Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

Ъ ексуш т 'НфЖяке-щы Шеген, б ел ж ыбыр еткенге шошынып, кезш ашып алды. Кдраса, кдсында журелеп Ж эмихан отыр. Сол екен бетшен суйген: квамен аймалап кулДм-кумметедд. Оньщ вйгуге какдлсы жокцыгы кдлт есше тусп. — Неге суйесщ? — Акдлрын! Айналайын, атац естш кряды. — Еспсш, айтьш экендд таныткдлзам! — Айкдйламашы ендд, акдллын, бар гой. Ецкейе бергенде байкдмай бетще аузым тшп кетп. Атандар Маратпганде шай inrin отыр, кэзДр кешемДз. Ж уктщ бэрш буьш-тушп крйдык, уйдд жыгайык, десек, сен оянбадьщ, уйкдщды бузбадык, Ж уртга кдлып кетпесш деп ояткдлы келсем... — Иэ, саган, меш апамньщ e3i оятады. — Сол арада уйге сейлей Батжан юрдд. — Ш егентай, алД турм агансьщ ба, шы рагым ? Бол, курбакддсын, кун кдлзып кетедД, уйдД жыгайык, — Кдйда кешемДз? — Крсеткелге, кулыным. Атан кдртайды, жылкда бага алмайды, ендд егш кузетедд. Апасынын, элденеш ашып айтпай турганын Шеген даусынан ангарды. Тесектен тез турьш, дереу далага шыкцы. ЕсДктДц алдына ею туйе шегерДлштД. Ж елш щ басында кулындарды М арат жалгыз езД байлап жур. Муны керш, берДбурылды. ЖузД сынык, сонда да жакд>тнддганда жымиган болды. — Ендд екеумДз кузде бДр-ак, жолыгатын шыгармыз. — Неге? — дедд Ш еген тусДнбей. — С ен мекгепке барсац, бэлюм, интернатга 6ipre жатармыз. — Интернатга? — Иэ. Малшылардьщ балалары жатып окдггын уйдДсейтДп атайды. Ш еген 6ip жайсыздыктыц барын ендД-ендд шамалады. Байкдп кдраса, барлык, журттьщ кдбагы кдту. КешетДн журтгьщ кдгку-шусыз куйыскдн кетеруД — бурын болмаган эдет. Марат, cipa, бэрш бДлетДн болу керек, муньщ бепне тура кдрамай, жузДн ылги тайкдата бередд, эйтеуДр, 6ip кецДл жыкдасгыгы бар. — Б1зге кеш деген им , ей? — Тацергец, сен уйкцап жаткэнда. ею туйенД айдап Кдби 50

______________________________ Щ> вктш, fhft mim aFaH, келген. Атан, бокуап-бокуап куьш Ж1берд1. Kernip деп баскдрма жумсапты. — Б огат па? — Ине сугып алгандай Шегеннщ ж он аркрсы шым ете кдлды. Табаньшан ерлеген суык, муз туда бойын кезш тебесш ен шык,ты. \"М ен ушш! М енщ мылтык, ала жупргешме бола!\" — деп ойлады. Н е icrepiH бй\\медд. \"Bapi сенщ кеарщ !\" —деп, атасы мен апасы да урсып тастайтьщдай кершдг Уй жыгылды, тендер туйеге артылды. Айыпты гаалердей 6epi аяктарьшьщ басьша кррайды. Улкендердщ ыщ айына унсв кенш, Ш еген де еркелжтщ ттзпнш epiKci3 тартгы. — Ал, Мэмет, крйыр хош! —дедд Тайбек 6ip турл1 кдтщлл дауыспен.— Екеум1здщ еткен ецбепмдз, теккен TepiMi3 елге аям. Осы жылкршыц артында он бес ж ы л табанымыздан тоздык, Тэщр таразы, Tipi болсак, eAiталайды керермхз, кенген бас, кэйтешз. Тек Ш еген мен М аратымыз аман болсын! Осы екеушен баскддан опа кутпей-ак, крйдык, — Хош, Тэке! Ал, Рэбила, аман бол! — М эмет кдлып бара жаткрн кемгар-шалдьщ крлдарьш алды.— Э к е а з бала Fana емес, баласыз эке де жеттм екен, Тэке, Баланыюнен repi 6i3piH ж епм дж жанга к р п ы батады, 6ipaK, амал не. Ж алгы з улдан айрыльш та елмедпс, ойсыратгым дегендепа осы болса, оран да конддк.— Тайбек крлтьпъшан демеп улгергенше, льш етш аткр e3i мшдг Бэтжан мен Рэбила Tepic айнала берш к ез жасгарын суртп, оны гамнен жасыргандары белпаз; ездер1 де, езгелер де керш тур. Тайбек ецкешп Ш егеннщ мандайынан суйдд де, кетерш Мэметгщ алдына эпердг Крштасар сэт Шеген мен М арат асыгыс кдна к е з туш спр/ц. Ж анарлары нда: \"Эл1 жольнармыз, жольнамыз гой\", — деген 6ip-6ipiH де, ездЬ езш д е жубату бар. Шегендер Крсеткелге келш, кшз уйлерш 1фмба кузетепн ж еар эйелдщ, там уйнщ желке тусьша — жан-жагы ашык, жазьпдф — тасп. Крсеггкел — шырысган батыскд кртар кеалш жатк^н ею таудьщ арасындагы жщш же жазык, \"Ак^казык,\" калхозыньщортальпы мен жайлауыньщ бел ортасыцддгы бекег. Жайлауга шыгарда да, жайлаудан тусерде де малшылар бул apaia 6ip аялддмай отпецдд. Крсеггкел деп — кщар ею тауды коктей етш жайлауга баратын тж е ж ол мен жазыкуы куалай журеггш келденец жол осы арада крлысап.п 1Д1.1ктан — агаган. 51

Ъексутан ‘Нфкеке-уяы К эзф Крсеткелдд куладуз десе болады. Жайлауга шьпып бара жаткдн, жайлаудан ту ап келе жаткдн б1реулердщбурыла к етк ет болмаса, крмбашы эйелден езге туррын жок, Соньщ 6ipep ж еке менплпнен баска айналдда мал да карацдамайды. Ш еген жалрыздык,тан келген кут-ак , жалык,ты. Ойыны жараспады, ойын дегенщ ец курьганда екеуара болмаса, ойьш емес екен. Итт Таймастан бетен ермек таппады. Камбашы эйел — Салима — буларды келген куш кешгасш- ак, ерулнс шайра шакргрран. Ke3i ойнап туркан, эдемр ак, сур келшшек Шегенге керген бойдан унады. Шалкакдай, ерюн, еркелей басып журюш, жарасымды жымиысьш апасы айтатьш ертеплердеп сулуларра укратгы. Кунддз кеш тщ алдынан шыкданда, апасы мен атасына амандаса сала муны бас салды. \"Эй, Сепмнщ жаман карасы, улкен ж ш т болдьщ ба?\" — деп, кушакуай альш мацдайьшан, бетшен сыпайылык, ушш емес, шындап, кушырлана, алдеб!р сатынышпен суйдд.— Экец сыйакдыедем житг болыпсьщ гой. Тшэ, iwiMтаска! Аман болсац атан, мен апацды 6aryFa жарарсьщ. Ой, турщ бар болсын турщ бар болгыр, уялган болады езшше\". — Шегенге соны айткан бойда Ж амиханга барып куларьша адденеи сыбыр етп де, аузын басып сылк.-сылк.кудда \"Ой, жынды!\" —деп, Жэмихан ата-енесшен уяльш repic айналды. Салиманьщ сезш еспмесе де, Мэмет пен Батжан да 6ip-6ipiHe карап езу тарткан. — Ж алкыз уй отырып зериупп ек, — дедд Салима одарра карап,— келгендерщ з жакры болды. Байкатпауга тырысып, Ш еген сонда-ак, Салиманьщ бетше урланып, кабарыньщ асгымен караган. \"Жэмиханнан да сулу екен\", — дед! сел кретанрандай болып. ©зш бетен эйелдщ ейтш жакры кергенше, шын пейшмен суйгенше ол катгы тац кадды. \"Неге ейтедд? Элде 6i3re туыскдн ба екен?\" — дедд себебш таба алмай. Уйлерше барганда кердд, онын, уйелмел1-суйелмел1 ею криы бар екен. Улкеш аумаган ш ешеа, ак, сурдан repi аппак, едемт Оньщ да кез1 radre кулш, жакры керш карацды. Бурьш кргзбен ойнап кермегенддкген, Шеген онымен оцай т1л табысьш кете крймады. Эрнеш айтып, сурап, кайга ол муны кеп мазадады. Turn, e3i улкендерше турлИурл1 крпык, эндме айтады. — М енщ атымды эскерге кетпей турранында Бубш деп екем крйган, с ен ш н ше? — деп сурады. — Апам, — дедд Ш еген крюка кдйырьш. Кргздьщ б1ржола билеп-тестеп бара жатканьш байкап, Шеген эрьбердден к е й н эцпмеден кэшкакдай басгаган. Кеп 52

Щ> ekim ii, 6if> ум т н э р сет сурайды, кеп нэрсеш айтады. Сураганынын, кебш бул бглмейдг \"Ал енд| сен айг\", - десе, еиггеце айта алмайды. Эбден бедел! кдлмауга айналды. \"Эй, 6ip бозай екенсщ\", - деда ме, щлз такуалык, жасамады, сенщ сейлегенщнщ маран д а аса кереп болыптурган жок,дегендей, б1раздан к е й н ол да ундемей кдлды. Менсшбегендей мшез керсетп. Ьптей ызасы келсе де, Шеген б1рдеме деуге уялшакуырын ж еце алмаран. Ka3ip мына жалгыздык,тан кдшып Бубппке б арайы н десе, 6ip турм ж уреп дауаламайды. Ойнагалы келддм дей ме, не дейдд оран? ©йтсе, сез жок, щлздьщ муны келекету1 кэдщ. С ез тапщлш ку сыйакцы. Э д ем ш п эдем1-ак,ендь Ондай «улзбен ойнаганньщ e3i щызык, Кдлай ойнайды, кэйтш жак^шдайды — б а р к^ындык, сол. Э д еш 1здеп бармай, кездейсок, кутпеген жардайда кезптп кдлгысы келедь Оньщ да peri оцайлыкрен бола крйса жакры. Крсеткелдд кдк, ж ара акрдн жайлаудьщ суьшан жы рып акелген жшдпке арык, дэп Шегендердщ уй ipreciHeH етедг Темендеп барып, кдлхоздыц кдмбасы мен Бубшггердиан де жанай ащды. Су жагалаган болып Шеген арыкуын, бойымен apbi-6epi б1рнеше p e r erri. Кез крьпын там уйлерге алсш-алсш урлана салады, 6ipaK,крсууар кершбедг Эр1-бер1ден к е й н арык, жагалау да жалык^ырды. Ендд Таймасгы ерггш алып улкен су жакрд барып кдйгуды ойлады. Уйге беггеп келе жаткднында, сократам жакцан шыга келген сары игтен сескенш, кдлттокуай кддды. Крйкандэп иг алдын орап кета. С ен гамсщ дегендей, 6ip-era p er бутан кдрап тумсьпын кетерш-кетерш крйды. Амал жок, и г а айналып егуге тура келдг КрркрдйВш 6L\\/y ме, ит артынан окшелей журш i3iH тскеледг М уныц 1зшен б1рдеме цдеп журген неме сеюлдг Будан repi ж ур !а жылдамдау тар1зд1, екеушщ арасы эуелпден жакршдап бара жаткдндай. Тура кеп кдшса, эрине, куткармайды: муньщ ега-уш атгаганьш иг 6ip-aK, кдргиды. Акрфын-акрфьш жылысгап уйге жакршдап алайын десе, оган тэты болатын емес: ьпысгырып 6ip айдалага екегш барады. Кенет Бубшггщ, булар уйден шырып бара жаткдндд, \"Альшсок, тиыш жат!\" —деп ипне жеигеш есше туей. ‘Таныган адамга и г тйспейдд\", — дейгш атасы. — Альшсок, ары жур! —дед! даусыньщ д>р1лшб1лддрмеуге тырысып. \"Э, мега таниды екенсщ гой\", — дегеш болу керек, тумсьпын жерден 6ip к етер т крйып, Альшсок, Шегенге бурынгыдан бетер жакршдай тусть Д ереу 6ip амал крлданбаса, мына ит кдпы кдлдыратын сиякцы. 53

Ъексутит ‘Нфкеке-упы — Кет. Кет, ей! Алыпсок, ацы ры п тодтай кдлды. \"©й, е зщ едщ гой шакдфган\", —деп жазгырып тургандай. Кдндай ку ит. Басын темен салып, 6ip кез аягыньщ астындагы nienri тскеледь Неге ейгкенш 6ip e3i бгледь \"Мен ез1мше келе жатырмьш, сенде жумысым жок,\", — дегеш болар, cipa. Bipax, буран урлана кдрап кря ма, кдлай? 9irreyip, мына итгщ жургс- турысы тегш емес: ащлрын аддиды, момакдн журедь не кумайды, не кдлмайды, не ойы бар? Уйден алысыраккд алып кеткем журген жок, па? Ертепдепдей сейлеп кететш ит емес пе e3i? — Таймас! Таймас, ка! М уньщ даусы шыккдн замат кара ала ит уйдщ кдсындагы калакдйдьщ шлнен кэргып умгылды. Неге кржет бола кдлганын да б!рден тусшдд. Шауьш келген бойда сэры и гп кеудеамен кдгып етп. Ондай окргс щялыкзы кугпеген Алыпсок, 6ip аунап турып, шокдып сггьфа кдлды да, шопгына ьфылдады. Таймас тарпа бас салмай, тап-тап берш кдна, Шегеннен накцы буйрык, куп!. Таты 6ip домалатып алайын ба, жок, жете ме осы дегендей, куйрьпъш буландатьш ж айтад кдгады. Таймас Алыпсокуы эп-сэтте-ак, басынып алды. Алыпсодтыд Kici кдппайтьш ж уас е к е т н Ш еген сурынан ендд байкдды. Bip турл1 oFaH ж аны да дчтыды. — Таймас, ж у р уйге. — Эй, бала, итке неге тиесщ? Сенщ епнщ е тусп ме? — Ш еген ж алт кдрады. Бубни екен. Бутан, тйтп, жудырыгын туйедь — И т е п н жемейдд.— Тым курыса, щязды кате сезш ен устагысы келдд. — О ны итпен ойнайтьш сен б1лмесец, мен б1\\меймш. \"Ойбай-ай, мынаныд ттлш кдра! Туп-тура улкен эйелдер сыйакцы\". — Итпен ойнасам да, сешмен ойнамаймьш. — Ойнамасад, ойьш бак, Д уананьщ крйын бак, Ойнамак, турмак, мен сендей баланы жанымадажолатпаймын. ©зщнщ сол кдра ала итщмен ойна! — С ен сэры итщ мен ойна! Бубшгпд ту сыртынан жылтьщ етш d ry ad кершген, артынша Салима шыга келд|. — О не, ей, Сэттмнщ баласы? Экец кусап сен де шатаккрй екенсщ а? Келмей жатып кдоздарымды крфы п барасьщ гой, Tinri. Bepi келпп езщ! Шеген! Эй, Шеген! Эй, Шегентай,

Щ oimm, fkf> умлш 6epi келдеймш! Ал, кэнеки, ж и г болсад келесщ; кдга болсад келмейсщ. Керелж кдйсысы екенсщ. Шеген шып-шып терлеп кетп. Барарын да бшчей, бармасын да бишей, к д п ы к^гсылды. Бэрш ен бурын щлзда- рыньщ кезш ше айткдны кднады. Абыройьш сак^ау ушш амал жок, бурылды. Таймас 6ipa3ыесе ж у р т кеп жеш мен кдлып крйды. Салима уйге юрпзш Шегенге, ез крщдарына 6ip-6ip кеседен айран, 6ip-6ip жапырадтан нан бердд. С онан сод: — Тойдындар ма? Тойсандар, еддд езд ер щ ш е ойнай берщдер, мен Ж эмиханга барып келешн, — дед? де, шьпъш Б1раз унНздисген кейн: — Ж уршдер далага шьпып ойнайыд! —дед1Бубин. Ш еген мен С а к д т у н а з содьшан epAi. Шегасш барып татуласкрннан кешн Ш еген мен кродар кунде 6ipre ойнайтьш болтан. Ka3ip Шеген кди деп Бубйнпен ойнаудан бурышыдэй кэгсылмайды, 6ip-6ipiHe eKeyi де емш- еркш. Басгары 6ipiKKeAi 6epi олар ойынньщ туын Tirin, оныд тур-турш ойлап шыгара басгады. К/ипан ойынньщ щлзьпына тусш кеткенше эл! де екеушщ анда-санда сэл-пал келюпей кдлатыддары бар: Шеген улдьщ, Бубин кд1здьщ ойынына карай тартады. Олардыд ойы нына кейде кедерп к е л п р т , б1рде пайдасын типзш, С а к р т та кдлыспайды. Бойы аласа, дене 6mMi де нэзж болтан с о д Шеген шггей Бубшгп езшен киш санайды. Ал, шындытында, кыз одан ею жас улкен. О л улкендж щилытынад кейде сезш ен болмаса, былайша баскд жатьшан кезге урып керше де бермейдд Шеген бупн де кундеп едепмен, тек э з бетшше су жаталап журген, 6ipaK, Бубштгщ у йне барайын деген ойы жок, racime арыкцы бойлап эдеш темендедь Кундеп эдетшше кдиз да буйрден шыга келер деп кугкен. Сокда тамньщ тусынан егге 6epin, кдюдардыд eciri сыртьш ан д ед бек пен бастырулы туртанын байкады. Ж уреп тас тебесше шыкды: кернплерше кер1нбей, жендерш айтпай, аяк,асгы кдйда кетед булар? Ж ане олардыд 6ip жакка кепп жатканын керпп отырып Шегендер калайша байкаматан? Балгам, 6ip жумбаджатдай болтан шыгар? Алдм текген^гекке ecirin жауып 6ip жакд<а кегаейдд гой. Неге екенш, Шегендд 6ip тусииксзз урей билед!. 55

