Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

Ъексутан Мф/секе-упы__________________________ неменеге айта бересщ? Мойиге-а салган сальщпа, мшдет пе, немене ол?. — Ойпырмайдьщ зулымын к ар аты , ей? Болып-толып алран сон, 6aFbm-KpKj<3Hдегеннщ де не екенш умыта крйыпты. Бес жы л сеш гам о к р т ы , ей? — Юм окытыпты? Мьша мен окрптым. \"Юм окргпы?\" — деуш кдрашы бетбакуыц. Малымды сапым, пенсиэмдд бердом; ез1м шшей, Q3iMгашей, бэрш саган берддм. Баккдн-кэщфн деген — сол. — Малды сатсац,— атам мен апамныц жинаганы. П енсиэцнан берсец, бауы рьщ маран бермегенде, гамге бересщ? Соны д а сез деп, Ш эзиэге оньщ н е о н айтасьщ? — Айгсам, кртыныцньщ e ri жарыльш кете ме? Кдрашы, ей, мынанын, жак^-ап ш ыга келуш. Ешгам жакз-амайтын, жакзырмайтьш, ецбеп еш, тузы сор мен башус кдна. Бугал OMipiM бетен б^реулердз барып-кдрумен етп. \"Багып ец-ау\", — деген 6ipi жок, — Туу, тэте-ай, м ен де бетен болдым ба ендд саган? М ен с е н щ тугаи б ауы рьщ ны ц баласымын foU, бетен- бетен деп, жанымды ауыртпасацшы! — Оган жаньщ ауырмай-ак, крйсын. Сенщ ана шешец ешкршан адал бала тапкдн емес. С еш де юмнен тапкднын кудай б1лсш! — Tiny, адам емес екенсщ! — дед1м ызадан жерге тугарш. Кезйушен ырш ып ж ас та шыгьш кета.— Жылан! — Е, мен жылан емегенде адам болушы м а ем? Сендерд) ад ам кдллганым б олм аса, е з 1м адам ем есш н, — д ед 1 м у л эт м а г е н , ж аны м ньщ ауырран, ауырмаганын мулде елемеген дауыспен.— Ж етгщдер, жеплдщдер шетгерщнен. Зейнелдд аркрсынан кушакцаган к у й Ш эзиэ куп-ку болып босагада турып крлыпты. М ен шыдай алмай тыскд шырып кетам . \"Сеш де гамнен тапкрнын кудай б1лсш!\" — дегеш кулагымда ал! тур. Ce6e6i бар ма, жок, долылыкрен аузьшан шырып кеткен сез бе? Крбыргамньщ асты пышакден осып ж 1берштуз себе крйгандай апщлрг. \"Экем! экем!\" —деп, атыныц езш эулие тутып журген адзмымды 6ip ауыз сез-ак, былгап тасгагандай. ©з атын, б1здщ атымызды былгайтын кылыкуары ушш Ж эмиханга да ыза болдым. Уйге жоламай безш кетешн десем, Ш эзиэш ж ау крлына тастап кеткендей болатын болдым. Амал жок, далада журш- журш, туннщ 6ip уарында уйге келдзм. М еш кутш, Шэзиэ уйкуамай жатыр екен. 332

____________________________________ Щ> окт ш , 6if> m im — Жумыскд турган жагьща езМ з-ак, кете берешклп, — дедд жалынып.— Апам e3i де бармаймын деп отыр ю й. — Болмайды, — деддм б1рден.— Ауылдатылар тэтемдд менщ шешем деп есептейдд, сондыкуан: \"Ш ешесш тастап кетагп\", —деген сезге крламыз. Ж эне татем мына туршде: \"Ж урткд кдлдырып кетп\", — деп, ж ала жабудан да тайынбайды. Ж емихан екеуш щ араздыгы 6i3re жакрылык, болмайьш деп тур. — Аман-есен босаньш алсам екен, 6ip уак, сешмен 6ipre сырткд шыгьш келер ем. Ертеден кдра кешке дешн апамньщ сезш тьщдай-тьщдай сумдык, шаршаймын. Апырмай, айга бередд, айта бередд, кдшли боп кеткен тар1здд. М е т кдсына отыргызып кряды, турьш кетешн десем, тагы балеге кдлам ба деп крркдм. Сейлеп-сейлеп отырады да, б1реулерге ашуланады. Каддмп жузбе-жуз спырганддй-ак,урсысьш кетедд алпмен. М енщ зарем ушады. “Уйге ерте келш ж уру1м керек екен, — деп ойладым. — Ш эзиэ шошынып кдлып журм есе ж арар едд. Тэтемнщ д е т сау ма екен 03i? Ж алгы з отырып эрнелердд ойлай-ойлай ж у й к еа тозьш кеткеннен cay ма? Буйте берсе, сумдык, крй, мен жумыскд орналаскдн соц, бэлгам, тыньппталар. Эйтпесе жумыс та, ж азу д а жок, уйдщ ырьщ-жырьщ ын ретгеумен- ак, eMipiM втер\". — Ж ам ан КД)13 едщ, ендд ж ам ан эйел болдьщ, — деддм Ш эзиэш кеудеме тартьш. — Тэтемнщ сезш ерен санама, езщад е зщ кут, кек шеггп кеп ж е, саган витамин керек. — С ен уйде коб1рек бол, кепшоте. Кднша дегенмен апам сенен кдймыгады екен, сен келсец, сезш азайтады. Мугалйедердц(тамыз конференциясы еткеннен к е й н оку бел1мшщ мецгерухшсше тагы келддм. М ен еспсген юргеннен- ак, ол куле бастады. — Тагы кутетш болып турсьщ. Ертец жок, 6ypciryHi крапп. — Кугкенге еиггецем кетпес, — деддм мен де куштеп жымиюга тырысьш. — Купп-кутш, акдяр аягында да лдля кдлып журмесем болды гой. — Далада кдлдырмаспыз. Акдралдан 6ip орьш шыгайын деп тур. Тек сонда icremiH жштке ауыссам деген жагынан орын i3Aecnpin жатырмыз. Алдап ж ур деп ойлап кдлма, icrin реп солай. Жагдайды жасырмай айткдны кецшмдд 6ipa3 кетерш тасгады. Не де болса тауекел деп, уйге: \"Акдралга баратьш болдым\", - деп келддм. 333

‘ёексут ан М ф кеЬ -ут ____________________________ Уедем куш оку белшше карай тагы келе жаткам. элдеюм: \"Эй, Сэттмш!\" - дегендей болды. Б уйр кешеде оку бел1мшщ м ец гер у ш а крльш булгап тур екен. Бурылып кдсьша келдЫ. — М ен райкомга кетш барам, — дедд acbiFa сейлеп.— Буйрыгынды хатшы кдлзга 6epin кетпм, соны ал да, кэз1р Акаралга бар. Н е дерекпрдд, не оку юшщ мецгеруппсш тауып алып буйрыкцы бер. Ал, жольщ болсьш! Алгысымды жаудырып, кецсеге карай ж уире женелддм. Буйрьпымды альш, алып-ушьш Акаралга келсем, мектеп жабык, екен. Сурастырып журш дерекпрдщ ушн тауып алдым. Толык, денем, толык, беги, кез1лддрисп дэу сэры кда екен. Буйрыгыммен танысты да: — Келсец, жольщ болсьш, бала! Келш бар ма едд? Уй жагынан кемек ж асай алмаймыз, оны кдлхозбен езщ келюесщ, —дед!.— Ертец онда 6epiMi3 мектепке жиналамыз, кел, кэлектшпен таныс. Бурын \"Акдказыкта\" баскдрма болтан Н есшбек кэз1р \"Акдрал\" колхозыньщ баскдрмасы екен. Epreci мектептен шыкдфн соц, жагдайымды айтуга со Kicire бардым. Атам мен апамды умытпашы, еске альш 6ipa3 эцпме айтгы. Сонан соц: — Кез1р кдлхоздэ бос уй болмай тур, — дедд ез жагдайын тусщлдрш,— кешшрек коре жагармыз. Кэз1рше б1реудщ есга ушн альш берешн, ездер1 шатырлы жаца уй салып алган. Кецсенщ сол жагындагы кошемен тисе томен журсец, бесшип, алтыншы уйдщ 6ipi. Сол арадегы адамдардан сурайсыц гой: М ешржан деген Kid. М ен айтгы деп со гасшщ езм ен сейлес. Ж акры а д м . Kyfteyi, улкен балалары— 6api малда, тек мектепге окцтын ул-кццлдрьш багьш кцна сггыр. ©зщнщ шешецде кешш келе ме? Кэмеши айгам. — Бэрипз келемгз гой, — дедом кумьлжш. М еш ржан кимешек киетш, шырайлы сэры к е м тр екен. — I-i, айналайын-ай, е? — деп, эцпмемдд тыцдаган соц 6ipa3 ойлангандай болды.— YmMi3 — мьшау, —деп шатырлы уйдщ карсысындаты T©6eci балшыкден сыланган там уйдо керсетп. Куды б1эдц Акдказыкгагы уйдей екен.— Ею ауызды, е д е т ж ер. Унаса, турыцдар. Bepi6ip кдцырап бос тур. 1ппнде терт-бес кап ун бар, оны ертецге дешн босатгырьш кряйын. KeAicriK. Epreci оку жылы басталды. Сол куш Кэмеш тэтемнщ 03i келш ею уйдо эктеп, еденш крйта майлап шьпъш рл1, уйдщ imi сыцгырап кеткендей кершдо. Соныц ертесшде 334

