдп. — А?, — деген a\\ci3 даусын сырыл аралас зорга еспддм. Апам маган м уздш жаткрн сыйакзвнды, беттме бей салкршдау Thai Элдеюмнщ карулы крлы меш крлтьпымнан кетерш экетп. — И-и, кэйтсш-ай, ку жалгыздан калган жалгызы гой, елгел1 жатьш та соны даусынан таныганын караты , - дедз Айша пырс-пырс жылап турып. — Апама Ж1бер! — деп ж улкэшып ед1м. — Шегентай, - дедз Сейдештщ eMipAi даусы,— сен ендд ж ш т болдьщ, жаным. Сеш кдмай, даусьщды естш апац крналып жатыр, кипкене былайырак, тура туршы! \"Ж ок, ж1бер!\" — дей бергешмше, \"Апам-о-оу!\" деген Кэмеш тэтемнщ каралы даусы тебемнен суык, суды куйьш кеп жiбepгeндeй болды. Ецгезердей Сейдеш меш бауырьша басып егцолдеп кря бердь Казаньщ катыгезддш ез жакршыцнан айрылганда барып кана тусшед! екенсш, Катыгездитн уга турып, сол катыгезуукке тезу керепне де к ез жетгазесщ. Сейтш, жубатьш жаткан елмен крсыльш езщдд езщ де ж убата бастайсьщ. 242

____________________________________ Ъ ф eidm ui, 6if) ум т Б1здщ уй рана емес, кеш ем 6epi буюл ауыл азан-казан сыйакуы: окргс дыбысгьщ 6api элдеюм \"ой, бауырымдап\" келе жаткрндай естшп, ец аягы ит урсе де, 6ipey жылап келе жаткандай TiTipKeHeM.Тун жарымга д е й н жылау, одан уйкр,1лы- ояу тацды атыра сап тары жылау — соньщ 6api ж е р дуниеш жылауга то л ты р ьт ж1берген тэрщад. Эйелдер уйдщ опшде, еркектер eciK алдындамыз. Сыртга дауыс ш ь т а р ь т турган атам мен Кдби ymeyMi3 рана. Кун туске ш н ш калган. Bip кезде шьщылдаган дауыс кулагыма шалынды. EciK алдындары озгелер де елец ericri. — Ж эмихан юй, — дед1 6ip эйел елге еспрте эдеш дауысгап.— Сонадайдан дауыс сап келедд, байгус. Артынша-ак, кулагыма сундылдагап ун айкдлн есплдд. Ш ынымды айтсам, сол кезде састым. Н е icreyiM керек: Ж эмиханды жылап кдрсы алганым дурыс па, жок, жыламай ма? ©кпел1мш десем, оньщ e3i ж ещ л гой, дэл кэз1р м ен оны ж ек керудщ ар жак, бер жагындамын. Кушакц-асып Kepicyre ынтам болмай, жыламадым. Аулада турган, отырган адамдардыц 6api сездерш тыйып, Ж эмиханньщ не деп жылап келе жаткдньш анык, естшк дегендей, тына крлыпты. Ж эмихан \"апамаулап\" келш кдкрага жетпей алыстан атынан тусп. Ti3iim мен шылбырын ж ерге суйрете тастай салды да, ацыраган к у м аулага KipAi. — Апашым-оу! — дедд окоп. Аяры шалынып кете жаздап крйта оцалды. Сол кезде ею жагынан ею эйел крлтыкуай крйды.— Ж еарлю м аддай, ж епм еттщ гой, ага! — Бас куйкдм шымырлап кря бердд, дал осы с е зд шын ею н ш тен айтканын уншдеп ексштен таныдым. Ж эмихан атаммен де, Кдбимен де, ауладары ешюммен керюпедд, тура уйге карай журдд.— Кдлрык, рулы ел жабылып жамандаса да а гыма ш ац жуьппаган жаным ana-oy, ецдд менщ кушм не балдды? Ендд кэйпп елге сыйам, ен- А*кэйпп агайынга сыйам? Сен барда Сэгпм де 6ip ж ерде жур- гендей кершуил едД, одан да енд! айрылгандай болдым-ау, ага! Е-е, дуние деген осы! —дедд крльша кдгсык,таяк,устаган кдра шал кур сш т.— Сэпм1мдд керетш шыгармьш, керетш шыгармьш деп журш Б этжанда етп. К ерсе керетш uibiFap деп, расында, сенш кдлушы ек, энш еш н ол да е зш 03i алдау ушш айтады екен де. — Е, юм бшуу, келсе a \\i де келш калар! — деп, атама таяу зурран шал кдтакц-ап калды. Сол сэт кутпеген жерден атамныц зарлы даусы тула бюйымды туйреп еткендей болды: 243

'Ш сут ан Я ф /ceke-teiu______________________ ______ — СэпмЫ! Жалгыз-е-ем! Cem 6ip кермей арманда кегепн болдык,крй, кульше-ем! Иыкзвры селюлдеп, шалдыц 6epi орамалдарына жармасгы. М енщ де бет алдымдагы дуниенщ берш кез жасым келегейлей бердд. Апаммен 6ipre Сегпмдд де жокцап жатты жургг. Апам мен атам 6ipiH -6ipi курдас деп кдлжындасып отыратьш ж эне ex ey i де маган ел! жас кершетш. Олардыц биыл жетгас жеттде екенгн апамнын, жаназасьш шыгарганда барып б о д м . Кдртайтанын, \"тершен Kepi жакран кдлтанын\" теп-теп ойламаппын. Соньщ 6epi, cipe, балалыкуан рана емес, менщ менжулитмнен де болса керек. ©з мипмдд ойда жокуа эшкерелеп алгасын, тары нелердр анрармай келдд екем деген кецш м е уры кудрк юрдд. Шынында да, кез алдымдагыны кермейдр екем, баскдны былай крйганда, ттргп, атамньщ езш ату с п таны сым дай гана б1летш болып шыкуым. Соган Караганда, ашу да адамньщ iimd сырын буркемелейтш бет перде м е деп кдддым. Сад нэрсеге де уй ишн куырып, езше епшмдр бет кдратпайтынына кдрап, атамды 6 ip азуы алты кдрыс арысгандай керепнмш. Сейтсем, оньщ 6ep i бер жары екен. Алыс-жакрлндары келеттн ж урт келш болып, ертедплж ез уй iiniMi.3 гана шайга отыргамыз. Кдзага бола окуынан суранып келген Кулдэрнга ертец кдйтпакдш болып, тацергген, апама баръпптап ж е п шелпек nicipiirri, соны такрыга жеке салып, Кемеш тэтем дастаркдш а крйды. Атам барш уназ Tyciprin, куран окуга ыцгайланып жозьшьщ шетше журелей агы ра кдлды. Ойын белш жацылдырып крярмыз дегендей, 6i3 б эр М з тем ен кдрадык, Тапсы рманы шалалау жаттаган, езш е 63i с е т м а з д е у окушыньщ сабак, айткдны кусап, атамньщ даусы кдлтырап шыкуы. Шьшында да, жадылып кдлмаса екен деп крркцым. Б1рте-б1рте кдтайып келе жаткдн сыйакцы едр ширатьш жаткдн аркрнныд кенет таркдтыльш кеткеншдей, 6ip кезде д ау с ы б1рден б аяу л а п с а л а б ер д г 0 з кулагы ма Q3iM сенбегендей, еуелде сол отырган кдлпымнан крзгалмадым, Соршд арасьшша атам мулде ундемей кдлды. Бетше жалт кдрасам, ею кезш ен соргалаган жас муртьшьщ устшен ддр1ддей сыргъш барады екен. Кррдгым ба, тандандым ба, бЬ\\меймш, жаны кетш кдлгандай тула бойым 6ip турл1 боп кетп. 244

Щ / в к н т . (>if> m im — Не кершш отыр? — деду татем урсьш. EipaK, езш щ де даусы, есю шытгы дар айыргандай, таргылданып шыкды. — Ж алгы-зе-ем! — деп, атам кемсендеп кря бердд.— Ш ынымен сеш 6ip кере алмай-ак, ку дуниеден етем!з бе, жалгызым-ау?! Кэйтш умшмдд узем, кэйтш сагынышымды басам, шырагы-ем?!Куте-куте шешец...— К ез жасьш жутып, сезаиц аягъш айта алмады. Атама крсылып 6apiMi3 солкдялдап жыладык, Алдымен к а ш т а н Камеш татем болды. — Куран окдап отырып та Kici жы лай м а екен? — деум кезш щ алдын алакднымен сыйпап, мурнын саусагымен шымши суртш.— Б1рщнен кеш н 6ipin е ле сап, кушктершдд маган таргкдазсандаршы со л KeMnipi елген ш ал 6ip сен гана ма, ж ур гой 6api жалмандап. Сэттмнщ куйш аздай, ендд сен куйтцад тарткдязайын деп пе ец, жыламай, куранынды жендеп окдя. С у апершдер, ей! — деду К улдарша екеум1з жакда и ек кркып. Мен ушып турып, пеш тщ алдындакы ойык,та турган куманды оц крлыма устап, сол крлыммен шылапшынды атамньщ алдына крсайпым. О л куммжшендей болды ма алде уялиандай ма, бепм е 6ip ж алт етш кдрады да, кезш томен тайдыра крйды. — Кара тентепм! — дед! шылапшьш усгаган крлымды сыргьшан сыйпап.— Куте-куте экецнен кудер узд!к, енд! тым курымаса с е т аякдандырып олейш. Окуьщды кеш н — мен елген соц да — окд,т аларсьщ, к о зм lipiae уйлетш ! — Иа, огамет эйел алган соц да окдгга бередд екен де сенщ баланды.— Татем Кулдаригага кдрап кезш кд>1сты,— Одан да жылай бермей, жазга дейш шыда,-балац окуын б т р г е н куш келш Tycipin берсш.— М енщ кулагыма дешн кдязарып к етк етм е кдрамай, татем буюл купиямды акдара салды.— Сэлиманьщ кдлзына таласьш елдд шулатьш, балац ©3i де эрец шыдап жур. Атама сулп эперген боп Tepic айнальш кетпм. — Ш улатсын, — дед1 атам кутпеген ж ер д е м еш крштап, - э к е а де шулаткрн. \"Еда! цгулапыц\", - деп оган урсып ек, акдары, мше, e3iMi3 шулап крлмадык,па. Ендд кудаота KympaiK жасар жайым жок, шулатса шулата берсш, таласкдн кдазын гартып алсын.— К енет кдтуланып, крлы-басын сулпмен катгы суйкеп езш е кдйырьш бердд.— Осыган келетш пале болса, курбандыккд мен! шалыцдар. Атамды кушакдай алуга сэл-сэл-ак, крлдым. 245

'ёИссутан Н‘ фЫ се-т ы Апамньщ KfjpKjjH етю згеннен кешн кэп узамай атам болмашы нэрседен сыркртганып кадды. Ж ерде кырбак, кана кар бар-тьш, ертенд шайдан кешн шалдарра крсылып жума намазга кетп, содан уйге мен мектептен келгенде уЫлеп зорга жетп. Есисген юрген бойда ентатн басып босагадд 6ipa3 турды да, маган епгш шешгаздд. П ешпц тубше дешн ею-уш ойбайлап барды да, оц аягьшьщ басын сыйпалап у но з отырып кдлды. — Н е болды? Ашпысьщ, токдысьщ? — дедд татем. — Арыкган аттаймын деп жьиылып кдп ем, тобьпым тайып кеткен бе, шыбьш жанымды квз1ме керсепп барады. 0Ari дэр1 майьщ болса, жакдны. Тэтем кдсына барьш, эуелД ж ай сыйпап кермек болып едд, атам аягын алып кдшып, крлы тиер-тимесген безек болды. Bip-6ipMi3re карал, тэтем екеум1з ерйсаз кулддк. — Аяншагъш, титл! — Тэтем жымиган кдлпы тупи уйге Kipin кетп де, тез арада дэрйдэрмепн алып шьткты Кдн жылым суга маргансопка е з т атамньщ аягын садды, аргынан камфор майын жатый, взш пештщ тубше тэсек сап жаткызып крйды. О дан аррысына мен, тптп, мэн берген жокдын. Epreci сабак,тан келсем, атам тары сол орнында жатыр. Кезш самаркду аш ып маран 6ip кдрады да, кдйта кдлрып кетп. \"Е- е, уйкдкы келген сон жаткдны шырар\", —деддм. Мэн-жайын кешн, маган шай б е р т о ты рьт, татем айтгы. — М ына экец эне кешепден a \\i жатыр, — дедд муцын шарын.— Маган суйенш тацертец сырткд 6ip шырьш келдд, содан кдйтып крзгалран жок, \"Крйшы, меш ендд мазаламац- даршы, KeMnipiM кеткен жакд<д карай ьщрайлана берешн\", — дейдд. А л ь т бара жаткдн д эн ецеа жок, эншешн eArici кеп э д е т жатыр. М ен сормандайды гам аяушы едд?! — Тэтем кезш е жас алып, бармагы мен саусагыньщ арасына шымши кд1сын, мурныньщ ушын успн-устш суртюледд.— Ж е п уд он кдлздан жалмауыз кусал жалрыз крлдым. Н е байдьщ, не баланьщ кдлзырын кермеддм. Ендд эке-шешеден де айрылып, б1ржола ацырап кдлсьш дейдд гой. ©лшщ де кутгш , прш щ де к у тгш маран тарткызбак, Тамагыма тас кегпелт турып калгандай, аузымддгы нанымдд1 не ары ж уга алмадым, не 6epi тую рт тасгай алмадым. Агама кирасам, KG3iжумулы, rapniri бшнерТилшбес кдна кыбырлайды, ©ьц суп-сур, бэрш де если жатыр. Сора ма, жас п а кезшщ уш ы нан кулагына карай аккдн элдененщ i3iH байкддым. 246