Ъексуитан ’НфокеЬ-ты__________________________ Бубип OFaH б упн 6ip жакра баратындыкуарын айтпаган. Крншама е д е т келмегенсш кулыр жасаганымен де, онымен ойнаитынына нитей комгл сенш алып-ушкан к ер ш курт кулазыды да кдлды. О л ж о р болса, езш ешкандай ойынныц рызыкуырмайтынын K93ip тусшд1. Бурьш кдлай байкдмаган, бугал Крсвткелдщ жазыры кез торгатып кдрайтын туп жок, бос дала екен. ©Ai де е з кезш е ©3i сенбей, жалтаргап жан- жарьша кдрады. Мьшау бос дала кусал Шегеннщ де iiui босап калган сыйаргы. Бауыр басып кегкен бе, жоршынымен- арж акры керш калган ба? Буйтш Маратгы да 1здеп кермеген сыйаргы, есшде ж ок, Кенет сокра тамньщ аргы тусьшан: — Шеген! Шеген! —деген танысдауыс шыргы. Куаныштан баланьщ ж уреп тулап кря берд. Манадан берп ойларынан api езш щ мына жур1сшен уялды, ду етш era б ел кызарып шита кедд. Bip жерде бурыньш турран болу керек, кдздыр yHi барлырыррылау, елденеш р аргы ж агы нан е с п л ед . Tepiperine аларгап, Бубшггщ кайда тырыльш турраньш тез таба крймак, больш электенш едД, онысынан ештере шыкрады. Ш ыр кебелек айнальш журш, кыэдардыр кайла жургенш арец тапты. Сокра тамньщ марында емес, сонауэр]де, бута-буганьщ шпнде ж ур екен. Тасгьщ успне ш ырып крл булгап шакырып турран Б у б ш т кергенде, куанышган K03i жасаурап та кетп, Керген замат солай карай ж упрд. \"Ойнап жур ме, айдалада не 1здеп ж ур булар? — деп оклады шауьш келе жатьш,— Шешелер1 кайда?\" Тэуекел, не де болса бара керед! ©зш e3i камшылап, ж т е р л е р д р т жетш келсе, era кыз FaHa ораша ж ур екен. — Мунда не 1здеп журсщдер? — Тезек терш,— Соны да керш турып сураймысьщ дегендей, Бубны етепндеп ею-уш тезекп уймешр усгше тастай салды.— Bip нан жабатындайды терш те бггпк, е н д ойнаймыз. — А пар кайда? — Тырып крйран жокры рдар ма деп сенбеген raciiue ж ары н те piр еки кез1мен тугел тштгалеп ш ыргы . — Е, апамды н е рыласыр, 6ipey 1здед ме? — Мен сендерд 6ip жарка кетш калган екен десем. Кдрасам, eciicrepip басгырулы тур. — Сен e3i гамд 1здеп журс1р, апамды ма? — Ж ок, Мен сеш 1здедм, — д ед Шеген шындыргы мойьшдап. Bipap eTipucri айтып салган адамша кдсылып, бетннр ушы дуылдап кетп. Ж ам ан сасгы.— Апар кайда, неге 56

___________________________Ъф вктш, бф m m ал Kid кершбейдд? — Сэлиманыц не мунда, н е уйде болмауы, шынында да, Шегенге 6ip купия сырдай кершген. Алацда Бубки онын, ал сурарына балендей мэн бере крйган жок, — Кдйда болушы ед, отьш экелуге кегп, —д е д жайбаракрт кдна.— Йемене \"апач крйда, апач кдйда\" дей б ереач, апамды сарыньш кдлдьщ ба сонша? Кд1здьщ иэ к^ялжак, кдш турганын, иэ шындап турраньш Шеген не даусьшан, не жузшен ангара алмады. Кдрап турьш 03i кдосылды. \"Сарынып кдлдьщ басы\" Heci? О л н е дегеш? ©йтш улкендер айтпай ма? Ш еген д е улкендерше б1рдеме айтайын десе, аузына, ткгп, сез тусетш емес. \"Апачды емес, сеш сарыньш кдлдым\", — деп салса, кдп, эрине, булкдн- талкдн ашуланады. С онан с оч ендиэр! ойнамайды. Теп, осы кд1здыч кейде остш Kicim крнап со йл ейпш ж ам ан. Бул батырьщкдфап сейлесе, екпелеп кдлады. Сейтш -свйтш epiKci3 ез дегенше икемдейдг — Саган не балды? Тишед Ticren алдыц ба? — Ka3ip Faria 03iH такд1мдап эрнеш сурап туркан Ш егеннщ аяк, асты ундемей кдлраны кдозды кртгы тацдантты.— Н е ч ь т сейлемей кдддыч? — Жымиьш, жылы жузбен кдрады. ЭзЬлкрй жанары кулкя етш, кдйта бугьша крйды. “Апасынан д а сулу!\" — деп тамсанды Шеген. — Кдндай кд1зык,баласьш, ей! Kidre, немене, recipeйш кдрайсьщ? Танымай турсьщ ба? Ж ы нды гой дейм, ойнайык,деп шакрфса, куры бакэфайып гасквч бетше кдрай беред гой. Адам крркдды. Бара бер у й ч е , ойнамасач! — ©кпелеген ыцгай танытып, кыз буртия кдлды. Bipax, кезкзде эз1л 8Ai бар. Кдгмкдгрьш алган epiHAepi т с к е н бакракцъщ култеандей улб1реп, томпиран урты булак, кезйгдей булк-булк етед. Шыны емес, ойнап ашуланьп1турганьш Ш еген содан таныды. К^1здьщ кд1лы1ы н а 6ip турл1 бойы уйренш келе жаткднын байкдды. — Ж ур, апача отьш терюейж! —дед, Салима осы жакдш мацайда болар деп ойлап. — Oho, — д ед Бубки K©3i бакьфайьш, — апам ендит сонау кдльщ аршапьщ ишнде журген шырар. — Егкед б еткейдч ар жарындагы бижке крбарын шыта сузш п кэрады, — Б1з оран жеткенше, ол огынын альш та бггед. Одандд ж ур ушеумЬ сай жаккд барып уйппк-уйплк ойнайык, Кум жок, топырак, жок, уйдд неден жасаймы з? — Шыны: Ш егеншч оран заукд1 жок,-тын, ушшк-уйплк, оньщ ойыпша, кыздарра тон ойьга. BipaK, оны Бубкп бултаршады. Осы бала-ак, тук б1лмейд1 екен, теп. Уйдд тастан да 57

Ъексутан ’Нфкеке-ты жасайды, кдлсгауларгабарьш кермейсщ бе: уйлердде, крралары да — 6epi тас. Журшдердш, кдлай жасайтынын кезДр мен керсетш берейн. Сейдеддде, эй-шайга кдрамай Сакдлп пен Шегендд крлдары нан устап, сай жакдсд карай тартты. Тартыншакц-ап жатуды ьщгайсыз керш: — Ал, гам бурьш! — деп, Шеген жарысуга уран тастады. Б у б ш Сакдлп пен Ш егеннщ крлдарын кря бере салып зымырады. Басып озбай, кдрайлай-кдрайлай жупрш кеп, сайдьщ етепне шамалы рана кдлганда, Шеген ыткдлп кдлздыц алдьша шкоды. Озып барьш сайдьщ табанына бурьш жетп. — Келщдер, кэддмпдей raci сыйьш кететш уй жасайык] —дедд айналадагы тастардьщ кеггпгше куаньт. Бубшд ол тастарга да, Ш егеннщ сезш е де, езш е де еш мен берген жок, Келген бойдд сайдьщ кдрсы бетше шырып, жан-жагына кдрап танлап турды да, жазьпдгау 6ip жерге отыра кетп. — Ал, кэне, — дедд сонан соц Сакдлп пен Шегенге улкендерше жегап, — кдрап турмандар ендд! Суык, тусш кетпей уй сап алайык, С ен екеущ сайдан маган жалпак,- жалпак, тастарды тасып берш турындар. Болындар!' Ш егеннщ багынрысы келмеп едд, болмады: гашкентай Сакдлп сезге де келместен сайдьщ табанына карай томпацдап барады екен, ендд! абырой тек тездеп тас екелуде екенш тусш е крйды. К ене кдлстауларда кддрап жаткдн тас крраныц орны кусатып кррж ы н уйддн, сулбасын Бубшд эп-сетге кдлап шьгктьт. Kipep ауызга табалдырыгы деп келденен, шыбык, крйды, терезесз деп era жерден ойык, жасады, езД жупрш барьш жакдлн жердеп кдлакдйдьщ ш н е н жалпак, era туйе жапырак, жулып экелдд де, текемет деп оларды торге теседд. — Ал, уй 6ini! —дедд Сакдлп пен Шегеннщ жузДне шатгана кдрап.— Ендд той жасаймыз, крнак, шакдлрамыз. Сен, —дедд Ш егенге,— жайлаудадыларды шакдлр. Сен,— Сакдлпкд айпы ,— ойдагы туыскдндарга бар. Bepi бугДнкешке келсДн.— Ацкддып тургандарьш унатпай, екеуДн era жакка итердд.— Барсаддаршы! — Кдйда барамыз, ешкдм жок,? — С ен бала-ак, бале болдыц, тук тусшбейсщ. Крнак, деп гашкене-кшдкене тас экелесДндер, уйге жакдлндаганда, алдарынан шыгьш амандасасьщдар, атын байлайсьщадр; олар маган байгазы бередд, жаца у й м е к у п ы болсын айтады; ойын бДлмейсщ гой, теп. 58

\"03iMi3 алып келе жаткдн крнакуьщ алдынан в з м кэйтш шыгамыз?\" - деуге 6ip окуалды да, тары \"тук бммейсщ\" депзгга келмей, Ш еген сайдьщ табаны жакдсд тапыракуап шаба женелдд. Салден к е й н сопак,-сопак,тас крнакуар есксгщ алдына келш атгарьшан тускд жатгы. О лар б1раздан соц наны жапыракуан, еп топыракдам туратын тойдьщ тамагын тас т а б а к у сальш суйсше ж ей бастады. — Ал, ендд6ipeyin той басгадлдр! — дедд Бубки буйырып. — Мен басгайын! — Табалдырык,егкен шыбыкды ала сап Шеген дрмбыра кргдды.— Ахо-оу, алаулай, лау-лай-ау! — ©й, ейтш емес.— Ш егеннщ крлындары шыбыкды жулып ап Буб1ш кдйтадан орны на крйды.— Ka3ip мен басгайын, бкссен. сен де крсыл, маран эркггес боласьщ. Той бастарды крсылып айткдн жакры. Ш еген кдйран кдлды: оньщ 6apiH кдйдан бдлш алган? Bipeyre елксгей ме элде эдеп ме, Бубки тамсана жымиып, кдсын кере 6ip cepnin тасгады. Сонан сон кэддмп улкендерше аспай-саспай той бастады. — Той басгайын, ендеше, той басгайын, Купы болсын тойларьщ дей басгайын. ШилД езен кдмысы-ай, Б1здд ойлай жур, таныс-ай. Арша ап журмш, ендеше арша ап журмш, Катере алмай аршамды шаршап журмш. КормегелД коп жылдьщ жузД болды, Эскердеп экемдд ацсап журмш, Шеген Бубшггщ даусынан, эн айту м энерш ен элдебДр epeceKTiKTi байкдды. О ны е зш е еш кд ш ан багы нды ра алмайтынын, тек оран 63i багъшып кдна ойнаура т й с екенш туйсшдд. Кдлздьщ езш е сенДмддлт, емш-еркшддп Ш егеннщ езш е деген сешмддлктн шайкдлтгы. Э нш б т р е сап: — Ендд крнакдар шай клан, — деп, Бубки крнак,тасгарды кезек-кезек жаиырак, дасгаркднга е ц к е й т . Алдарындагы тасгарды Шеген мен Сакрш та сейтп. — Крнакдар кдйтпай ма ендд? — крлындары тасты Ш еген босагага кара и жетектедд. Бнлитн бузы п кеткенш Бубки жакдырмады, бетше ожырая 6ip кдрады да, бДрак, airreyip, бул жолы бетшен кдкрады. — Ал, богпы, сен баста, крнакд-ар уйлерше кдйтсын. 59

Ъексушшн Hvtnkeke-wbi Тас крнакхардан босаган тердщ алдына С ак дт келденед сулайкетп. — О, мунда мен жатам. — Тур, ей! — О а н Бубин k^tkjja жеюд1— Сен б1здщ кдоымызсыд, терге улкендер жатады, тур! — Сонан сон акдглдаскандай Шегенге кррады.— Бул жерге 6\\з екеулпз жатамыз, сен менщ куйеу1мсщ гой. — О-ой? — Йемене, болмайсьщ ба? Онда, мен сенщ куйеущ болайын. — Ж арайды, болам. — С акдт, сен сол арата уйкца,— 63i Шегеннщ кдсына кдсая берш, Бубин OFaH босага жакцы нускдды. Олар кртарласа жатып ymqrayra ыщайлана бергенде, дэп кэстарьшан бак,еткен туйенщ даусы шыкцы. Урейленш, yiueyi орындарьшан ушып-ушьш турегелдь Буларды керш, ею туйе айдап келе ж аткдн атты эйел 6epi бурылды. Б1рдемеш булддрш крйдык, па деген кдушпен балалар ypraticin 6ip-6ipiHe кррады. Шегеннщ iixii кдиш ете кдлды: \"Кдкздыд кдсьша неге жатасьщ? \" — деп макан урсатьш шыгар? Эйел жакка урлана кез кдыгын салды: кара торы, едемкие Kid екен, б1рак,туа 6ip турл1суык, керщдь Мурын ушыньщ доралдыгы мен дедгелек бетплш элдегамдд есше туаретш тэр1здь \"Апырмау, бул гам едд, керген адамым сыйакуы гой?\" Сейткеншше болмады: — Эй, сен Шегентаймысыд, ей? —деп, ейел бутан ат успнен крльш созды.— Bepi келип, бетщнен суйешн, шемм басылсын, каталап кегпм гой ебден.— \"Ed дурыс па e3i?\" — деп оклады Шеген ептеп урейленш. Осы ейелге катысгы алдене есщде eMic-eMic калган сыйакуы, 6ipaK, соньщ не екенш тез арада есше ту ар е алмады. “Келе крйшылап\" эйел, iiirri, темп келедь Шеген мойньш шлне салып, тас уйден атгап терю айналып кетп: карай кор дэмесш, бетен бул турмак, бетш Шеген Жэмиханга да суйддрмейдь Оньщ устше мына гаиздардыд кезшше елш кетсе суйддрмес. Улкейп карш па келе басгаган балага эйелдщ егпншл e re е р а кершдь— Эй! —дед? атты эйел бул жолы каткам унмен.— Кдшак,кусамай токца 6epi! Эйтетш болсад, атад мен ападды альш кепп, с е т Жэмиханга жалгыз тасгаймын. Кердщ бе эне era туйе айдап экелгетмдь Кап, сенщ ызаца атад мен ападды альш кетпесем бе! Таудан кулаткан тас, т а б а к а тускенде, солк, етгазш жердд ойып ж!бере жаздайтын, атты эйелдщ элп ce3i Шегеннщ 60

______________________________ 'Щ ekmim, 6ф m m журегш сод тастан бетер солк,епаздь Е й туйе айдап келгеш, арине, тегш емес, атасы пен апасын алып Keryi эбден мумюн. Ti3eci ддрйудеп, турран орньш а оты ра кете жаздап, 6ip-eKi атгап барып буынын эр ец усгады. Ж алтакуап ейелге 6ip, уй жаккд 6ip журексше кдрады. Е й туйе кдлакдйды кеш ш бираз бурые кетигп, тетелеп тура ж упрсе, уйге эйелден бурын жететш Typi бар. Тэуекел, атасы мен апасыньщ алдына 6ip жетш алса, кдлганын каре жатар. Ж ылыстай-жылыстай барып ж уп рш ала жанелдД. \"©й!\" — деп эйелдщ 6ip ышкдштаньш FaHa еепдд, калган сездер1 кулагына жетпедд, тек 6ip байкдганы — а р т жаты ат дуб1ршен аман, кумапты. \"Б ерт баст ан-аяк, тэптш теп ж аза б е р ге т м к д ла й болиды ? — деп, Ш еген осы apata келген д е тары ойланы п кдлды .— Бала -ш аганы ц басган кеш кен ш ен окдарман д а ж алыгатын ш ы гар. \"Баланьщ ю ш ен д е баралы 6 ip н эр се уйренерм ш \", — д еп ойлай кряр ма олар?\" — Ana, 6 ip айел б1зду кеппрт э к егк ел/ к е ле жатыр! — деп, алкдш ы пжетткелгет м де, апам сонда б1р д ен багы екд — К урецбел ж акуд — жалт кд рап еду-ау. Д ем ек, ю м екен ш б!рден туеше крйганы рой? М ен оны кдйдан бп ет н , ана эйел келгенш е мэн-ж айды эбден у ш п а лсы ндеп, оньщ тур- туеш, айдаран ею туйеа, м ш ген ж ирен аты б а р и н — бэрш апт ы ры п-енппп айтып ж атырмын. С онш а созду айтып бт ет м ш е апам ж арыкуык, ш ы дам мен тьщдады-ау кдйта. А л енду тент к е ле жаткдн бул балете н е амал /ст ейм/з’ дегендей, б еп н е ж ауап куте кдраганымда: — О л ке ле жаткдн — Кэмеш , сенщ эк е ц С эпм нщ тутан опкеа, м енщ — кдгзым, сенщ — бауы рьщ — д еген куреш е басылш ан сы йпап. О лда м ен к уса л бул кеп'ст ен 6 ip сумды куы кут кен сы йакуы : к р ц ы р кд й ж узi кенет сурлан ы п, o p i ж асаурагащай, e p iы зрарлангандай6 ip турлi туешж аз езгерт , мет рлi кш ж ене квддерт де м ен буры н байкдмаран взгеш е ж алим пайда балды, аш уланы п ш пнен элдене айггкдндай ерш д е дур erin кдлды. 0M ipi бокуап сейлем ейпн апам осы ж олы бокуады деп ойладым. Э рине, атгыайелд/бокуады деп тусщ/ум. Б/рак, апам маран е сп р п п артык, е вз айтпады, бпзге кдрай б ег тузепкеле жаткдна л ы эйел ж акуд асытыстау6ip к е з тасщды да, есш е алдене кдлт тускен адамша юлт уй ге буры лды : — К эм еш к е ле жатыр, - д еп, уй ге вс п о е н хабар салды да, кдйта кейш кдйтгы. Атгы эй елге кдрсы 6ipa3 ж урю бары п, 61