вктт, бф умт кешш келдк. Bip теш р тесекп Ш эзиэ екеумЬге деп ш ш уйге, екшппсш татем мен Зейнелге ауызты уйге курдык, Тесек-орындарымызды ж инап б т п , М еш рж ан апамдюне шай iiuyre юрдк. ©гц бузылып Ш эзиэ босагада турып кдлды. — Шеген! — д е д шлн устаган куш кдбыртага суйешп. Крлтыкцап экеп орындыкда отыртыздым. —- Толгак, болар, дэрггерге апар, — д е д М ешржан. — Мен машине алдыртайьш, — деп, Несш бекгщ эйел1 ай-шайта кдрамай уйден шыга женелд. Cefrrin, Акдралта 6ip де тунеместен, Ш эзиэ сол куш босану ушнен 6ip-aK, шыкуы. 0з1ме белшген era 6eciraiii, ею оньш ш ы класкд тиасп сабагымды 6epin, тустен кейш белесепедпен Буракржырдьщ босану уйше келсем, Ш эзиэ тун жарымда аман-есен ул туыпты. Куанганымнан eciM шыгып кетсе керек, эбден орта жолдагы кегарден а пп бара жаткднда гана езьчнщ Акаралга емес, Акжазыкда кетш бара жаткднымды 6ipaK, б1лдм. Оныншы класты менщ алдымда ауысып кеткен мугалгм окдтыпты. Кещлдегтдей окдтпаганын 6ipiHiiri куш-ак,б1лгем. BipaK, оны жатьш кеп жамандамадым, е й т к е т 6ipiH 6ipi жамандайты н м уга/ймдерд окуш ы кез1мде e3iM де ж ек керетшмш. Окушылардьщ бш м дэрежесш дамрек аныкуап алгым келд де, к е л е а кунп сабак,та ш ы гарма ж азды раты ны м ды хабарладым. Шыгарма жазуга 6ip сагат аздык, ететш болтан сон,, химия пэншщ мугэлМ екеум1з езар а келкпж те, бул жолы мен, келес!де ол кщарынан exi сагат окдтаты н болдык, Шыгармадщ оныншы \"А\" класындагы отыз ею окушыньщ он ж енсш е \"егалис\" крйдым. Д эптерлерш ун-туназ таратьш бердм де, юм не айтар екен деп кутим. — Атай, батамыз журналта крйылды ма? — Эрине. Кдтелер1цлд керпууэр, сурауларьщ болса, сурандар,^ — Атай, юмнщ гфндай бага алтанын бглешк, журналдан окдп берпцзпп! Окдп бердм. — Ешюмге \"терт\", \"бес\" деген бага крймапсыз гой? — Ондайлык,жазган еш им болмаган соц крймадым. Баскд суракцарыц жок, болса, мен е з mrapiMAi айтайын. KipirniriAoii, 335

Ъексултан 'Нфквке-уяы уш окушыдан баскэларыц жоспар жасамапсыцаар. Сондыкган жазгандарьщ ж уй еаз, 6ipAi айтып 6ipre кете бересшдер. Екшппден, ешшм айткдн гшарлерш дэлелдемейд, мысал келпрмейд. Уппнипден сауаггарыц сумдык, нашар, ана он жегп \"екшк\" непзшен сол сауатгылыкц-арьщакрйылган. Бмепн адам сейлемнщ езш бь\\етш ережесше барындырып курады, Ал сендер ©irreyip айта бересщдер де, OFaH кдндай тыныс белп крюды б1лмейсшдер. Кдскасы, кецш м толган жок, Д ал мына куйлерщде оныышьшы б т р у — уят. — AFaft, 6i3 бурьш шыгарма ж азып коргемн жок, — Неге жазып кермейсщдер? — Э л и т айткдн кдзды орны нан тургыздым.— С ен бурьш кантата ж азуш ы ец? — Былтыр 6ip-aK, р ет жаздык, агай. Ж оспарын агайдьщ ©3i класта курып берд, 6i3 уйден ж азып келдк, мен \"терт\" алгам. — С о Kici кате окдткан гой, агай. Бэсе, 6apiMi3 нарыл “ею\" алдык,десем.— Соны айткрн узын сары балага зглмен унс1з кдрап 6ipa3 турьш ем, кдсылып, eKi б ел кдзары п кетп. Артык, сез айтпай-ак, кряйын деп ойладым. — М енщ макратым — сендерге уйрету, юнэлип аныкщу емес, — д е д м сонан соц.— О сы бастан кдтац келюейж: аптасьш а 6ip рет тустен кеш н крсымша сабак, етюзем1з, грамматиканы уйренем1з. Уйретпеуге менщуятым жетпейд, сендер уйренуге уялмацдар. — Агай, — д е д жацагы сары бала орньшан турегеп,— мен eAi эдебиетген \"тер пен\" темен бага альш кермеп едм, ci3 бугш \"е й \" крйьтсы з. Былтыргы ш ь^армам мше, \"терт\" алгам. Б1здщ юнэм1з не, агай, н е окдтса, соны окддык, крй. Ci3 келш е н д баска талап крясы з, бэлюм, класта да каддырарсыз, соньщыз эдл ет бола ма сонда? — Огыр.— О йланып кадлым. Класс тынып жауап кутуде. Крлай деу1м керепн штгей екшеп, асыкдай терезенщ алдына бардым.— Шырарма ж аза алмагандарьщ ушш бурынгы мугал1мдерщ кшэл1 болса юнам шьшар, оран келюем. Ал 6ipaK, осыншалык,сауатсыз жазатындарьща ездерщ де кшэл1сщдер. Крлай катеаз жазуды ез бетгерщмен-ак, уйренепн жаска жеггщдер гой. Ал е н д сендерге буйтш катац талап крюым, менщше, эдлет. Мунда сггыз ею, ана класта отыз терт, барлыгы алпыс алты окушыны осы калпында мектегат бгпрге салуга менщ арым бармайды. М ен де сендер кусал: \"Улкейгенде эд л е т п болсам, елдщ камьш ойласам!\" —деп армандап ескен адаммьш. CoFaH крлым ж аца-ж аца ж етш отыр. ©здерщ 336

ойландаршы, жыльша алпыс алты шала сауатгы окушыны б т р т ш отырсам, менщ 6ip е зш рана он жылдын, ишнде бугал елдщ жартысьш сауатсыздарра айналдырьш яабермеймш бе? Бугш менен шала бш м алсандар, ертец ездерщ баскрга шала б ш м береацдер. Ал сендер — елдщ, халык,тыц болашарысьщдар. Ендеше хальщгьщ болашатына кдлай болса солай крраука менщ каюим жок, Кулащ<а урран танадай класс унсаз отырып кдлды. Б1раздан кешн узьш сэры бала каты ж ьщ гап б епм е карай бердо. М ен иек кррьш ем, орнынан кум1лжи турегелдд. — Он жылда уйрене алмаганымызды 6ip жылдын, ишнде калай уйретеаз, арай? Bip а зд щ катан, талап крйраньщыздан тузели! кетсек, жакры гой. — Оньщ рас, —дедом сггыра бер деп ымдап,— кеп жылдьщ катесш 6ip жылда туп тамырымен тузей крю мумган емес. Он ж ы л бойы дурыс окдоп келген окушылармен сендердо, эрине, тенеспре алмаймьш, 6ipaK, дэл мьша уят жардайдан жакрартуым керек. Ал алпыс алты баланьщ бш мш сел де болса жакрарту деген мен ушш а з езгерю емес. Сондыктан менщ бул айткандарымды бос сез деп есептемей, жаны ауырран, ж аны ашьшан адамньщ ce3i деп тушшцдер. Сендерддц оздерп(де ьпгга болмаса, менщ бул айтканда- рымньщ 6epi де жузеге аспайды; мен сендерге тусшедо деп айтам. Сабарым 6iTKeH соц, муюлмдер белмесшде уйге крйтура жиналып жаткам. Е й оныншыньщ да класс жетекипсх келш каумалай бердо. Ьшм сезе крйды. EKeyi де ащ ы м н ан 1лесе сыртка шыкуы. — Шеген, —дедо Ke3i бадырайган, аласа бойлы Бопи деген эйел.— Сен менщ класымдагы он ж е п балага шьтармадан \"ею\" крйыпсьщ Уэдк окщ ын Еркебасованьщ ез^'уш \" алыпты. Ж эн е акдолдаспай, бэрщ щ бараларын журналга крйып крйыпсьщ. Б1зде ap6ip крйган \"еюлш\" упдн мурал1м пед- кецесге туонш теме бередо. Ж а с мутаимсщ, эл1 б1лмейсщ, озще KjUiiH тиш ж урмесш деп ескертш жатканым гой. Ойелдщ кркднлокдосы ж аны м а катгы батып кетп. — Оздщше, сол он ж ен баланьщ кай-кайсысына \"ею\" крймауым керек елi? — Мысалы, Сарманов, Сэрсенбаева, М едеубаев, Елбосыноваларра крймасац да болатьш едо — Неге? ©йткеш олар былтыр жакры окдиан балалар. Мьша 337