Орнымнан ушып турган бойда ыткдлп сыртка шьпып кетпм. Оцашада ексш 6ip агылармын деп еддм, 6ipaK, сыртка шык)<дн бетге соншалык, тез катайганыма ез1м кдйран крлдым: далада жылап турганым е р а сыйакуанып, тыйыла крйдым. шьш кещлмен жылай да бммейдд екем. © з мшез1мдд ®31м туонбей, кепке д ей н кециим кулазып журдг Атам сол жаткдннан жатьш кадды. \"Бу KidHiKi тек куйк, турьш кетедд\", —дегендерге сенш, 6ipa3 кун аралатьш алдык, Еш езгерю болмай бара жаткдн соц, аргынан ауылдагы емпл кдызды ега-уш p e r шакдлрып кеддщ. Оньщ салган инесшенде, шпазгендэрганенде еипеце шыкрады. Мен бар жагдейда айтып барган соц, жиен ага Буракржырдан таныс дэриерлерш алып келш те кдратгы. \"Акракдлдын, аягында алып бара жаткдн тук жок, тек кек е п аурып калган, — десп олар.— Ептеп журш-турып, бойьша кдн жупрткеш жакры\". Бэрш есгш, бэрше басьш изеп жатса да, агам б1рак,орнынан туруга ынта бмддрмей-ак, крйды. \"Турегеп, аятынды гашкене басьш байкахны!\" — десек, журуден эбден Me3i болтан адамша кезш жумып, басьш шайкдйды. Теггемжалынып та кердд, жылап та керд1, \"сенен бурьш мен елем, кдраусыз каласьщ\", — деп крркьпъш та кердд,— м ещреу адамша Mi3 бакцады. Кейде екеулеп, кейде жалгыз суйеп татем екеум1з сыртка шыгарушы ек, келе-келе оган да ьщгай бермей крйды. Басьша ега-уш жастыкцы бш кгете крйгызып алады да, анда-санда eciicri ашкьшып, далага тек тесекге ж атып к ез салады. М у ууш бара жатсацта шыдад ®3i \"жап\" дегецде барып ecirai б1р-ак,жабамыз. Атамды куту узакда айналган соц, жумы сьш ан б1ржола босап, татем уйде отырып кадды. С ыртган repi мен д е уйдд кеп айналшакуай беретш болдым. — Шегентай, окуьщ 6iTyre кднша кадды? — дейдд атам анда-санда кайталап сурап. Н еге ейтетш ш ез! айтпаса да, мен шггей угам. Эрине, татем де тусшедд. О ньщ кезш ш е сураса, уяльш: \"©зьак.есептеп алмай ма екен?\" - деп кейде кейимш. Bip куш, кенет есш е б!рдеме тускендей, беттме ж алт карап: \"Бегендд керш турасьщ ба?\" - дедг — Иэ, - дцадм сезш щ аягын кутш. — Ертец мщгеспрш уйге ала келип! — Таты не айтар екен деп, 6ipa3 кутш ем, епггеме демедь Epreci интернатган сурап а л ь т кедддм. Беген есжген гарген бойда босагада состиып турып кадды. Ж алпак, сары, амандык, кайда? — дедд атам басьш 247

Ъещщтн (Лфкеке-ти______________________ жастыкуан кетерш.— Bepi, кдсыма кел! — Кдсына ттзерлей барьш orbipFaH Бегендд езш е тарта ецкейпп мандайынан шскедд.— Бэтшагар, ата керек пе саган, жок, па? Сен езщ бАемгащ, юмнщ баласысыц? — Сенщ, — дедд — Беген батылсыздау мщпрлеп. — А? К1мнщ дейсщ? — Сенщ.— Басын кетерш, бул жолы Беген сешмддрек айтгы. — М енщ атым гам? Атай берем бе дегендей, Беген кцпакзап 6i3 жакдд кдрады. — Айта бер, атацныц атьш умытьш кдлдыц ба? — дед1 татем дем 6epin. — Мамет. — I-i. С ен Мэметшсщ, менщ баламсьщ. Экецнщ — мына алдындд жаткдн сары шалдьщ — кдндай адам болганьш бглесщ бе? Б1лесщбе, жок,па? — Беген тэты 6i3 жакд<а кдрап желкесш касыды. Татем кулш, кезш кдклы: бАем дей сад дегеш. BipaK, Беген ейтш aripiK айта алмады, агам да оны кутпедд.— Бул шал баршылыкды да кердд, жокднылыкды да тарпы , 6ipaK, 6ipeyre басын шп eripiK жалпакдаган жок, Сен де сейт. Ендд, мше, кдртайдым, бугш бармын, ертец бармын ба, жокдьш ба 6ip куддй б1ледд. Саган ендд менен кайыр жок, ана Шегеннщ етепнен уста. ¥рысса, урыскднын кеггер, урса, урганын котер. Огкр туе десе, откд туе; cyFa туе десе, cyFa туе. ©лпрмейдд, e3i куткарады. EKeyin септессец, ешгамнщ табан астына туспессщдер. Осымды ум ьгтасан болды, баска айтарым жок, Тунде Беген екеумп тупга уйге 6ipre жатгык, Дрнемдзге дене\\пз THicin катар жатканымызбен, уйрешскен бауырлардай емш-ерюн айкасып кету де жок, сагыныскандэрдай ысгык, ыкддлас та жок, airreyip, уркек 1фна ниет бар. Беген откен демалыста уйш е барыпты. Атпен келш, интернатган Ж эм иханньщ 03i э к е т п т . Купия сырымды абайсыз эш керелеп алмауга тырысып, жукдлап сыр тарггып байкдеам, 6ipa3 нэрсеш бьлетш сегалдд. Акдяры Салима кудалыкдф алгандарын кайтарып беретш больппы. \"Кдяз конбесе, кэйтш зорлаймыз?\" —■деп, era жакцы да Боташтьщ e3i 6iTicripin ж урсе керек. — К ореец саган салем айт деген. — KiM? - деддм елец етш. — Бубпн.— Мэссаган, сырымды бмддрмешн деп журген Бегешмнщ созш кара. 248

Щ вкмш, (kf>унт Кектемге салым Те/ибайдьщ кшд атасы уйленш, улкен той жасады. Кдлтарыс-кдлтарыста болмаса, кдр кетш .аяз cbiHFaH кез-тш. Ауылдьщ тойында алалау жок, колхоз тугелдей шакдрылтан. Кешю крнак;гар Те/ибайдыц езш ш не, Э б 1л д ш мен а р ш жак, керипсш ш не — уш уйге белш куттддд. BipAe байланысшы, б1рде табак, тасуш ы есебшде Те/ибай екеум1з уйд-уйдщ арасында зыр ж упрум ен болдык, Б1зден repi ею- уш ж ас улкендер, некен-саяк, 6i3 куралпастар Э бы дкш де отырды. Ойын ойнап, эн салып, олардьщ шуы баска уйдеплерден басымдау шыгып ж а п ы . ©3iMi3 iiirin кермеген сон;тусшбей, iiuin алган ж ш тгердщ адам танымастай езгерш, мшездершщ кетерш п кететшш Те/ибай екеум1з сырттарьшан мазакуап кеп кулем1з, келекетем1з, 6i3re соньщ 63i тэп-Tayip ермек. Есисгщ алдындагы уш сам аурыш а шок, салып крйтан сод, босатадан сыталап Те/ибай екеум1з уйдеплерге тырк,-тырк, кулш туртамыз, 6ipey ту сыртымыздан келш: — Шеген, сен 6epi шыгып кепш ! —дед. Селк етш артыма кдрадым. Ш идиген арык, кара ж т т . Бурын бетпе-бет сойлеспесек те, сыртынан талай кергем, тани кетам: Отар. Шамалауымша, менен алты -жеп ж а с улкен. Натыз инелпсгей катканньщ 93i. \"Мунысы не, тебелеспек пе?\" — деп ойладым. Кез кдыгымды TeAi6aina салсам, калай ж оры ры н б1лмей ол да ацкдып калыпты. Крлымды купэйкемнщ жанкалтасына салып, Tinri, мьша ш ак д р ы ск а титгей д е крбалж ыматан ш сдей керенау аяндадым. Ш етш самаурынньщ тусына келгешмде, О тар беттме 6ip карап кдкдата карай журдд. — Кешеге птыгып, оцаш а эцпмелесешк, — д ед . M ewu Легенд ануартып иьпымды 6ip к е те р д м де, yHci3 соцына 1леспм. Какдадан шьп-а бере арты на бурылып: — А тацньщ денсаулыты дурысталды ма? Барып к ец ш н де сурай алмадык, — д е д .— Калай, далата 03i Kipin-шьп'а ма? — Т0белеспейтийм1з д тусщ дм, б1рак,оныц еж елп таныстарша хал-жай сураскдньш тусше алмадым. — Ж аты р гой, — дей салдым атамньщ жатдайын егжей- тегжей/u айткдм келмей. Кошенщ карсы бетше етак. Сыртын тезекпен шаптатан уйме кддын, кдсына ке/vin токуадык,- Эб1лдщ кррасындагы жарык,елеуареп жетш, б1рмздщ бет ж уз^пз 6ipiMi3re кундрт KepiHin турды. 249

Ъексутпан Hyfnkeke-WM_____________________________ — Шеген, —д е д Отар жацаден шылымьш тутатып жатып. Оден к е й н усп-успне суйсше сорып, аргынша тупнш аузынан, мурнынан ысылдей шыгарып курсшедемалдл. Темега араласден аракцъщ иганен жиренш, мурнымды ж ел жакде ала децпым. Батыл сейлесе алмай к рпы ж ьщ ап турганын тусщдм де, ез!мд ез1м бекеш рек сезшдм.— Шеген, аз де болса сенен жасым улкен гой. БДсем, акдлымды айтайьш, бь\\месем, ак}>1лдесайьш деп... ез1м 6ip ойга келдм. Кдзакд ж е н д куьш келгенде, екеу\\пз агайынбыз, аталарымыз кэ*1з алыспайды. \"Агайынныц азары болса д е 6e3epi болмайды\" деген, саган айтатын атайыншылык, 6ip базынам бар. Бубни турасынде сен менщ беттме улкен шеркеу салдьщ, сол ушш агалык, окпем бар. — М ен ол кдзды озден бурын... бьлетшмш.— “Суйетшмш\" деуге аузым бармады.— Сю гой б1здщ арата килжкен. — М ейл1, жарайды, бодер ic болды, бузылар кудалык, бузылды, е н д п ецпм е ода емес. Балалык, сенен де болтан шыгар, детелж м енен де кеткен шыгар, еткен ic e n i, оньщ бэрш умытайык, Кдйде децгелетш келе жатденын болжай алмадым, airreyip, 6iTiMre ш акырып тур гой деген оймен: — Умытсак, умытайык, — дедм. — Bpi агайындык, api агалык, етшпшм: е н д ол кд зд ы сен де алма! Бурк, тутанган ашудан тутыгып дела жаздедым. — C-ci3 ондай сез1щ зд маган айтпацыз! азд ш н д ей ер ж к е н д к емес мешка, ол кд зд ы шьш суйем! — Суйесщ гой, эрине. Суймесец, м енен айнытамысьщ. BipaK, к д зд ы и м суйм ейд, мен де суйем. Суйген адам сокдр болады, соны пайдаланып, к д з екеум1зд де алдеп жур. Мен алданарым алдандым, е н д сен адданбашы! Соден басде ■плепм жок, — Маган жаньщ ыз ашымай-ак, крйсьш. Ага боп иощзге буйтш айтденьщ ыз уят. К дздан ennuiз д е н д мен аркдлы алмакрыз гой? — Ж о, Шеген, сен олай ойлама. Алар еипм д кдзден мен алдедешан алып крйгам. М ениа тек еркекпк намыс. \"Тимей кетпгп\" деген суйепме тацба гой, седан дешам. Менщ оиымша, сеш де, меш де о баста осы былыкде итерген кыздьщ e3i, сондьпрган сазайын де сол тартуы керек. Маган эуел баста тимейтшш аш ы п айтса, е н д п баска 6ipeyre уйленш те алатын рл1м Зорлагам жок, к дздьщ e3i кенд, e3i келюп. Ушне де крндым, крйньша де жатгым, е н д келш дейта аинып отыр. 250

— О з ейтш eripix айтпадыз! — Ызадан кедшылдап кегпм.— О з к}>1зды, юыз стад керген жокрыздар. Агацыз шешеамен, iueuieci аганы збен с ей л есп де, кдоздыц сы рты нан сауделасгыцьцддр. Уйткем, буйткем деп меш алдай алмайсыз, аедщ сасык, кулытъщызга сенепн ддам мен емес. — 0й , Шеген, сен ейтш ашуланба. Мен сеш алдайтын болсам, еспп алдаймын ба? Кдйта алданып кдлмасын деп, шындык,ты айтуга келддм. Кд1здьщ к ен ген 1, 6ipre жатернымыз — 6epi рас. OripiK айтсам, осы туннен кдлмайын! Ушне крнганымды ш еш ец Ж ем ихан да, ш щ Беген де кердд; сурасац, айтады. Эуелде тулады, жылады, \"шешем айтса, амалым бар ма\" деп, артынан ак^лры кендь Т ек сеш керген соц рана айньш кетш отыр. Куран уста десен, куран усгайын; нан уста десен, нан усгайын, 6ipre болтаным рас. Не icrepiMAi, не айтарымды бымеддм. Н е жы лай алмадым, не шарт-шурт Отармен тебелесе алмадым; ен мушгал, ен сорлы хэлде ттл-аузым байланьш турдым да кдлдым. Олак, 6ipey мукрхл найзаны кегарегш е bipFan ю рпзе алмай кннап жаткдн сыйакзы. Шем1ршектерм майысып, сынып кетуге сал-сэл-ак, кдлган сегалдг \"Ж ала ма, ш ын ба?\" — осы era сурак, мыйымды тесin, шарык, тасш а басымда зы р айналады. Кдрсымда турран шид1м карата не десем екен, н е ютесем екен? Апырмай, кдлайша Бубшгген ондай крьлык, шыгады? Меш “жаным!\" деген шл-аузы мынаны д а \"жаным\" деуге кдлай барды екен? Мумган емес крй, муган емес! — ¥ят жок, екен азде. О m in жала жаппаныз! — О й сен де... эл1 бала екенсщ гой. С енсен сен, сенбесен, тексерш кер, оньщ неменесше ашуланасьщ? BipaK, айтар акр1лым: алма ол кркзды! — Е, неге алмайды? — Екеушз де ж алт кдрадык, Кдби аганьщ TipaKTipiui баласы Ескелд1 екен. Тел1байды керш, сол ертш келгенш тусше крйдым— Н егап турсьщдар? Эл1 Бубшггщ эщтмес1 ме б т р е алмай жургендерщ? — Ж о, ж ай гой, - дед1 О гар басен унмен. Ж ай болса, жайьщ а жур, — дед! Ескелд! оган б1рден дурсе кря берш.— Саган By6im керек пе? Бар да Бубиптщ °з1мен сейлес. Шегенде нец бар? С ен куда тускен екен деп, енд|, e3i жакры керген кразын саган айналдырьш б ере ме? Есга зан,есга заманмен кеткен, оны кдйта кркрытып суйгамиуу ке-прме. Кд1скдсы, будан былай сеш Ш егеннщ кдсынан кврмейтш болайын. 251