Ъексутит И^пкеке-улы одан ары аггаса, аягы тайып кететшш б ш е н т епле умтыла т ецселщ ю реп турып кдлды . А л ана эйел ж акдшдай бере атынан еркект ерш в кдргы п тусп д е, ш ы лбы ры н крлы нан ш ы гармаган к у й / апамды келш куш акуай алды. К рцы р- к д й лы ш апама, ал бет элп еп , a cipece м уры н уш ы ны н, алдею м саусатымен одет басы п кдлгандай туйме д ецгелек- тенш 6 n y i айны м ай агама тарткднын тап сол кезд е бай- кддым. Алды нда апамньщ кды ы м дегенш е сенщ ю ремеген- д е й ед!м, енд/ кум эт м кдлмады. К эм еш келгеннен свйлеп ж ылады: — С ендердi мунда кднуы гы п крйы п м енщ ж ер басы п ж ургеш м-ай!С ендерге сая белуга ж арамай, сорлы болганым- ай! Сол ж алгыздыц орны на м ет алм аган кудайдьщ сокдгры- ай! Э уелде вы д е ж ылап кврю кен апам э л п сездердj ecrin, н еге екенш , крлм а-крл кдтуланды. — Ж э, суцкдцдамаш ы , курбащ дгы р! — дед/ к/азы на ж еклп. — Э лд / д е п e c rin п е ец, теп, 6i3/y? Ж аманды к, ш акргрмай, ана экец е бары п ж ендеп амандас. — Кэмештщ к,олы ндагы ш ы лбы рды ж улкщ тартып алды д а, атын мамагаш кд карай ж етекгед/. Сол кезд е бары п К эм еш еспстщ алды нда сосгиы п турган м ет керд/. — Э й, экещ пц аузы ! —дед/еркекгерш е бокуап. Онысыньщ азы екет н ш пм сезд/, 6ipaK, сонда д а в31ме тап берген кезде, вн е бойы м д ур ете кдлды. Бас салы п бепм нен, мурнымнан, мойнымнан, ш екемнен,ж елкелш ен — бую л кеудеден жогаргы ж агымнан тук кдлды рмай тугендеп суйш шыкуы. Tinri, 6ip жак, кулагы м а r id ме, б/рдем еа' к д п ы батып та кетп. Б/р сезгет м:д ела атамдиа сы йакуы темею сасиды екен. М ундай сумдык, cym cri буры й клм кврген, денем е апам м ен аталшан баекдньщ аузы н т ипзбей эдет генген м ен жалма-ж ан бет- аузьяцды алакдны м ен сурткыей басгап ем: — Э й, ж огалып кет кен ж аман экецнщ ! ~ деп, тазы б/р бокцыкуы жлберш салды.— Й емене, бет -аузы щ ы ит ж алапкет пдепт урсы цба? Сетмнщ т еш е украй ма д еп суйсем. ¥край ма, украмай мд ум ьпът такалган сыйакуымын. К елпи кдйта суйеш н! \"Крй, куры сы н! —д еп ойладым, ш ы н бокуап турмаганын т уеш еемде 6 ip туры д ен ем турппгш.— Аулак,журетш адам ек ен ,\" Таты тура кдш уга ы нуайланы п ш егш ш екгей берд/м. М ет куа крю га оньщ да кулкы ж ок кврш д/, онын, усгш е м енщ енд/ суйд/рм ейгппм д/ сезш , вдет кркднлок/а ж асаган 62

___________________________ Щ вктт, 6if>vmm б о лукерек. Екеумаздац крш уьамы з б ен кууы м ы з н ем ен батер еда, кам балет, д э п сол кезд е т езек терт п е, с у э к е п пе, алдекрндай у й ш аруасы мен ауре бон ж урген Ж эм ихан келе кр п амандасгы да, м ен энш ейан ж айыма крлды м. Ж эм ихан м ен К эм еш уйге ю рт к ет . Атам атгы байлаган со и крнж ы щ дагы кррж ы нды ш еппп алы п крры на мда д е, анандай ж ерде крлакрйды ц ш пн м ац- м ац кеант, ауы здарьт кцсац-кцсац ш айнацддтьт ж урген ею туйеге ш ьггы на кррап узак; турды. Э лд енеге танданьт, тамсана тацдайын крицы . Уйге ю руге асы крады. Сол келуш де Бубаш екеумардщ бар-барамазда бале тусуамазге К эм еш пц 6ipa3 сеп т ипзгет даусы з. “К рркрк, атгы эйелден сонш а крш крны ц кр й саскрны ц?\" — д е п келекет е м е деп, бараздан кейан крйгга жолыкрраада, Б убш пен кртгы уялды м. Кразбарак,мазакуамай, керасааше м ет кут а й свйледа. \"Алгаш кергенде, м енщ д е зэрем кет '. С ет куы п к е п бере м е д е п кррк,гы м . С ен крш ы п кет кен со ц , 6 i3 re кр р а п кулда. \"Салиманьщ цы зы сы цдар м а?\" — д е п сурады , апамды балед} екен. Сакрш екеумазге кррж ы ньт ан крнт алы п берда. С енщ эпкец екенго й ? \" —дрратацлрнабетамекррап. \"Сондайж акран адрмындыдр танымайсыц ба?\" —дегендаусы нда 6ip каналеу бар. Бубаааггщ сондагы байкргыштыгьта тац крлам : \"Бастык, крйдейм ш в31, adore 6ip турла урсы п свйлейда екен\", —д еген- да. Ойтш ойлау, м эселен, ол кезд е м енщ тусамеде юрмейтш. К ет н балдам. К эм еш тэтем, ш ы цы щ а д а, Б уб ш айгкрщ ай, жас кунанен аткр шатен адам екен. У лкен бастык, больт ел баскррмаганмен, барде бригадрдр, барде м ал теарреатнде ьалги аошагараморыаадруапылык,кразмеааер аткррыпты. Бубаааакекрлай унап крлааааын крйдам, эйтеуар, м енщ войнам оаан копке дейан уйрене алмай-аккрцды, краашамаайааалып-уйаралапжакрыкорт жатсад а, элдебар сенамсцдак коарл туаапрамнен арьалган емес. Кэмеатац ко п манезан тусааабедам, барак, Ж эмихааады оааьщ жакцъармайтьаааын сол келаен куааа-ац ануардым. IIТай ааааап отьаргааада: и — Ш егентай, - деда ю й ол маган,— сен, осы, ш ы ныцды аитпаы, кам ней тудьщ?— С урарьш сурап алы п, а з / Ж эм ихан м ен маган алма к езек к о з ж азбай кррады. О л кррасаа бар жумбак, сы р ж аткрнын ааааам сеза'п, энш ейанде тааадайым так, еае крлатыааж ауабьацдыайтутадаж урексанаптосылаыпкрлдым. Алайда м улде ундем ей крю дьщ одан бетер круапаа екеааиа балалык, бар ауйсак тагы сездарда. 63

Ъексутан Н^юкеЬ-ши________________________ Апамнан, — дедм/ даусы мды мумюндцгшше орны кры шынаруна тырысып. Ж арайды , оган сендж, —дед/ сенбейтйан ацнарткдн селкрс дауы спен.— А пацды ж анры квресщ бв, жок, — ш ай куйы п отырнан Ж эм иханды иепм ен нускдп,— м ина ж аман эйелд/м е? —дед}кулана ж ымиып. — Апамды, — дедрч ж ауабымнан ж ацылмай. Ш ыным да сол, текэрю м дердщ эдеш ж ацылдырнысы келш , м енен ы лт осы лай сурайгы ны на эд еп еш п алнандыкран, ойланбай айта салуна эбден ж апъпы п алнам. — С олай м а? — К эм еш тацданып басы н ш айкдды. — К рй, ейтш eripiK айтпа! — дед/ кенет тусш суьггып. — К еш е айт ы псы ц ной С алим аны ц кдгзы на: \"Ж эмиханды ж анры керем \", — д еп. С ен юмд/ алдайсы ц? — O rip iK айтпа! — Е, eripiK айтатынм ен сен иойдейт сщ , айтпасацайтпа. — А пацды ш ы н ж анры кврет ш щ е сен ет н , кдне, Ж ам иханды бокраш ы онда! Банжан, e rin апамны ц бетше кдрадым, ейткеш мундай сьш акдд будан буры н уш ыраманан болатынмын. — Ж е, ж окры ойы н кдглмай отыршы! —дед/ апамда д ер кезш де араласы п.— Кдйданыны уйрегкеш н ес! балана?!Бала н е м е н е вы едi бокрадесец, бокрай салады. О ны ейтш кунаге батырнанда кдгзык, па? К рй, экем,— апам виду м енщ б епм е кдрап басы н шайкдды,— взгеш бокрасац да, оны бокрама! Ж ам анд а болса ак,с у п н берд}ю й саган. М енен сутптыкдай калган со ц 6ipa3 к у н сол ем/'зген, — деп, сезш щ аянында Ж эм иханна квзш кдгсты. М ен,эрине, ал сездун,астарынддалдеб1р шындык,жаткднын бш п турмын, б/р’ ак, бм м егенсуге тыс екет мдцде сезем. M ine, осы ны ц бэрш ж азсам, окд/рм ан одан н е пайда табады? Н еп'зп ж елщ ен ауьггкдт кеткеш м уппн таны сынна уш ы рананнан бетен в зш е д е пайда ж ок, М енщ ш е, окдгрман бэрш ен бурьш Кэмештщ бул кел/c iнем ен тынатынын бм уге кд1зынады. Э ке-ш еш есш ал К урецбелге кеидрш экете ме, жок, па; экетсе — н е себетгп, экет есе — н е себепп', соны 6m yAepiк е р е к Ендеш е, баскдньщ басы н кдтырмай, эз1рш е соны ж азнаным ж ен\". Б ул ойна б е ш е н со ц д а Ш еген у й ш пцде ерсш -кдрсы лы ж урш б;'раз уа кд гг етюзд/. К дрны аш кдны н байкдды . Ты щ арсы з пана асуйге барьш , 6ip тшм нанна ж укдлап сары м ай ж анып жедi. \"Н е болса сонан буйтпт бетеле берм ейш 64

_______________ Щ? вкнш , 6ij> умлт д е, — д е л ойлады кдйтадан кабинет ш в к е ле жатып,— кейш взгертш ауре болам дейпнкдтазга ly c ip in жаткамжок, каз1рп м энш ейш н е ж азбагымды ж эне кд лай ж азбагымды алды н ала бур ж уйелеп а лую й \". Огырып-ак, ойш а ж азы пкерейш деп ед}, 6ip туршы щ айсы з сиякуащ ы , агыртан адамга ойш адан re p i щ лам м ен ж азган крлайлы екеш сезм е бердi. С онан соц тары бары п диванга ж опы. Ойш а ж азуын ары ж ашасгырды. Келген бетгепа эншейш екен, сеэдщ кекесш Кэмеш кейн бастады. — Keiuipin экетем! — дедд ойьш булталакц-атпай, кесш айтьт, Кдрсы болганьщ сазанды тартасьщ деген тар1здд, элпш айткдн соц, уйдеплерге 6ipa3 уакргг у н а з сазара кдрап отырып алды. Куды б1реулерд1 жекпе-жекке шакрфып, соньщ кдрсыласуьш кугкен адам сыйакд’ы. Ke3i жыпылыкуап, ата-енесше жалынышпен жалтакуап, \"кеш пейшз деодернп!\" деген ттлегш буюл тур-турпатымен танытып, Ж эмихан да ун аз жанталасты: сырьш сонымен буркемелеуге тырысьш, 6ipece ш ай iiirin отырран кесесш крзралакуатгы, 6ipece ш ай куйып отырран ащ нэйнекп дэп 6ip кулап бара жаткднында усгап да/пандай-ак, крзга тубin ныгарлап-i(ыгарлап крйды. М енде емес, билж мьшада дегеш ме, Бэгжан Мэметке кцыкц'ап кдйта-кдйта кдрады. Ец тушндд сезд1 63i айтуга тш с М эмет Кэмештщ сезш е соншалык, мэн бере крймаган Kici сейлдендд. ^E>ip сэт эл1 де басыла крймаган ызаньщ жетегше epin: “Кдфсыщ днда кешш кетсем бе екен? — деп те толкргды.— Кайтер екен, келш мен кемгврдщ де ацыстарын ацдиын\". Сезд! эдеш ушыкцыррысы келдд. — Кеш е салу кдын емес крй, — дед! ойьш куцпртгеп. Ун-тунс1з урланьш кете крймайтьш ш ьтармыз, мал сойып, ел шакрфып, эуел1 б1рдеме крцырсьггайык, — Йемене, шынымен кешкел! спъфмысьщ? — Ашуланып Бэтжан Мэметке ашыкдан-ашык, жакуырмай кдрады. — Е, кошпегенде, кдлсы-жазы осы айдалада агьф а берем1з бе? — Кошсец, езщ кеш, мен осы арада кдлам. Кдлсац кдл, маган баскд 6ipey табылмас деймгсщ. Кекейщлд баскд т е с т бара жатса, осы жерде-ак, ала б ер, к,ой д есем , н е цы л д е й с щ . М е н Ш е г е ш м м ен 65

Ш М *-У *Ы Ж эмиханньщ касында отыра берем,— Кцсайып кеткен еш тецеа керш бесе де, саусагын жупртш, тузу турган кимешегшщ жанын тартьш-таргып ж1берш кнсайтгы да, артынша оны кдйтадан бурышы орнына сыргъгпы, Онынды нерып ерте айтпадьщ? — Мамет кемгарше из эзмдегеш, иэ урыскрны белпаз кейппен теале народы. — Эбден енД| кешкел1 жаткднда кеп крцырсытасьщ. Кеп сездд крй, ендд екеум1зге ойланьш-толганатын ештеце жок, Оданда ерте кундд кеш щллмай, Сэлимадан барьш карызга 6ip крй сурап акел, к ей н жайлаудары малдан Кдби кдйырьш берер. Маналы 6epi шалыньщ сезш кьфсырып айткдн эдепи кдллжары керш отырран Бэтжан ендд шьшдап шошыды. \"Бул крфсык,кешем десе, кеше салады, - деп ойлады зарей ушьш. К езш шалына туйрей карал, \"тэуекел, ойымды айтып салайьш\" деп 6ip турды да, тары езш е токуау щллды. — 03ipre ашьш ештеме дей крйган жок, крй, курбакдфсын, шамьша т и п е р ш т п алармын. Ап1уьшьщ алды шыгар, акылына тускен соц, кеш е крймас\". Туйесш айдап кеп туйш п отырран кдызыньщ да сырына Бэтжан кднык; айткдньшан кдйтпайтыны экесшен асып кетпесе, кем туспейдд. Булардьщ бабын тек ттке кдрсы келмей табу керек, “Кап, кас кщлрандай, касымызда 6ip еркек юнджтщ болмауын карашы! — деп кейед Бэтжан. — Шыракайды калай шакыртсам екен?\" Алдараныма кенемкщ, жок, па деген Kiciuie кул1мдециреп, куйеушщ бетше жузш жумсарта парады. — Онды-солды билж айтып уйде отыра беремгсщ, атъща MiHin б ы лай-бы лай ш ы кдайм ы сьщ . Ж ам ан-ж ак,сылы бауырьщ гой, еткен-кеткеннщ 6ipiHeH шакдфгпаймысьщ Шыракайды. Агайынныц азары болса да 6e3epi жок, улкенддгщдд бешкеш ныла бермей, шлсещш сен де 6ip! — Ш акрфта крятындай кай шабарманым даяр тур менщ. Айтпай к о ш т кеткеш-ай деп кдшалса, ж ер тубше кетш бара жаткамыз жок, 1здеп тауьш алар артымыздан. — Осы апам алжиьш деген шыгар, —д ед Кэмеш ызгарлы, ектем дауыспен.— Мына айдалага экеп тастаган сол бауыры емес пе? Kici ж1берш шакыртатындай юмнщ uriidpaci ол? Онымен акрьлдасатындай акдллымды тауысып отыррам жок, Э ке мешю, шеше мешю; кайда апарам, кайда экетем — ез ерюм, оныц беш тиын шаруасы болмасьш. Егер осыдан коз1ме керщад бар гой, айтпадьщ деме, Шыракайьщньщ кещрдегш суырьш алам. Оньщ орнында баска еркек болса, дал мынасы 66

_________________ ^ ekniui, бф умш ушш Багаппъщ басьш элдекашан бес жердей жарады. Ез туган елж, кдйран OFaH крр болтан еркек деген ат! \"Сэттмнщ э к е а сенщ де екендей емес пе, бул кщлыгыц не?\" — деп, 6ip сез кдйыруга жарамаган жаманды Шыракдй деп сонша ш ш рэ кд1лганы Heci шсшщ ж ы ньш KeATipin! — Сен оцып турсыц! — Аркасынан шубатылган кимешегшщ куйрыгын кдйта-кдйта томен тарткдглап, Бэтжан орньшан ашулы турегелдг— Бегтен альш, бетген салган да батырлык, па? Ж к тастап 6ipiH 6ipiHe жамандамай, жайьщ а отыр! Кулдйдын берген жуасгыгына да Шыракрй жазыкуы ма? ©31 ушш де урыс, Б о г а т ушш де урыс, ол байрусгы, теп экец екеулерщ бодауларьща берген б1реудщ бузауьшдай кересщдер гой, тшп. Боташкд ол бага алмайды. Басьш кесш алсац да батпайды. Соны б1дету р ь т неменесше оны кайга-кайга сегеац? Крльшан келш турса да Kicire крсгык, крглмайды ол. — Иэ, ж ер б етш деп ж алгы з nepim Te сол сенщ Шыракдйьщ.— Ш ешесшщ сонша крргапггаганьша Кэмеш шыдай алмай куюп кетп. Усп-устше жутыньш, кдйта-кдйта ернш кдгмкдфып, азар токуады. Tinri, auiyFa булыгъш амалсыз ток^аган да болу керек. — Болды, езщнен улкенге гайбат соз айтканга уялсацшы! — Кдюына кеш п, Б этж ан бетш ты рж итты . Ce3iM аш уы н шакргрып огыр ма, жок,сабырга ма деген барласпен шальшьщ жузше сэл зер сап карады да, урса кдлса, тура кашуды ойлаган Kicime босагага жакдшырак, барьш токуады.— Ж у ас туйе жундеуге жакры деп, тура-ак,десе бас салып, басыньш сейлеп, оны Kidre бас кетермейтш критан — осы экец ejceyta, Агайыны сыйламаган адамды алысы сыйлаушы ма е д ? — Таты керек пе, онда тагы айтам дегендей сус таньпъш, кркзы мен куйеуше окцы кезбен карады. BipaK, ундемей бурылып уйден шыгып кетп. Кимешегшщ ушьша крсацтап крэтандай, Шеген де кркпырылып босагадан 6ipre атгады. Б1рдеме десем, бар сездд е з басыма багытгап алармьш деп, Ж эмихан жумган аузьш ашпаган куш жерден кезш алмады. Бэтжанга L\\ecin Сэлимашкше Шеген де барды. Огьшнан келш шайга ол да жаца отырыпты. Будар иргесш, крзгалакзап, турегелпа келгендей умтылыс байкаггы. Апа, жогары шыгыцыз! Ш аршап кеп ж аца о ты рьт ем, - дед1 тез тура крймаганьша KeuripiM унмен. Огыра бер, отш кегем гой, — д е д Бэтжан да тап 6ip оныц улкен кшэсш жецьддеткен Kidiue кеш!р1мд1 унмен. 67