ЪеЬщтап H‘ i^ikeb-wiM ___________ \"егалж\" енд1 олардьщ психологиясьша Kepi эсер етегш болды. Бэрш щ де ата-анасы кддхоздьщ белгш KiciAepi. — Мумюн, — дедом сэл ойланыцкдорап барьш.— Ал ендо оларра крймай, баскдларына крйганым, сойтш балаларды алалаганым кдлай болады? Балалардьщ психологиясьша оным Kepi эсер етпей ме? — Ж о , бу ю сшщ айтьш турганы ол емес, — деп, ендо э ц п м е г е \"Б\" к л асы н ы ц ж е те к ш к й араласты . TicTeHin сейлейтш ж щ ш к е кдра эйел-тш.— Жалпы, сол шьп-арманьщ багаларьш журналга крймай-ак, крю керек едо. — \"Окдггпай-ак, крю к ер е к едо\" демегендернцзге де шуюр. Балаларга: «Окдщдар, бшндер!\" — деудщ орнына маган келш бага крйма, кдтац болма дегендорщз кдозык, екен. Екшгшлей буйтетш болсацыздар, онда екпелесем1з. Балаларга тусшдорш, кдйта маган кемектеспейаздер ме?. Соны айтгым да, е з ж е т м е кете бердом. EKeyi сосгиган куйлер1 сол арада кдлды. Ендо олардьщ меш нитей ж ек кер етш д ер ш , Tirrri, ourreceTiHAepiH TyciHAiM. \"Мейл1, — д еп ойладым сонда да,— сездерщ щ Typi ж адагы болса, ж агаласы п та ж ары тпас. Т ек олардьщ усак,-туйек эцпмесш ежемтастамасуш ш , таза болуым керек, таза журу1м керек!\" Ш ирыгьш , уйге сер гек келдом. Ш ешшбестен, журме б е о к т е ш ы рт уйкдода жаткдн улымныц кдсына бардым. Д эурен танауы булгалдеп, пыс-пыс дем алады. Кецш м тштен кетерш п к е т . Ыкцай, култелекгемей, жаца ею эйелдщ бетше шьшдыкзы тура айтьш салганым ушш, ез1ме e3iM шггей риза едом. Ш эзиэге сонымды айтьш жзбере жаздап барьш, окдалган ойымнан тез кдйта крйдым. \"Жумыстагы жагдайды уйге айтьш келгешм кдлай болады? — деп ойланып кдлдым.— М ен м и н айткдн адамдарды кермей-бммей-ак, Шэзиэнщ де ж е к керш Keryi мумюн гой. Келмей жатьш эрйтгестерйчд1 жамандаганым ьщгайсыз болар\". — Ж ур, ш айьщ ды ин! —дедо Ш эзиэ ж ещ мнен тартьш.— Дэурендо оятып ж1бересщ. Крлдан туспей ж аца уйкдвды. К еп жылайды, эбден сансыратып ж1бердо. — Bip уак,Зейнелге де крратсацшы, бала тербетуге шамасы келедо гой. — Т1л алмайды. Ж умсасам балды, апамньщ кдсына барьш отырып алады, ку 03i. \"Буганасы кртпаган неме гой, биылша ойнап алсын, ендш ж ылы окуга гарсе, e3i де крйьш кетедд\", - деп, апам да оны крлпаштап кряды. Айтпакщы, бупн ол бала 338

6ip кр1лмыс жасалты. Дукеннщ алдына барып б1реулерден: \"Ага, акща бергш!\" — деп сурап тур девд. — KiM айтгы? — М еш ржан апам Kepiirri, крльшан жетелеп уйге алып кедад. — Тэтем крйда едд, кердд ме? — Кердд. М ешржан апам екеу1 урсысып кдла жаздады. \"Акща сурамай-ак, ж ай ойнап ж урген баланы жамандап”, — деп ед1, ана Kici ренж ш кдлды. Ш ай iiinn отырранымызда, Зейнел келдд. Зьпы рданым кдйнап зорра отыррам, б1рден дурсе кря берддм. — Ей, сен акщаны б1зден сурамай, неге елден сурайсьщ? Н е кдллайын деп ж урсщ акщаны? — Ештеце, — дед1 мойны салбырап. — Кершгеннен акща сурайтын кдйыршымысьщ? Екшип p e r с е т дукеннщ алдынан керейш, мойньщды, узем. Аузымды жиьш улгергенше даладан тэтем Kipin келдд. — Бшп ем, басе, бэрш байьша жетгазетшш, —дед1Шэзиэге к езм ен ага кдрап.— Баланьщ idH де, менщ сезщдд де — бэрш ж епоз де отыр сод Бул бала негып кездерще кушк бодды сендердщ! Бшмдерщ тасып бара жаггса ана е з балаларынды тэрбиелеп аларсьщдар. Акдказыкуа 6api таниды, дукенге келгендер: \"Кэмпит алып же\", — деп, крлына тиын усгатьш кегетш, бу жердд де со кусатып ж ур гой бул Осыны аманьщдз, теп, шешесше апарьш 6epin кезгн кургайыншы, ез1мэрец сыйьш огырран уйге бул кдйдан сыйады. — Ж азырымыз жакры бол д егенМ з бе ендд? — ©йтш бала жак,сы болмайды. © здерщ ш ай iniin отырсындар, оны сум1рейтш есж тщ алдына туррызып к рй ы п сы ц д а р , с о л м а \"ж ак,сы б о л д а р ы ц \" . MeHiMeH алыскдндарыц аздай, кэрладай баламен алыстындар ендд. Егщдерще тускен жок, ешкдйсьщньщ, тимендер. Тэтемнщ айгайьш М еш ржан апа есгадд-ау деп кдясылдым. Мугал1м деген атым бар, ушмнен урыс шырып ж аткдны уят крй. — Тэте, крйшы. Ж арайды, екшпплей Ш эзиэ екеум1з Зейнелге сейлемей-ак, крялык, айкдйламашы. Кунде урсысьш жаткрнымыз керпплерден уят шыгар, крйшы! — Елден уялсандар, сендер уяльщддр, мен неменеге уялам? Артьщнан ерген кдргадай баланы кдракуап отырран с е т и уяг емес те, оран ара тускен мешш уяг па? Тэтемдд токуатура шамам жетпейтшш тусшддм. Кулагым 339

Selectman ’Нфквке-улы ты ныш болу ушш, тек далага шырып кетуден баекд лаж таппадым. Анталаган суракуар мыйымды араша талап жаткдн тарцд!. Тетемнщ щллыган туйнбеймш: неге буйпэд? Ею куннщ ®ршде урсысамыз, мундагы ел оны менщ шешем деп угады, \"мугалш 03 шешесамен урсысады да жатады\" деген жакры атак, па маган? Н еге тьшыш кдна осы к уйш зге тэубе демеед, не ушш бЬге риза болмайды? Ел бмее, окушылар ecrice, ел1м гой мьшау. Н е icreyiM керек? Бурын байьшпен ойламайды екем, бала кушмнен 6ip уйде е м р cypin келе жаткдн тэтемдд мен, шьшдап келгенде, ал1 ж енд1б1лмейтш боп шыкцым. Оньщ ер сезше, ер iciHeжендеп мен бере бастаганым Ш езие берЬпз 6ipre тура басгаганнан 6epi екен. Белюм, соншама уакдгг кещ л аудармай, кермей келген нарсеме K03iMAi ашкдн Ш езие шыкар, кдйдан б1лейгн. М ен тетемдд рана емес, баекдларды да кдте тусгшп келу1м мумкш. Сондьпртан олар жайындагы угымымды кдйта TeKcepyiM керек. О ндай адамньщ 6ipi — Ж емихан. Ол жайындары гпюр1мнщ Ke6i тетемнщ жамандаулары негтзшде туйшделген. Ж ене де жамандаудын, 6epi н еп заз бола бермещу гой, едьлетш айтсам, Ж емиханньщ да жаман щлльпы кеп. Шындьпдф кцянат жасап алмас ушш, ж а з ь т журген певеамд1 осы тургыдан крйта 6ip кррап шыгуым кржет. Тек, амал кднша, уй шпнен шьпдфн дау-жанжал ез1рше епггеце жаздыргар емес. Азды-коггп м енщ де мугелтмдж жайында niKipiM мен устанымым бар. М енщ ойымша, шаш алудьщ орньша бас алатын кртыгездж те; тартштшк дегенд! желеу етш, титгей ергавдж бермейтш каталдык,та; \"жылы-жылы сейлесец, жылан да шшен шырады\" деген, сондьпрган оларга жегамеу керек, кртелиш урыспай, дауыс кеггермей тусщгуру керек\" дейтш меймецкелж те — жеке-жеке алганда, булардьщ ешкдйсысы да балага дурыс тербие бере алмайды. Ец басты тарбие — цдамньщ ягьт мугеммнщ e3i. Егер ол шын меншде жакры мугел1м болса, кдй еддспен де жакры тербие бере алады. ©йткеш жакры устаз eineyip айту ушш айтпайды, не айгса да, тек жанымен айтады. ¥рыспау керек деп алып, 63i ур сьт жататын мутел1м кеп; жакры устаз ейтпейдд, ешкдшан ол “урыспау керек\" деген/у уран кэглмайды. Оньщ кейде кдталдык, жасауы да, аргык, ие кем Keryi де, тати, кдтелж ж!беру! де мумюн. Аддмды жакры адам еттп тврбиелеу оцай ма? Tiim, ненщ жакры, ненщ жаман екенш кур сезбен ту с щ ф е салу 340