Ъ екут ан ’Нфкекй-улы____________________________ — Ескелдд, сен тусшбей турсьщ, кыз емес, кызы курсын, ж ай агайыншылык, ецпм е айтып турмыз. — М ен де саган агайыншылыкден айтып турмын. \"Алма ол кызды!\" - дегеншдд ез кулагыммен еспдЫ гой, юмд1 талкек етесщ? Уйренген екенсщ едлд етпрж шагыстырьш. 0 й т т жылпыддаткдныца алдана крятьш казагощ мен емес, кезщд! ашьш кара! Ескелдд буйтш ipi сейлемейтш. Екпшше Караганда, тап- Tayip iuiin алган тэродь Крркдкцыгымнан ба, бЬлмеймш, тебелес десе, em eyip, тебе пи т ы м тж турады. Екеушш, жанжалын ершггпейш деп, езЫ ара туспм. — Ei3 ce3iMi3Ai бтрдис. Ж у р ендд тойга барайык] —деддм Ескелддп крлтыкуап. Огар у н а з кэш тубшде кала бердо. Маган Караганда ол мулде сабырлы, салмакуы сеюлденд. Сыртым бупн кершгенмен, менщ шпм кек ала тупн, кап-кара жалын-тын. Сокрф кудок — сокыр жы рткэпн сыртка шыгатын ж ол таба алмай, ишмдд улы тырнагымен олай да кесюлейдо, булай да кесюлейдг Крлкд- журепм кай жерде узш п кетер екен деп аяньш, аягымды эрец- эрец, талирек-талирек басам. \"Ж ала ма, шын ба?\" Куга-тут осы сурак,басымнан шыкрай крйды. Ж ала дегенге де, т ы н дегенге де ез1мд| ез1м тубегегш иландыра алмаймьш. OripiK деп ешкерелеуге де, шын деп далелдеуге де дэйекп н еп зм жок, Кэпганьпп, кудж шпмдо онсыз да итше ульпъш жатса; кызга деген кдемастьпым, ынтыщыгым ол да куйддрт, е й с т ъ щ оргасында алас урдым да кдлдым. Кытеаньпч дегеннщ кдндай болатынын мен эт б1лмей журшган. Апырмай, ауру да адамды ейтш крнай алмайгын шыгар. Кдйты, кугак дегендерщ муньщ касында салысгыруга келмейтш сабырлылык, па деп кдлдым. ©зшд| езщ 0Л\"пргел1 ж ать т, езщ е езщнщ алщ келмейтш бул не деген сумдык,?!9 pi ойлантпайтьш да сыйакцы, api ойдьщ да азабы сыйакуы: 6ipece схгкр салып, 6ipece суыкэа сальш, теп, ес тагпырмайды. Б у б ш т Огардьщ кдлай-кдлай к у ш ь т жатканьш елесгетсем, ауа жетпей булыгъш, еам ауьш кете жаздайды. Кэ1здыц мега суйгега рас болса, ендо кдйтьш орны толмайтьш кателжке кдлайша гана баруы таю? — Тусшбеймш, мыйым жегпейдь Ж ынданып кетуге шак, калган терздомш. \"Огардьщ айгкдны 252

шын ба, eripiK пе?\" —деген ой тебем/у т е с т кеде жаткан мущал шегедей кцнап, да жаныма, да ташме 6ip минет тыныштык, бермейда ©ineyip, акмлым ж еткен 6ip ic: \"Крйткен кунде де, кцгзбен кайта жолыгуым керек\", — деп шенгпм. ©йткеш 1НЫНДЫКТЫбшепн сол тана Кекек айы туды. Емтихан жакдшдаган сайьш биыл окудыц макан кдншалыкуы кцындыкда тускенш айкцшырак, сезше бастадым. Улкен уяткд кцлмас ушш, кэз1р кун сайьш ж ары м тунге дейан сарылып сабак, окцмын. Бубшггщ басымды кдты рьт жургеш аздай, атамньщ кун сайьш нашарлап бара жаткдны да кецшмд! аландата 6epAi. Б1рак,сонда да окуымды ойдагыдай аяцтауга бар зешшмда салдым. Д эташ щ катгылыгы, балгам, Tirrri, катыгездцтм шыгар, бэрш де кезшде к ер е ш н д еп тю тен е кдтты м. © й тш т е з б е к ш е к,оюга б ейм д!лтм барьш бурьш em6ip байкамагам, езщ д) ез1м ж аца таньш кеде жаткан тэр!зд1мш. Соцгы кезде оны нш ы \"А\" класына Ж агда ты м ж ш баргыштайтын больш кетп. Bipece Айдаркумныц 6ip баласьш одейдд, 6ipece элдеим нщ гатэбш апарып 6epyi керек больш калады, airreyip, сылтауы бгтейдд. Себебш e3i айтатьш ш ьгар десем, айтатьш емес. Таты 6ip узш с кезшде, орнынан тура женелгел1 жатканында: — Огыр! —дед1м мацызды б1рдеме айтатьш юсиле жуз1мд1 суытьш. — О не? — К^лыкрыздау кайта отырды. Айтатьшьш тез айтса екен деп кцпакц-аганы турш ен де керпнп тур. М ен касакана асыкцадым: ayeAi клэптер1мд1, сонан соц дэптер- дер1мд1 6ip-6ipwen партаньщ астьша тыгьш, Ж агда ж акда карамадым да. — ©й, сенщ ютеп жинаганьща караймьш да о та р а м ба кешке дейн? — Е-е, кайда асыгасьщ? Крцырау ж аца согылды гой? \"A\"-Fa барам. Тарихтан не сурайды екен, бш п алайьш. Bip-ак, \"уплм\" бар, бупн менен сурап калуы мумкш. Ой, сыкрыртасыц-ау. ¥ркцяны 6ip керпм кеп олш барам десеццп одан да шьшынды айтып. Енд1 6iAin турсац, нео н е сурайсыц? — Бетш щ ушы ■цязарып барьш басылды. 253

Ъексутан ‘Hyjnkeke-yibi — Bimii турранда, натижесш бтле алмай турмьш гой. — 03ipuie ешкандай нэтиже жок, Bip оцашасьш таба алмай журмш. Сабакуан шыга сап уйше Kipin кетедо, уйшен шыга сап мектепке Kipin кетедо, уганщ жакд>шдьпы бале болды, 6ip. — Маган айтпайсьщ ба? Элдакдшан жолыкцыратын ем. — Иэ, батырлыгъщды бьлем1з гой. — Немене, нанбайсыц ба? Кдсьша келем де, белесепедке мшдеймш, мшедо. Сонан соц сенщ кдсьща экелем, ар жагын езщ ретгейсщ. — Min дегенще мше салса жакры, мшбесе кэйтесщ? — М ше ме, мшбей ме, мен оны е з мойныма алайьш, сенщ ж умысьщ болмасьш. KeAicbi бойынша. сонды сабакдъщ алдьшда мен белесепедщад экеп мектептщ ауласьша крйдым. Крцырау согыла салысымен кластан шыкды да, Ж агда кинотеатр жакка тарггы. Мен де сыртка асыга шырьш, батып турып ¥ркдины усгадым. — ¥ркдтя, уйщ алые крй, кел апарып тастайын. — Ой, Шеген, ниетще рахмет! — Ж о, эз1мм емес, кел мшгес.— Кдлз екеум1з кез туйспрш каддык,— Bip эщтмем бар. — Былай-ак, айта бер. — Ойпырмо-ой, мшпп ендд! Немене, мен сеш ж еп кряды деп турсьщ ба? Крркрай-ак, крй. — Ал крркрай-ак, крйдык,— Кд.13 арт жактагы жукшенщ успне отырды. — С ен \"Тарзанды\" керш пе ец? —дедом кинотеатр жакка бурыльш. — Ж ок, Ж акры дейдо гой. — Ендеше K83ip саган \"Тарзанды\" керсетешн, 6ipaK,6yriH era сериясы екен, керш б1ткенше карньщ ашады гой? — Ойбай, \"Тарзанды\" керсем, 6ip кун аш журуге бармьш.— С ол арада кинотеатрра жетш те калганбыз — ©й, мьшауында ж ан адам жок, крй? Екеум1з де ж ерге туспк. — Неге жок,? ©не Тарзанньщ 03i турран жок, па? — дедом, кинотеатрдьщ капталындагы агаш арасьшан шырьш келе жаткан Жардага и ек карып. — Кепш, Шеген, мен сеш ешкдшан да мундай деп ойлаган емесган. Не, racim сонша алдап? М ен де болса шын екен деп сенш калмаймын ба. 254

— т ы н емей, немене енд1? Тарзанды керсетем дегем, керсетпм, кдлганын Тарзан екеущ ездерщ бьлесщ.— Кудгум де, белесепедке мщддм. Кетш бара жатып артыма бурылып кдрадым. ¥рк*1я маган жудырьнын туйдд, артынша крлын булгады. Алысган жузш анык, байкой алмасам да, е д з маган куанып турган сыйакуацды. Бубни е а м е тусш, ауыр салмак, езш бара жаткандей журепмнщ басы сыздап кря бердь Май мейрамынан кей н атамньщ хам курт темендеп кетп. Тобыгындагы гак -пзесше ерлеп, кеудесш жетел щлсатынды шыгарды. Кей тундер1 алде кэйгед деп, татем екеум13 касынан кетпей, танга дешн гаршк 1лмей кузепп шыгамыз. Майдьщ ceri3i куш окуга бармай крлдым. Атам тацертен, тэтеме тасек-орньш жадарттырып, меш Кдбиды шакрфып келуге жумсады. М ен уйлерше Kipin барганымда, Кдби ага шай imin огыр екен, Tyci бузыльш орнынан ушьш турегеддь — Аман ба? Н е болды? — д е д KG3i бакрграйьш. — С е д шакрфып жатьф. Сол бойы ушнен ш ы гь т ж у р е берде б1здщше жеткенш е ундеспедж . EciKTi а ш а б е р е гана к р б ал ж ы ган д ай сэл Ki6ipiiKTeAi. Ш ай кдмдап ж атк д н тэтем е ам андасудьщ ырымын жасап ернш жы бы р етюздд де, агасыньщ кдсына барьш Ti3e буки. — Кдлайсьщ? Ж етелщ крйды ма? — Сен, осы, меш осыден жазыльш кегед деп дэмелешп журсщ бе? — Атам б!рден дурсе кря бердд.— Бул ж етел — меш алуга келген ж етел — Сезш расгагандай, 6ip курк етш крйды.— Ойьща ештеме юрт-шыгатын емес крй 03i, мен елеем, не дейындыгьщ бар, кэне, айтшы! — Кунделиш шаруаньщ жагдейын сурагандей атам, теп, такршдап барады.— Ж аназама не байлайсыц, крнакдсьта не соясын, юм-юмге хабар берпзесщ, суйепме юмдеед тусдресщ — оны ойлап журсщ бе, жок, бул шал елмейпн шайтан деп, лайлш арагьшды inrin журсщ бе? Кумю белдщмд> езщ а л кдлганыньщ бэрш юмге не бер епш ед Камешке айтгым. KepiM/vi кем тр1м нщ касынан кдздыр, куншьпые жагындд орьш бар. Топьфагы жумсак,деп крвыгып успндеп арыкка жакрш жерден кдзьш крйып журмесш, 6eri Faiia болмаса, темен жаты де жумсак, топырак, Ka3ip 6ip улкен крй алдьф да, туске шалдедды тугел шакрф,— Кдби ага кайтерш 255

Ъексултан tHifi/cefa-jem бммей кцпыжыкдап желкесш кдси бердд.— Шайыцды кэйтьт кеп шерсщ, крй epicKe узап кегедд, - д ед атам. Кдби уйден шьпып кетазмен м е т шакдфды,— Шегенгай, басыма тары 6ip жасгык,крйшы. Сырткы eciicri ашып крй, жарык,дуниет керш жатайьш.— Басьша жасгык, крйып жатып байкддым, кегареп сыр-сыр er^aj, кундеп ентшсшен езгешелеу. Алысган алДсары сыйакданганмен, жакдшиан кррасац, беттнщ берш кегерген тамыр мен тук басып, ермекшшщ уясындай крркынышгы кершедд. М е т ц уцДле кдраганымды байкрп: — О не? - дрл. Саскрнымнан: — Ш ашьщ ecin кетигп, — деддм, шынында да есщкДреп кдлганын байкдй крйып. — ЭлгД келген соц алдыртайьш, айткдныц ж акры болды. Кдби ага крйды эп-сатге сойып, етш езД бузьпт, кдзанга да 03i салды. Сонан соц атамныц шаш ын алып, сакдл-муртын басты. М ен де шалдарды демнщ арасында шакдгрып келдДм. ЕтгДц пДсетДн кезДн дэл есептегендей-ак, шалдар уакдылы кеде бастады. Ауызгы уйге сел кДддрДп атама амандасып, кецДлДн сурайды да, атамнан еш жауап болмагасын, татемнщ мецзеуДмен тупта уйге Kipin кетедд. Э р шал уйге кДрген сайын атам кезш кец ашады да, ишара жасагандай, крсын 6ip кдгып, кдйта жумады. Иыгыма орамалымды асьт, крлыма куман мен шылапшы- нымды усгап, кэрггтардыц крльша су куйып шыкдым. Тымыра- й ь т , бупн 6api бДреуден крркдан кДсДдей. Тамак,та тез желДндд. БДр ж акда асыкдандай, шалдар уйден опыр-топыр топтана ЧГЫКТЫ. — Ал, М аке, аман-сау сау ьп ъ т кетщДз! - деп, алдынды шыкддан шал атама кдрап бас изеп едд, езгелерД: \"Е, аман- сау... кетДндз\" деген тарДздд бДрдемелердд узш-узш мщгДрлеп, сурДне-крбына сырткд ентеледд. Ke3i есДкге, ентДгедем ал ьт, атам ун-тунсДзжатгы. Ец сонды ш ал табалдырык,тан атгаган соц козДн жумып, крлымен кеудесш крйга-кдйта сыйпалай бердд. Ендд не айтар екен деген длдмшд кутш, 6epiMi3 бетше кдрап 6ipa3 унсДз сггырдык, Кенет Камеш татем атамныц кдсына келДп бетше уцДлДп турды да: — Ага! —дедд 6ip турлДурейлДдауыспен.— Эй, ага! Ойбаи- ай, т ш жок, крй. Ж а й ж аты р екен десем, манадан 6epi тДлден айрылып ж аты р екен гой. Ендд кейгпк?! Агатайым-оу, 6ip сез айгаастан оп-оцай кете бересщ бе? 256