Ъекстпан Ифэкек-ты________ ________________ — Бубин, керпе тесесещш апацньщ асгьша! — Салима жук жакуы кдбагымен нускап а д кьпытуйне крцлы. Жщцике крвыл ала курак,керпеш теп-тез жайып улгердд. Ецкейгенде мойныиан сыргап тускен крсepiMиишын олки 6epin Бубки Шегенгеурлаиа жымиды, \"кел сен де керпеге отыр, сен ушш де тесадм\" дегет тарвд. Сейткет ме, жок,па, айгседе соньщ e3i, 6ip турль баланьщ imiHжыльгпы. Неге ейгкенш e3i де украй, крпвгаШеген жымьщ — ©й, курбакррсын-ай, оньщ нео не ауре болдьщ? - деп сьтайы сыш анымен, к д п ы риза болтаны Бэтжанньщ уншен баикдлып-ак, кдлды. Огыра бере,— элп Курецбелдеп кыз, курбакддтыр, - дед1 б1рден кеду себебш айтута кешш api асы гасты ган ацтартып,— келе элек сальш жатыр. Елтыныш ж уре ме, \"эке-шешендд Боташ торгайдай тоздырып ж]бердГ деген болу керек, era туйесш айдап б1ржола кенпрш экетуге к е л я т . Крп да болса крнак, сотан союга 6ip крйьщды кдрызга бере тур. Б1здщ малдьщ 6api жайлауда, барьш да, жотьш да Ш ыракрй б1лед1, ойта тускенде содан аларсьщ. Т ага 6ip сурарым — сен 6ip амальш тауьш бупн-ертец Шыракдйды шакдфтпасац, — мына атасы мен кдрындасы да крфсык,— кенетш емес, кенпрмей тынбайтын турлер1 бар. — Ойбай, ала-ау, кдй тандатан крйьщызды ала беряцз, 6ipaK, Ш ыракдйыцызды бугш ешгам т а к ы р а алмайды, кэз1р- ак, кеш тусш кетедь С елим аны ц айтк,аны рас-ты . Алайда мынандай кдгаылшанда одан езге крл ушын берер бул манда адам да жок,-тын. Батжан ыстык, шайды сораптай уртгап, ун о з ойланып кдлды: “Тушмен барьш 6ipey айткдн кунде де Шыракдй ертец кешке эрец келш улгередь Отан дейш К э м е н т гам токуатады? Свлиманы жумсап ж!берсе, езше жакуасатын ж ан кдлмайды гой\". — Крналмай-ак, кешш кете берм ейоз бе, апа? Мына туртан ж ер гой, Курецбел1 не, А кжазы га не. Сэлиманьщ кдсакрна, сьшай сурап отыртаньш Бэтжан сезбей кдлды. — Ойбай, айтып сгтыртаньщ-ай! — Аузына экеле жаткдн кесесш урггамасган кдйта дасгаркднга крйды.— ©йпп еомнен жацылтанша, ел е кдлтаным оцай емес пе оданда. Тукп сезбейсшдер. Б1здщ шьш байлытымыз — жалгаздан калган мына жалтыз гой.— ¥яльш ары ыгасканына болмай, Шегенд> езш е тартьш тебесшен шскад.— Осы кара тентепм кдсымда 68

*Щ> вкмж бф утт болса, кара су писем де менщ кррным ток, калган дуниесп курбаккэсьш, аргьщла калран 6ip туящ а 6ipiтатымайды. Ж ылкр1 бакрасак, та ж ан багармыз, оны уайымдап журген мен жок, Аштан олетш кез емес, теп, 6ipeyre окпелеп, б1реумен epericin не кереп бар? Ен, кереп осы кара тентек емес пе? О сы аман болсын! — EMipeHin немересше тары ендейдг HeMepeci тары кашкакцеды. Б у б ш тц козппие улкегап KepiHrici келш отырса, апасы оны 6edicreri баладан бетер еркелегедг — Е, кешсещздер, Ж эм ихан мен Ш еген кала ма, 6ipre кетедта. Сэлиманьщ сы р тартпак, ойын Батжан бул ж олы сездр 6ipaK, шындыкуы жасырып, бултарьш свйлей алмады. — Э-эй, он,ай дуние кайда дейсщ. Кешу, кетумен 6iTe крймайды гой. М ен б к етш Кэмеш пен Ж эм и х ан болса, екеушщ басы 6ip уйге олсе сыя крймас. Оньщ тубш ойлап, болжап отырган б1здщ шал жок, оньщ бывш и — эншейш ашу. Аларьш караса, Алатауды ай н а л ь т кететш м ен кусап елдщ 6api алдымда iiripen турса дейдр байгус. Елден былай, немереден былай айырыльш, Курецбелде кащып калармын деген ой каперше де Kipin шыкдайды... — Крйьщызшы кайдагы жокуы айтпай! С щ аедо жылатьш Ж эмиханды ж ьш урьш па? — \"Ж аман айтпай, жакры жок,\", курбащщсын, кркз бен кел1ннщ 6ipiH 6ipi ййп-кащфндарынан крркдм. Ттган курт кеулеген араш кусап екеушщ арасы 6ip-aK, кунде бырт ете калады. Кешш барармыз-ау, ол eKeyi сыйыспаган соц, б1здщ кай camMi3 келкедд? С оньщ бэрш ойлап к р й мен сорлы... жегешм — у, пикегам — зэр. — Ив-иэ, — дедд к е м тр д щ каупш Салима ендд тусшш. Шегеннщ кезшше e3i де ашык, ештеме айта алмады, тек соза курсшш, ниетгес кещлш арщартгы.— EHeci кетсе, бузау да турмайды д ей о з гой? Келгендеп макратынан ауыткьш кеткенш адгарьш, Батжан басгапкдл арнага кайта бурды: — Крй, курысын, кудайы керцдсщ, жацагы крлкамды тары айтам, сенен кем ек болмаса, сенетш ешюм жок; кеппгш кдлсам, уйдегыерддц сез! ж араспай, ж анж ал шыръш кете ме дегг те кршылдап барам. Талай крналып ж урсщ гой, мен ymin, С ейм ушш тап.1 да 6ip крнал: тунделетш болса да Шыракаиды маган шакдлрып бер. Кднира урсьш, жегагенмен, ана кдфсык, шал оран ептеп ж1бидд. Тусйап отырсьщ гой °ЗЩ, мега крнап отырган — кеш у емес, жацагы. 69

Ъексутан Viijnlceke-ynM Салима ундемей, ойланыл кдлды, Н е деп жауап берерш б|лмед>- Кдтгы киналды. Бэтжанньщ сезш ен болжап отыр, cipa, бэлендей ашык, кдрсылык, керсетпегенм ен, iurreft Ж э м и х а н н ы ц к е ш у г е кулкдл ж о к , Ал, ку д ай б1лед1, Жэмиханнын, кдбагымен кдйнатасы да, кайынбикео де санасы п ж аткдн жок, мына суцгыла кем ш р K93ipri сэл келкпеуш шктен келешекте улкен жаулык,ершу1 мумкш деп урейленедь М умкпп мумган Foft. Кдкрайларанра, кдлыс кдлдыра бергенге ж ас адам кдшангы шыддйды, 6ip куш болмаса 6ip куш сы р берш алады. Бул кемгардиа бьлгендис. BipaK, Кдбиды шакырып б ер дегеш — шатак, Оны 6ip тунде жайлаудан тауьш алу — эйел тупл, ер ж т т к е де оцай емес. \"Биыл Кдби Суыкрайдьщ аузьша уй TirinTi'', —дегендд Салима еспген, 6ipaK, ол жумыс бабындагы адам — малды аралап Kepyi керек, малшыларга тапсырма беруге тш с — уйшде отырар-отырмасы егаталай. Уйшен табылмаса, жайлаудьщ кдй шетшде жур, кай уйде жатыр, оньщ мекенш анык,б1\\етш гам — соньщ бэрш сурастырып б1лу де б!рталай жумыс. Енд! к а т а н жауабынды айтасьщ дегендей, Бэтжан еспрте курсшш, кеш егаш адамдай крзгалакц-ай бастады. Макул деуге ез мумкщадпне сенбей, болмайды деуге Б этж анньщ кещ лш крмай, кдлай ж ауап берерш бьлмей, Салима да саскалакхады. Буьшсыз ж ерге пышак,урып отыр бул Kici. К^налганын коре турып кем ек бермеуге дэтщ де шыдамайды. Тэуекел деп тунделетш тартып кетсец, соньща карай Кдбиды шакрфып келсец жакры, таппай бос сандалып кайтсац, тэты уят. \"Саттм уипн!\" — деп отырканын к араты ! ©лердеп сезщдей. — Апырмай, к а п ы крнадьщыз-ау, апа! Атгы кайдан тауьш мшем? — О йда жокха оцай сылтау тапканьша шггей куанды. Тосылып калгандай, Бэтжанньщ да 6ip турл1 Tyci бузылып кетп. — Ерщ бар ма? — дед! Бэтжан кенет бетше кадала карап. — Ж ам ан б1рдеме жататын. — Ендеше, б!здщ шалдьщ атьш мш. \"Мен усгап берддм\", — дермш. Сол уш ш таяк, ж есем жейш , курбащщсын, тек Ш ыракайды ш акрфы п берпп! — Ойбай, апа, о зб е н 6ipre era ортада мен де таяк, ж еп кдлып журермш? — Сенде гамнщ кандай акргсы бар, к урбаккам р, “апам жумсады\" дейсщ. 70

Ъф вкнт, бф умт — Tirrri, kjojIh болды-ау езй Тунде кщздарым да крркдоп кеда ма, гам быедд. Айдеда дегенмен, еткен-кеткен б1реулердщ ойы бузык, болады. — Оларга тук те алац болма. Кдра кебейтш отырсын, кеш баткдсын, мына кдра тентепмдд осында экеп тастаймьш. ¥йк,таганша ез1м кдрап крйы п ж у р е м де, ж а та р к езге Ж эмиханды да ж1берем. Бэтжан бултартпаура айналды, алды-артьш орап барады, KeAiciM берш кутылудан баска амалы калмады. — Айтпагалы, - дед! Селима тары сылтау айтудан уялып, — крй сурап едЬаз гой? Екеулеп устамасак, жайыльш журген мал жалтыз езьме бой бере крймас, Ж эм их ан кеп 6ip жатьша ш ьпыссын да. — Жарайды. Алжацатыны езщ е сендцм. С ен м е т сыйласац, серпде Шегерпм 6ip сыйлар. — Бетш 6ip сыйпап дасгаркаршьщ шетш кайыра буктеп ысырды да. орнынан кетерыдь— Ойбай, курбак}фрыр. бельм какайьш калыпты гой. \"Ал, мен д е амалсыз апаммен 6ipre кетш барам\" дегендд ангартып, Бубшже кезш асыгыс 6ip тастап Ш еген де орнынан турды. Батжан ертес!нде боз ала тарщан турьш, асырып-ycirin Сэлиманшне карай келе жаткднында, уйрдллы кезш укедап алдьшан Ж эмихан кдрсы жолыкуы. — М е т !здейтш шыгар деп, e3iM де ерте турьш келе жаты р ем, — дед! есшей, аузьш алакднымен жауьш. — Серп !здемей-ак, эл п Селррмара келем.\"Шырарфйды таба алды ма, жок, па деп, туромен уйкуай алмадым. Келдд ме? — Ол жайлауга бармапты. — А? К у р б а к д а ы р , неге? — © рц бузылып, Бэтж ан реишгген жылап жлберуге шак, кедды. ©Kciicii урпнде \"6epi булпрд! гой онда\" деген ш арасыздык,пен егашш шуп1лдеп-ак, чур. Кезрнде: \"Элденелердр айтьш сен булддрш крймадьщ ба?\" —деген куддкте бар-ды. Енеарон, кдн-сол1 кедмараррынан крркдш, Ж эмихан жагдайды тез1рек туоррддрур-е тырысты. — \"Жайлауга барраныммен, кдйнаганы таба алам ба, жок, па; ч-аба алмай кдйтсам, у ят болады гой, — деп, уйден былай шыкдан сон, крбалжыпчы да,— оданд а осы era чуйерщ кезпр кургайын\", — деп, турпмен оларды Курецбелге кдйта айдап апарып тастапты. ©3i жаца рана, чацга жуык, жатгы. 71

Ъексутпан Нфкеке-ры Бэтжан шьггынып, 6ipd3 унсзз калды. ©зге ештемеге аландамайтын адамша асыкрай самай шашын алакрнымен сыйырып кимешепнш, астьш а тьпргы. Ешкдшан сабыры кдшпайтьш салмакуы йш кене кездер1 суп-суык, тас сейлд! сазара крйыпты. Манатыдай емес, ерше ептеп кдн жупргенмен, ж еп ойлардан ж аныныц к а п ы ауырып туртанын Ж амихан шггейукзы. — Е, курбаккатьгр, мейль — дедд элден уакрггга ун аз ойларыныц шеппмш гана келшше еспртш,— кэйтем1з ендд, баска салганьш керерм^з. Ж амихан келген бетге куйбецдеп уйдщ жумысымен айналысып кетп: эуем шай крйды, нан жауьш алмак, оймен крмыр ашьпты да, тапаны далага алып шыгып, ошакра кр крлап жак^ы, am eyip, тыным таппады. Кешу жайындагы эцпменщ бупн кдйта кещрситшш жэне оньщ с е за з жанжал тудыратыньш сезш, куш бурын кугы кдиггы. \"Е й туйейнщ жок,екенш бш енде кайтер екен?\" — деп, adpece Кэмештен крркады. Арка суйер жалтыз адамы — е н е а де бугежектеп, 6ip турлр урей/ii журген сыйакцы. Кэменпщ уйден шырып келе жатканы н ецкеш п самауырга шок, сала бергешнде байкады. Кермегенсюем бе екен деп 6ip окцалдыАДбатыддыгы жетпедд, басьш кетерш зорлана жымиды: — Кдлай, тэте, жакры ушргадьщыз ба? — ©й, буйтш ушргатаны курысын! Тесекп кулама крш салыпсьщ, кайта-кайта сыртып тушмен берекем кашты.— К э м е ш т щ со л с е зш е н -а к , ы гы п, Ж а м и х а н iuiTefi: \"Кермегенсш-ак, тура бермеген екем!\" — деп ейндд.— Сен кайда болдьщ, Сэлимантане жатьш шыкуьщ ба? — Иэ. Уй тар болтан соц... — Сок, eripiicri, мундай уйге жиырма йса де жаткамыз. Сенгй эншейш Салиманьщ есегш тьщйаудьщ сылтауы да. БЬ де 6ipa3 нэрсеш б1лем1з. Оган тым ушр болып алган екенсщ, кудай, airreyip, акдлрын берсш. Ана й ш к е н е крлзын ол кртынньщ йм нен тутанын б кем сщ ? Айткан шыгар? Н е т мецзеп турганьш Ж амихан тусшдд. Сакдлтгы, рас, Салима куйеуд эскерге кеткен сон туыпты. Bipax, оньщ ак, карасын дал осы арада казбалаудьщ канша кажеп бар? Сен де сейткел1 журсщ дегеш гой? Жэмиханньщ жьшы келд|. Бурк, еткен ызакррлык, батыл кд>1лып та жзбердд. — Ci3 де кргзыкрыз, елдщ крпыньщ кашан тутанында. й м нен тутанында менщ не жумысым бар? Айтса, айтады, айтпаса, сурамаймьш.— ©зш e3i усгай алмай калшылдап, 72

Щ Мант, 6if>m m ашумен кдтты-кдтты урлеп ж1берш ед1, самауырдьщ отгыгынан бурк,етш аддымен кара тупн атылды да, артьшша кэ1зыл ж альш ж алац еге кдлды.— Айдалада era у й отырып, 6ip-6ipiMi36eH араласпаймыз ба ендд?! Камештш, era урты жиырылып-созылып, 6ip крмпиып, 6ip басылып, куды жаца кайнап кеде жаткан багканьщ бетшше булгаддеп кетп. Ж эмиханды окуы кезбен атып, ж еп кря жаздэды. Кднша ызакрр дегенмен, келш аты бар, дал буйпп бет кайтарардеп кугпеген-Ai.Лап туганган долылыкуантутытып кадды. Ж етш барьгп самауырдьщ отгырьша басьш тырып Ж1берпа келду BipaK, келшшщ ашуы каймыкуырды: 6ip сезше бес сез кайтаратын iypi бар. Ашуын акуглга женддре алатьш сабыры барында ацгаргкмсы келш, езш eai азар тежеп, зорлана •псгенш мырс етп. — Сенщ, татп, Салимага с ез жолаткущ жок, крй. Эйтеур, \"урыньщ арты куыс\" дегеинен аулак, Ж ай сездщ жайын айтканта мунша шабаландьщ, сабап ж1бермегенще де шугар. Кешем б е р п тц бэрш шине тушп, тезе-тезе ебден шыдамы таусылган Ж амихап ж ен о з ж ерде сыр 6epin калранын e3i де адгарды. Ж ауап сездер аузынан лыкрып сураньш турса да, ез ганэсш сад де болса сонымен жещлдетюа келш, ендд не де болса ундемей кугылуга беюнду Бетше карасам, тэты б1рдемем жакрай калып немесе алденелердд есше туйрш Ж1берш булд1рш алармын деген Kayinnen, 6ipece отын жартансьш, 6ipece шок, салгансьш, самаурьпшьп 1,чсиурепнтурш ектей берду BipaK,оньщ ейтш Tepic айналганын Кэмеш кргр керсеткендей кабыдлады. — Эй, сен немене, — дед! Ж эмиханга тене жакрщдап,— м е т 6ip еспм ейпн керец, кермейтш керлайат санайсьщ-ау деймш? Келгем бакданым сен: атуга огьщ жок, эншейш амалсыз журсщ. Сенщ кешгац келмейтшш мен ушмде отырып-ак,б1лгем. Осыдан кешпей корни, айтпады деме, еле- елгенше ештескешм ештескен. Кешпейпндей сенщ ата- енециен баска кдй крм асьщ калып барады? Бар ма eyj ондайьщ? Брдем cepii желйспрупплердщ гам екенш. Боташ, Кдби ушеупщщ ымы-жымдарьщ 6ip е к е т н алраш сыбыс шыкданда-ак, сезгем. Ж алгы з улдыц орны н ойран куллрыларьщ келед1 гой? О йран куинанньщ калай болатьшын керсегермш. © л т калсам амалым ж ок, ал мен Tipi турранда, Сэпм сураусыз калмайды. Оньщ атыиа иненщ жасуьшдай rap чуарген адам — менщ ата жауым. Басканыц 6opin кеннрсем де, оны ешгамге кенире алмаймьш, ейткеш сод yiiiin -ripi журмш. Сол yuiin рана! 73

Wocymmm Нфкеке-упи Долылык. буып, Ж эмихан да жарылып кете жаздады: \"Ештеценщ кдрасы жок, осынша жазрырраны Heci! Елге ашуланса, ешш кеп будан алатыны не? Бул кай оцып жур. MeHi 6ip сайран сап ж урген сайкдлша сегеттш не? — Ызаланганы сонша, тура умтылып жулыса Kendci келдд. — Ана у тепл турран аузьш айырып ж1берер ме ед1!\" — деп южшдд зьпырданы кдйнап. Баленщ улкеш е н д басталып келе жаткднын Бепжан бмд. Булардьщ сезш еспп, М амет уйден айкайлап шыга келсе, шагак^ъщ к екеа сонде болар. Ka3ipтокуатпаса, будар ауызддры к д т а н соц адам тындамай кетед. Ашулашан больш барып Жэмиханныц крльшан к д ск д ш ы жульш алды. — ¥ялсандаршы! Оразаларыцды ашпай жатып урсысьш, ж ы н урып кеткен гой деймш екеущд. — Жэмиханды жулкдт б1лепнен тартгы. — Бар, eKi ш елек с у экел! Кдзанды жыльпъш, ыдыс-аягыцды жуып алсацшы, Енесшщ кульпын келий yFa крйды, ундемей ею шелекп кдрына iae сап кцраштай бердд. Кэмеш екеуш баскаша ажырату мумюн де емес ед. Ертещт шайдан кешн Кэмеш эбден m канган мэселедей: — Е нд кэшуге кам жасамайсындар ма? — д е д aMipAi дауыспен экесш е карап. — Ойланьш-тодраньш отырамыз ба осылай? М эмет миырьшан кулш барьш кайта катайды. — УйдД, жарайды, туйеце арт,— адамдар мшетш атьщ кайда? Ею-еюден мшгесш барамыз ба ауыльща? — Ty6i 6ip тосармьш деп, бул сурагын э д е т бугш келген тэр1зд. К ей т де кеш е кряты н Kicire украмайды, кдйта \"бэлем, крзрап кершдерпд орнымнан!\" деген ерегес анрартады. Кэмеш кас кргым сэт кана кдбыжьпргап: — Ештеме жок, — дед. где оньщ да амальш тез тауып. — Ж эм ихан екеум1з туйенщ крмына м ш п барамыз. М эмет мойындаран адамша темен карады. Сылтауынан тук шыкцаган соц, сылк, кулагандай сыйык,таньпты. Осьпан мен де тпктддым дегендей, ун-тужзз крлымен ж ер -прей жайымен турегелд. Ж ук ж ак д д керегеден камшысын тауып алып салмактап-салмакцап турды да, басынан 6ip тартып жаберуге окуалгандай кем трш е кезш алартгы. — Мына еп н ел д ц дэулен екенш б1лем1сщ? — Оны маран неге айтасыц деген суракден Бэтжан шалыньщ бетше бажырая тацданыспен кдрады.— Оны е а з тастап кеткеннен Боташтагы кектерщ кайтпайды. Кездескен б1реуден сэлем 74