___________________________вкнт, 6ijj утт мумюн бе? ©3i ж ек кере алмайтын не жакры кере алмайтьш адам ж ек керу мен жакры керудд уйреге ала ма? Егер ез бойыцда жок, болса, устаз балага жок, нэрсеш далай уйретедд? Жалпы, жакры адамлы 6ipAe-6ip рет ез кез1мен кермеген окушыны жакры адам етш тарбиелеу мумкш бе? Сондыкуан гатапгеп кешпкерлерге крса мугал1мнщ ез басы да балаларка тарбие болуы керек. ¥сгаз деген дасиегп ат сонда гана ез дасиегше ие болады. Осы ой, осы устанымым окушыларга 6ipre-6ipre эсер ете бастагандай кер1ндд. B ipiH iui то к р анньщ к рры ты нды сы бойынша ею оныншыдан ютыз бала эдебиетген улгермей нгьткты. Улкен сенсатсыйа керш, OFaH ен, алдымен ею класс жетекхш дарсы болды. — Математикадан, физикадан улпрш журген окушылар эдебиетген далайша yaripMeyi мумкш? М умюн емес, — дедд Вопи басьш шайдап. — Кандидатгык, минимум тапсырып отыр деп далган гой, — дедд eidHuiici кекетш. Оку icirriH, мецгеруипсше де, дерекпрге де ж еке-ж еке Kipin, ею оны нш ы ньщ жардайын ж асы р м ай айттым. EKeyi де дарсылык, б1лддрмедд, дайта крсымша сабакцы дай уадаггга етгазу1ме д е рукрат екенш ескертп. Педкецес те меш крлдады. Ею класс жетею ш 6ipa3 байба- лам Kerepin керш едД, жагдайды мен айтьш тусшддргеннен кешн басда мугел1мдер колдамады, — Сэттмттщ крйган багалары дурыс, — дедд д ерекп р педкецесп кррытындыларанда. Сонан кеш н класс жетеюшнщ ездерш е шуйлнсп.— Слздердщ н епзп м ш детгерщ з мугал1м- дерден сурап \"еюш\" \"ушке\", \"унт\"- \"тертке\" тузету емес, балалардьщ езш одаггып, ездерш е тузетюзу. ' Улкен айтыс, романдарда ж азылатьшдай шым-шытырык, тартыс Kyrin еддм, олай болмады, 6ipaK, 63iMe ез1м осы кдыльпым ушш шггей риза еддм. Сабакдан келсем, уй шпнщ татульпы тары бузылган тар1здд: Ш эзиэ repic дарап .Друрендд eMi3in отыр, татем датгы ж ала шеккен юсшщ кейпш танытып, жагын таянып алыпты. — Келшщ екеущ тары келюпей далрансындар ма? — дедич жагдайды ж умсарту ушш зорлана кулш. — Келш бола ма бул, меш жутатъш эз1решлддтауып келшсщ. Зэлшнщ залМ екен нагыз. Акдлр саган айтьш бередд гой, одан 341

Ъексутан Нф/секе-ты да езйч айтайын. Таил ана... сенщ Ж эмихан шешецнщ Kedpi тиш отырган. Кдлрык, жы л крлынан туспей эбден ак^сем шыкдсрн кум к бкезш н мынаган 6epiirri. Менен repi жанры к е р ш п а келген да. Мынауьщ онысын менен жасырып A eypennin жастыгынын, асты на тырып журш-п. Зейнел жетпепрдщ де к ер м ей п т жок, жаткдн 6ip жаман тем1р дед ме екен, бдлезптн dip балага ыскргрыкдф айырбасгап ж1берйтп. Даладан келсем, кдтыньщ эншейш уйдщ ишн айналдыра баланы куып жур. Ж уреп у ш ь т кетедддемейдд: \"Тап б1лез1кп! Экеп бер!\" — деп тап-тап бередд. — Онда не тур? \"Экеп бер демегенде, не дейдд?\"— Кулддм.— Н е болса соган урсысудьщ e3i ермек бола бастаган ба сендерге, немене? — Кулме сен. \"Ода не тур?\" — деуш. Эйелщдд крлдагьщ келгенде, \"ода не тур\" бола кдлады екен гой? Эйелщ •гьпддамайды м ет, тындаг. 'Тиме!\" —дедм Зейнелге, тимесш, с е т де мен бакдфм, сендей больш есед. Кдлай кез1м тайьш кетсе, солай Зейнелге мыйьш ангытьш б1рдемелердд айтады да жатады. \"©з жендершдд ездерщ бдл, бутан тимендер\", — дед1м гой е к е у щ е де. М е т ц co3iMAi неге се з курлы кермейсщдер, осы? Сендерге сез айтпайтын, крй демейтш, гам болдым сонда? М ен де осы уйдщ адамымын ба, жок, па? — BepiMi3 осы уйдщ адамы болтан соц, 6ip-6ipiMi3re сейлемедаиз бе ендд? Зейнелге Ш эзиэ урыспаса, ендд онда Зейнел урысса к эй тед 6epiMi3re? — деддм кешп. — Ей, сен ейтш кдршадай баламен кдтыныца бола жауыкда! — Татем кдлш-кдлш етш, кшздщ устш жудырыгы- мен крйып-крйып ж1бердд.— Бастарыца куй кдзган жок, ол. Сендердщ сырларын, белгш . Ойларын, — Зейнел екеу>пздщ кез1м1здд бул уйден курту, сейтш, Жэмиханды крлдарыца экелу. “Kicire ендд е з шешесш шеше дегтзбейсщ бе? Куйеудмнщ шешесд оны сыйламаганда, гамдд сый- лаймьш\", — дейдд мына кртыньщ. Оньщ а р жагында: \"Сен iueiiieci емессщ, с е т сыйламаймьш\", - деген сез турганьш мен тусшбейдд гой деймдсщ. Ендд сенен етшшпм: басымды кдгырмай, Акдказыкдсд кдйта апарып таста. Бес жы л елмей отыргам, эл1 де отырам. \"Окдгмьш. Ж умыс ютеймш\", — дей кдлыпты гой кдтыньщ. Bapi сол м е т кетдруддц амалы.взьм де кетем, буйтш тура алмаймын сендермен. Мэшинендд экел де, апарып таста. Болды, осымен сез 6irri! — Кдлзыкрыц, тэте, мен Зейнел тупл айдаладагы елддц баласын да жакры бол деп тербиелеуге т ш стн, мугелшмш. 342

_____________________ _____ Щ> вктш, 6ij>унт Сейте турып ез ппме жамандык, ойлайды дегенге шынымен- ак, нанасьщ ба? Keft6ip жен-жосыкды менщ aAi бымеу1м мумюн. Ш эзиэ да б1лмейдд, сен ендд б1зден улкенсщ гой, юшкене улкенддгшдд ж асасащяы. Бул ауыл бар сырымызды бкетш Акжазык,емес, денша дегенмен, бетен ауыл. \"Мугал^м басымен шеш еамен урсысады екен\", —деген ат маган жакры ат бола ма? Маган жаньщ неге ашымайды? М енщ де абыройымды неге ойламайсьщ? — Оны м ен емес, е зщ ойла! Абырой керек болса, ол акдолынды алдымен детыньща айт; меш тыйма, соны тый.— Bip сет ол да, 6i3де, не айтып, не крйганымызды еске ту й р е й к дегендей у н а з делдык,— С ендерге не керегш ендд б1лш отырмын, — дедд, е з тапкргрлыгъша e3i танданган адемньщ даусымен,— Зейнел екеум!з балаларьщ ды багып, шайларьщды дейнатып зыр ж упрш журсек, сол гой кереп? Кул жасамакрьщдер гой баягы? П ишу, кул кдиларсьщдер детдендерьщнын басы! — Сумдык,адем екенсщ. Кдлайша бммей келгешме дейран делам.— 1ипмнен айтуга де болатьш сездд а д е й ecriprin айтгым. Татем ушш емес, Ш эзиэ еспсш деп айтгым.— Жарайды, буден былай мен де езщ делай сейлессец, солай сейлесем, — деддм де, ежелп эдеттммен сырггде ш ь п ъ т кетпм. М екгепке барып, оныншы класде крсымша сабак, отюзддм, оден к е й н мугал1мдермен шахмат ойнап, уйге кендрек оралдым. Келсем, есдсгщ алдынде келденец 6ip машине тур, успндеп жукгер1 таныс: тэтемдш. Тусше крйдым, ендд аягына жыгылудьщ кеш екеш ж эне д еж етаз екеш белгш болды. Т е м р тесек те, сары самаурын де, есш кебеж еге д е й н тиелдгп. Босагаде суйеум турган жозыны ез1м кетерш экеп мэшйнеге салдым. Iuud уйде тек Ш эзиэ екеумДз жатьш журген те м р кереует пен дебыргага суйей жиналган KheirrepiM гана делышы. — Мен 6ipre барайын ба? — деддм тэтеме. — Рахмет, елдщ шпне бара жаты рмыз гой, ж у к TycipiceTiH 6ipey табылар. К,акд1ад ан м аш и н е ш агы п б а р а ж а тк д н д а , кд сы м а М ейрж ан келдд. — Мейль Кдйта осысы дурыс болды, — дедд ж уб атьт. j— Н естб ек ага не ойлады екен, м э ш и н е т сол Kici берген той,^ cipa? — деддм, елдщ гагаршен, 6ip турлр куш бурын урейлешп. Зейнел мен татем кеткенге уйдщ iuri рана емес, менщ шпм де бос, куыс боп делгандей сезшддм. 343