Щ> вкнш, 6if> m m Жасгыгын аласартып, кдсыкден атамньщ аузьша кезек- кезек кдйнак, су тамыздык, — Молданы шакдлр! — дедд Кдби маган иек кдгып. ©3i агасына ецкейш куларына дауыстады.— Мэмет! Б1зге не айтасыц? Б1рдеме десецил! — Сонды сезш даусы бузыльш, жыламсьфап айтты.— ©летшщаД бШп, бэрш есептеп жаткднынды мен акдлмак, кдйдан б1лейш. Айкдйшым-ау, акдллым-ау, сенен айрылсам, ендд пана тутатьш KiMiMкдлды? Мен ендд гамге керекпш? Бепмдд ж ас жуып, -пзем ддрмдеп, жырылып кете ж аздап белесепеддме зорга жетпм. Сол куш ымырт жабыла апамньщ артынан атам да о дуниеге ж ол тарпты. Ендд уйде татем екеуш з ранамыз. Екеулпзге ею ауызды уй далиган ен даладай кершедд. Хабар бергемз, 6ipaK,атамньщ крзасьша Кулдарша келмедд. \"Емтиханы болып жаткдн шыгар, телеграмма крлына кепшш тидд ме\" деген сыйакды жорамалдармен е з м э д жубатып журш жатгык, Кулдариганьщ окуы биыл бпуге тшс, ол келсе, мьша эцгередей уй ушеум1зге онша урешй болмайтын тэр1здд. Уйлен деп кд>1сгайтын атам мен апам ендд жок; eTipiK-шыны анык,- талмай, ецмешме кддальш Огардьщ ce3i ол тур; уйленер1м де, жок, тэуекел деп окуга барарым да белпаз — болашатымды ойлауга е з1м крркдм. Устаздарымньщ кещлш онша толтырмай, \"терт\" пен \"бесп\" тец араластьфьш, мемлекетпк емтиханды да тапсьфып 6iTriM. Мектеггп бгпргешлпзге арнап интернаткр кеш уйымдас- тьфдык, Keurri дерекпр ашты. Era класс жетегаш, era окушы сейледд. Э н айтгык, биледдк. BepiMi3 куаньшггымыз, алайда кецшм!зде кдшастык,та бар. Эрине, 6ip-6ipiMi3Ai будан кешн де керуМ з мумган, 6ipaK, ендд ешкдшан 6epiMi3 6ipirin 6ip мекгепте окдлмайтынымыз хак, Кдлзыры да, кдгындыты да будан кешн мэцп кдйталанбайтын дэурендд эл1 де болса токдата туррымыз келетш тэр1здд. М ен eyeAi Уркд-шмен, Ж арда Марирамен биледд. С онан соц ау ы сьт биледдк. Би бар1м1здд д е 6ipa3 серпткен сегалдд, 6ipre-6ipTe эз1л-кулга салтанат курып келе ж атгы. Бугш ешгамдд ешгам ренжггпеуге, тек 6ip-6ipiMi3re кдрап куле беруге тшс сыйакдымыз. 257

Ъексутам Ифкеке-т ы Магира, cipa, дэл бугш е д ушкрлакгардыд кртарында: кершгенге куледц кершгенд1кушак?айды. Ж азгы кеш акырын- ащлрын тунге ауысьш, карацгылык,тещрекп 6ipre-6ipre крпуггап келе жатгы. Магирамен билеп журш, 6ip кезде Жагда мен ¥ркдяныд залдрн урлана шыгып бара жаткрнын байкрп крлдым. BipeyAep керш тур ма деп куысганып, ¥ркдя аргьша бурыла бергенде, екеум1з кез туйспрш крлдык, М ен керш турганымды адгаргып, крсымды керддм. — О л гам? — деп Магира маган 6ip турл1 кызганышпен кррады.— Юммен ымдасьш турсыд? — Рашьгкуар кршып барады, — деддм неге ейткетмдд ез1м де бглмей кур сш т.— Туннщ рахатьш кереш к деген болу керек. — Ж ур, 6i3 де барьш керешк. Сен, эрине, талай рет керген шыгарсьщ, ал мен туннщ рахаты дегеннщ не екенш де б1лмеймш. Бупннен кешн 6i3re буйгш 6ipre болу крйда, журпп далага шыгайыд! Тым курса, бупнше 6ip ттлепмдд берпп! Е сжке такру келддк те биМздд токуатгык, Артымызга бурылмастан сел беттлпзде сырткр ьггьш-ьггып шьщгык. Ай кррадгысы болганмен, аспан самсаган жулдыз. Маддршщдагы жалгыз шамньщ буйл ауланы жарык, етуге шамасы жетпей, ту к тр ту п й р ге тыгылган кррадгылык, йоге кррккрнынан бакырайып кррайтын сейлдг БЬ ауланьщ кррсы бейне етш, асхана жакуагы кртар-кртар терекпд тубше барьш тпктадык, Ж улдьцаррга крлымды сермеп: — MiHe, ту н н щ рахаты д еген осы! — деддм ептеп жасандылау мшез керсетш. Соншалыкуы шат-шадымандыкка ж ете крймасам да, кещлдд, куанышты кершуге тырысгым.— К рраш ы жулдыздарга, б1здщ e3iMi3 турмак, imiMi3Aeri купияларымызды да керш крятындай бакдграяды. Егер езщ крркрш турсад, тебеднен тасырайып одан бетер крркдгга ■ryrpAi;ал куанып турсад ол др кулшдеп, кезш кргсыптургандай эсер eTpAi; ал алда-жалдр мудая крлсад суп-суык, сыйакуанып крлма-крл ол да сазара кряды. Нанбасад, езщ дал кэз1рп кедкл кушдмен салыстырып байкршы: крндай куйде турсад соган бешмделе кетедд. Ж улдыз дегенщ — сондрй сыйкдф. — М енщ кещ л кушмдд деп басатын жулдыз ам жаратыл- FaH жок, ©йтш абыстраккр бармай, дурыстау 6ip эдпме айтшы. Ж э, жарайды, мен ез1М сенен 6ip нэрсе сурайын: осы, сенщ Бубшпд э н айта ма? \"Ал Бубшже шабуыл басталды\", — деддм шпмнен. 258

Щ> вкнт. 6if> m m — Айтады. — \"Энид кдгзга\" деген елецшдд сен юмге арнадьщ? CoFaH ба? Сездш, теркпп тусшпсп болды. Ж ылж и-ж ылж и, шындык, акурында Магирага да жеткен екен. К ецш не кдяу салып алам-ау деп кдтгы кртакц-адым. — Оны... кдлай деуге болады, эн айтаты ндардыц барльпъша да арнаган болуым керек. — Дурыс, дурыс. Ж иынтык, бейне екен гой. Сен, куддй би\\едд, не барып турран ец ж ам ан адамсьщ, н е ец жакрысыц. Кдлайда сеш тусшу кцын. — Heci кцын? М енщше, оп-оцай: ж акры адаммын. — Крйшы, кмлждкк^ айнаддырмашы! ©йтсец, ренжш кдлам. Йлесщ гой менщ тез ренжипшмдд. Егер \"жакрыныц артьшан сез ередд\" деген рис болса, онда сен, ш ынында да, жакры адамсыц. © й ткет сен жайындагы ж урпъ щ eceri сонддй кеп, оньщ кдйсысы шьш, кдйсысы etipiK екенш еш им ажыратып болмайды. — Байты Бубинке байланысты гой 6api? — Ж ок, Бубки кдна емес, шешец, экец, апац мен атац, эпкец мен шщ — бэрше байланысты. — Е, айтгыра берсец, эрю м е з бДлгенш айтады да. — Куддй акр1, екпелеп кетш кдлам. — Е, не ж азып крйдым? — Йемене, KiciHi кдллжак, кььласыц. М ен ш ын к ецш м м ен айтьш туркам, кулюге айналдырисыц. — Оцбай кетешн, мен де шын кецшммен айтып турмын. — Онда шынынды айтшы, Бубшгп алД баягыдай суйесщ бе? — Ол не деген сез? Баягыдай, кэз1рпдей деген кэтегериэ жок, крй, сую кдй кезде де сую емес пе? — Сен, куддй б1ледд, эдеш тусшбегенсш турсьщ. “Басында осыны суйд1м, ендд оны ел е елгенше суйш етем\", — деген, менщше болса, сокыр ce3iM. Санасыз сую. Bip кезде суйдд екем деп, езшдд сатып кетш ж атса да, аримдык, icrece де, соньщ бэрш ескермей, баягы кдлпынша суйе бересщ бе? Ондай туракзылыкцъщ тукке де кджеФ жок, О л — нагыз барып турган топастык, — Сен Бубшгп ж ек кересщ, ж ек керген соц, ол саран ж а­ ман сыйактанады. Мен жакры керем — маран 6api жакры сыйакуы. 259

Ъекуапан ’НфзкеЬ-или — Ж о, мэселе жакры керген, ж ек кергенде емес. Мен шьшымды айтайын, Б убш жайьщда сумдык,кеп есек есгамш жане эргамдерден есгамш. Соныц бэрш уноз, Бубшгп де, сип де б1лмейнн крлыс 6ipey кусал о гы рьт тъщару макан придай азап! Крпдардьщ Ko6i менщ сеймен сырлас екенщд1 б1летурып, жанымды ауырту ушш эдем айтадь1. Bipeyai крнауга келгенде бул адамдар крндай шебер! — С ен ес п ге н сездерд) мен де естимш . М ен 6ipaK, Бубшггщ езш ен баскрга сенбеймш. — Сен... азгыргалы тур деп ойлап крлма, шьш дос адрм шындьпргы гана айтуы керек крй, мен шынымды айтсам, сол Бубшгщ маган унамайды. Ж у р гет, сейлегеи — 6api жасанды, е д е т сегалд!, жьшыма ■теди Bip Typai, баскд галгддрддй емес, менщ крндай эдем1 екеммд! кердщдер ме дегендей кербезсш, керпп, крглымсып турады. Акыр басгап айткрн сон, шыньп^ды аягы н а д еш н айтайы н. М ен сеш со Kpi3Fa кимаймын, кргзганамын. Сен суйесщ, жакры кересщ, бмем. BipaK,ол с е т алдап журген сегалденедр Балгам, журтгьщ жамандаганын кеп еспгешмнен де пгыгар, е з басым Бубшгген керемет кудисгенем. Балгам, ол тнсем ти ей н деп O rapFa эу баста кенген де болу керек. К е й н саган жолытып калган сон, екеушдд салысшра кррап, Огардан крйта айнып крлтан шыгар, гам б1ледт Крлайда, менщ ойымша, Бубшггщ 6 ip ганаа бар е к е т бар, э й т е с е ол эке-шешесше билеп-тесгепазе крятьш кргземес. М агираньщ бул жорамалын мен сан рет ойлагам, 6ipaK, оган Бубшгп крмарам. 0 a i де иланкым келмей, М агара эншейн Бубшгп менен щлзганып туртан тэр1зденд1. Теректщ крбьпъша тырнакымды батырьш лаберш, таспадай жщкикелеп сыргын сыдырьш алдым да, баскр ермек тапгшандай, элпнщ 6ip ушын пс^мнщ арасьша салып кртршьш-крфи 1ып тасгадым. Аузым эуелде топырак, татьт барып, артьшан кермек дам тшмд! куырып тызылдатып к е т . Кдкрфынып, тугаршт, аяк, асгы шала булщадм де крлдым. М ен ез1ммен ез1малек болып кеткен сон, Матира да ундемедг Ьшмнен ундемесе ундемесе екен деп турмын. Бубшгп жамащ аганы жанымды сумдьщкннайды, 6ipaK, сонда да оньщ Бубшг жайындагы пшрлерш 6L\\e тусгам бар, крга менщ куймд! деп басты: — Бубшгп жамандап ем, кркрфынып-тутаршш кетгщ гой, теп. Бурын булай емес ец, сен кэз1р сумдык, кусьщ, бглетш нерсецлд де бьлмегенсш с ь ф бермейсщ. — Мумган болса, мысал келпрш, фэкпмен сейлесещз. 260

— Мысал кеп крй... Мысалы, менщ жакры к ер еп тм /у бш п турып бшчегенсисщ. Буюл мектеп б ш п болтанка деш н эл1 еспмей журмш гой дейшсщ. М ен 6ipaK, сеш ганэлемеймш. Крипта рет ж ек керпм келде ецад сейлеспейш деп кднша рет езшд! ез1м зорлап керд1М, тук болмады; бар естл-дертщ Бубшгге екенш б ш п турсам да, кудер у зе алмай-ак, крйдым. \"Шеген менсшбей кетотп\", - деген — мен уипн крндай кцын сез?! Метш, мен OFaH да шыдадым. Шыдай берем. Неге екенш ез1м де бь\\меймш, сен маган Ty6i Бубш же крсыл- майтын сыйакуанасыц да турасьщ. О л сеш мендей суйе ал- майды, сондыкцан оньщ саган крсылуы — эдыетоздж. Кудай б1лед4, Бубпп сеш терец тусшбецМ де; сенщ эдебиетке, енерге деген ыкртласыц OFaH тук те эсер етпейдь О л м ен кусап сен уппн езш курбандыкде кця алмайды, е зш сенен кцгмбат санайды, ал мен уппн сенен кргмбат еш теце жок, Егер сен Бубш ке уйленбесец, езщлд сыйлайтьш баска 6ipeyAi суйсец, мен сен уипн (жан да куанам. Бтлем, сен оньщ сулульпына крвыгасыц, сол уппн суйесщ. Ал ол сенщ крндай адам екеншдд бтлмейде болашагынды ойламайды да. Мен, 6ip TypAi, Магирага клана басгагандеймын. М енщ жазатьшыма кпэп кумарлыгым мен энге эуесштме Бубшт, шынынде д е ешкдшан кещл аудерып керген емес. Сонде м е т, расынде д е не уппн суйедг е с г т сырын ашьш, узддтп ештеце айткрн емес, сощ ы жолы, im ri, салкрш сейлесп. Бэлгам, суймейтш шыгар? © з ойымнан ез1м шошьш кетпм, 6ipaK, iund кцналысымды кушпен жецш, Магираны к а п ы аядым. ©31МД1 осыншалык, жакры керетш адамга титгей де болса 6ip жакрылык, жасай алмайтыныма кршжылдым. Бар шынын журткд жайьш сап, e3i ыщ айсыз жардейде крлса де, мен уипн крм жеп, мен уипн есекке шыдеп ж урген осы Sip бакрггсыз крлздыц мехнатьш кш ж ене болса да жецьлдетш, адамдык, кдрызымды аздап та болса етегтм келедг-ау, 6ipaK, кэйтш? — Тубшде мен сеш Бубшгген де жакры керш кететш пгыгармын, — дедЫ неге олай дегешмд1 ез1м де эл1 толык, ойлап-шшпестен. — Крйшы, Ш еген, сен е й т т етгрйс айтпашы! Саран жараспайды. Неге eripiK дейсщ? Шыным. Егер басыма опалац-топалац кун туа крлса, Бубшт баспаналап к е т т , кдсымда тек сен кдлатыныца мен кум эназ сенем. Сондыкцан сен мен уипн Бубшгген де артыкрьщ. Нанбайсыц ба? — Кррсыласура де мурша бермей, бейкам турран кр!зды бас сальш бепнен сушп 261