____________________________________ ЪгЬ ebniiu, 6if> m im айгып лаберешн, кузетпшик кдлзымепн аман-есеншде етгазш алсын. Пайгамбар жасьшан асканда кегашлштщ кэрше ушырар жайымжок, Кэмеш бул ж олы батылы жетш карсылык, айта алмады, экеса сол к у й уйден шыгып журе бердд. Оньщ \"б!реуден айгып ж1берейн\" дегенш крйыра сурап апыкуауга крйсысы дауасын, эйтпесе бул айдалада жумсай крятын да адам баласы жок, гамгеайтпак, гамнен айтьш ж!бермек? © 3i барса, крйда бармак; жайлауга ма, жок,кдлхоздын, орталыгына ма? Бугш уйге оралар- оралмасы да белггаз. — М ен д е д а л а Fa uibiFbin, туйелер1мд1 6 ip к д р ап кряйыншы, — дед! Камеш орнынан турегелш жатып. Содан Кэмеш уйге туе элетшде оралды. Кдзан-ошакдщ айналып, Ж эмихан тары eciK алдында журген. Атган туеш жаткрньп 1да байкдды, туп бетше шьшып, Кэмеш тутеп кетшп. Era урты салбырап, жутыш ан бакрньщ желбезепнш е жыбыр- жыбыр етедд. З э р е а ушьш, не де болса кезш е туспей н деп, уйдщ ipreciH ары айнала бердд. Тез-тез журкпен кейлегшщ ereri тысырлап, крльш асьпыс сермегеннен крлтьпы крпырлай уйкелш, Кэмештщ т у й л т т е н т келш крлганьш туда бойымен т т р к е н е сездд. \"Апа!\" — деп, артына шошьша жалт бурылды. Бургат кеп шуйиккендей 6 ip ысыл есплдд. Кэмеш мылкруша ырс етш кеп Ж эмиханды алкрпнынан ала Tycri. Крс крлдап уйрш экеп жерге алып урды. Эл1 еш жер1 ауыра крймаган соц, ыркрша к е н т, Ж эм ихан тек бас саугалап, крлымен бетш крлкрлай берд1. \"0й! ей, мына екеуше бугш б1рдеме кершген шьтар!\" —деген енеонщ урейи даусынан оньщ жалма-жан арашага умтылганын ащарды. ©зше кем ек келетшш туеш т, ундемедь Дэп соньщ арасынш а сарт етш аузы на етйсгщ тумсыгы тидд. Т ш нщ уш ы туз сальш ж!бергендей кьппкдялдап барьт, аргынша жылымш ыланьт айньш кетп. Тусше крйды: кан. Ашу мен ыза бурк, етш басьша шык^ы. \"Ж азыгым не? Iiiicininтугшш тутепп отырганым ба?\" Орньшан у ш ь т турегеп, бул да оны бар пэрмешмен крс крлдап кеудесшен итерш кеп *i6epA i, Кэмеш шаткрякуап барьш шалкдеьшан ry cri. Ж агдай катгы ушыккрн. Кэмеш атып чурып мана отьш ж аргам жерде жаткрн балтага умтылды. \"Ойбай-ай, олпр...\" — дегенш гана Ж эмихан шалып калды, \"олпрдд\" дедд ме, жок, \"олпремш\" дед! ме, созшщ соцын анык, ести алмады, a m e y ip , оньщ ендд аянбасын б1лдд. Кайьшбикесше крл жумсаганы улкен ганэ 75

екенш де, будан езш ак?ап алудьщ крын екенш де — бэрш укцы. Крркденынан жацагы долы ашуынан тук делмады. Кршып кугылуды гана ойлап, Салимагакше кдрай жылысгады. Балта ала жупрген Кэмеппщ алдьш Батжан кес-кесгеде. — Курбакдепыр, сеш ж ы н урган ба? Таста api! Ж айына ж урген оньщ ж азьпы не? — Ж азьпы кеп. Кднын пнем кдншыкръщ! — К еткеш цде тэп-Tayip едщ, дем нщ арасынш а тары неменеге булше кдлдьщ? Ty6i меш экец екеущ-ак, елиретш шыгарсындар. Ж урген жерлерщ б гтей тш 6ip зобалан,, — Б этж ан кдезын кеу деам ен кдкдайлап, крлынан балтаны жулып алды.— Бундай Kici урьш елпрпш болсац, меш-ак, урып елпрсещш , теп. Азаптарынды Tipi тарткдннан маган сол жещл. Ш еш есш щ ашынып айткдн ce3i К э м е п т амалсыз токщтгы. Ызасьш баса алмай турьш ащалган сыцай байдепы. — М еш жумакуьщ шпнде ж ур деп пе ец? Ж орьщныц де, барьщньщ де намысьщды жыргам деп журш елепн болдым. — ©лмейсщ. ©йтш елетш болсац, крй-кдйдегы кдцку сезге кулак, аспа. Е-е дей б ер сец ел не демейде.— Кенет кызынын, б етш е Б этж ан тац д ан а к,арады.— С аган с е з айта крятындейдей де мунде ешюм жок, аяк,асты неменеге булкдн- талкдн бола кдлдьщ? — Э л п айдеп келген ею туйем жок, кдрамаган жер1м кдлмады. \"Ж ам анньщ акделы тустен кешн юреде\", — деп, бэленщ кдйдан келгешн эбден кдлжырап шаршаганымде барып тусшдем. Тунде мьшау негьш уйге крнбады десем, туйенщ к езш курту ушш екен гой зал1м! Асыкда эм , кезще кек шыбын уймелетпесем, кор де тур! Саган ерегескенде, осыдан коппрмей кетпеспш! Кемшр-шалра сенщ осы керсеткенщ д е жетеде. Bapi сенщ кеарщ . — Ой, кегшпр-шалы курысын, 6i3 курымай бгтейтш болды гой дауларьщ. Буйтш кдмымызды жегендерщ бар болсын, мыйымызды ж еп бптш дер гой, туте. С енщ крльща кеппп барганде к ер етш М з осы ма? — Кдезына кдбагын туйе Tepic айнал ьт, балтаны отьшньщ тубше кдрай, еюнпдлей кереп жок, нэрсеше немкурайды лакцыра салды.— ¥рыс-керк:аз 6ip созщ жок, тац аткдлы бергак,6apiMi3Ai сансыратып бптщ гой, теп! — Апа, юсЬлер!.. - деде Ж эм их ан сак,тандырган api урейленген окдес дауыспен. 76

___________________________ЪгЬ вкиш, 6ij> у н т Е й атгы жакд>шдап келш кдлган екен. Эркдйсы эрнемен айналыскднсып, булар сы рт адамдарр'а сы р берм еуге тырысты. Ж айлауга бара жаткдн екеу ш ай inrin атганды. Айтар- айтпасына сенбесе де, Бэтжан, airreyip, Кдбига солардан келсш деп сэлем айтып либердь Тез1рек ж ето н деген макратпен: “Курецбелге кеш к ей жатырмыз\", — деп кесш айтгы. Bip кесе айранды апыл-гупыл iuiin далага ш ы кдан Ш еген куннщ бугш ж елоз, жаймашуак, басталганына куанды. Era туйенщ кез1 курьпаны н еспдд, ендд кеш е крймайтындары белгш, сондыкдан кещл! орны гьт, ойьшга аладсыз гарюкен. Таскд тасты урып ж урш уйден 6ipa3 у зап кетнгп, осы узап кету1мнщ e3i дурыс па дегендей к енет артьш а бурылып едд, жайлау жакдан жалгыз атгы сальш урып келедд екен, ж азбай таныды: Кдби. \"Кдби агам кеде жатыр!\" — деп, апасын барьш куанткдлсы келдд, 6ipaK, К емештен кдймыкды. Одан да ойнай бергет дурыс шыгар. Ж ок, бул жокда жагдай мулде е з г е р т кету1 мумган, уйге барьш, не д е болса, бэрш 03 K©3iMeH к е р г е т ж ен. Керегщ жок, кезде кдсакдна келедд екенсщ дегендей, бетш енжар бурып, кдбагын гана кдгып, М амет Кдбимен салкдш амандасгы. Кешем 6epi кдлхоздьщ епнш сылтауратьш уйден uibiFbm кеткенде, оны етгазш беру, шындыгына келгенде, ойында да болтан жок, — келе м е деп осьпан кррайлады. Ал Кдбидьщ келуге т т с ш Бэтжанньщ Салиманжше кдрай кдйта- кдйта бара бергеншен-ак, байкдган. Кэмеш тщ era туйесш щ ушты-куйдд жок,болып кету| де кемтр1 мен Салимадан келген нэрсе екенш iini сезедд. 0 p i сы р алдырмас ушш, api Кдбиды саскдлакдата Tycraci кеп, самаркду зер салг'ансып, М эмет езш кдсакдна сырбаз устады. Миыгынан жымиьш: \"Эдейлеп асыгып келгенде не айтар екен? - деп, Кдбидьщ сезш нитей кекесшмен кутп.— Сонау жайлаудан ат сабылтьш жедел ж еткенш е Караганда, шырылдап 6ipeyre жаны ашыганы-ау бул ппрганнщ де!\" Ж еткерш е бурылып, М амет кез кдгыгымен ауел1 Кдбиды 6ip шолып етп, Кдбагы шыткдлл кершгенмен, б ет алпетшде Kici ык;гыратындай айбат жок, аш уланган адамнан repi екпелеген балага кеб!рек украйды. Эбден дагдыланып 77

кетсенддстен шыгар, крлы желкесшен кетпейдд: кдси ма, сыйпай ма, e irrey ip , апара бередд. Кэмеш, cipe, зорка шыдап отыр, Кдби аузьш аш са 6iTri. Бас салуга эз1р. Тамак, эз1рлеп горш-шырып ж урген келш, былайынша сыпайы жургенмен, муньщ да беткэратпайтын бейшаральпы бар, кудай сонысынан сактасын. Бетщ бар, ж узщ бар демей шаптьпып uibiFa келсе, шекендд сонда кдиздырар. Кэйтедд ендд, к ез куаныш болтан тентек Ш еген ушш анау-мьшауьш кетередд де, тек кудай oFaH кднагатын берсш ! Ш ындап келгенде, осылардьщ кдй- кдйсысынанда сыйласымдысы— езшщ шуйкедей кара KeMnipi. Ара шалкдйганды 6 e p i икемдеп, 6 e p i кцсайранды ары таргьш, не де болса берше ара агайыншылык, жасайтьш, бастарын 6ipiK riperiH — сол. Байрус, бэрш щ 6epeK eci. Куцгалдеп журш ж ам анды да, жакрыны да кетередд. Кетелерш туземесе, тузулерш кцсайткдн жер! жок, Ундемей, бэрш щ де езш багып отырганын байкдп, Кдби epiKci3 крзгалак;гады. — Н е сез бул... Курецбелге кешкел1 жаты р дейдд? — К1мнен сураганы, юмге кдратып сейлегеш белпс!з. Ырак,азар OTbipFaH Кэмеш одан ары кутпедд, ш ап ете кдлды. — Кешпегенде кэйтедд? Кдгсы-жазы K63i кегерш мына экеп тасгаган айдалацды кузете ме? Елден аулах, журтган жырак, жакры ж ер тауьш берген екенсщдер, Боташ екеуще бул дуниеде риза. Сендерге сенш эке-шешемдд айдалада кдлдырар ж айым жок, елее де езтмнщ кдсымда елсш. Кдби молак, саусагымен мацдайын сыйпады. Шьш-шып терлеп, бую л бет-аузы шала ш скен булддргеннщ усак, буртйтндей крш-кроыл больш кетп. Кезш жыпылыкуатып Камешке еж1рейе кдрады. — С ез ем есп айтьш...— Дэл б1рдеме шагьш алгандай ж елкесш успн-устш кдсып ж1бердд.— Боташ жылкдддан шырарды екен деп, ел-журттан безе ме? Баскд жумыс ю тегендер де кдирылып кдлып жаткдн ж ок, Курецбелге апарып крлдарын ж ы лы cyFa мальш крярмын деймющ, онда да крлы кцмылдаганныц аузы кцмылдайды. — Елдщ 6api сен деп пе ец, кудайга шугар, екеуш багарлык, хал1м бар. М ынандай eci3 далада крлранша кррайып халыкцыц ишнде жургеш жакры. — Багам-кртамынды кдйыр ттлеп алдьща барса, айт; кунш к е р е алмай отырса, айт. Кдтын am yFa iAecin, бул exeyi елден безбейдд, м енен безбейдд. Крлында келий бар, баласы бар, бастарьш кдтырма, ешкдйда бармайды. 78

_______________________________Щ> вкжш, 6ij) m m — n ah, плркшнщ ж ан ашырын! Ондай куддретп болсац, 6ip ауы з C03iHAi кдмадьщ ба, ар а тусш, ж ы лкы дан неге шыгартпай крймадьщ? Ж ок, Боташкд келгенде, сенщ аузьщды албасгы буып кала ма? — Боташты бул арата кдкпырма, ол е з ктегенш е G3i жауап бередг — Ойпырым, энеки, оган еншешн сез жуыткагсы жок, Кдлай бултакцасац солай бултацта, екеущ 6ip KiciciHAep. Осыныц 6api екеущ нщ акдалдасып штегендерщ . О ны тусшбейтшдей м еш 6ip албасгы басып айкрра Ticre&i гой деп пе ец? Tirrri, \"бул eneyi м енен безбейдГ дей кдпсыц. Ж аман кртгы, кдмай отырган шыгарсыц, \"атасы мен жецгесш елге сыйтызбады\" дегеннен крркдш крй сенйа. — h i, бэрш б ш п огыр екенсщ, мен сейлемей-ак,кряйын, айта бер.— \"Сен неташ ундемей отырсьщ?\" — деген Kiciiue агасына мыскрглды кесюнмен кррады.— К двы нды тында! — дед1 жылап жаберге/и туртан балаша ынждщып.— Кдшан Kici екен деп меш тыцдаушы ец? К еш кщ келсе, е зщ кеш е бер. Келш мен бала осында крлады, сендер сыйтанмен, ол eKeyi Кемешке сыймайды. — Сен ейтш аузьщ а келгендд шатпа! Сыйдыра алмай отырган мен емес, мына сенсщ. Аг'ац мен жецгецад кдцтытып ж1бергенще мацтанып отырмысьщ, неменеце жепсесщ ? Келш мен бала деп, ол екеуш неге белгшггеп отыртаньщ беп-белгш. Сатан кереп бауыр емес,— Ж емихан. Соны сатпасац, Боташ сатан пермелпсп крткрньщньщ басы берер. Келш мен бала деп кдмкрр бола кдлуын! Сэттмнщ сотысган кдйгпай калганы да жакры болмады ма саган: келшпуу сатьш кенелш крлатьш болдьщ. — Кдра жылан! К араты айтып отыртанын! — Кдби орнынан атьш турып, крйьш ж1беретшдей, калш-калш етш Кэмештщ алдына жетш барды. — Плщад суырьш алар ма едД?! Эцпм енщ бетт езш е бурылтан зам ат Ж эм их ан зьггып сы ртка шы ты п к е т п . Бед1рейш, К эм еш м1з б акд ад ы . Айтарымды айтгым, кдишрынды крглып ал дегендей, того, Kipmrin какдады. ©итш суырып алтыш болсац, \"келшщдд Торсанньщ баласьша крсайык,\" дегенде, Ботаппъщ ттлш нагып суырьш алмадьщ? — дед; Kiciiri кунддре тусетш салмак^ылыкрен. Кдби катгы сасгы. Н е Камешке крл кетере алмады, не 79