Ъексуапан Нф)кеке-шы — О л ага емес, зэтехник беригп мэшинеш, - деД Шэзио. Неге Несшбектен сурамады екен? Несшбектщ кайнылыгы да тэтемнщ кощлше ж ел берш ж ур ме деп ойлайтынмьш. Зэтехникгщ де Курецбелден екенш еспгем. Эйемнщ бул уйге келгшггеп кеткенш д е байкэгам. \"Эзтпэдщ крлда ескен бала гой, керген жерде бурылып кеп амандасдды. Алтьш гой 6ip\", — деп тэтем макцвп спыратьш. Оньщ асгарында сырт адам сыйлайды, сен сыйламайсьщ деген маган кдтысты ескертпе жататьш. Жалпы, тэтем б1реулерге муц шак}<энды унатады, куншщ кун ем еан б ы д р т ж эне ж ш уЫлейд. Bip керген адамьша да менщ езш ен тумаганымды, шешемнщ Ж эмихан деген ейел екенш, оньщ уш p e r куйеуге тигенш, уш куйеуден уш баласы бар екенш, Кулдарига екеумщд сдам кылу ушш кермеген крындыгы кэлмаганын, 6ipaK,eAi еш рахат керш отырмата!шн, тындаушыны да шерлендрепн тары сол сыйакты ж эйтгерд айтьш беруд аса жакры кередц титл, мщдепндей к ер ед десе болады. Соньщ бэрш кез алдыма келзарш, тэтемнщ мына белшш кепсшен к эп ы кэуптгендм. © ш к е т мен сырымды керш ген ж урт тупл, ж ш араласып журген адамдарыма да айта бермеймш, Ш эзиэ да солай, ал тетем бэрш е айтады. Айткэндэ ж э н е езш акуап айтады. \"Тэтемнщ айткэны eripiK, сенбецдер\", — деп м ен юмге айта алам, кэйтш акуалам? Еспгендер, кергендер: \"Ах, зал1м, акдры ш еш ецд куып шыкрэн екенсщ гой!\" — дейтш шыгар маган гажшш. Тэтеммен арадагы жагдайды естш, епкенде уйге Кулдарига да келш кеткен. \"Енд оган туондрш кэйтесщдер, сешга дурыс деп кутыла салмайсьщдар ма? Сендер турмак, Зейнелге мен урыссам, ара тусед, оган е н д не дейсщ?\" — деп, б Ь д де ш нэлегендей болып, тэтемдд де секкен сыйакуанып, ара агайындык, жасаган. Кэз1р Кулдарига да мугал1м, КдзПИ-де сыртгай окнды. Муюл1мнщ жагдайын жакры тусшер деген оймен: ‘Т этем е сен тура айт. \"Мугаммнщ ушнен есек-аян, т ы к а н ы унт болады\", — де. А кдл крс\", — дегем. Тэтеммен 6ip кун бойы сейлескен соц, Кулдарига: \"Тэгемд алдап, андд- санда Ш эзиэге урсып крймайсьщ ба? \"Ылги эйелшщ сезш сейлейд\", — деп ренжш отыр. Bip уак, ддусьшды кетерш: \"Тэтеме ейтш айтпа, байкдп сейле!\" — деп крй, оган Heci кетед?\" — деп ез1ме ак д л крскэн-тын. Содан екеум1з тап- rayip тежжелеспк.— \"Ж азыгы жок, болса, не деп урсам? Ол маган екпелемей ме?\" — десем,— \"©кпелемейд. екпелегенде кэйдд барады?\" - д ей д — \"Жарайды, 6ip per, era p er eripiK

екнш, 6if) унт урыскдн болармын. Ылри eTipiK сейлеп, е п р и ш е н eM ip суруге ьпиезм жрбермейд! гой\", \"Сенщмшезщяабермеген кезде Ш эзиэ сейтан. \"Апа, н е гстейн? Апа, мьшаны Рфйтешн?\" — деп, апалап туратын ж еш бар гой\".\"— Ten, apric бслып кетуден баскд амал жокцай, сенщ де сезщ щлзык, екен”. \" — Ж ас сен екеущ apric больш тэтемнщ ьщгайьша журмесендер, ендд кэртэйгенде татем кэйтш сендердщ ьщгайларьща конедд? 'Тэгемнщ дегеш-ак, болсыншы\", —демейсщ бе Шэзиэге. Кдйддн тапкднсыц езш, баягыдэ Бубшш-ак,ала салматан екенсщ. Эйел бон адаммен эцпмелеспейдд, кдсында отыруга кюйпц iini пысады\".— \"Айтатьшы жок, болса, есек айта ма ендд?\" \"— Ештемеш еспмейтш, ештемеш кермейтш эйел болмайды, ярдмлыкррнтымыраяды. Ty6i татеммен 6ipre турып, тагу отбасы болам десец, шыгарып ж1бер. Эйел шыгарран еркек аз ба, муны он орал алатьшжас к эщ эртиед саган\".\" — Бэр1н;безш кегсендер де шыгармаймын. Айпфн акддльщосы бслса, сенщде арен;белгш болды\". — Соньщ саган татем екеумоден артьщ жаны ашыса, керерм1зам. ©зобальщазще!\" - деп, Кулдарига сьцданган куш атганып кегкен. Мьшаны ecrice, ол да: \"Шок, балем! — дейпн шыгар маган. Тэтемрпцкепп калраны беттме 6ip улкен ппркеу сыйакуанды. Уйде де, тузде де унжыррам тусш, таныс журттьщ бетше шке карай алмай ж урд1м. Bip курп Шэзиэ: \"Мен эпкемнщ крлына кегсем кайтедд? - дедд .Дэурендд ем1зш отырьш.— Кекем ендд уйге юрпзбес, эпкем байгус б1рдеме кдллып паналатцды гой, Bip сен упян бэрше шыдаймын деп журш, сеш ц обальща кдлатын болдым. Тэтец, эпкец, туысгарьщ — ешкдйсысы сеш жак,тамайды. Т этецнен крркдш , Tiirri, ту ган ш еш ец де кргынаспай крйды. Маган бола баршен безесщ бе, эпкеме апарьш тасга, Друрешм аман болса балды маран, осымды багьш спыра берем\". \" — Кдншалык, бержтитдддд ендд сен де байкдп кере басгадьщ ба?\" \" — Ж о, шыным, Шеген. Сатан жаным ашиды. Жарьща пышак,жаньпачлдй, ку суйепц кдлды. Студент кутщде де буйтш азбагансьщ. Ж азам, жазуш ы болам дейоц, кайтш боласьщ? М ен сенщ басьщды кртырраннан баска не пайдд келпрдич?\" \" — Ой, акр1лгетм-ай, ойлап-ойлап, акрфы тапкдн екенс1д дурью жолды. Муньщ 6api у а к р тн а киындык, •ripi болсак, дурысгыгымьцдыдэлелдеймЬ. Тек сен мера алпндей сез1цмен босатпа Осында мен деп келгенщ рас болса, мен уппн мундай-мундайра кенущ керек\". Адамнын; адамга у йреш суь MiHe3Ain уйлесуь кднш а 345