Ъексултан 'Нфкеке-шы________________________ алдым. Сол кезде ез1мде байкрмай иыгынан тарггьш кдлдым ба екем, бммеймш, кулап бара жатып кыз менен устай алгандай кершд!. Н е болтаный жендеп тусшермш дегешмше болмады, те а м е басьш крйып М агара жылап жзбердь — Шеген? Ж аным, шыньщ ба? — Улкен аратгык,жасага- нымды сонда барып б1дадм. ©ингеннен ершмд1 Ticren кдгр- шып ала жаздадым. 0 з еирптмнен езш уяльш, кдрашылыкка да кдрай алмай, к у й ш т кез1мд1 жумдым. — Ой, мьшалар 6ip-6ipme жабысып елш калкан ба, ей? — Жарданьщ даусы екеумзд! де селк етгоздд— Теп, терекпен терек болып кенпсшдер гой. Осылай кеткендерщгц жарыкуан 6ip керш кап ек, арен; (здеп таптык, Залга бармаймыз ба? — Барайык,.— Тандайыма жабысьш калган тш мд| азар крзгап, к е н е зе а кеуш шелдеген Kicime ете каддым. ¥рлыгыньщ устшен э к е а тусш калган баладай, мойньш цшне тьпъш Магира интернатка карай ун-туназ женеле бердЬ Не М агираны куып жетер1мдд бммей, не Ж агда мен Уркряга ж акртдары м ды б1лмей, сасьш каддым. — Ой, опасыз! — дедд ¥ркця сыбыр етш. Ж агда крлынан усгамак, болып едд, алгол тасгады. \"Досыцныц сыйкы мьшау, сен де белгьд болдьщ'1, — дегеш шыгар. М еш жакдап Жагда да енггеце айтпады.— Демек, ол да меш тусшбей тур. [цпмнен дем емес, от шыккдндай терец курсшддм. С ейтш , атгестатгы да аддык, Буб1шке берген уедем бойынша, ендд уйленуш кажет. BipaK, Бубшгген eai хабар жок, оган хабар жеиозетш менде мумгонддк те жок, \"Жшт деген атым бар, крцдьщ \"ад экет\" дегенш кугем бе, неге 6ip эрекет жасамаймьш?\" — деп 6ip уак, ез1мд1 ганалей бастасам, ке-шала; \"Ал Огардыц айтканы рас боп шыкра, кэйгесщ?\" — деп, кудцс те меш тьпырыкрэ апарьш п рей кряды. Сенуге де, сенбеуге де дэлел1м жок, аурудан жаман epi-cepi халдемш. Уйленем бе алде окуга барам б а жок, 6ip жумыска турам ба — 6epi белпаз. — Кулдарига 6iTipin келсе, екеулеп ж ан бага турармыз, аланд ам ай окуыца-ак, б ар а берсецпп, - дейд1 тетем. “Уйлен\", — деген сез аузынан шьпфайды. — Керерм1з, —дей садам мен де иьпымды кцкдц етгозш. BipaK,тэтемнщ ынгайын танимын. \"Уйленддрмек болтан апац мен атац едд, ендд асыкрай-ак, крй\", — дейгш сыйакцы. 262

Ъф вктт бф унт Ендд, шынында, несш е асыгам? Куантсам дейтш апам мен атам жок, тэтемнщ ьщгайы тары белплг Бубннке дэл биыл уйленум нщ e3i орынды бола кряр ма екен? О дан кейш оку кдйда кдлады, елец кдйда кдлады? \"Кэйтсем де окцмын! КдзМУ-ге тусем, акцш болам!\" — деген умптарманньщ 6api эншеган мак^ан уппн, ойланбай айтылган етристер ме едд сонда? BipaK,.. Иэ, уйленген соц д а окц беруге болады гой. Бубпн пен тетем отыра береди О гыра бере ме? Татем, 6ip турлг Б у бш т жакзырмайтьш сыйакзы-ау. \"Эй, апац мен атаца экеп берем деген келпшед маган неге экелмейсщ?\" дер е/у гой эйтпесе. ©йтпеуше Караганда, унатпайтьш болу керек, Окцмын деймш, оган Бубйп келюе ме екен эуел1? Бес жы л бойы кэйтш уйде отырады? Татем eKeyi ттл табы са ала ма? Акргр ейтш окцтын болсам, оньщ мега уйде кутпей-ак басы бос кугкега жакры емес пе? Егер шын суйсе, бес жылды кцынсынбауы керек крй? \"Эуел1 маган уйлен, окуьща сонан соц бар\", — демейпн шыгар? Ойдан, нуска-нуска жорамалдардан басым мец-зец. Накцы 6ip ш епцм ге, эр и н е, By6iuineH ж о л ы к д а й ы н ш а к ел е алмаймын. Ал ол жайлауда, мен ойдамьш. Атам мен апамнан айрылган дэл биылгы жылы — Жэмиханддкше менщ бара алмайтыным белгЫ. М енщ кдй кезде емтиханымды б трепгам д1, кай шамада аттестат алатынымды — бэрш бглед!, Бубшгпц e3i келу керек крй маган. Апам елгел1 де кергем жок, атам елгел1де кергем жок, эке-ш еш еа уйден шыгармай крятындай тагы б!рдемеге ушырамаса, келуг Keprnyi, кещ л айтуы тш с едд гой. Bip куга туе ауа уйге келсем, алдында ж аю лы дастаркан, жагьш таяньш алган, ж озыньщ шетшде шошайып, тэтем жудеу куйде отыр. Самаурынньщ шогы элдекашан сенген, кесесшщ тубшдеп шай кдкуанып кеуш те калган, кезш щ алды кдозарыцквд жылаган сьщылды. — Не болды? — деддм шошыньш. — Ойбуй, —д е д ез отырысына ж аца мэн берш.— Б1рдеме ш г щ бе? Ш ай ысытайын.— Самаурыцды кетерш жатып кана менщ сурагыма жауап кайтарды.— Э не келедд, мше келед деп купп журсем, элп албасты куйеуге кашьш кегштт. Окы, хаты эне терезеде жатыр. 1шше б1рдеме 6iiin калган да. Бэсе, 263

Ъексутан Нфквке-ш ы ага кдйтыс балганда неге келмед! десем, шпн шергитш келе алмаган рой уялып. IcrepiH icren ап уялатын едеп гой булардыц. Ол кетсе, ецдд сен де кетесщ, мьша ку моланы кузетш кдшан кудай алганша жалгаш отырам да сол. Тэтем самаурын крюра сырткд шьпып кеткен кезде Кулдарираньщ хатьш окыдым да, кдйтадан орньша тастадым. Ж алыньш \"тэтелеп-ак,\" жазьпггы. — Крркрай-ак, крй, - дед|м тэтем уйге кдйта юргенде,— мен ендд ешкдйда бармаймын, кдсында болам. — \"Окуымды бгпрген сон, ега-уш жы л жаньщда болам, багам-кртам\", — деп журш , эне, эпкен, де кетш тьшды. Сендерден опа кермей-ак, крйдым, эке, алдын ала жарыл- кдгандарьщды крйьщадршы! — М ен кдлхозга жумыскд шыгам.— Бул тгар1мнщ тужырымды екенш укцыру ушш э д е й нык,сейлед1м.— Ж аца зац бойынша, енддркте era жы л жумыс югемегендерд! окуга алмайды. — Неге баргыц келмейтшш 6iAin турмьш. Алатын эйелшд1 6ipre алып к ет окуыца. \"KeMnip-шалдьщ баласын окуга ж1бермей, жумыскд салып крйды\", — депзбей, тусеон, бе, туспейсщ бе, Алматьша, aftreyip, 6ip барып кдйт, айналайын. \"Аш кулакхан тыйьпп кулак,\". — ©йтш ешгам айтпайды. — Айтпак, тупл айтады. \"Апам мен атам елген сон, окуга ж1бермей крйды\", — деп, алдымен е зщ айтасыц aAi. — Ой, крйшы, — деуум кулш,— кдйдагы жокуы айтады екенсщ- Ертец жумыс сурап кдлхозга барам. Ал егер уйде жалкыз отыруд ан жалыгам десец, Бубшгп экеп келш ram берейн, екеущ ойнап отырасындар. — Иэ, жарылкдйды екенсщ онда, сендер шыгармаган ужмаккэ сол шыгарар мей. Сен шыныцды айггьщ, ецдеше менде шынымды айтайын: егер оны алады екенсщ, урыспайык, таласпайык, ек е у й з белек турамыз. Менщ суйепм осы уйден шыгады, сендер кдйдан тапсандарда 6ip баспанатауып алыцддр. Кещлщ соган ащлр кеткен екен, бепцнен жарылкдсын. Эйел кдгламысьщ, шеше кр!ламысьщ — жумысым жок, Эйтеур, менен аулак, Ш ешецмен алысьш еткеш м азлдй, ендд сол С элим аны ц щызымен алыстыры п крймакрыц foA MeHi. Ж эмихан да 6ip, ол да 6ip. Одан етпесе, кем емес, бул дд кдршаддйынан кдгашып тур. Тебемнен 6ipey 6ip крйгавдай турдым да кдлдым. 264

^ октш. 6if>умт Колхоз жылдатыдай жумыскд шых, деп кд>1лхд>1лдамады. Биылша 6ip ем ш -ерхш журсш пн деп ж аны ашыган, cipa, Сейдеш ага болу керек. Bipax, он куннен артыхдд езш де шыдамадым. Exi-уш жылдан 6epi епндд хрйып, ауыл жаппай жугер1 егуге кеш кен. Б1здщ жак, хдмысты болтандыхдан, хдшан жугер1 шашак, байлаганша exi-уш p er атак, журпзуге ягни арам шептен тазартуга тура хеледд, ал oFaH адам куид ете хджет. Бубшгген еш хабар болмагасын, тэуекелге мшш, м ен Тел1бай мен Кдншайымта крсыльш жутер! отагьша шыкцым. Сал муцая кдлсам, exeyi exi жахуап меш баладан бетер жубатады. \"Bip жатдай болтан шыгар. Адан мен атац хдйтыс болтан соц, жагдайдьщ езгерепнш ол да сезедд гой. Бэлкгм, сотая байланысты 6ip ойлармен xi/ypin жатыр ма, кгм б1ледд?\" — деп, acipece Кдншайымньщ жаны хдлмайды. Огах, бгосесш, тамызда хдлхоз меш ш еп шабута жумсады. Б1раз хун шемеле жинадым, 6ipa3 хун мая салдым. Ай бойы Жалтызгебеде — сыйыр перменщ айналасында — йггеддх. Тамыздын, аятьша таман хурылысшылар хелш сыйыр базы мен уйлерге жандеу журпздд. Айналасы он шах^ы хуннщ шпнде 6i3 оларга, хурылысшылар боге exi-уш дурхш араласып хрнах, болысгык, Б13 оларта exiHm i р е т ж а у ы н н а н х е ш и бард ы х, Кунддз болатьш. Бубшггердщ уш хез1м е сондай 6ip ысгых, xapim n, мунды сатыньпптан хеудем сы зд ап х р я бердд. Курылыс-шылардыц жумысын хдязыта хдрап журген xirimp жаталан барьш уйлерше xipAiM. Ж айлауга хеш ер алдында Бубйи 6ip белп хдлдыру херехтей, ашхдрах, дэмемен б1рден бос уйдщ тухш р-тухтрш е ннте хез салып шыхдым. Жендеуиплер мунда aAi ж егпегт. Бел арашгьщ тубше кдрлыгаш уя салтан ехен, 6ip жах, ш еп омырылыпты да, exi-уш x pw a wiHin салбырап тур. Элдехкя эдеш бузды ма, жох, басхдлай ce6e6i бар м а xiM б1лсш; алпге, 6ip турл!, аянышпен хдрадым. Bipey урлап хетер деп, ecix пен терезеш ездер1 шытарып эхетхен болу херех: тубшде, тещрегшде сынкам, ьгбырсыган ештеце жох, Еш белп Бубшгген де хдлмапты. Бубки жатхдн туе осы ара болар-ау деп, пештщ ар жатындаты ашыхд<э reAMipin турьш-турьш тысхд шыкдым. IpreciHe хелш турьш Ж омихандионе бас сухдай xeryiM хдялмыс сыйах,танды, хддрмей ол уйге де xipAiM. К рйдьш ме, ацдьпо ме, алдымен терезенщ тубшдеп усах, хумалахуарга хезш тусп. Кдшадгы 265

Ъексутмн Н + М у -у м __________________________ __ нэрсе екен деп, кдсына келш карадым: кептен жаткдн болу керек, кебу, б1рак,ненщ кумалакы екенш тани алмадым. 0 з1ме оз1м кей1д1м: мею де мал керген уйдщ баласы дейдд-ау! Шындап келгенде, мше, крй мен еш ю нщ кумалагын да ажырата алмадьш. Тукке зер салмайды екем, теп. Керген нэрселер1мдД кец1лге т у й т , ерекш елж терш еске сак,тап журетшдей зерекппм нщ жокцырына к а п ы налыдым. Кенет K63iMтер жакаргедеп карайгангатусп: сия деуггсарка теплген болу керек, ж ер еденге жападай болып сия сщш кдлыпты. Бул уипн Беген жазасьш, cipa, алган-ак, шыгар. Бегендд де сарыныппьш. Оны бугиотдей бауырмалдыкрен ойлаганым, cipe, еамдд бшеуи 6ipitnui рет. Менде, теп, ез1мде тусшбейпн 6ip турл193repicrep бола басгаган сеюд/у. ©скендио ме элде ес гаргет ме, гам бмсш. Сейтш ж урш кдфкуйек те туды. Тел1бай м ен Кдншайым мектепке кетш, 6ipa3 кун ауылда бос журш ем, мен ез1мдд мулде ж алры зсы рап калган адам дай сез1нддм. Ж ы лда жайлаудан тускенде алдымен б1здщ уйге согатын Беген биыл б1рден интернаткд келпгп. О л да маран тым -reyip нышан сеюлденбедь Алайда Бубштан, жардайын 6L\\y ушш, мен оны i3Aen эдеш Буракржырра бардым. Сабакца екен, узш с кезшде 6ip окушы шакдфып бердо. Ж атьф кап калган адамша Беген маган, 6ip турлр ж аскана жакдшдады. Интернатка кдлай орналасканьш, улкен балалардьщ жэб1рлейтшш, жэб1рле- мейтшш сурап, 6ipa3 камкррлык,б1лдфген соц барып Бубш ке квитам. — By6im пен татем урсысып калган, — дедо кабагы тунжырап. Туркаша Караганда, cipe, татесш жакуап, оны e3i де жакуырмай калган сыйакуы- — Неге? Ж айш а ма? Bipa3 ундемей, не дерш бымегендей ra6ipTiKren турды да, тары кабагьш туйе ттл катгы. — Бымейм. Татем, anreyip: \"Сеш балама алрызбаймын\", — дегта. М ен кулюм келгеннен бурын ытааисызданранымнан ыржидым. — Кдозык, ей, менщ гамдо алатынымды Ж эмихан б1ле ме екен? Бубип coFaH бола ренжш пе? — Бымешм. \"Мен тимесем, езщ тиш ал\", - депп. — А? — Журегтм б!з сурьш алгандай шаншып кетп,— Ш ынымен солай деп пе? С ен де еспдщ бе?