Ъексчтан !Нф/секе-шы далелд1 жауап аузьша туспедд, куры азш щ дэрменаэдцтне кынжылып, шыдамай жузш тайдырып экегп. — Бэлекррын! — дедд TiciH ы зы ла на ш ыкы рлаты п. Эй! Мэмет крпац етш, орнынан кдрръштурмак,к1аше умтылып токуады. — Саган бале жауып 6ip ж акка айдатып яабергел1 жаткдмыз жок, — сенщ бэлецнен кдшып езитз баска жакка кеткел1 отырмыз. — Кез1 шекесше шыга шадырайып, адам шошитындай кднталап кетигп. Агасыньщ долы aniyFa мшгенш Кдби тусшдд. — \"Бул уйге enairapi Бсггаш екеущ бас сукда!\" —дегешм кдйда? Тап осы турган жерщде крн кдллмасын десен, шык,уйден! Ke3iMe кершбе! — Орнынан каргып турып, Мамет крлымен eciicri нускады. Бетшде кан- ceAi крлмай, Кдби бозарып кетп. Ендд жалтакд-аганымен жан калмайтынын шамалады. Kici екен деу жок, ылга акыру, ж еку — осы кррлыгы да жетер, жарса жарьш-ак, тасгасьш. Тыз ете калган ашу тез кдшыл жасатгы: 6ip атгап агасыньщ карсы алдына келш тура кадды. Туймелерш бырт-бырт узе жейдесшщ омырауын крс крлдап как, айырды. — Мэ, жар! 0лт1р! Кдлзьщ екеущ талап ж е прдей! — К урбакдагыр-ай, мына eKeyi кэйтедд? Эй, сен-ак, араларына от тасгап елиретш болдьщ-ау! — Бэтжан барьш Комеигп иыгынан 6ip нукрш кадды.— Кдн теплсш демесец, уста экецнщ крлын! Ж ечгесшщ шырыддап ара тускеш де Кабидьщ жуйкесш босатгы. — Сэпммен 6ipre жогалып кетпеген... сорымньщ кальщы- ай менщ! Пэипстщ огынан аман келгетм сендерге кушк болса, eATipiHAep де ты нындарш ы м е т ! — Кемсендеп, ышкрша ексш, екпелеген балаша кайгадан орнына барып отыра кетп. Шынында, тым асьщкафап кетпеддм бе дегендей, М амет сэл адырып турды да, ол да у н о з ез орнына барьш отырды. Ж анжалга себеп болганьгн жуып-шайгысы келдд ме, жок,б1ржола тукдяртьш тастайын дедд ме, ameyip, Кэмеш: — h e! — дедд мыскыддай суык, кекесшмен кулш,— ендд 6i3re Tipi келгеншдд де бешкеш кдлламысьщ. Ж ылау — катын менщ крлымнан да келедд, еркексщ, еркек кусал еркектерге есецдд ж1берме, кррлатпа Сэттмдд. Ш ирьпа ма десе, мандырап жылаганы неа?! — Эй, созщ курысын сенщ! —дедд Бэтжан кдлзына к етп. Бетше алара кррады.— Тещрегщад туртпектеп отырмасан, кеьцлщ кенпамейдд екен. Келтам жанжалдан ж анж ад жынды

r a n бптщ гой, туте.— О рнынан жулкьш а турып, кдязына тары 6 ip алара кдрады да, тез басып тыскд ш ы ры п кетп. Ендд элдене айтудьщ артык, екенш Кэмеш те тусшдд. BipaK, Сапмнщ абыройын ойлап, намысын жыртпай, Крбидьщ негурлым тыншу арекетке бойсуна бергенше зырырданы кдйнап, тым курыса сыргынан болса да Боташкд кдрсы ти п ей 6ip кектенш сейлемегенше куйнш, т у ц ш а мен pemuii тас туйн боп буйрегше батып тур. \"Кеше FaHa 6ipre ескен, 6ipre ойнап, 6ipre кулген Сат1мнщ эке-ш ешесш Боташ буйтш жылк^гдан куьш шырып жатданда, 6ip кдрсы саз айтуга жарамаган бауыр бауыр болмай кдлсын!” — деп туйдд. Ашулы шырып кеткен Бэтж ан уйге i3iHine кдйта шрдд. — Курбакдасын, Боташ осылай келе жатыр, — дедд 6ip турл! кшэлй, келм ейтш кезд е келдд-ау дегендд ацрарткдн абдырау дауыспен. — Е, келсе кэйтелж, уйден кдшып кетеш к пе? — М амет жекш, аш у байкдггы. BipaK, келмейтш кезде келдд-ау деген абыржу оньщ даусында да бар-ды. — Алдынан шьпъш атьш байласащпы! — дедд Кэмеш Кдбиды кекетш. \"Шынында, атьш байлаймын ба, кэйтем? — деп, Кдби кэддмгтдей кдшалды. Крзралакуагг 6ipa3 гаддрддде, сыртга крнак, атган тусш жаткднда уйде отыра беруге д а й шыдамай, акдяры Бэтжанра б1рдеце айгкдн больш, 1лесе сырткд шыкды. Оньщ: \"Огынынды жарьш берейн\", —дегеш аншейш сылтау екенш 6L\\in, онсыз да зырырданы кдйнап отырган Кэмеш кушп кетп. — Ар, намыс жок, албасты! — дедд ызадан ддрыдеп. — Осьшьщ босгьпъш керш крй бэршщ басьшатьшы. Кдрайып калкдн бола м а десе, кезге кушк болтан Tipi елж! Атьш 03i байлап, мацраз басып келе жаткдн Боташ Кдби мен Бэтжанга кдрсы жолыкды. Токд-амады. Крл да берген жок, Тек бетгерше туксие 6ip кдрап: — Амансыцдар ма? — дедд соны айтуга дем1 эр ец ж еткен Kiciuie кдярылдап. Е й б ел сазарьш, ж анары суык, кдрайды. Сыйкдл — аян бай сайы сура бел буран адамдай. Табалдьгрыкд'ан атгай 6epin кдна сэл бегелдд. — Ассалаумаликум! — дедд баягы кушеншек даусымен кьфылдап. М амет жауап кдтпады. M a3iper кдялып ернш де жыбырлатпады. Баскррма сонда да барьш крл бердд. Кдрг амалсыз крлыньщ ушын усгатгы. Боташ еш ишара, рукратын

Ъексутап (Н^пкеЬ-ты кугпесген-ак,касына, крсына болгандада гержатын ала отырды. Кэмеш жакдср касакдна кещл аудармады. Сол кезде Кдби мен Бэтжан да уйге кдйта юрген. — Кешкел1 жатыр деген не сез? - дедд бул да кдби кусал тетеонен. Кэмеш те Кдбига ктегенш icren б1рден дурсе кря бердд. — Ендд куьш ж1бергенщад кутш отырмак, па? Алдынды жакрылытьщнан-ак, акдллтуйдж крй. — Ых, — деп, Бсггаш кекесшмен мырс erri. Жакцырмай, сен-ак, б1рдецеш быкрытып оты рады ек е н с щ дегендд ацрартып, Кэмешке алая кдрады.— Жамандык, келсе де, жакрылык,бола кдлса да кдлхоздыц халкдл бэрш баскдрмаддн кередд. Сондьпрган 6ip мукдтып калуга куш тар юс1лер сенс1з де жетедд. Акдялым тасьш бара жаткдн сон, бастык, болтам жок, ею мет крйды, крйтан соц, крлдан келгенше icren журмш. Кдлхоздьщ Heci кепш ш к болтасьш, оньщ да керетш кез1, кергенш айтатын аузы бар, оньщ неменесш \"куьш жабердщ, ейтгщ, буйггщ\" деп оспакуата бересщ. — Е, сен куып ж1бермегенде, он бес жыл ысгык,-суыгын керш келе жаткдн жумысьшан e3i кдшып кепп пе? кдби екеущнен кдйыр жокуытына кез1м жетп. Айткдным айткдн: аман-есендерщде алып кетем. — С ен ейтш кара аспанды тенддрме! — Тырсия сазарьш, Боташтьщ бетт суп-сур больш кетп. Ашудан кез e rr e p i кумпиш, суеты жанары мылтыщъщ ущысынша ецменшен етш барады. Кэмештщ жульш омырткрсы жылан аралатандай муздап кря бердд. \"Крнппердщ кэрасыньщ жаманыншы!\" — дедд д енеа туридпп. \"Арты атасы жаугер, кдлмакдъщ батырьш найзата шанышкдн\", — десетш, сол есше туеш, ез-езшен сескендд. Сусьшьщ баекднын сезддме, Боташ аяк,асгы езгерш, кезшдегт ызтары да кенет ыдырап, екпелеген балаша жылы буртиьш, жадатысынша жегамей, ендд баекдша: бэсец унмен сейледд: — Ж у р т м е т жамандаса, крсылып жамандайтьш кдшанты эдетщ гой сенщ. Бул дуниедеп Муцгар-Нэцюр сен болсан, да, сезге ккпкене крнак,берсендш, аузымызды ашар- ашпастан бас саласьщ. Ж атьш кеп урсыскдннан жакрылык, керетш болсак, экем eKeyMi3 керер ек крй,— Кез кдштымен тана М эмет жакдщ жаскрна карады,— бепм Ь куйш, содан 6epi ж уз K epice алмай да кетпк. — Куйсе, сенщ бегщ куйедд, б1здио неменеге куйрдд? 1сгерщлд icren алган соц, артьшан мэймецкелеп шьпакелетш

Щ> вктш, бф т т сенщ де эдетщ гой. Эйтпесе, осьшьщ 6 a p i сол урсыскднньщ к еп екенш и м б1лмей отыр. Куйрырьщды кдлай булгандатсан, да, жылкмдан шырарганьщ — кдстык, И э Септмде кеткен кегщд1 кдйтарган шырарсыц, иэ С эН м нен кэрген жакры лы гьщ ньщ ececiH кдйтарран ш ы гарсьщ , оны 6i3 б1лмеймз, 6 ip кудай б1ледд. Б о га т шындап сасгы, Кэмештщ оцай ыгыспайгынын ущы. Онымен узак, салгыласа берсе, М эметгщ шыдаммен тьшдап отыра бермейтшш тары тусшдд. Сары шалдьщ аш уы 6ip квтер1лд! дегеише, 6api булшдд дей бер. Ш ындыкд>щ езш шындык, екенше к ез жетш зш айта алмай дардарды. Н е де болса, сэры шал ш арт ете кдлмай турып б1рдеме Aeyi керек. — Жылкдлдан шьпъш жум ы ссы з кдлса, кшэле. Астында аты, крлында жумысы, экец ештемеден утыльш отырган жок, — Кдрашы, келпрсуш! Ж айлаудан куганыц ж аза емес, жасаган жакрылыгын, екен гой сонда? Бэсе, Кдби екеущнщ кульпыца курык, бойлаушы ма едд!? — Кдби екеум1здщ кулык,-сумдырымыздан кррлык, керш журсец, кутылудыц жольш ез!м-ак,айтайын, ж арам ыз жендл, 6ip-era арызды эдемьлеп ж а з ь т ауданга айда д а жрбер. Кдлзмег, кдгамет деп журш, агайынньщ бэрш е ж ау болдык, осыдан куткдрсац, рахметгеи баска айтарым жок, — Уайдайт деген! Tiirri, сенщ кунщ мьш а кэдрып калган кемшр-шалдан да ж ам ан екен-ау, э ? ! Алда байрус-ай, б1\\мей ж ур екем1з гой! — Кдлай кекетсен, солай кекет, менщ орнымда езщ болсац, сен де сейгесщ. Кептщ iciH баскдрып ж урген соц, кептщ кещлшен шыкрам дейсщ. Шынымды айтсам, Кдбига да менщ агайыншылык,жасап жаным а ш ь т ж ургет шамалы. М уньщ кдсиетп айткдны нды айткдндай Fbin айньггпай орындайды: аярыцнан шалып, сезщ нен тосып арамдык, жасамайды; оз!м улгере алмай ж аткдн ж ерге ез1мдей керш осыны жумсаймьш, езгелер сыйакды сылтау-себеп !здемейд1, желкесш 6 ip кдсып крйьш бара бередд. Ж азд а егш мен шептен шыга алмай ез1м ойда ж урш кдлганда, малды сенш тапсыратын адамым осы. Муньщ м е т крлдап ж ургетм ен жумыс жок, ж урт муны мен крлдап ж у р дейдд. Э нш еш н apaFa о т тастау ушш, ipindA en елдд маран кдрсы крю уш ш айтады. Б1лем, б1лгенмен кэйтем, кдйсысыныц аузына кдкрак, болам? Бшмпозым, баскдны кдлай баскдрсац, солай баскдр, онда м е т ц тиггей де жумысым жок, сен одан да мына кемгпр мен 83

Ъексутан Htinkeke-шы ииддыжылкыадн неге шыгардын,соны айг! Неге шыгарганынйД1 б1лесщ бе езщ, ж о умьггып кэлдьщ ба? Шагуын! — Боташ басьш шайкдп, Кэмештщ кдаалган жерш ен кдн алатынына epi тацданып, epi ызаланып, к£1здарьща крй дейсщдер ме, жок, па дегендей, Мэмет пен Бэтжанга 6ip турл1 шагым айга кдрады.— Сурак,алып агырган саг сыйакзы. Бш-щ кеп бара жатса, айтайьш, кер куланы ел-пргеш ушш шыгардым. О ны Кдби ел-пргешн де б1\\ем, 6ipaic,eAесек к у л ь т кетпей турганда, иисшщ юнэсш агасьша эдеш жаптым. — Ж ы лкудан шыгармай-ак, телеге салсац, 6ipey тебендд оятьш ба едд? — ©зшдд кдтгы устамасац, езгеге кдтгы айта алмайсьщ. Кдбиды кузм етш де сак^ап кдлу ушш, агасьша кдтгырак, кеткешм рас. — Жарайды, жылкудан шьтарганьщ жумыс жагдайы дешк, ал крлындагы келшш Торсанньщ тантык, баласына крспак, болганьщ ненщ жагдайы? Кдтгы саскднын Боташ бул жолы бепнен де бглдДрт крйды: жуз1 курещтш, кез1 жыпылыкдап кетп. EciKжакрд жалтакдвп, естш кдла ма деп, Ж эмиханнан кусылды. — KeAiH ж айы нда Кдбимен келкжем, — дедд MiHiH мойындай курылдап.— Алдьш алсак, па деген жаман акул едд б1зддга. а куры жанжалдасып тарадык, Ж асыратын не бар, Ж емихан aAi жас, естш ем р б ш ф ата-енесьмен отыра берсе жакры, отыра бермей, 6ip куш б1реумен кетем десе, кдйсымыз оган колденец турамыз? — Е, неге турмаймыз? Бэлем, мен Tipi тургацда, кемшр- шалды тастап куйеуге тшп керсш! Кэмештщ сезш жакдырмай, шьггына 6ip кдрады да, Боташ оз ойын жалгастьгра бердд. — А кур кететш болтан соц, менщше, келшнщ кэз1р кеткеш орынды. Кейн, Шеген ержеткен соц 6ip-6ipme бауыр басьш, баладан ол да айрылмай, оддн бала да айрылмай бале к о ляды. Ж ам ан айтпай, жакры жок, Сэттмдд ендд керюйз бе, керм ейм з бе, орнында бар оцалар деген, 6i3re кез куаныш Ш еген емей, и м ? М енна сол ой. Соны айтып керш ек, еткенде уйден куып шыкты ма, ж о ез1м1з кдшып шыкдык, па, кургын бола жаздап, am eyip, кудай сакуап эрец аман кдлдык,— Кулмек боп, 6ipaK, еркш кулуге д о т бармай, ею иыгъш ipK-ipK селюлдетп де тынды. Барлап, кез кньпын 84

_______ _____________________________Ъ ф eim m i, 6if> ум т Маметке тары салды. Сары шал ун кдтпаган кдлпы отыра беретш сьщай байкдтты. Демек, сезге токд-аганы гой. Кдби жымиып иегш сыйпады: ж анжал шыкраганына куанганы. — Ойбай, бел)м! — деп, белш крлымен басьш Батжан орны нан кетерьлдд.— Э л п Ж эм и х ан кдйда к е т п ш айын тездетпей. Шыракдй, крлга су куйсацшы. — Епн rdcin кдлыпты, — дед| Боташ М аметке кдрап. Манадан 6epi дауда, дамай да болмагандай жылы ьпдлласпен сойледг— Шайдан кешн Кдби ушеум1з кдфманга ж ац а орьш 1здеп кдйтайык, Былтыргысы су агарда едд, содан жауын- шашында бидайды агызып кете жаздап кеп эуреге салган, биыл 6ip доцесгеу ж ер ыщайласак, деп ем. Осыдан ойга тускен бойда терт-бес жнтт жтберем, езщ бас-кез боп жакрылап жаца кдлрман жасат. Асгык, бггкенше со кдфманга езщ бастыкрыц. М амет ундеген жок, Уй inn оны ц ундемегенше куанды. Тек К эмеш ш ш е н : \"Ж ы лпы лдауы н!\" — дедд Боташ ты жакдъфмай, 6ipaK, ол да ашык, кдрсылык, айтпады. К т з уйдщ inn алакелецке, б1лте шамньщ жарыры 6ip керегеге жетсе, 6ip керегеге жетпейдд. Ш ам тубшде, кдрсы KepereHi аркдсымен кдрацгылап, Ж ам ихан Ш егеннщ ж ейдесш ж ам ап отыр. Кдрацгы к ереге жак,та — улкен текеметп ею кдбатгап, у спне кдлыц карпе салган тесекте — Шегендд орталарына алып М амет пен Батжан ж атыр. Ж ата сап уйкдай крю эдеттнде жок,бала атасы мен апасынан эрнеш сурайды. — Кдби агам Кэмеш тэтемнен неге крркдды, ana? Kynii жетпей ме? Крркдды деймгац, сыйлайды да. Еркек адам, есщде болсын, кдрындасына ешкдшан куш керсетпейдд. ¥ят болады. — Мешц кдрындасым им? Не дерш б1лмей, Батжан 6ipa3 бегелш барып жауап кдпы : Шыракдйдьщ улкен кдоздары — тэте, Kinii кдхздары кдрындас болады. — ¥лдары? Улдарыныц eKeyiде сенен улкен, Аманкелдд мен Ескелд! саган ага болады. — Мен юмге ага болам? 85

'fieicym an 'Нф)кекв-уяы Сен.., — Бэтжан тары бегелш, есплер-есплмес кана KypciHAi. — Ж ана айтгым гой: \"Шыракдйдьщ киш кдиздары саган кдрындас болады\", — деп, сен оларга ага боласьщ. — Улкен кыздарына ше? — Оларга иисщ. — Ал Бубни маран к1м болады? — Сэлиманыц кд1зы ма? Ол к урб акед ы р курбыц да. Ж астары кдрайлас, туыскдн емес адамдардыц 6epi курбы болады. — С енщ курбыц юм? — Менщ курбым ане, ар жагыцда жатыр. — O-ho, атам ба? О л курбыц бола ма екен, \"шалым, шалым\" дейсш, гой? Баланьщ сезш е 6api кулдд. Ж ам ап ты р р ан жейдеомен бетш басып, Ж амиханньщ инек-алеа кдтты. — Шеген, болды ендд, уйкдасацщы! — дедд уялганынан. — Е, сенщ нец кетп? —деп, Бэтжан немересш бауырьша тартгы. — Б1зден сурамаганда, гамнен сурайды, ауыз езш ш , айта берсш, аяйсьщ ба? Бетжанньщ ара тускенш аркдланды ма, Шеген жасгыкцан басьш кетерт: — Апа, елец айтып берейш бе? —дедд желганш. Баланьщ кендлш кдйгаррысы келмей: — Айтып бере гой, кулыным, ай ть т берпп! —д ед Бэтжан. Дегенмен не айтар екен деп ынтыкды да. — I,i-i! — деп, ойланган кешппен атасына да, Жэмихан жакцд да макуанышпен 6ip-6ip кдрап шыкды. Олардыц да ты ц д ай кдлганы н Kepin, — К еп э л ец б1лем! — дед1 сацлакуанып. — Bipax, сен ейтш кдрама, жацылып калам, кезщдд жум! — дедд апасьша. — Ойбуй, ж уреп тукп шырарым-ай, бетще мен кдрасам да сэзщ нен жацылып кдлсац, кэйтш ж ш т боласьщ?! Ал жумдым кез1мдд. Сендер де кцрамандар дегендд уктырып, атасы мен Ж эм ихаш а да крлын салтед. Содан соц шарта жугшш алды да, сэл ыррала отырды. — Таудан сокдсдн самал-ай, Пэипстерддц жаманы-ай. Батыскд карал эн салсам, Келер ме екен арам-ай. Соны айггы да, сьш етш керпенщ астына суцгш кетп. 86