'Шсутпан {Нф/секв-шы__________________________ дегенмен, крын екен. Критататем барда, кодденец кяу р н 1рюлед екем1з: уйде оцаша езКпз калган соц, бодар-болмаскрокпелесш, Лэурен жылап далееда, отан 6ip-6ipL\\nyy ганалэп, Шэзиэ екеумЬ жок, ж ерде нелепей далып журддк. Алайда сол ара-тура екпелесудщ e3i бЬге езара тарбие болды-ау деймш. К еп адамныц шпнде 6ipep дащыр болады гой, тепнде. Дегенмен ею беошш мен ею оньшшыньщ окушылары м ет туешш сыйлайтьшдай ынрай таныта басгады. Оны мен iciMmn дурыстыры деп 6iAin, 6ipa3 данатганып далдым. Шьюарма- шылык, жумыеда да уадагг тауьш, Ж эмихан жайындагы певеамдд тары ендеуге кеигпм. ©з1мдд езич дамшылап: \"Менде жазушылык, даб1лет те, мшез де бар, жазуга тгастн!\" —деп, coFaH у н е м оз1мдд е зш сенддруге тырысам. Татеммен арадагы кдтжыл, Ж эм ихаш а байланысты жагдайлар, Кулдарирадан калган кефл, апам мен атама, жузш кермеген экеме деген сез1мдер — соньщ 6api жазушыньщ кдламын кутш турган керемет сырлар сыйакранады. Сол демеумен узак,тун дагазга шукдтиам. Ойьш белм ейн деп, Ш эзиэ ондайда езш щ бар- жорын бтлддрмеуге тырысады. Свйпп ж у р и KjjiCKpi каникулга шыкрык, \"Алацсыз жазатьш жардай ендд келдд\", — деп ойладым. Алайда ойда жок, жерде Ш эзиэ шатак, шыгарды. \"Уйде дамалып елетш болдык, крй, Жагдаларга барып сыртда шырайык,та\", — дедь \"— Менщ жазуым керек, — деддм басымды шайдап.— Кдюга баламен далай барамыз, жазда кыдырармыз\".\" — Онда, мен Жэмихан апамдыю не барып келем\", — дедд крястанып. \"— М е т интернатда етюзш кегемтард, сен келгенше далай кун керем?\" \" — С ен жазуш ы болтанная бурын мен жынды болатын шыгармьш\", — деп, шырт е ж е н к у й уйден шырьш кетп. ...Уш кун тапжылмай жаздым. Беталысым дурыс тэр!здД. С этп жел1 курьш, жакры-жакры тецеулер табуга теселш кеде жаткэн сыйакдымын. BipaK, байкдймын, жазып отырран кейшкерьм е з прототибшен тубегейл) алшакдап барады, кэйгу керек? Орнымнан турьш ойланып уй шлнде 6ipa3 журддм. Сыртда шырьш аулада тары 6ipa3 сенделддм. Содан жазуымды ары жалгаегьфайьш деп, устелге ендд отыра 6epin ем: — ©егш бос журген кездерщде отын мэселесш ойластыр- гд^ип.1 М е й р ж а н апамньщ отынынан жагып жатырмыз, уят болды, - дедд Ш эзиэ зыддлеу ескертш. — ©3i ж ата бер деп едд гой — О л сез1ме дурсе кря беруге окдалып кеде жатданын керш,— Жардага езщ-ак,телефон сота 346

салсацшы, —дедм мэймецкелеп. \"Жазуымнан аландатпа!\" — дегенд ацрартьш, кдбарымды шытгым. Epreci Ш эзиэ уйд эктеймш дегенд шыгарды. \"Кдсгьщ innндр крйсацшы!\" — деп кер ш ем, \"Icci3 оты рып пшм пысты. Кдланьщ аты кдла екен гой. Бала бакщасы жок, жумыс ктемей, буйтш уйде оты ра берсем, ек1 жы лга ж етпей кдртаятын шыгармын\", - деп, улкен арнара тусш бара жаткдн сон, у й д ектеуше амалсыз кендм. Кенгешм бар болсьш, отырран бурышымда байыз таптырмады. \"Шеген, тесектп былай жы лжьпъш ж1берпп, менщ крлым былтаныш\", \"Шеген, шелектеп эк п усгелдщ у спне крйьш берпп!\" \"Шеген, тесек п бурынгы орны на кдйта крйьш ж 1б е р е й к 1ш!\" — деумен бодды. Тары 6ip: \"Шеген\", — дей бергешнде: \"Не? Не? — деп шап ете кдлдым.— М аза бересщ б е маган, жок, па? Сен немене, м е т 6ip aFam кесш отыр деп ойлаймысьщ: тасгай сап, кдйтып кеп тары кесе беретш? Ойымды бузасьщ дрд1м гой, ойымды бузасьщ\". \"Немене айкдйлайсьщ, баланы шошытасыц! — деп, ол да д кен деп жатыр. — Bip минетке б1рдемец кете ме?\" \"— К е й н Oip-ак,крямыз гой бэрш орын- орнына\". \" — Сол с е т кутш, уйдщ ixui ыбырсьш ж ата ма кешке д ейн, 6ip ж акда кеш етщ ю адей. Кетермесец, ез1м кетерем\", — деп, зглдей кдра шамаданды кдйыса кетерш жаткрнын керш, тары шыдап отыра алмадым. — \"Bip кдрсык, екенсщ езщ. — Крлынан шамаданды жульш алдым. — Осы ма менщ жатдайымды жасаганьщ?\" \"— Тамагьщ жасаулы, тесегщ салулы, балан, багулы, ю р щ жуулы, у й щ д эктеп жатырмын, одан аргык, кдндай жардайынды жасауым керек? Б1рдеме шыратьш ж азу ма, шыкрайтын ж азу ма, ала кдраздьщ бетше кдрап ертеден кдра кеш ке деш н сен отырасын,, сенщ бетще карал мен отырам, осы да eMip ме? Э й ёл болтан сон, мен де е з TipinuuriMAi жасам айм ы н ба?\" \" — Шыратын ж азу ма, жок, па — оран с е т и басьщ кдтпасын. Эуелз мумюндк жасашы, айналайьш!\" \" — Жасап-ак, к елейз гой мумюндкп. Алматыда да отыратьшсьщ, мунда да отырып келесщ. Сол ж акдн жерде ж урш жарыкдд шыгара алмаганынды е н д ауылра келш бастырам деп журмшщ? Ешюм де баспайды сешкш\". \"— Токкат енд, жетед!\" — Кдламсапты лакдырып тастап, орнымнан турып кегпм. Крялымдагы арман-эйелдщ Ш эзиэ емесше дэл сол сэт анык, K03iM жеткен сьтакуанды. 1ипмд еюшш удай тырнады. Сол куш уйленгел1 6epi Ш эзиэ е к е у й з 6ipim ui рет ею белек жатгык, .Друрен де сол туш кеп жылады, 6ipax, б!рде- 347

Ъексутан АфЖеке-уяы_____________________________ 6ip рет кдсына бармадым. \"BipiHun кдтгы соз айткдн ол, сондыкуан, егер э/а де меш суйетии рас болса, Ш эзиэ менен KemipiM сурауы керек\", - деймш кдсарысып. Тацергец буртаып журш тамак, берде мен де кдбагымды аш пай отырьш iurriM. Дэурен оянып жылап едд, Ш эзиэ асыкцай барып кундагын шепот де, шылапшынга тосты, сонан соц жайланып отырып ем1зе бастады; 6ip крлымен баланы кушакгап, екшхш крлымен маган шай куйып та бердо. Бэрш кере турып: \"Экел, баланы мен усгайын\", — демедом. ©йтсем, кешел1 берп екпемнщ oopi бекер болайын деп тур. Шай журмедо, тез 6iTiiM. Ш эзиэ Дэурен/у журмебесжке кдйта жаткдгаып крймак, болып едо, жылап, ол OFaH конбедо. Амал жок, 6ip крлына баланы устай журш жозьшьщ устшен дасгаркднды жыйды, шыны-аякхы жуды. Мен ештецеш кермеген адамша сабырлы кушмдо сакуап, кдеаз-крламымды экелш ж о зьта жайрастым. BipaK, ж аза алмай, туртшш ары отырдым, 6epi отырдым. Тук болмай бара жаткдн соц, кешеп жазгандарымды кдйта окц бастадым. Сол кезде Шэзиэ шыдамай, кенетген сейлеп кря бердо. — М еш е ц курымаса аптобускд отыррызып Ж1бер. — Е? — дедом кулгамдо зорра тежеп. — Кетем апамньщ артынан. Б1ртшдеп бэрймцдо куып ж аты рсыц гой. \"Балац меш де куып ж1бердо, 6ipirin кун кереш к”, — деймш апама. — Онда кднша боласьщ? — Кдртайганша да, 6ipey меш керек кылып альш кетедо гой деймющ ендо? — Кдоршацкдолыгыц туп-тура тэтеме таргкдн. Кудай бкедо, естш б1рдемелердо айтып кдласыц, тэтем e3i ызакрр 6ainyc сенщ оньща шыдамай кететш болу керек. — Ж аппа жаланды. Кдйта апам сейлемейсщ деп урсатьш. \"Адамныц маукдон басып эцг1мелесш отыратын 6ipey таппагандай, 6ip макдуды экелш меш курткднын кдрашы\", — деп, сыртыцнан саган урсып журдо. Сейлесем сейлешннп деп, 6ip куш Ж эм ихан апамды жакцап керш ем, Tinri, бэлеге кдлдым. Теп, жару кдгйын. Шынында, inn пысатьш болу керек, кецде маган тап-rayip эщтме айтпак,болады. Bipa3айтьш келедо де, жауап кутш бейме кдрайды, мен ундемеймш, ейткега не макратпен айтьш отырганьш да, не туралы айтьш отырганьш да украймын. Юалердщ атгарьш, туыскдндык,жакдгндыкуарьш таттштеп-ак,тусшдоредо,6ipaK,эцгтмесшщ аягына дешн юмнщ гам екенш 6api6ip умытып кдлам. Кермеген аддмддрымды 348