Щ вкмш, (nj) утт — Мен ойнап жургем, еспгем жок, Сейдеп айтгы дел татем жылап отыр екен. Ашуланып маран д а урысгы. \"Енд1 Шегецдд мен д е кермеймш, сен де кормейсщ, будан былай уш небарма!\" — деде — М енщ ж азьпы м не? Неге барма дейде? — Б]лмешм. \"Б у б ш т алсьш, б1здщ оган керепм1з жок,\", — дейде — Кдшан урсысьш жур? Жакдшде ма? — Иэ. М ен oK jra келердщ алдында FaHa. \"Демек, Бубшггщ келмей делуына оньщ детысы жок,\". — Ал Бубип саган ештеме демедд ме? — Ж ок, Б1здщ уйге шрмейде — Апасы ше? — Олар д е татем eKeyi араз, сейлеспейде — Е, оларра не жок,? — Бшмегам. \"Б1лмеммнен\" кешн тэты б1рдеме крсатьш шыгар деп 6ipa3 кутш ем, бул ж олы крспады. Кдйталап сурап та тук нэтиже шыгара алмадым. BipaK, oirreyip, теменппктей берген ж узш е дерап, элденеш бъ\\се де эдеш ж асы рып тургандей туйсшдем. Ары алдердетып, 6epi алдердетып байдеп, артык, сыр тарта алмадым. С ойтш турранымызда крцы рау сорылды. Н еге ейткенш, Беген сол кезде жапалак, етш б еп м е 6ip TypAi дерады. Ke3iMe Typi м еш MycipKen, ж ан ы аш ы п турган адемдей коршш кета. — О не? Б1рдеме айтайын деп пе ец? — Тэтем: \"Кореец, айт, — деген,— О тармен эйелге таласденша, окуга барсын; акдна керек болса, м ен тауып берем\", —дейде Таты дезбалап сыр тартам ба деп ем, кетю а-келт асьпъш, артына жалтакщй берде Амалсыз: — Жарайды, сабагыцнан делма, — деддм. Бубшггщ ж азде ауылга келмеу себебш сол бглмеген куш дела берддм. Беген ол жайынде ештеце айтпады. Cipo, делай айтдегаудыц теплы таба алмадым бглем. Кдлай болганда де Бубпптщ келмей делуы, Бегеннщ жацагы сезш ен кешн, коцш м е детты туйтюл салды. \"Тары да Ж эмиханра байланысты емес пе екен?\" - деп сезжтендьм. Бубип екеушщ урсысуы, оран Бубшггщ: \" 0 зщ тш п ал\", — деу1 сумдыкдыц сумдьпы сыйакуанды. Меш суйген к е ц ш м е т тукан адемга титгей де бурмаганы ма? 267

Ъ екут ан ^ф кекв-т ы Кд>1ркуйектщ оны куш мен жугер! жулуга шыкдым. Куз келгешмен, кун ам ыстык,-ты. Уйдщ капырьпы уйкуатпайды деп, тунде крра усгшдеп шептщ успне жататынмьш. Bip мен емес, крра мен уйддц тебесше ауылдагы еганщ 6ipi уйкуайды, ейткеш таза ауада тацертец сергек турегеледд. Bip куш мен ам тесектен турып улгермей Тембай келш оятгы. Окуга ке-rin бара жатып эдеш бурылыпты. EKeyMi3 ендо Ky6ipAece бастаган кезде, крльша шелегш алып уйден тэтем ш ь п ъ т кддды. Сыйыр саууга ыщ айланьт жатьт: — Т а га сыбыр-сыбырды бастагансындар ма? - дедд, 6ip TypAi, кшэлегендей ыцгай таньггьт. — Ж а й гой, тэте, — деп, Тембай кдозарацдап, кэддмпдей кдосылып кдлды. — Тунде Бубпи к е л н т, — дедд купиялай куладыма сыбырлап.— © зш кергем жок, жаца тацертец апам айтгы. Мен баскд сезге келмей, еспген замат кише бастадым. Тел1бай кеш ке таман ушнде кутетшш айтгы да, сатымен туспей, асыгып-ycirin крраньщ устшен кд ргьт кетп. Тэтем сыйырды идорт т у р ь т оган ала кез1мен карады. Тэтем сауган сутш уйге а л ь т гарген кезде, мен кш нт, белесепедомдд де кррадан а л ь т шыгьт, ендо кетуге бет алгам. — Е-е? — дедд тацыркап.— Тац атпастан кдйда барасыц? ©рт еппрген немедей жацагы недьт жур? — Ж ай, — дедом ж ай екенш е сенбейтшш 6L\\e тура. — Ж а й болушы ма едо, хабаршы шьтар. Салиманьщ кдозы келген гой, кудай бдледо? Беттм д у ете кадды. Тэтеме бацырая тацданьт карадым: ундемей жургеш болмаса, бэрш бглетш болды гой? Даусында 6ip 1\\геш ек барьгн ацгарып, аяк, асты кдорсыгым устады. Кдорыстанып касакана тук б1лмегенодом: — Келсе кайтедо? — Кайтушы едд, \"бэлелел1 жерге бармагьшды тыкра\" деген, 6ipece анаган таем деп, 6ipece мьшагаи таем деп, агайын- туыстьщ бэрш 6ip-6ipiMeH тугел ж е к кершшгп кдолып болды; Kecipi тимесш, сак, ж у р деймш да. М ен не дерЬгдд бдлмрддм. Ун-туназ кашадан ш ы гьт журе бердом. BipaK, 6ip нэрсеге анык, кезш ж егп: тэтем буйтш турганда, мен Буб1шке уйлене алмайды екем. Ж оспар да, жорамал да жасагам жок, белесепедоме мщдом де, б1рден Эбьддоц уш жакд<а тартгым. Ойкастап, ушшц алдынан ега-уш втпм. ©л1 ерте екенш, мына журюдмнщ epci 268

Щ> вкнш , (nf> m ini екенш irniM сезедд, сонда да айнадшакуап, ол мацайдан узап кете алмаймын. Манадан 6epi сыртымнан элдеб!реу бакддлап туррднлдй сезшш, 6ip кезде ез-ез1мнен куыстана бастадым. Сонан соц келденец кезге сезж салмаута тырысьш, кешенщ кдрсы бетше шыкуым да, белесепеддм дэл осы арата келгенде бузылып кд/иандай-ак, э р ж ер-эр ж ерш шукдьлап, afrreyip, буранда атаулыньщ бэрш 6ipmeH к е й н 6ipiH кдтайтып m bnyra KipicriM. К ез кдтьпым Эбтлдщ у й жакта. Кд13 шыкдады. Басынан бастап кдйта босатып кдйта тартпасам, белесепедтш, бурандасы да б г т . Тебемне! i кун ©те басщды. Уйге кдйтпаскд амалым кдлмады. Кдлзбен, cipa, Тел1бай мен Кдншайым аркд!лы тана хабарласа алатьш сыйактымын. Кетуге беюнш соцты рет Эб1лдщ ушнщ алдьшан таты 6ip келденецдеп этим. Апырмай, ешгам тырп етпейдд, адам жок, уйдей. \"Болтам, Бубин бул уйде жок, та шыгар?\" — деген куддк гарддойыма. Еш нэгижеоз уйге кдйтьш кете алмай, не де болса Тел1байдытане 6ip Kipin шыгуга тауекел етш, кдйш кдйтгым. Белесепедтен туспм. Edri ашыла ма деп, Эбпущ у й жакдд кез кырымды таты салдым: езгерю жок, Кдшала-щтнала Тел1байдьщ дарбазасына да крл создым. Бегелетш себеп жок, улкен кдкданьщ адам етепн есшн ашьш, амалсыз инке енд!м. Сол кедде к ер ш е о к шик, еткендей болды, гарген i3iMMeH дереу кдйта сырткд шыкдым. Белесепеддмд! жетекгей сап жалма-жан Эб1лдщ кдшасьша кдрай умтыддым. Крлында кенелеу кдлайы шелек, успнде кек ала к е зд ж ещ шолак,кейлек, шашын тобесше тушп, Бубин кдшаньщ аузьша кдрай кеде жаты р екен. Kip жутанын бьлегшен сорталаган Судан ацтардым. Кез1ме мулдем аппак,болтанда да аппак,болып керщлд. Таматьш, мойньш, кд>1л аяты шашынын,тубшдеп куйкдларьшад ей н кез\\м£1рден ш альт улгердь Жарк, еткен керга сол жарк, е ж ен кдлпы шдме тусш, ене бойымды ергеп бара жаткдн тэрцад. Басым айналып, дем ала алмай кетам. Куйындай уйткдпан кумарлыктан кез1м кдрауьпты. \"Не тусп сэуле екенш болжатпайтьш, Бугатындэ 6ip туе бар нур сэулета\".— Ж ырдаты сол сурет крй мынау! Бубни кдшадан шыкты да, шелектеп тар суды шундргрга теки. Меш керш еш тацыркдтан жок, жымиды да крйды: осьшда кут деп e3i уэделесш к еж ен адам сеталдь Ж урепм де журек, кеудем де ж урек боп, 6api дурс-дурс сорып кетп. Кудай-ай, осындай кдтата да крлым ж етш турьш кеарленем- ау! Т1л-ауыздан айрылган адамдай, кез1ммен iurin-жеп кдна унс1з турьш кдлыппын. 269

— Белесепедщдд узак,жендедщ гой, - де/у култ,— Менщ келгетмд! и м ай пы ? Тейбай ма? С ен м е т кайдан кердщ? — дедЫ, OFaH жауап берудщ орны на ез1м сурак, крйып. — Kip жуып стгырып ез-езДмнен сезисгенддм: терезеден 6ipey теолш карал турган сыиакдвнды. ^Kynpin барып курасам, еактщ алдыцлэ ешгам жок, 6ipaK, кешенщ а р ш беттен с е т керддм. С ен к е л т крраган шыгарсьщ, шынында? — Култ, бдгимЛ1,. шайкудым.— Содан 6ip уакда курасам, сен кепп барулдаекенсщ. \"ToKja!\" — деп айгай сап ж1бере жаздддым. Дереу шелекп алдым да, дулага шыкдым. — K erin кулсам, куйгепн ец? — Кдяз OFaH жауап бермедд. — Ой, уйден 6ipey шьпып кудады, —деддде кушага курай шегшш екгей бердд. Кеш ке Куггшайымддйне крнам. Далага жатамыз, келщдер. Бубпн Kipin Kerri, м ен ацы рган куш орны мда турып кулдым. Ж ум ы стан кеш куйткундыкуан, кеде сап жуындым да, к е ш й тамакцы апыл-гупыл шгом. Тэтем тырсиьш, кубагын туйп , б4рдеме десем, агытыла кетешн деп эр ец жур. Оны елемеген адамдай орнымнан турдым да: — М ен Т ейбайга барьш келем, — деддм аузы-басымды журе суртш. — Бар, бар, — деду тэтем устемелетш.— Крйганы суып кулар, T63ipeK бар. К екесш ш е кулак, аспай, босага жакуа iAyAi турган ши баркдят к у р те ш е м н щ 6 ip ж е ц ш KMin, 6 ip ж е ц ш KHin улпрместен сыртку шыкдым. Дала жаца-жаца куращыла- ньш келедд екен. Ецкейп, кушадагы е й келденец агаштьщ ортасьшан етпм де, маужырай т е н т келе жаткун тунге уцые курап ем, ж у р еп м ез-езш ен лупыдеп кря бердд. Куйдан аузы ма тускенш, ыцылдап: \"Ай курацгы жулдыз бар. Ебш тауьш келсецин-ай!\" — деп ту р екем. Еспгешм болмаса, бурын айтып кермеген эшм-дд. Сал йш к ене мэн 6epin курасам, туннщ де купиясын тусш т крятьш тар1зд1мш. Тун куды ал д енет кулагыма сыбырлай- тындуй. ¥рлыкд<у бара жаткун адамдаймын, ептеп журек- сшем. Адам баласьшьщ 6api бфдей б1ле бермейпн, керш- геннщ крльшан келе де бермейпн 6ip купияны бугш тун аша- тындаймын. Б у й л ауылда, м ен б1летш аймакуа By6iiiiKe барабар кдлз сушп, менше бакуггку беленген 6ipye-6ip адум 270

___________________________________ Щ> okm iui, 6if> m im жок, сеюлди Мендей лапылдап, менше кумартып, дал буйпп урланатун жамыла ешгам aAiжурмеген тарцлд. Теп-теп, менше суйе алмагандай. Бубштгей суду бул аймакуа эл1тумагандай. Кеп ыскыртпай, Тамбай уйшен тез шыкуы. Гармонын крлтыщай шырьптгы.Апасьша: \"Ойын-сауык,даярлауга клубка барам”, — депть Кбайта жумсап, м ен мандолинасын да алдырдым. Уйден узанкыраган сон, кулак, бурауьш тексерш байкрсам, гармонта тузеп кротан кушнде екен. Bip-6ipiMi3Ai уга крйдык,та, ез^пзге унайгьш эр турм эндердд 6ipiHeH кешн 6ipiH баяулата таратык,- К ешенщ тынышын алмаута тырысьш, 03iMi3 крцыр дауыспен рана крсылдык, — Баркернеуд! барган журт бгак дейди Булткр басы турады m in дойди Шыкраса аты житггщ батырлыкрен, TyFan жерш шьпарар суйш дейд Темендей-темендей клуптьщ алдьша да келдж. Гармонньщ сазы мен мандолинаньщ сыцщллы Тел1бай екеумизд! тэп-iByip желжпрди Таты тарта тусюм!з келш, тощ ай алмадык, Кдйта кеггершп, дукеннщ жаньш а келдж те, сол арадан ауылдьщ сыртына шытып кетгж. Екеулнз де 6ip эулие сез1мнщ эсершдешз. Ауылдьщ сыртында турып коале кеп шыркддык, Крншайымньщ уш клуппен кррайлас, егер крвдар далада жатса, даусымыз оларга ерюн жетеди Солар есги ме деген даме екеулпзде де бар, тацлап-тацдап, a h урган арманымызды доп басатындай эндерд1айтамыз, — Сейтл Мэдж — Жамалдай, \" Бейнетще кенсем-ай! Крзы Керпеш — Баяндай Bip молада елсем-ай! Саплндырган свулем-ай! Б1раздан кешн бойымыз тоцази басгады. Аяцдап ауылга карай журдж. Б аяулатьт кдна, 6ipaK, барынш а с о зь т, узджш елердей сатынынггы елестетш, Тел1бай \"Айтгым сэлем, Кдламкрсты” тар п ы . Титгей де жацылмай, дыбыстьщ эделп естьлуш ойлап эарелем ей, эуенге крьлаудай жалган сезш крспай; гармонньщ т ш н емес, журектщ щллын баскдндай; тарткднда да керемет 6 ip шабытпен, шынайы кец1лмен тартты. Мен, теп Тел1бай муншалык, гармоншы деп ойлаган eM ecnin. Суйсше тандандым. М ен сол сэт оньщ озим бй\\етш жаман мшездерш , унамайтын кр1лык,тарын — бэрш де умьптым, бэрш д е кенгпм. 271