— Аузьщнан айналайын сенщ! Келедд атасы, неге келмейдд. Осы даусын ecrice, e3i де токуамас.— Керпеш ашьш Шегеннщ кекшнен шскеп жаткдн Бэтжанньщ даусы жарыкдгакданып, 6ip Typ/vi бузылып бара ж атты. Ж эм иханньщ д а кщчылсыз отырып кэлганьш, М эметгщ акрфын FaHa соза курйнгенш макуаныш сезш нщ эсер1мен бала байкрмады. Ж астыкуан басын кетерш: — Маган 6ip ж акры елец уйрешп! — дед! апасына.— Ешюм б1лмейтш елец. М ен оны Бубннке уйретем. — Ой, шырагым, мьша сикымен апац эн айта ала ма? — Бэтжан кулш, алты -ж ей гана алдьщгы -rici калган аузы н керсетп.— Ticrepi бупн атаца уйрет де. Салып берсещш Сэпмнщ 6ip энш! — Е, мен кдй бапталып оты рган энип еддм, айтсац, айтпаймысын, езщ. — Бэлсшбей-ак, баланьщ к егад уш ш айтсащ ны б!рдеце, уйретсещш \"Эридашайьш\". — \"Эридашай\" б1зден калталы элдекашан.— Ж астыгы н буктеп бшктетш, кеудесш кетере жатты. Bipa3 уназддкген кешн баяу ьщылдады.— \"Ахай, ахай, эридашым-ай\". — Со- дан кейш-ак, тугаршне шашалып ж етелш калды. — Крркдлп ж аткан Kici кусамай, ю ш кен е ecTipTin айтсащны! — ©й, тащ>1мдамай тура турш ы, б аты р болсац, е зщ айтпадьщ ба? — К арт кайта ьщылдады: Е-ей, ею жирен, ' Жалын туйген. Жалганда жакьшымсьщ-ай Жаным суйген! Ахай-ахай, эридэшш-ай! — Даусьщнан айналайын кайран шырагым-ай! — дедд Бэтжан курсшш.— М е т керсе, кргсылып кала ма деп, той болтан уйдщ босагасынан сыгалап турьш тьщдаушы ем. Э кеане тартып осы кара тентепм де энип болар ма екен. — Шегенд1 бауырына тарта берш, Бэтжан шалынын, бетш шалып калды. Ш егеннщ ж ейд еам ен бетш басып, Ж эм ихан да тытыльш пырс-пырс erin унш шыгарып алды. — О ней? — A<W Бэтжан жекш. Ж а ц а тана е з ж уйкесш щ де босаганын мулде умьггып кетп.— Ж ок, палеш ш ыгарып тун шднде жылагандары ней? Кулыным-ай! — дедд М эмет кемсендеп. Суцк, етш 87

Ъекстртит сНф)Ьке-шы Ж эмиханныцда екакаткан даусы шыгып к е т . — Жалгызым- ай! —дед! карт жылаи сейлеп.— ©лд(ге кыя алмай, Tipi/viriHe сене алмай, сергелденде крлганымыз-ай! Не ел1 хабарьщ жок, не Tipi хабарьщ жок, ойын-кулюден айырып, oMipiMi3Ai оюншже толтырьш кеткенщ-ай, ку жалгыз! — Сенде тэуба жок) — © з кезш алакднымен катгы-кдтгы суйкеп Бетжан куйеуше алара кдрады.— М ыц жерден жыласац да ж асаган иемнщ жазуы болады. Ж ок, жамызды жокуап жылай бергенше, бар жалгыздыц амандыгын ойлап тэуба десещш, байрус! — Айналайын Шегентайынан! — Бетш езш е бурып, Мэмет немересшщ мандайынан шскедь— Осым экесш 1здеуге жараганша Tipi тура турсак, екен! — Турарсьщ мьша турщмен. ©зщмен крймай, бэр1м1зд1 де м у ж т бггерсщ. Адам езш щ боркемж болып бара жаткднын байкдмайды-ау деймш, теп. Таты кеп журтка акдгратыньш кэйтерсщ. — К е м т р ! К,олы жетпейд! д еп ж аты рм ы сьщ , ей? Шегентайдай батырдьщ атасы жылай ма, эншешн 6ip босап кеткен к е ц к д а . Соны да соз деп, Кара тентепм аман болсьш. Кацгып кеткен экесш 1здемеймш. Кара шацырарымныц ендш Heci осы. Шегентай, такы 6ip елец а й т ь т 6epiui! Ж аца апаца айпы ц, ендд маган а й т ь т берип! — Саган ба? Кдйсысын айтайын? — Шеген шацыракра карап кабагьш шыта ойланып ж а п ы да,— Мен кеп елец б1лем! — дца) тэты кайталай макуаньш. Сонан соц басьш кетерш атасыньщ бетше кдрады.— Ke3ip. Арша-а-а... Ой, кайтадан. Арша ап журмш, ендеше арша ап журмш, Катере алмай аршамды шаршап журмш. IIInAi езен камыс-ай, Б1здДойлай жур, таныс-ай. Кермегел1 кеп жылдьщ жуз1 болды, Эскердеп агамды ацсап журмш. Шил1 езен камыс-ай, Bi3Ai ойлай жур, таныс-ай. KeHjAAepi босап, е й карт Шегенд) ею жак,тан бас салды. Таты чгылднган жанарларьш 6ip-6ipm eH ж асы ргасы келдд ме, немерелерш ею жакуан шскелеп, аймалап, 6ipa3Fa дешн ты рс етш ттл катпады. 88

— Ш ырагым, — дедд алден уакдытга Б эт ж а н эл1 де жыламсыраганы бшнгенмен, кдтайьщкдлраган дауыспен,— экесше тартьш ашш болады менщ кулыным. Крррадай сен экецдд сарынранда, б1здщ шыдап ж урген ж аны мы з-ай десещш! Даусьщнан айналайын алданышым! Дуние кдйгымды умытгырран каргам! Ком уйретш ж у р бул елецнщ бэрш? О лп Салиманьщ кдлзы гой, кудай б1ледд. ¥гымтал неме кершдд, даусы тиго зарлы езш щ. Аман болсам, со кдлзды альш берем экеме. — Осы апам крлзык, крйшы крйдагыны айтпай.— Енесше Ж эмихан жы миып кдрсылык, бглддрдд.— Бубки Ш егеннен екД жас улкен емес пе? Сеттм эскерге кеткенде, Ш еген ал1 емшекте-тш, ал Бубки ток шыккдн, шапкрглап ж урген кдлз. — Е, Heci бар екен? © зщ д е С епм нен ею ж ас улкенсщ. Бул да aKeci кусал езш ен улкендд алады. Бубшгп аласьщ ба, Шегентай? Ж акры кргз ба e3i? — Алам. Ж акры краз. — Алады менщ кулыным. Аман-есен ж ш т болса, о неме менщ балама тимегенде, гамге тиедд?! Т ек сол кунге Tipi жетсек екен. Ж ацагы елендердд со крлз уйретп ме? — Иэ. Мен де оран уйретем дегем, кдйтадан айтшы жацагынды, умытып кдлдым. 0 н у й р ету д щ aypeciMeH о лар тун ж а р ы м га д е ш н уйкдамады. Бубкитерддкше батен тарт-бес Kici келгельбер1 Ш еген ол уйге бурынгыдай батыл бара бермейдд. Н еге екенш, сол адамдардьщ амандаскднында, айткрн эзкудерщде эдепазддкке тан алдене бар сыйакданады. ©cipece ецгезердей сары жю тгщ сез саптасы унамайды. — Хэлщ кдлай, ей? — дейдд ол ылги муны кергенде.— Шешецнщ денсаульпы жакры ма? Мына ел аз жерде кейтш кун керш жур? Б одщ кдсымызга келш-кетш журсш де, айтсацшы. Оньщ сезш е кдлгандары мырс-мырс, жыртак,-жыртак, куледд. Шеген сол кулюден сезксгенедд. \"Ш ешец\" дегеш де шымбойына батады. Муньщ iueuieci Бэтжан гой. Апасы ылги: ”©3iMтутам, е^ден каргайгандд зоргатутам\", - деп т и р а д ы . Ал мына сары ж т т ш ешец деп, врине, Бетжанды айтпайды, ойткеш онымен ейтш калжьщдасуга кдкргсы жок, ол — улкен

Ш сутан М фМ й-ущ _____________ Kici. Ш ешец дегеш — Ж эмихан. Ал оны шешем деп Шеген ешкдшан айгкдн емес. Айтуьша болмайды да. Онда, апасы мен атасы ренжидд. Соньщ бэрщ ку сары бДледд, б1ле турып э д ей мазакдайды. Атасына айтьш сабатып алса, этгец! Бутан сейлегенде, Ke3i ж ан-жагы на урлана ж упрш , 6ip турлД жылтындап кетедд. Сол сарыдан сескенш, Бубйппен сощы кезде жондеп те ойнай алмай жур: ж йптер кырман жасаута кеткен кезде барады да, олар тамакдф оралганда, дереу тайып турады. —Эй, Kginna, шешеце тимеймДз. Тура турсащпы, ецпме сурайык, — деп, сары ж т т онда да 6ip сейлеп кдлады. — Эй, кдрынба! — деп, кейде Салима оранжегап тасгайды,— Балага аузьща келгендд айша! Ж ыныма тие берсен, уймнен к у ь т шыгармын, кдрац кдгыр. Йемене, жепм-жеарлердд мазакдап ойнагыц кеде ме? Шегентай, крркца айналайьш. Аузы езшиа болтан соц, булар айта бередд. Ka3ip 6api кетедд, сонан соц келш ойнай гой Бубшшен. Сен эМ булардан эткен ж шт боласыц, аман босан, Улкейгенде Бубшпмдд саган берем. Аласьщ ба, Шегентай, шыныцды айппы! Шеген ондайда Сэлимага соз айта алмайды. Не дерш бымей кдлсылады. Ундеместен у й н е кдрай кэшады. \"Алам, алам!\" — дейдд ез-езш е жолда келе жатьш. Бубшгаз ойнау оган 6ip азап. Кеш баткднша оньщ уйне сан келш, сан кетедд. Сагынып тура ма, aftreyip, 1здеп турады. ...Кун бупн шагырмакуау, шыткдлл болатын. Шашыраган шарбы бултган баскд аспанда да куддк шакщрар тук жок,-ты. Ойнауга оцтайлы-ак, кун. кырман жасап жаткдн ж т тг е р атгарьша мшш ауылдан шыкдсднда, шыдамы кеткен Шеген де Б у б ш тк ш е беггеген. ©реге курт жайып жаткдн Батжан: — Шегентай, — дедд соцынан дауыстап, — тусте келш тамак, шгудд умытьш кетпе, экем. Ой, Крзы Керпеш кусаган шырагым, Свлиманыц кцгзына асыгып, тамагыцды да уакцггында шшейтш болдьщ гой, курбакдсдсын. Бубшд пен Сакд>шуй мен мал крраныц арасындагы ашьщга ушшк-уйшж ойнап отыр екен. Шегеннщ келе жаткднын керш, Бубйп орнынан куана ушып турды. — Кел, екеум1зддц ортамы зга отыр, - дедд крлынан жетектеп.— Крнак, шакдлрысып ойнап жатырмыз. Крй соятьш ешюм жок, кэйтер1м1здд бглмей отыр ек, келгенщ кдндай жакры болды. Крйыц мше, пышагыц мше, кэнеки! Екеуш де экеп Шегеннщ алдына крйды. 90

— К,ойды мундай такдгр ж ер ге соймайды, былганып кдлады. Журшдер, кек шопке барайык] — Ш егеннщ ойы — ею кдазды уйдщ кдсынан ауларыракдсд экету. Уйге 6ip ю р т , 6ip шьпъш журш, булардьщ кей сезш Салиманьщ есгш кдлуы да мумюн, б1раздан кейш алп кдгрман жасаушылар да тамакда келедд, соньщ 6api алардддтып, жендд ойнатпайды. Ойынды да алацсыз ойнаган жакры. BipaK, By6iiii ofsh кенбедд. — Осында ойнай берешк. Мьшаньщ бэрш кдйта бузып, кдйта жасап ж уреш з бе? — Бубшггщ жасаган уш, ш ынында да, бузура кдшайтындай адеш-тш. Ж угш жинап, керпесш тесеп, Kid кдюыратындай erin крйыпты. — Ел жайлаута кеппп жаткднда, жалгыз 6i3 отыра береш з бе? — дедд Ш еген кешуге себеп табута тырысьш. — Иэ, 6i3 д е барайык, жайлаура, — дедд С а к д т Шегендд жакдап. Бубки толкдш дардарып кдлды. — И-и, 6 ip кргрсык,екенсщ, —дедд Шегенге еркелей к^багын шьпъш.— Ж ок,балет шыгарасьщда журесщ. Крнак,шакдлрып крйган уй кеше ме екен? Кешш кегсек, крнакдар кэйтш табады б1здд? ©кпелейдд, уят болады юй. — Сакдш барьш кдйтадан шакргрып келсш. — 0уел1 кеш еш к, м ен со нан сон, ш ауы п б ары п тез ш акдфы п келем, — дедд С акдш эп к ес ш е кдрап.— Уй, жыкрацшы ендд уйщдд, кеш еш к деп куйеущ де айтып тур гой эне. — KiM? Кдйсы менщ куйеуом? Ондайды и м уйретш ж ур саган? ©й, тэртшаз! — Ойбай, езщ тэртш аз! Ылш-ак, ол куйеущ боп, мен кдлзыц боп ойнап журм!з гой. — Ол — ойнаранда, кэз1р ешюм ойнап отырран жок, — Ойнамаганда нерып отырмыз, кдлзык, крй мьша кдлз? — Ей, жогалш ы ары , ендд с е н б1збен о йнам айсы ц, ойнатпаймыз. — Ойнатпасац, одан ары. Кейш с е т Шегенге берем деп апам да айткдн. Бубки кд>ш-кд>1зыл болып кетп. Ж ыпылыкдап жыларманга да жакдшдады. — Кдшан? Bip оцбаран кд*13 екенсщ ! — дедд б эсец дауыспен сщлкзн жазгырып. — ©ripiKuri! Ею кдлздьщойда жокуа шегасш кдлганына жене оган езш щ себеп болганына Ш еген кдтты кдлсылды. Кдлайда эпкелн сщ л ш екеупн араздасты ррысы келмедд. Онда, с е з жок, ойынньщ шыркд.1 бузылады. 91

Ъекттан Н ф квкй-ут _______________ — \"Бубшгп алып берем\", - деп менщ де апам айтадн. Рас па?\" —дегендей Бубки Шегеннщ бетше сенщгаремей кдрады. Оншалык, ештемеш тусше крймаса да, екеу1 6ip- 6ipmen уяльш темен кдрады. — 0й , мьша жынды солардыц сезш есгш алады дд, аадмды келекетед теп. — By6iiuсщлгане булжолы жылырак,сейле/sj, бетше де жымиьш кдрады. — Bapi 6ip ен/si екеущнщ крнакуарынды шакырмаймын, — де/si С а к р т буртиып. — Ж арайды, —дад/ Бубки даусьш кдтайтып, — ен/si баска ойьш ойнаймыз. Крнак,та шакырмаймыз, крй да соймаймыз, кешпейм1з, кереп жок, Келшдер одан да \"Крзы Kepneuni\" ойнайьпр! мен Баян болам, Шеген — Крзы, Сакрш — Крдар. — Иэ, саган, мен ойнамаймын, кешке дейш мен гана К рд ар болам ба? © з щ бол. Ы лги MeHi ж а м ан адам жасайсыцдар, ойнамаймьш. — Ен/si гам болгыц келед/? — Бубки Шегенге 6ip, Сащлпкд 6ip кдрап к/ясыла кул/si.— Баян бол онда. Сакрлп ойланып калды. Timi, састы да. Урейленш Шегеннщ бетше бажырая кдрады. Сонан соц басьш шайкдды. — Ж о, мен га>13 болам, — де/si саскдлакуап.— Крдар еркек крй, мен Баянньщ кдсында журген/si жакры керем. — Онда Тацсык, бол. Быесщ бе Тацсыкуыц гам екенш? Баянньщ досы. Крдарды алдап, Крзы мен Баянга жак, болып журесщ. Сакрш кулЬю реп кря бердь Cerapin келш Бубки пен Ш егеннщ ортасьша тура калды. — М ен Баянды да, Крзьшы да жакры керем! — де/si куаньштен. — ©й, жынды, ейгш айтпа! — де/si araceci жымиьш. — Крзьшы Баян жакры керед/. — Тацсык,та жакры кере/si. — Тайталасьш, С акрт епкесше ж ен/спк берме/si. — Баян, былай шыгьш жылкдшы кездеп келейкош! — Крзы-Шеген Баян-Бубш тц крльш услады. Баян Крзьша кдрап Ky/siMcipe/si. — Керпеш, крльщызды тартыцыз! — дад/ Сакрш-Тацсык, катера унмен.— Баянга жакдщлау ушш eyeAi маган сыйлык, берущЬ керек.— Шеген мен Бубшггщ усгаскдн крльш Сакрш крярда-крймай кдйта ажыратьш ж1бердь Сщлгане багынып, Бубки 6ip TypAi жаутац епп жазыкзы щллыкрен ундемей кадды. 92

__________________________ Щ вк н ш , (>if> m im \"Осы кдаздьщ айткдны болсынш ы, эйтпесе ойнатпай журер\", —дегендей ыщ ай анрарггы. — Тацсыкдкан-ау, саран не берсем екен? — дедд Ш еген кдлталарын акрарып жатып. Крялыпяныц Крзыдан repi атасына украл турганьш e3i, арине, байкдран жок,— Е, мше, мэ! Осымен ойнап отыра туршы, 6i3 KS3ip келешз. — Ойбай, кдлз балага асык, бере ме екен, орамал бередд. — ©й, жок, болса, ендд н е о н бередд? Ж ур, Крзы, кетпк! - деп, Бубны Шегенге крльш созды. Ж епелдемеде С а к р т не деп кдрсылык,айтарын бммей кдлды. Кдозды крльшан тартып, Ш еген тура жупрдд. EKeyi крл устасып лезде уйдд айнальш кетп. \"Бубиы меш жакры коредд! — дедд Ш еген л е тр ген сез1ммен шатганып.— М ен де жакры керем!\" Басынан ба элде кею рек тусынан ба, airreyip, кдйдан басгалып, кдцдан 6ireriHi белгзаз рахат 6ip ыстык, толкрш ен е бойын ду-ду аралап етп. ИПлденщ аярында кун кдтгы ысыды да, Крсеткелдщ erirn кдуырт nicri. Ак, кумбез д ей п н молалы ж ер д щ кдсынан кдярман тусш , м ацайга бер еке Kipin, кдябыр-жыбыр кебейгенге Крсоткел корштене тусп. Кргрманньщ басынан журт жататын уш балаган ж эне тамак,жасайтын 6ip жаппа курыдды. Кдзакдналап айткднда, кргрманныц 03i улкен 6ip ауылра айналды. Эуел1 кепт1ц куыпмен епн орылды, бауланды, одан ацыздагы бидай кргрманга тасылды. Соньщ 6api кдуырт, кд»1зу жасалды. ©йгкеш таулы жердщ табигаты жаздыц ортасьшан ауран сон; тым сеш м аз: бес кун ашык, турса, алтыншы куш аяк, асгы озгерш сала бередд. ©тгеген-ай деп окшш кдлмас ушш, жанталаспаскд амал да жок, Жагдайды тусшген ж урт жагдай таддап кеарленбейдд, куннщ ерте-кеипне кдрамайды. Айналасы 6ip апганьщ ишнде-ак, кргрманныц ycri крпылга толып б г т . Б1реулер бидайды шацгаскд басса, 6ipeyAep кргзыл ушырды, шетшен таза астыкды Крсоткелдеп кдмбага тукдлмга деп, орталыккд котшлйсгщ рызыгы деп таен да бастады. ©frreyip, кргрмандагы жумы с тац бозынан бастальш, кде кдрайганга ш е й н толасгамайды. Ацыздагы орылган егш мен кы рм ан н ы ц кунд1з-тунп к у зе -ri М э м е ттщ м ойны нда. Жомихан аспаз, уй кормей, кобшесе осында тунейдг 93