^ ekrnui. 6ij> унт кдлай есте сакраймын ендь Bip р ет тыцдап отырранымды 6iAAipemHдеп: \"Олсзздерге жакдш туыс па 93i?\" —деп кдльш ем: \"Баганадан 6epi не тыддап отырсьщ? — деп, ой, ы за болтаны-ай! Ундемесед де урсады.— Татемнщ 6ip щ>1лырын еске алып Ш азиэ шик-пгик к у л т кегп.— М е т менсшбейсщ бе, жок, мен сейлесем ундемей к^латын жыньщ бар ма?\" — дейд1 тадралып. © з апам м е т GMipi улкендердщ ащтмесше араласгырмайтын гой, ал Кэмеш апам менщ не эщтме айта алмайтыныма, не айпф н а д п м ет тыдадй алмайп>шыма iperoran, э д е т icren огыр деп ойлайды.— Ш азиэ с е й т т оты р ьт, екпесш де умытып кетп. — Мше, каддмпдей узак, эдгтме айтгьщ. Татемнщ куддг1 дурыс, сен OFaH э д е т айтпайсьщ, эйтпесе айта аласьщ, — деддм Ш эз и э т тоиммен шарьш. — Мундай-мундайды айтам гой, оным 6ipaK, тез 6iTin кдлады. Ал апам айта бер дейдь Макратсыздан-макратсыз кдшангы айта берем? Ж алпы, апам, кудай б1лед1, соншалык, жаман адам да емес, 6ipaK, б1реудщ сезш е сумдык, тез ередь Ешкдйда шыкдаса, жап-жакры журедд. Кдлай бДреулермен жолыгады, солай б у зы л ьт келедд. ©не 6ip затехниктш, эйел1 бале болды. Апамнан кеп кшп гой, сонда да т э р т т о з сездерге д е т н айта бередд екен. О л б е й т л сейлей бастараннан-ак, мен кдстарынан к е т т кдлам. — Соньщ дурыс емес, сен отырсад о д бэлюм, тэтеме ж аман сезд ер айта алмауы мумюн. KeTin к д ласы д да, жардайды езщ жасап бересщ. — Крйдагы мен танымайтын б1реулердджамандайды, оныд маран Heci кддзык,? — Елмен сейлессе, татемнщ неге б узы льт кдлатынын мен шамалап болжаймын. М эселен, былай гой. Тэтемдд ж ад а таньтан эйелдер а дегеннен менщ жошмдд сурайды. \"©з баладыз ба?\" - дейпн болу керек. Татем ал кеп Жэмиханнан бастайды, бвге к е л т 6ip-aK, токуайды, cipa. Онда д а токуаса. Токуамаса, талайды крзрайтьш болу керек. М енщ K33ip вз шешеме бурып туратьшымды, бэлен жы л барып-к^кдфнын умьтф ны мды айта бастаса, тыдадушы байрусга да журек бар гой, жаны ашитын болу керек. Мудьш ш а т ь т отырган адамга тындаушы адам ондайда не дейдд? \"Е-е, азддш дурыс, туран шешесш тасгайды д е й а з бе? Кднша дегенмен, буйреп бурьш турады гой\", — сыйакцы б1рдеме айтатьш да. Тэтемдд тулатуга соньщ e3i ж епп жатк^н жок, па? Куддпне елдщ c e3i 349

Iчл/ |fНЮHНф^Лв-уЯМ устеме болгасын, ак*ялы да тагш тарта алмай кдлагын болу керек. — Дегенмен, 6ipa3 жалрыз отырып керсе, акдялы йрегш ты Бар. Ауылдагы KiciAep айтпай ма? Айтатындаи кай агайын бар дейсщ менде, йм нщ жаны ашиды? Ж алрыз кдтынньщ оз1 де жауырып 6ini, болашак, кунМ здщ не болатыньш й м б1лсш. Екеулпздщ кез1мз кенет тушсш кддды. Певес1мд1 ж азы п бггпм де, сол куш тырып тастадым. Ондагы ойым — жазры каникулга д е й н эбден умытып, сол кезде ты ц кезбен тагы 6ip ендеп шьну. Ал оран дей н кептен ойымда ж урген е й-уш кдяскр эцпм е ж азып байкдсам дегем. Ойламаган жерде: \"Жазганынды мен о к р т керем\", — деп, Ш эзиэ ойда жокда мшез шыгарды. Bip жаты риза болдым, 6ip жаты журексшддм, дегенмен OKjjryFa тура келдд. ©гшрген, сызган жерлер1мд1 ш ьтара алмай меш 6ipa3 мазалап куншен, тугамен овдды . Ж атар кезде: \"М ен ендд Ж эмихан апамды бурынгыдан да жакры кереттн болдым, — дедд.— Кэмеш апам басымды алса да ендд м ш н бетше айтам\". Мен: \"¥нады ма?\" — деп сурауды артык, керддм. Кектемп каникулда кдяскд-кдяскр е й эцпме бтрддм де, 6ipiH Алматыта, екшппсш обылысгык, газетке сальш жДберддм. Ш эзиэге унаганы дем болды да, ж азга кдратпай-ак, neBeciMAi тазалап кеппре бастадым. Бггкен сон, каникул кезшде астанадагы эдеби журналга апарып берейн деген ой кеддд. Ш езиэ екеум1з ары акдглдасып, 6epi акдылдасып, биыл ж а з кекесш щ алдьша KeuripiMсурап баруды уйгаргамыз, сонда жол-женекей редаксю та да coFa кетермш деп ойладым. Сонды кезде гэзетгерге ж ш кдрайтын эдет шыгардым. Алайда “Сеймов\" деген фамилия кез!ме тусе крймады. Ripimiri май мерекесш Айдаркумга барып ЖаБдалармен 6ipre етйзддк. Е йсш де Ж агда мэшинемен уйге екеп тастады. Ш ай крйып, бул уйден де Ж агдага дэм татырайык, деп жаткдмыз. Белесепедпен Беген келдг. Е й esyi кулагында, мэз. \"М ьшау мае емес пе?\" —деген куджпен шпм крглп ете кдлды. — М ейрамдарьщмен! — Есиегщ алдында турган ЖаБда екеум1зддч крлымы зды ж аралай алып шык,ты да, тес кдлтасынан букгеул1 газет шьпарды.— Кердщ бе? - д ед маран усыньш. TniiM кургыр сезе крйды. Бурк, еткен ыегьж, леп тула бойыматарады да кегп. Обылысгык,газепщ мерекелж 350

Щ ekrnm, 6if>m m саны екен. Аударып тертшнп бетш КАрадым. К ек бояумен жазым-ан \"Адсадым\" деген сез кез!ме оттай басылды. — О, не, ей? Б1рдемец шыгьш па? — дедд Ж агда газетке крлын созып. М ен тек ырж иып куле берддм. Беген дереу уйге Kipin кеткен, iAe-шала: \"Крйсы?\" — деп, Ш эзиэ ж упрш шыкуы. Сол аптаньщ соцында Алматыта лаберген эцпмем де газетке шыкды. Куаныш ипркш адамга кдндай кер ек едд, айналасы он шакцы куннщ шпнде б1здщ кдраша уй кдлзык, пен шатгыккд кдрык, болды да кдлды. Оныншы кластыц уш окушысы шытармадан кузп сынэкка калды. \"Обалдаужасддыц\", —дегенддайткАндар да, кАбагымен укдиргацлдрДАболды. ©з басым ез усганымыма адэлдьаымды йреуге кдтянат жасагандык, деп тусшбеддм. Yui окушыдан рахмет алу уппн, калгэн алпыс уш окушьшы алдай алмаймын гой. Егер олар: \"Бул ю сш ш де ж ай кулык, екен гой\", — десе, бугал ецбепмнщ еш кеткеш емес пе? Кектемнен 6epi “М ы нау — кекем е, м ы нау — улкен жейщеме, анау — кшлсше, ал бул — эпш еме ылайык,\", деп Ш эзиэ аулына баруга барынша кдмдануда. Демалыс ала сап пплдеде журш кетгашз бар, тек быдд бастап баратьш 6ip ересек гасгнщ peri болмады. М етр ж ан м ен акдллдасып ек: \"Апаларынды апаргандарьщ дурыс. Алдына жыгылып татуласындар да, со racire ж ур дендер\", — дедд. Татуласу уппн Кэмеш тэтеме баруга Ш эзиэ екеушздщ журепм1з дауамады, М еш ржанньщ езш е ж ур дедщ. \"Барайьш, — дедд ол Kici,— ecid ж ек ж ат крй, баскАрманьщ шешесше де ж ур дендер, тэтец бурыннан таниды api улкен Kici болгасын, сезш де сыйлайды\". Hecin6eK memeciHe м эш инесш бердп Тобымы збен Акдкэзыкка ертецгш к сау е те кдлдык, Тэтем уйде екен, мэшинеш керш, есжтщ алдына шыкзы. Bi3 алдымызга ею кемтрдд салдык, Д эурен жолда уйк,тап калган, ол м енщ крлымда. — Халщ кАлай? —деп баскАрманьщ ш еш еа тэтеме жакд>ш келдд.— Б4здщ келетшш1здд бглш ш ай крйып ж аты р екенсщ гой, самаурынынды сырткр шыгарып крйьшсьщ. — Иэ, сендер келедд деп алты ай кд>гс кутш журмш.— \"Ерге неге келмедЫдер?\" —деген ек п е а деп укцым. Онысы орьшды 351