¥)ексутан Н ф х м -и ,н _____________________________ ©й, сен сумдык, екенсш, гой! — дедЫ бндд аякуаганын- да. — Адаш, сен акдамак,болмасащлы, бар куипцад салып окда, тырыс, оныншыны б тр г е н соц кэнсербэтериеге туссещш! М енен акрш шыга м а'ш ы край ма — оран кезш жетпецад, ал сен кэз1рдщ езшде керемет музыкашысьщ. Тун жамылып турмьш гой, Тел1бай, имандай шыным: сен талантсыц. — Ой, адаш, б1здщ баска ендд оку крну крйда. ©йтш- буйтш оныншыны dhipin алсак, сол да олжа. — Ж о , Тембай, сенщ осы кертартпалыгыц унамайды. Бойдары б ар енердд euripy — ол да кдишыс. Халыкка керек нэрсеш е з уйщ е апарьш ты рьш к р ю немесе кемш тастау кдлайша кдллмыс болмайды? — Ж арайды, адаш, оны кейш коре жатармыз. Ендд кдяздар ж акда барайык, Эуел1 келшш алайык, кдйда барамыз, кдйтарда крй жерде жолыгамыз? — Ауылдыц apFbi бетш е етш , беделж жакдсд кетсек кэйтедд? — О, сол дурыс. Ауылдан шыкдфн соц, Бубкп екеущ озып кетщ дер, 6i3 б еделж тщ 6 e p ri ш етш де отырайык,, крйтарларьшда жолдан крсыламыз. BipaK, ол жоспарымыз орындалмай кдлды. Бубки жалгыз келдд. Булармен 6ipre Кдншайымныц imci де уйдщ тебесше уйкуапты. Ал эке-ш еш еа далара ескегщ алдьша жатыпты. ©pi йим оянып кетсе, шоши ма деп; api эке-шешесшен сескенш, Кдншайым шипа алмапты. Тел1бай 6i3Ai ауылдыц сыргына дейш узатьш салды. Сонан кешн 6 ip a 3 ra дешн 6i3 оныц артынан карал турдык, Гармонды мойньша асып адды да, мандолинаны безмдете кеп тарпы . Бубклке керсеткен кргры екенш тусшш: \"Эй, макданшагым- ай!\" — деддм шпмнен. BipaK, обалы не керек, анерл1 екеш енерлкак, домбыраны да сумдык, тартады, тек, неге екенш, соцгы кезде гармогаа кеб1рек угар боп барады. — С ен жудепсщ, - дедд Бубки Тел1бай эбден узал кеткен кезде. — Ж удетгщ гой. Басьш иьпыма суйеп Бубки у н а з курсщдд. — Апам ж1бермедд. \"Ауылга барсац, сен Сегпмшц баласына кетш кдласыц, оган мен TipiAe тимейсщ\", — деп бале салды. Ж эм ихан татем eKeyi кдйта-кдйта урсысып кдла берцад кэз1р. Г олан ашуланып келцад де, маран тгаседд. Bipi: \"Менщ балам сенщ кдлзынды алмайды\", — десе, 6ipi: \"М енщ кдазым сенщ балаца тимейдд\", - дейдд екен. 272

Щ> вктш, бф т т Ж а з бойы талай-талай шиелешстщ вткенш сол свзден де тусшддм. Бурылып беделжке карай журдпс. Содан у н т крл устаскдн куш беделжтен е т т , оньщ ар жагындеры жугершщ шетше кем п токц-адык, — ¥ры деп журер, — дедд Бубйн жан-жарына урейлене карал. — ¥ры ек ен М з eripiK пе? — деддм кудш.— Уэдешзде гурсак, буйпп уры болмай, енддп уйленш ап уйде сггыратьш ек. Ендд уры болмаскд амалымыз жок,— Иьпъшан капсыра кушакуап, Бубшгп ез1ме тарптым.— Ж ур, жугер1 урлайык,— Крлынан устап, кальщньщ пшне карай журддм. Кек аласы мен сэры аласы араласып, «yrepi ам жаппай nice крймапты . Ш ы ны нда да, уры ларш а сак,танып сыбдырлатпауга тырысгык, Bipa3 ж ер 1лгер1леп барып, жугерга сирек, алацкайлау жер тауып токуадык, Аягыммен таптап алдымен ез1м отырдым да; шептердд крлым м ен жырып, Бубшпсе кдсымнан орьш аз1рлелдм. Сурайьш, сурайын деп сан окталдым, 6ipaic; \"Сен де Ж эмиханга жам ан сез айтыпсыц гой”, — деуге акдлры батпадым. Аузым бармады. Калайда, afrreyip, кездеспей жатып Бубшггщ к е ц ш н е к аяу сам ы м келмед. Бупннен кешн кецьммде ешкандай де куддк калмаура тгас сыякуанды. Сол умгг м е т уназдцж е жетелей бердд. — Кед! —дедЫ алаканыммен uienri успнен басып турып. — Кейлепме кек журып калатын шьтар.— Иьпыма крлын сап, ж анаса келш отырды.— Айтпакдгы, б тр у щ м ен ! — дедд •пзесш етепмен к р тта п жатьш.— О ны умытып кетшпш гой. Апач мен атад кайтыс бодранде де апамдермен iaecin кеде салуга батпадым, уялдым. \"Апам сумдык, жакры кередд\", — деупп е ц гой, апаиды ойлаганнан де ш ьтар ж удеп кеткешд. Ce3iHi4 астары н ацрарып, назы н а epiKCis елжзреддм. Жолыкдсанда анык,тармын деп к е ц ш м е сак,тап ж у р ген куддкгерш айгура турмайтьш, сурауга татымайтын б1рдемедер сыйакд-анды. — Сарындьщ ба? - деудм баска сез аузы ма туспей. — Кун санап-ак, елдум. Оден арьп>а ерюм жетпедд, крлтьпъшан орай кушакуап ез1ме тартгым. К д сая бурылып, од д а икем деле бердд. Тацертедп сукуандырран аппак, сулулык, алкаша туншырып кеп бауырыма тырылды. Б еп м е б е л такалранде, буыным курып кулап бара жатгым. Ш ептщ ш ац raci мурныма келдд. Аймалаган крлым ж ы лжып айак, жарына де ж етп. Крлымды какрады. 273

Ъекоупаан Ифкеке-уяы Кдйтарда екеулпз 6ipa3 ж ер ундеспедк. Беделиеген етш, ауылга ж акдндаран кезде FaHa аздап-аздап эцгш елесе бастадык, Адамньщ мшез1 кдзык, крй, манарыддй емес, каз1р кечийм кдтыцкдлау: шындыкка эм де кез1м д жепозпм келш, Огардьщ ce3i тары есЫе ту ст, жанымды кэйта кршап келед. \"Рас болуы мумюн бе?\" — деген сурак, мыйымды буррыдан бетер т е с т барады. М ына сулулык, муншалык, аппак, дене Отардьщ ы р к д н а кдлайша кенш, кдлай рана кррланбай куштырады? СенгЫ келмейд. Соны ойлап, тучгиыккд батып барады екем: — Э цпм е айт. Неге уцдемейсщ? — д е д Бубшг. — Н е айтарымды бглмей келем. Коп сыйакуы ед , с е т керген сон, борш умытып кдддым. — Атгестатынды алдыц, е н д не icreMeK ойьщ бар? — Не клейтшш д ез1м де бЬлмеймш. Тотем: \"Окуга бар\", — дейд. Барганда не б т р е м ? Биыл ею жы л жумыс ютегендерд рана алады. Сондыкуан дурыстап дайындалып, ею жылдан кешн барам-ау деймш. — Ею ж ы л крйда боласьщ? — Кузде ескерге экететш ш ьтар, оран деюн ауылда журе турам. — М ет кэйтеоч? — Сеш...— Тэуекел етпей болмайтын болды.— Сен енд... кутетш шьшарсьщ. Тэтемшч эз1рше уйлендретш ойы жок, — О л Kici м е т ж ек к о р е д екен. “Ол кдзды Шегенге елеем де алдырмаймьш\", — деггп. Неге ейтед? Не де болса шындыкзъщ бетш ашатын мумюндк енд келген сыйакцанды. — Е л д ч сезш ес п ге н рой, — д е д м сабырлы болуга тырысып.— \"Басында к д з OrapFa 03i конигп, е н д шешесш де, кудаларын да уяткр кдлдырып айнып кетп\", — деп жур гой е л Содан шыгар? — Ел не айтпайды? — даусы, 6ip турлг, ызалылау шыкуы. — Тотем апацмен де сейлеситп. — Апам курысын, аузьша келгенш айта беред о л Осьшьщ барш быльщгырьш ж урген сол © зш акуау ушш, елге жатып кеп меш жамандайды. — Отар екеум1з де сейлеспк, — д едм урлана коз кдырымды тастап. Бет жуз1 а й к ^ н корш бед, эйткенмен танауы кусы ры льт кеткен Topi3Ai.— Тел1байдьщ атасы той жасаганда кездеепк. 274

— Эбден тексерген екенсщ гой? — Тексермей-ак, MeHi Отардын, e3i шагуярды. \"М еш алдап кетп, ендд Буб1штен сен алданьш кдлма\", — дедд. Уйще крныпты, 6ipre жатыпсындар — бэрш айтты. Кайтер екен деп, кдгадан к е з киыгы мды алмадым. Ала келецкеде жакдшнан анык, ащардым: ерш ддр ете крлды. — Бэрш О тардан естгоец, онда нем енеге м енщ басымды кдтырып келесщ? Сол екен гой оку деп, аскер деп аяк, асты айни кдад-аньщ. С ен уипн эке-шешемд) р е н ж т п , елге cymdMiM кетш... акдямак, больш ж урш пш гой бекер. ©йтетшщ бар, алмаймьш деп басында неге ашып айтпадьщ? — Ашып айткднда кэйтетш едщ? — дедом кдбагымды туйе бетш е TeHin — OrapFa енддп тш п алатын ба ец? CoFaH еганш келесщ бе? — О сы кдтыгездопмдо е зш ш е д уры с д еп ойлады м . Б айкдйм ы н, э л п д1р1л Б убш ггщ ершдершен ам кеж ен ж ок, Кенет и еп де дормдеп кря бердо. — Сонда немене, меш 6ip жэлеп деп ойлайсьщ ба? — Журегтм зырк, ете кдлды. \"Шьшьшда, артык, кеткен екем- ау! — дедом еганш. Н е деп жубатарымды бишей кдшыжык,- тадым. BipaK, By6im токуай алмай тары сейлеп кетп.— Елдщ сезше ересщ. Магира деген кдозбен журетшщдо мен де еспдом, журт оны д а маган жетгаздо. Соган бола ганэледом бе с е т ? Айткдн адам араздасгыру ушш эдеш айтады. — Э дем айтса д е саган oripiK айтпапты: Магираньщ меш суйепш рас. СейлесетапмЬ, сырласатынымыз — 6api рас. — Т ек оны сенщ суйетш щ eripiK крй? — Сенше кдлай: сеш де, оны да — екеущдо б1рдей суйем бе? ©йтуге бола ма? — Мен кдйдан бглем, езщ б к есщ де. Ж а ц а F ara едо гой: \"Огарды да суйесщ\", —деп келе жаткдньщ. Era адемды б1рдей суйетш оз тэж1рибец болтан соц шыгар? Б у б ш ейтш сезден тоскднымен, к е ц ш м д е п туйтгалдо тарататындай епггеме айтпады. Отар, шьшында да, уйлерше крнды ма, жок, па, eTipiriH eripiK деп, шьшдырьш шындык, деп ашынып 6ip айтатын шьтар-ак, деп кутш ем, айтса екен деп гтлеп ем, тук демедо. \"Ел не десе о десш, 6ipaK, сенщ алдында адалмьш\", — деп айта алмады. Крйтьш келш крраньщ усгшдеп тесепм е жаткрсын, вз1мдо кдшчыс жасап кдйткдн адамдай сезшш, кепке дейш кез 1лмед^м. Болашагымыз э м булдыр бола турып Бубшг екеуьпз бекер жакдондаскдн сыкдолдымыз. Бул тун маган ш е к а з 275

Ъексутпан Ифкеке-улы куаныш болатьш шыгар деп ем, кэйта м е т ар азабына салып кеткен сеюдаг Шынында да, мен кдглмыс жасаган екем: О тардыц, Бегеннщ, тэтем нщ айткдндаркн б1ле турып, шындыкка козйчдд жетгазпм кеддд. Тексерем деп, Бубшгп кушып сушп бауырыма баскдным не? Ал енд( н е т тексер/цм, н е т йлд1м? \"Кдкзсьщ\", - деп те, \"Кдп емессщ\", - деп те Kecin айта алмайтын хэлдемш. © й тк ет kj>I3 екенш де, кыз емес екенш де бглмеймш. Тек энш ейн крйньша 6ip жатып алайын деген жауыздьиым рана жузеге асгы. 0з1мдд ез1мнщ с е к к е т м е шыдай алмай тесектен турып кетпм. ©зЬуу е зш ж ек керддм. Ж аркдладан он ею шакдфым томен, 1ле озеншщ бойынан кдмыс зауьггы ашылыпты. Уй салатын, крра жасайтьш турлн турл! затгар жасап шыгарадь! екен. Соган жумысшы керек боп, ею ж ш т ауданньщ кдлхоз-сапхоздарынан адам жинап жур екен. — Ж асы р м ай м ы з, ж ум ы с ауыр, 6ipaK, ж алакы мы з Toyip, - дейдь М ен ойланьш калдым. Н е Бубшже жыга сене алмай, не гэтеме де аш ы п кдрсылык, корсете алмай opi-capi халде жургешмде, бул усыныс маран 6ip куткарушымдай кершдг Онда барган адам бален уаюлтка деп алдын ала кел1ам жасауы керек екен. Кдосыкраода ею жылга 6ip-aK, кепом келдг ©pi татемнщ TicreyiK создершен аулак, ж урейн дедм, api Бубшгп де сынарым келдг кугсе кутан, кутпесе крйсын. Шын суйсе, кугеди ©ripiK болса, оган д е т и ©3i де 6ip сыр бередь 'Т и т болмаса, ею жылга д е т и куд1к-сезисгер1мнен оз1м де айыгатьш шыгармьш\", — деп дэмелендйч. Сойтш, бас-аягы он шакцы куннщ шлнде кдмыс зауьггыньщ жумысшысы болып шьив келдйч. ©уелпде кдмыс буьш, кдмыс токудьщ эдюгерш уйренддм. Демалыс сайьш уйге келш KipiMA журызып, кшм жацалап кдйтып турдым. Кар тусе Акжазыю<д ею агггада, кейипрек айьша 6ip per кана келегш болдым. Муз ката жумыс мулде ауырлады, бэрЬпз камыс баулауга шыкцык, оз басым оган д е ти оцдай ауыр жумыс icren керген ем естн. Ж азда су жайылган жердщ бэрше ну камыс бггсуу екен. Аяз тускен соц су катып, камысгыц Ty6iтеп- ■reiic муз болып жатады, камыс орган -ripaicripуспнен усгараддй зыргиды. Tiparaip кайта айнальш келгенше эрюм ©3iболт алган 276