Ъексушпан Ифкеке-ты Салима бидай ушырады, таи сэр]ден келш, кдс карая уйне кэйтады. Оньщ уйде калган ею кызын кундо кершшк мшдепн отел Бэтжан карауыддайды, Шеген ушеуш жинап келш тусге мшдетй турде 6ip тамакуандырады. Кдфман мен Салиманьщ ушнщ арасы шамаменуш- терт шакмрым. К ар м ан шыкдалы Ш еген мен Бубшггщ ойыны да езгердд, бурынгыдай уй тегцректей бермей, кей-кейде Сакыпты ертш алып кдфманга ymeyi ж аяу та р т ь т кетедь Кдфманньщ басы оларга улкен 6ip той етш жаткдн ж ер тэр1здд, ж урт жумыс icTen кдна поймай, ара-арасында эн айтады, эз1лдеседд, кейб1реулер Kepicin те кдлады, тш-й, тебелес те шыгып жатады. Соньщ 6api балалар ушш базар дуние. Улкендердщ козш ала 6epin, кдгзылдьщ усйне аунай кеткеннщ 63i кдндай рахат! Ж аца астыкцъщ сут т е ш е шептщ кдшпщглы араласьт танауъщды кдпынгайды. Кдтар-кдтар тура кдлып еркек-эйел кдвылушырганда, курекгердщ 6ip кдлыпты жумсак,сьфтылы акпудьщ сьщкдьлдап ушкднындай эсерл1 еейледг Ж елге ушырган дэн тамшылары ш утрлеп б а р ь т жердей асгыкцъщ усйне жацбьфш а тейледг Сонда 6ipiMeH 6ipi сыбырласкдндай ма, сагъш ьт кдуышкдндай ма, элдеб!р жумсак,дыбыс шыгады. Курекнплер ездд-ез1 эз1лдескенде, анау-мьшау ауьф жумыс аткдрып тур деп эсте ойламайсьщ, эншейш ойнап турган адамдар сеюлдь Оньщ 6epi жещетен кейшй жылдарга тэн кещ л кулшынысы, йрш ш ктщ багасын ею есе, бэлюм, одан да кеп бшен-туештен журтгьщ бейбн кунге деген ынтыкзъпы екенш балалар б к е бермейтш. Bip р ет с э й т у с т Ш еген шацтаекд да MiHAi. Ш аш н шеиберД1 ш ьф айнала бергенге ептеп басы айналса да, кдшан атган улкендердщ e3i Tycipremne сьф бермей шыдады, 6ip жаты мапганды, 6ip жаты намыстанды. — О, Мэкендей жылкдпныньщ баласы емес пе, атгы кдлай жак,сы журйзедд! Кдрашы, кдйта-кдйта 6ip i3iH баспай, жацылмай айналады. Баласы улкен ж ш т б о л ьт шащ-ас айдап жаткднда, Мэмет 6ip крйьш кдшып той ж а с а ты н шыгар. — деп кеу-кеулеп, кетере макуап журш, акдфында сол куш ж ей-сейз кдрт крна жатып буларджшен 6ip крйдьщ басьш ж еп кдйтгы. Балалар ушш кдфманнан да еткен 6ip кузык, — арбага MiHreH. Сэлиманьщ уш нен ipreAec coFbiAFaH кдмбага уш арбакеш куш бойы таза асгык,тасцды, ездер1 ылга 6ip-6ipiMeH 94

ipK.ec-TipK.ecжуредд. Керсе болды, балаларды шакргрып мшпзш алады. Bip арбага ауыр болмасьш деп, оларды б1р-б1рден б о л т отыргызады. Крпацдасып, ымдасып, балалар coFaH эбден жеттседд. ЕртегЬлерден еститш ушкддр ю л ем нщ устш де отыргандай желтнкедд. в п з арбаньщ аяцын умьггу ушш ж ол крюфргып, арбакеш эйелдерацда-сацадэн салдадл. Bip кдлзыры— yiiieyi уш арбада агырса да, 6ip эндд б1рдей свзбен айтады. Ж ане 6ip кдлзьпы — ауылга жакд>шдаран кезде эндерш юлт токц-атып, кейде ymeyi б1рдей жылайды, кейде Yiiieyi б1рдей кдркдллдап турып куледд. О ньщ бэрш угымтал Бубшд крлма- крл жатгап алады д а, е р т е а Шеген мен Сакдлпкд айнытпай айтып бередд. Селима ушне кунде арбалардыц ец сощ ы кдтымында кдйтып, кдлрманга солардьщ бастапкдл барысында келедд. Арбакештер эдеш сурай ма, жок, e3i сейте ме, ameyip, ол yHeMi оргганды арбата мшедд. Ерггещтсш ундемейдд, ал кенпасш кей кундер1 кдфманнан узап 6ip тебеш айнала бергеннен-ак, эн бастайды. О л айткднда, OFaH ешгам крсылмайды, ж еке айтады. Ж айшылыкда эз1лкрй, кдлжьщбас эйел, эн айтса, тек муцдысын айтады. Оны Ш еген демш шпне тартып бар ынтасымен тьщдайды. Сэлиманьщ сазды, ойлы даусы ене бойын балкдлтып баураган сайы н ол езш есеш п бара жаткдцдай сезшедд. \"Баркернеудд барран журт биж дейдд, Булткд басы турады тшп дейдд. Шьпфаса аты життгщ батырлыкден, TyFan жерш шыгарар сушп дейдд.' Баркернеудд булт басар дурюн-дуркш, Сотые шьпып бузылды ойын-кулюм. Балаларра бак,-дэулет буйырса екен, Акжазыкдыц аман кдш ельжуртын\". Селима осыны айтады. Tiirri оны одан баекд ешюм айтпайды. Б ш енд ер д е айтпайды. Сэлиманьщ рана менпшт сыйакды. О л жокуа есплер-есттлмес кдна ьщылдайтындар бар, 6ipaK, оньщ козш ш е бул ырракдщ салатындары жок, Эйткенмен бул эндд 6api жакры коредд, егер ecrirL\\epi келсе, Сэлимага крлкдлап айткдлзады. Бубиптщ эн айтатынын б1лсе де, Сэлиманьщ энш ш гш бьлмеитш Ш еген кдлрман шыкдщлы бул эйелдд бурынрыдан 95

Ъекеутан Н’ фкЖе-щы бетер кэтгы сыилаиды. Ажарлы эйелдщ муншалык, эшш де болып шыгуы оныц эдемшккедеген щкармпн эбден ершггп. С улулы к, о н ы ц с а н а с ы н а у л к е н 6 ip i3riAiK болы п еще басгады. Бадан сулулыкцы Бубшгген де керш, бурын-рыдан rep i барасын бШ цю реп, 6ip турл1 аялап, ерж еткен кезде 6ipre етюзеем-ау дейтш арман ешрд| де бала кцялмен болжап, тэ т п умгггщ рахатына батады. Кдфманныц кеп кд1зып>ш к е р е ж у р е кейде Ш еген ыцрайсыздык,тарга да ушырап крлатын. Оныц байкдуынша, улкендердщ б1разы анайы ойнайды. Бубшгп де, муны да кездерше 1дмей, 6ip- 6ipiMeH аралас эзмдесш жатады. Кршылганынан кецде Шеген тыцдап отырып терлеп кетедд, тез орнынан турьш ондай ж ерден аулакдд ырысэды. Ж эм иханды шымшьш кдлып, элденеш куларьша сыбырлап, артынша кдрк,-кдрк, кулетш- дердд де кез1 талай шалды. ©cipece баягы кщрман жасаура келген сары ж ш тгщ ойыны ерескел. Kp3ip ол да кщзыл ушырады, Ж у р т кддт токуай кдлса-ак, сусьш irnin келем деп, Ж эм иханныц ас эз1рлейтш шошаласына женеледь Кезшен таса щ.1лмай, сарьшыц соцьшан Шеген де 1десе журедь BipaK, одан кдлсылайын дейтш сары жок, муныц козшше де Ж эмиханга жаман сез айта бередд Ец жаманы: Ж эмихан да онымен кулш сейлеседь Енд1 урсар-ак, осы жолы ашуланатын шьшар деп кднша кугсе де, Шегеннщ у м т н е н 6ip шыкцай-ак, крйды. Соны б1лш дандайсып кетп ме, 6ip жолы элп житг бутан да ауыр эз1л айтгы. — Ей, — APA.i масайрай кулш,— сенщ акец — мен. Мына ш еш ец шын экецад ж асырып ж у р и т рой сенен, будан былай б1мп жур. Крлжьщ екенш укра да, элп сез жаньша туршдей тиди — Былшылдама, сен менщ акем емессщ! Жолама Жэмиханга! — Кдлайша батылданьш кеткенш Шеген, таш, G3i де сезбей кдлды. Долданып жылап ж1бере жазддды. — Hih, кдйтедд ей мьша куппк? ©й, шешецдд... кдрай кер езш , кдйтадан ш еш ецнщ шпне тьпъш ж 1берейн бе? — С енщ езщ нщ шешендь.. — ©й, тарт тийцад! — Тартпаймын! — Шегентай, крй! Улкен Kicire ейтш айтпа, уяг болады. Ол сенщ агац гой. Ж эм иханн ы ц езш жакхамай, OFan ара тускенше бала жарылып кете жаздап ызаланды. — Ол е з1 неге бокхайды? 96

Щ вкнш, 6if> mim — Бокцнган жок, крлжыды гой. — М ен оны кэз1р 6ip nepin яйберем ш ! — Бала жыламсырап жерден тас щде/Ц. Сол кезде крфманньщ шетше келш тускел1 жаткрн атасьш байкрп крлды. Ы зата бульпып турган бала: — Ата! - деп ж ан дауысы ш ыга бакрфып ждбердд.— Ата! Кррт шошьша жалт кррады. Атьш крмшымен 6ip сальш, немересшщ ж аны на жетш келдд. — О не, Шегентай? KiM тидд? — Мынау. \"Сенщ экец менмш”, — дейдд. — А? - деп, кррт ayeAi сары ж М тке ацы ра 6ip кррады. Сонан соц: — Э, экендщ... — деп ыш крш а бокуады да, ай-шайта кррамай, ж ш т п крм ш ы м ен крк, бастан салып ж!бердд, Ецгезердей жптг ею буктетшп оты ра кета.— М енщ де акем сен шыгарсьщ? — Кожкшт, атгьщ успнен ецкешп Мамет оны тэты ею-уш тартьш era. Ж 1пт сол кезд е окдлс турд ы да, кррттьщ кр л ы нан крмшысын ж у л ь т ап анадайга лакдырып жзбердд. Кулак, шекесшщ тубшен кдип-кдлзыл крн жы лж и агып самайына тусш келедд екен, алакднымен 6ip сыйпап су р та де, крнын Мэметке корсета. — Буйтш келшкцзге крлжын, айткрн адамньщ басьш ж ара берсещз, булауылда озкрзддкшен баскр бутш бас крлмайтын шыгар. Бакртрып-шакрфмай, шыж-быж болмай, ашуы жок,адрмша сабырмен айткрн сез Шегендд кртгы тандантгы. BipaK, оныц усгамды э зш М амета одан бегер ызаландырды. Кул-талкрнын шыгармакдай боп тэты тап 6epin едд, крфмандртыжуртжабыла шаужайына оральш ж1бермедд. Кррт кдирманга туспестен, Шегендд алдьша отыргызып алды да, сол бет! уйге крйтгы. Седан кейш Жэмиханга екпелеп, Шеген кртрманш бармады. Болтан жатдайдь1 козш ен керш к оцш не ддк алтан Бубки те ж ур деп эурелемейдд, б арталары келсе, Сакрш eKeyi оздер1 кете бередд. Эйткенм ен кдаркрга шытып кдлрман жакд<д Шегеннщ ж ш кррайтынын Бубкп байкрйды. \" М е т коздейтЙ шыгар\", - деп 6ip турл1 иш жылитын. Алавар Шеген кдлркрга, шьтнында, By6iurri кррау упдн гана шыкпайтын, арбакеш эйелдерддценш ecririci келш те ацеаушы едд. Алысган талып есплетш дауыстыц айрыкдпа сыйкрф ы болатынын ол соцты кезде адтарды. К езщ жетпейтш алысган есплген уи кезщ жетпейпн алыскр жетектейдд екен. О ны крлай болса солай, самаркру тындру мулде мумган емес, крсьшдрты эннен 97

алыстагы эн элдекрйда кдсиетп кершедг О л бейне сонау езщнен бурышылардьщ уш сыйакуы. Эп дегенде эжецнен еспген ерггегш, еске туседе Сэлден кейн эжендгщ эжесз де сол энд1 айткдн секглденеде Эннщ ыррагы е л т п , airreyip, epire алып кетедг Эншейщде ойыц тупл тусще де юрмейгш не 6ip Бажап оилар дэл соны тьщдап турганында туст, шындык, пен kj-гял крсылып, журегщдд шымырлатады. Тш жок, 6ip макау сездмтуда бойын иптп, тЬймен айта алмагансын, кезшен жас б о л ьт теггдетш. Крзралсад, титгей кдчбырлап жан-жарьща кез салсац де калкдчп ушкдн крсиетг! уннщ жел1сш у з т аласыц, сондык^ан тек крлт етпей, узддгтп, е л т т тындасац рана лэзэт аласьщ. Соньщ езшде куларьща б!рде айк^гнырак, б1рде кемесгалеу шальшып, \"апырмай, ец жакры жерш еспмей кдлмасам екен!\" деп ынтырьш; буюл TipuikiriH,тал бейне сол эндд есту- еспмеуге байланыстыдей-ак, ындыньщ куриды. Кдлай кдс караяды, солай Таймасьш eprin а л ь т Шеген кдчркага шыгады, соцры арбамен крфманнан Селима де сол кезде кайгады. Оньщ деусьша баланьщ купггарльпы рашык?ъщ дерпнен бетер-дд. ... Бубшпхэр кьгрманга к етт, бугш Шеген тусген кешн тары жалгыз ойнаган. Ойнап та жарьггкан жок, 6ipece су жагалап, 6 ip e c e у й ж агалап, aftTeyip, у а к ы т етгаздь Тец1рект1 куцг1ртпкпен кдш тап, к,оцыр кеш К,осеткелд1 буркей басганэннан-ак,кафман жакка карагыштай бердд. Кешю шапак, аспанньщ сонау батыс етепн кдчзылбалакц-ап тасгап еде 6ipre- 6ipre ол де ыдырап сурланьт барады. Кдс карайган сайьш ауа салкрш тартады. Айналаны карандылык, тумшалаган соц, кариуден repi бала ойлаура ауьггкдды. — Шегентай, ж ур уйге! Кудай-ау, Сэлиманьщ кдлзыныц жолын кутш-ак, точдыц гой, журсещш! — О ны куткен кич бар, Таймаспен ойнап турмьш. — А пасы на буркддлдап наразылык, бЬдедрдь \"Солар, Teri крфманнан бугш кайтпайтын шыгар\", — деп ойлап, уйге ендд бурыла бергеншде, алыстан арбаньщ шикдчлын кулагы шальш калды. BipaK, эн есплмеде Ш оши елепзш, бала журег1 6ip гумдыкты сезгендей болды. \"Шаршады ма екен? Элде ашуланды ма?\" Адде-жалде Салима ашулана кдлса, баска емес, оны тек сэры житг кана ашуландыратын сыйакзы. ©3i жек кергендд езгелер де ж ек керетш тэрцденеде Turn, адемньщ 6epi ж ек к эрсе деп тглейде

____________________________ Ъ,ij) eidnm, 6if>ymm Ары толкут, 6epi то л к д т 6ipa3 дагдарды да, н е де болса алдарынан шыгып, аз ж е р болса да арбага мшш к е л п а келдд. Сол оймен арбаларга кдрсы тура кеп шапты. — Таймас, кэ! — дедд итш шакдлрып. О ны ц кдрайып кдсында жургеш д е кдращ ылыкза ежептау1р батылдык. Неге екенш e3i де анык, бымейдд, алд ы щ и арбага такай бергендеД р турл1 элденеден сезисгенгендей, жолдан ш етгеп жагага шыкды. Ke3i б1рден арба устш деп ушеуге кддалды: арбакеш опздершщ жонына уц1лш алдыда отыр, ар т жакдагы кушакц-аскдн екеу керген заматга-ак, куддк шакдлрды. Сьщк, ете калган кулюсшщ сыныгынан-ак, Ж змиханды жазбай таныды. Так, тебесш ен суык, су куйьш ж1бергендей болды. Арба жанаса бергенде, Ш еген сэры ж ш т п де таныды. Ж у реп 6i3 cyFbm алрандай шаншьш кетп. Баданы алдымен арбакеш эйел байкдды. — Дьфр. ©й, Шегентаймысьщ? Кдйдан журсщ? — дедд эдеш кдтгы дауыстап. Ж эмихан ж ерге каргып тусп. ДдР*АДР стш кеп, жалма-жан бауьфына гартак,болып едд крлынан булкршып шьпъш, Шеген алды-артына кдрамай уйге карай зьпты. Крррасын жуткдндай инек-карны алденеге ауыр тарпты. Ж ан-жакды ойлап улгермесе де, airreyip, Ж эм иханньщ мынасы ж ам ан кдалык, екенш шамалад adpece сары ж илке кушакдшканына к а п ы кррдацды. Кэйрде рана Крсежелдд баскан карацрылык,лап епп шине тусш кеткен тэр1здендд: басьш тек кара ойлар шьфмады. Ж ок, екпелеген жок, Жэмиханга, бул жолы ж ек кердд. Айналадары ак, саррыш тарткдн селеу ш еп шалдын, шашына украйды. Кдлай карасад да сары, бозпилт, ак,шулан тусгер кезге урьш, К рсшкел картая басгаган кейш танытады. Кейде кун жауьш, б1рде ж ел соръш, аз сот кдна шуак, теккен ауа райыныц дэрменазддп де кдртка лайык, Ертецпсш, кешюсш успден кдлыц киш туспеуге айналды. Кат-кабат жумысгары б т п , сапырылыскан журтгьщ ырду- дырдуы тыиылып, крфманды да кендлазддк жайлады. Кдирман тубадде калган азын-аулак, астыкды алты -ж еп адам рана айналдырып жур. Апта болды, аспаздьпын к р й ь т, Ж эм ихан уйге оралган. 1иггей р е н т а балгандыкдан ба, Ш еген ылги байкайды, оныц журю-турысында, сез сейлеушде буларды жакдырмайгындай, жатыркайтындай жумбак, б1рдеме бар. 99