___________________________вкнш, 6if> унт аральпргагы крмысяы тугел баулап, жолды тазартьш улгеруге тш с, эйтпесе орылган кдмы сты Tipararip таптап кетедд. Ж анталасып ютейшз. Жумыскд тащ ы сепзде турамыз, соцдыкдан кеш юан тамаципе сап жата кегем. Келе-келе ширай басгадым. 0 p i тез, api тиянакды кцмылдауга дагдыландым. Бурышыдай болдырьш жьпылмай, кешюсш епгеп кпэп окдлп, ара-арасында кунделюме ален; ж азып та журддм. Ж уре-журе жещл-желш юр-крцымды 63iM ж уьш алатьш болдым. Bipep ж аца кшм сатьш алдым. Уйге баруым 6 ip re- 6ipTe сирей бердд. Ж аца жы л еткен соц, акцанныц бас кезшде ауылга баргам. Кулдарита куйеуш ен аж ы расы п уйге кдйтып келгать Буракржырра жумыскд турьш, ауылдан кдтынасып ж ур екен. Балпанацтай бес айлык, улы бар, аты Зейнел, тэтемнщ аркдсынан туспейдд, эбден у й р боп алыпты. Ал екеулпз 33ipre 6ip-6ipiMi3re урке царайм ы з. Шакдлрсам, ж аты ркдп жоламайды. Куздепден кдйтып By6imneH жолы га алмадым. Бар ниеиммен умтылып, кдйткенде де жольпуды макрат кцглсам, ецддп 6ip амальш табар да м а еддм, гам б1ледь ©З1ме де ерган багьшбайтын менде 6 ip кдсарыспа бале мш ез бар, умгылтпай журген — сол Титгей нэрседен секем алсам, оны еам нен шыгара алмай сумдык, алек болам; рас па, eripiK пе, coFaH кдшан квз1м анык,жегкенше не тасьш куана алмай, не б1ржола кудер де узе алмай, дел-сал халде ж урем де крям. Жатакдсанада улкен де, кйш де — бэр^пз аралас жатамыз. Ж ум ы стан к ейш п epMeriM i3 — алты кдрта ойнау, одан кеш нпа — эцгтме. Кейде кдгаык, эцгтме туып кетсе, ондайда кдрта да тоцгап кдлады. Елдщ ец кеп эцпмелейтйа — эйелдер: олардьщ адалдьпы, айлакерлт; кднддй еркекп жакры керш, кдндай еркекп ж е к керетап; куйеулерш кдлай алдайтыны, ботен еркекке не уш ш кдлзыратыны — 6 a p i айтылады. Апырмай, эйелге келгенде улкендердщ 6ap i бштш, эрб1ршде 6ip-6ip хикая. Б1реулер алгаш кргзбен кдлай танысьш, кдлай ойнап-кулгенш айтса, йреулер аз эйелш кэйтш алганын, оньщ адалдырьша кдлай кез жетгазгенш айгады. Соларды тыцдаран сайьш Бубипке деген кудитм кушейед1, алданьш кдлрандай сезш т, зэрем ушады. Бурыннан да бар кудж енд1 басымды б1ржола шырмады. ©лдеюм Б у б ш т арнайы жамандаса, тары жон гой, айдэладдры адамдардыц келденец сезш ен де кецийме соитт, кадЬптдей кдяу тусп. ©3i сулу, кцхлыры суйгамдд болса деп; 6 ip e ce Баянга тецеп, 6 ip e ce Ж1бекке тецеп; бала ж астан 277

<бексутан Ифзкеке-упы кдылдап ескен арман-вйемм осы Бубки шыгар деуип ем. Ендд, мше, арманымдагы айелге ол да украмай барады. Ондай эйел аш рде бола ма, жок, па — ендд онын, e3i куддкп. Кдлркуйекте демалыс алдым. Ауылда ега-уш куннен кейш- ак, шпм пысты, Тел1бай биыл Жаркаладагы педучилшцеге тускен, оны 1здеп 6apyFa 6ip кушм кетп. Айдаркумга барып Жарданьщ кдсьшда да ега-уш б о л ьт кдйпым, Содан кейш кеггген 6epi Бегендд керм егетм ескче тусп. Epreci белесепедке мшш Буракржьгрга тартгым. Беген эл1 мекгепке кетпегтп, белмесшде екен. Белесепедке мшгеспрш базарра апардым. Акдналы екешмдд б]лддрш, кереп жок, дегенше карамай, 6ip к ш алмурт, 6ip ыстакдн мешз сатып эперддм. Ара-арасында сезге тартып, эрнеш сурап крям. Ал 6ipaK, неп зп сурамагымды шггей кейшге сакуап келем. Базарды аралап шьпдсднра шарш ап кдлгандай сыцай байкртгым, шайханага rapin ларман мен хошан жеддк. Н епзп сездд сонда суьфтпакуадым. — Бубки K33ip Курецбелде, — дедд Беген.— Ауру. — Ауруханада ма? — Ж ок, Крпиз аганьщ карындасыныганде. — Неге ауруханага бармайды? Н е ауру? Беген иыгын кдгкач етгаздд. — Казакща емдейтш 6ipey бар екен, соган каральш жаткан кершедд. \"С ыйьф пермеге Бубки жокуа барсам, гам кудисгенедд, барайын да, шындыкуы Ж эм иханнан б1лешн\", — деп ойладым. Кагаз-карьидаш алуга жумсарсыц деген сылтаумен Бегеннщ крльша уш сом устатгым да уйге кайтгым. Ж алрызтебеге барудьщ сылтауын ж ол бойы ойладым. Дегенмен тапкан сылтауым тэтемнщ кекейш е крнды. Ж еке MeHmiriMi3Ae era сы йы р, он шак,ты к,ой-ешга бар-тын, солардьщ кд.1с камьш жегенсш, Боташтан 6ip арба шоп сурап келейш деддм. — Тел1бай да жок,крй, касьща 6ipeyai ертш алсац болатьш едд. Байка, eirreyip, —дедд,— кдчзымызды алмады деп, аналар эд ем б1рдемеге арандатьш журмесш. Мен ундемегенмен де, шггей 6ip турл1боп каддым: Бубшгп алмайтыным басы ашык, мэселедей. Сенб1 куш ayeAi Буракржырга б ар ь т, Бегендд сол кунп сабагъшан сурап алдым да, Жалрызтебеге тартьш отырдым. 278

___________________________ вктш, 6ij> унт Белесепедпен ендске карай лез демде ж етпк. Келген бойда Ж эмиханга жолы кдастан б1рден Боташкд бардым. Т у ей шайыы iiiiin, уйшен ендд ш ы в д и екен. — Мен кэз1р Акжазыкрэ жургел! турмын, - д е д дагдарран кейшпен.— Арба крраньщ арры жак, бетшде, епздердд Ж эм ихан б1ледд. Бузылран м аядан басьш ал. Б1реулерге керсетсец, 6api сурап бале кылады, тунделетш экет. Жэмиханга келш жардайымды айтьш ем, бугш крнатьш uibiFap деп куанып отыр екен, кеш п кдлды. — Е, мейлр — д е д салден к е й н кдбагын ашып,— крнсац, тэгец тары кызганып журер. Беген екеущ кэз1рше ш ай шдп алындар, алтаман е т асъш берем. Бегенгай, сешц а з уйщ гой, самаурыньщ а шок, салын кдйната берпп, экем . Сэттмрщ баласыцад мегпц сез1м бар.— Бубии туралы екенш бшп, ишм крглп ете кдлды. Беген орнынан селкрс крзгалды.— Теп, саган кдмыс зауытына барып жалыкрам ба екен деп ж ур едм, жакры келдщ. Мына Салима жада сенщ келгеш ед еегш, сен ез1ц сура эйтпесе мен сейлесем деп отыр. \"0з1м сейлесейш\", — дедм. Ашынып отыр, канша дегенмен шешегой. Елдщ co3i де алярш бодды байрусгы. Эйтпеупл ед, биыл осынддрыбэрйм1збен 6ip-6ip урсысып шыкхы. Н е ойьщ бар, Б у б ш т алатьш болдьщ б а жок, па? — де д а дегеннен ашык, ацпмеге тартып. — CoFaH менщ де басым кдтып жур, — деддм, м ен де шындыкды айтура тырысьш.— Qripiri кдйсы, шыны кдйсы — ушырына жете алмай кетпм, — Буйтш era ойлы болатыньщ бар, басында бу крлзды Огардан бекер айныпъщ .— \"Кдлайша мен айнытам? —д ед м шггей кдрсылык, бмддрш— Кдгздыц 03i гой оран кенбей крйран\".— Акрф алам деп уэде кылгансоц, былтыр окуынды б т р е сап опай-топай альш Ж 1берущ к е р е к е д . Э р турл1 сездд ести-есги бекер б ел ашыльш кетп баланыц. \"Кектемде атам елдд, ж азда Бубпп ж айлаудан туспей криды, окуды 6iripe сап уйленуге м ум кщ дк болды ма?\" — дед м шггей акхальш. — Айтпакдгы, былтыр жайлауда б1рталай окдра болыпты гой? Кдиымен де, ш еш еам ен д е урсысьтсьщ , — Оны гам айггы? Беген гой, кудай быедд? Еспд ш, —дедм оны сатпай. Аргынша одан repi сетм - ДДРек крргайын деген ой келдг— Бубш ш ц e3i айтгы. Дегенмен сол созшен кейш квцш м Бубиптен крдрмпдей суып кдлды. Алдында FaHa апасы екеум1з урсысып кдлрамыз. 1'Балар озщетаргкдн бузык, Н е 03i алмедд не баскага алгызбедд 279

Ъексуятан Яг^Жвке-ры кызымды бекер акымак, кылды, м е т жерге каратсы\", - дел Салима капы -к апы сездер айпы . \"Кызыц езще таргкрн, — дод1м менде куйп кепп.— Эделпмшдеп эргамге6ip ыржакдщаы. Ондэйды Шеген алмайды\", — дедм. \"Байсыз крлса да криым сенщ баланд тимейдГ, - д ед ал. \"Кдтынсыз кдлса да балам сенщ кызыцды алмайды\", — дедм мен. Аузымыздан ак, иг rapin, кек иг шьщгы. Сол ашуым басылмайтурып кызга кеэдесш кдлдым. \"Ей, сен кызда бет жок, екен, —дедм б1рдентгасш.— Былтыргыэцпмец аз болгандай, биыл негып Т андтен ыржакдап журсщ? Енддс е т Шеген алмайды, алгызбаймын! Тиетш болсац, Тацатыца-ак, ти п ал, ти соган, — деп ем: “в з щ ти\", — дед де, уйше кдшып гарш кетп. \"Е, — деддм кэдм пдей 6ip жещлдж сезшш,— м е т емес, Тацатгы айгкдн екен гой?” Беген бЬлетш ш ьтар деген оймен Тацат гам деп сурамадым. — Содан кр1зды ш еш ей де урсып: \"Осыдан Шегенге тисец, 03 крлыммен ж ары п елпрем\", — деггп. Кдлзы да, ineiueci де кепке дейш 6i3AiKiMen араласпай кетп. Кдгста ма, кекгемде ме, Тацатгыц enKeci де урсысып кдлды. — \"Тацатгьщ э п к еа осьшда екен гай?\" — дедм эз1рше оны да шггей есептеп. — Содан 6epi Тацат та кершбейтш болды. Эйтпесе демалыс сайын жылтьщдап келш, Бубшггщ кыр соцынан кдлмайгьш. Екеушщ свйлесш турганьш керсе, кдгзганып, мен турмак, Бегеннщ де вид бузыльш кететш. Бурышыдай емес, Бубшггщ мшез1 взгерш кетп, сенщ ана тэтецмен бул, кудай бьледд, 6ip кун де сыйыспайды. — Тэтем e3i де: \"Оны алсац, менен белек тур\", - дедд гой. Ka3ip By6im кдйда e3i? Ауру дей ме? — Ауру ма, сау ма, онысын анык, б!лмеймш. Кдпиздьщ кдрындасыныкшде. Ддлдэмен урсысып калган соц, Тацатган аулак, болсьш деп, Салима эдеш сонда ж1бердд-ау деймш. Ундемей отырып, Тацаттыц э п к е а Дглдэ екенш де аныкуадым. О л — осындагы бацгашыныц эйелг Э д ем гана кара торы келшшек. Cipa, сезге ушрлеу болуы керек: Kicire yftipiAe кетш, а дегенше-ак, элденелердд сурай женеледд. ЭзЬлкепгпп де бар. Эпкесш е тартса, Тацат та жырынды жптг шыгар, гам бгледд. Кдлайда менен repi eTi Tipuey болу керек. Кддлт ете калган кызганыш ойымды белш, 6ipa3Fa д е т и басылмай эуреге салды. — 0 з акылыцды айгшы, — дед м Жамиханга,— Бубшгп алайьш ба, жок, па? 280

— Оны пешенец б1ледд. П еш енеце жазса, м ен алма десем де аласыц. Б екер обалы не керек, адем1 екеш эдем1, акдолы да 6ipa3 бар, \"М енщ эйелш мьшау\" деуге е ш и м уялмайтын-ак, крй. Шайдан кешн Беген екеум1з ауыл сыртына шыкдык, Ш и мен шечгем тутасьш жаткдн жазыкдан жол тауьш meraepi кетпк. — Беген, — деддм оцаша сы р тартьш.— Бубшггш, жецге болтаны сатан унай ма, жок, па? — Татем оны алмасын деген. — Кдшан? Ж аца ойтш айткдн жок, крй? — Маган: \"Сен айт\", — деген. 0 3 i айтайын десе, сенен крркдды. — Неге? — ©кпелеп, уйге келмей кряр дейдд. С ен келмей кетсец, маган урсады. — Е, сенде Heci бар? — “Сен тумасац, мен Ш егеннен айрылмас ем\", — дейдд. Кулдарига хат ж азбаса да м енен кередд. Сендердд айтады да, ылти маган урсады. — Тэтец айта бередд, ондай-ондайта ренж1ме. Ал сенщ ©з ойыц кдлай, Бубни унай ма? — Беген басын шайкдды.— ¥намай ма? Неге? — Ол Тацатгы ж акры кередд. С ен кдмыс зауытында жургенде, Тацат ылти келетш. Бубны eKeyi кеш ке деш н крра тазалайды, бугынбак,ойнайды- Келсенп деп сеш тэтем екеумхз кдлай кутпк. Келмей крйдьщ. Bip р ет Бубны Тацатпен 6ipre Ж аркдлата барды. Уш-терт куннен кеш н келнпт, кдйда жоталдьщ деп, келгеннен кейш апасы эбден урсыпты. — Тацат Жаркдлада тура ма? — Сонда педучилищеде окрды, биыл бтредд екен.— Кеп нэрсе б1легннне макданды ма, Беген кутпеген ж ерде ш еш ш п к е т Кеюрепмдд кдра мысыкдна тырмалатан кызганышпен алысып, мен кэйтер1мдд бглмеддм.— K©3ip келм ей к етп. \"Келме!\" — деп Дыдр татем урсыпты. — Неге? — М уньщ бэрш айтпауым керек едд-ау дегендд Беген ендд ойлады би\\ем, беттме батжац етш 6ip кдрады да, басын темен салып, ши-шиддц тубш аягымен турпилеп Kerri.— Неге урсады? — деддм мен такымдап. — Бубни ж укп болып кдлган шытар деп крркдды.— Айтарын айтып ап, Беген жыпыльнргап, беттме жаскдна 281