Ъексутан Лф/секв-щы______________________________ сыйакуанды.— Мыналарды неменеге ерггш келдшдер? — лрд| кенегбпге ызгарлана кррап — Юрпзбеймшуйме, аулак,журон! Дэурен оянып кетп. \"Ашуланса, Дэурендд кольша устата сад\", — деп уйреткен болатьш Мешржан. — Б1здд гарпзбесец де, Дэурендд гарпз. Мэ! - деп усьша берддм. Крлымды кдгып жДбердд. — Балацныц басьша ссейн. Сенен кермеген жакрылыкды ендд сеищ балацнан кутпей-ак,крйдым. Ол жеткенше ез1мнщ де суйепм курайды, Кет, юрме уйме! Баланды да, кагынынды да юрпзбеймш\". Энш ейш кркднлокдлсы шыгар деген оймен кумыжш ыгерыей бергем, кенеттатем самаурынньщ оттыгында турган ыстык, кернейдд жулып а л ь т маган жДберт кеп кдлды. Мен Дэурендд крлкрлап юлт Tepic кдрап улгердйч, кернейдщ 6ip m eii иьпыма тидд. — ©й, мьшаны ж ы н урып кеткен бе? Еркекп урганы Heci? 0 з бауырьщ гой, — дедд басгыкцъщ nieiueci сасьщ- квдэап.— \"Уйге юр\" демеунп ме ен, келген адамга? — Уйге Kip дейтшдей уй бар ма едд менде? Ол — уй емес, мола. — ©й, Кэмеш, саган не болтан? — деп, М ейрж ан апа да токдау ай п ы .— Ж ам ан сез айткдньщ не? — М енщ жешмдм сендер жендемей-ак, крйындар! \"©ггегене, кеп уакргг аралатып жлберген екем1з! — деп екшддм.— Бурынырак, келш KemipiM етшсек, илиетш екен- ау\". Басгыкуьщ uieuieci ундемей уйге Kipiri кетп. Мейржанныц соцы нан Ш эзие екеу м й де 1леспк. Дэурен ай-шай жок, емшекке ауыз салды. — Мына балаларыц xeunpiM сурап келдд.— Баскдрманьщ ш еш еа кшзге спырып жатып, 6i3re де стгырынддрдрп ымддды. Татем терге шыкрай, терезенщ тубшен узамады. — Кдтелж балалардан болтан шыгар, кеппр. Bapi6ip булардан кетпейсщ. — Мен кетпм. Осы кеткешм кеткен. — Ой, aAi кунге ашуыц басылмайтын кднддй адамсын, туте. Дна Дзурендд крльща алып 6ip шскепп, ашуьщньщ 6api таркрп кетедд — Маган ым кдкдан с о н Дэурендд мен татеме экеп усьша бергем. — Э кем е маган! — дедд ек! крлымен итерш. ©pi тарт. Дэурен болмак. тупл, аулие болса да экеме!. 352

Жылап, Даурен де жолай крймады. Орныма у н й з кдйта барып отырдым. — Саран б1рдеме кершген бе? — Бул жолы баскарманьщ шеш еа кешп, даусын кдпырак, шыгарды.— Нэрестенщдесш кдйтарраньщ не? Улкен сен буйтсец, балалардан н е кутешз? Ш ошандаганды крй, жараспайды саран. Ш еген кдйын журтына барралы жатыр, соран езщ бас боп барып, кудаларынды керш кдйт. — M eHin к у д ал а р ы м д а, б ал ам да, euiKiMiM жок,, бармаймын. — ЕМ жок, журты жок, кусап, ендо мьша бала сомпиып жалгыз бара ма? Сенен баска KiMi бар ендо оньщ? — Uleiueci бар. Ш ешесш ертш барсын. — Баскд ештеце айтпайсыц ба? Бар шыньщ осы ма? — Осы. ©ripiK айтар ж айы м жок, — Рида, саган рахмет! Ж асымызды да сыйламадьщ юй, ■rimi. Ж е н сезщ жок, ецкей айкай, ашудьщ да ж еш болмаушы ма едо?! — Орнынан турып, баскарманьщ m em eci есж ке кдрай журдо. Bi3 кез1м1з бакдорайып 6ip-6ipiMi3re карадык, — ©й, Кэмеш, мына Kicim е к п е л е тт крйдьщ гой, — дедо М етр ж ан жалхакдап. — ©кпелесе, маран етгазш крйраньш кайтып алсын. — Бул сез угудан кеткен екен, —дедо баскарманьщ memeci табалдырыктан атгай бере. Келген i3iMi36eH Kepi кайтгык, \"Эй, бетщдо ендо кермес- т н !\" — дедом ызадан ер тен т. — Муны ертш апарран кунде де, сол жакца абыройьщды айрандай тепл журер, —дедо баскарманьщ memeci мэшинеде келе ж атьт.— Ана Кулдарига впкецнщ ата-енесш бе, жок, жездецнщ е зш бе, солардьщ 6ipiH апарсащны. Epreci Дэурендо кетерш Ш эзие екеум1з Ж аркдлара келдок. Кулдарига жазры сессиясын тапсырура Алматыга кетйгп, Kyfteyi Калинур уйде екен. Б1здщ жагдайымызды еспген сон;, Кдлинур окес1мен акдолдасты. — Кэмеш кудагадьщ онысы уят болыпты, — дедо экеса ойлана курсшш.— Алгаш барранда, кур екеуш щ ж етш барраны кдлай болады. \"Эке-memeci болмаса, eAi жок, па ек ен?\" — дейдд Foft. М ен ж е т е алм айты н ш ырармын, кем трд щ де хаМ болмай жур. Ж олды кетере алмаспыз. Кдлинур барсын. 353

Ъексутпан Н’ фкеке-ш ы — AFa рукрат берсе, мен дайын, - дел Кдлинур кулдд. Bip- 6ipiMi3re карал Ш эзиэ екеум1з де кулдж. Кдлай, кдй куш жолга шьтатынымызды сол арада кезбе- К03 келйтж. \"Булардан видом меспесе, Кдби агата да барып карем, Tiirri болмаса Ж емиханды ертш барармьш\", — деген iiuKi тауеке/ом бар едд, ендд оныц кдже-ri болмай кдлды. Кдлинур, Шэзиэ, Друрен — твртеумй Алматыга аптобус- пен кдрацгы тусе жетпк. Крнак,уйден орын табылмарасын, Кулдарига жаткдн пэтердд 1здеддк. 3opFa тауьш, 6ip шай iurin жата кепстж. Epreci мен ергетурдым. 'Т уске келем \", —деп, Кулдарига инсгитутына кетп. Ш эзиэ екеумй журнал реддксиясына й р т шьпуды уйгардык, — Кдйтардд вокзалга coFbin, белет ала келершз, —д эдм жездеме. — Мешлдер1ч. Демалуды мен де ж ек керш туррам жок, Ж урналдьщ реддксиясына торыз болмай келддк. Э д ем сары уйдщ унпнип кдбатына журексше кеггер1лддк. Жазуынан о к д т редаксияньщ eciriH тартсам, таре жабык, Ж огарыга кетержетш баспалдакцыц 6irep жершде дешз тектес узыншак, ашык, ж ер бар екен, сондд сыны кеткен жалгыз орындык, турган, Дэурендд алдына а л ь т Ш эзиэ соган жайгасгы. Мен акдф ындаи ушшдш кдбатгары еактерддч ж азуын окдш, таныстык, журпзе басгадым. Сагат торыздан кеткенде рана асыкрай б а с ь т 6ip сары эйел жогары кетермдд. Келген бойда туп-тура барып журнал редаксиясыны ц eciriHe й л т салды. Дереу мен де солай жупрддм. EciKTin apFbi ж аты уш белм е болып шык,ты, ортащ ысында е й ж азу м эш щ кеа тур екен, элп эйел соньщ 6ipin суртйлей басгады, сезе крйдым. — Апай, редаксияньщ адамдары кдшан келедд? — Ой, олар ондарда келедд, — дедд маган буры льт та кдрамастан. Ш эзиэге к е л т жагдайды туешддрддм. Онга дешн a \\i жарты сагат уакдгг бар, далага шыгып, осы тощректе ж уре турмак, болдык, Крлымдагы кдлыц дэптердд Ш эзиэге устатып, Дэурендд оз1м к о те р т алайын деп жаткднымда, баекдшдпен тагы 6ipeyAin кетердлш келе жаткднын кезЫ шалып кдлды. Кдрасам, келе ж аж д и — кен иьпргы, кеч манддйлы, узын шашын артына кдйырган д ву сары житг. Маган ба элде езипч 354

ойына ма, afrreyip, алденеге жы миып келедд. Н еде болса осы гааден ж ен сурайын деп, аддынан ш ьпып амандастым. — Иэ, боз ала тацнан бул не журю? — Сол кезде Ш э з и э т керш кдлды.— Аман ба, айналайын. — Ж азганымды журналга экеп ем, — деддм кдысылып. — О л не, елец бе, проза ма? — Проза. Bip певес едд. — Проза де. Прозаны кдрайтын бастык, жуырда бола крймайды-ау. © зщ кдй ж ацтан келддц? К днш а боласьщ мунда? — Кдйын журтыма кетш бара жаткднымды, мугел1м екешмдд айтып ем, жымиып кулдд.— Экелпп жазрацыцды керешн.— Ш эзиенщ крлынан кдлыц дэптер1мдд экеп берш ем: — MynaAiM екенщ б1рден керш ш тур, — дедд 6ipiHuii бепн ашып.— Батшатардын, жазуы кдозик к ен кестедей екен! Мен мунынды осы кушнде окрш шырайын. Кдйын журтьща кдшан журесщ? — Ертец кешке деп турмыз. — Ендеше, ертец де осы арадан жолыгайык, Сатат онда осыннан кут. А ты -женщ ...— Дэптер1мнщ алды-артын аударыстырып кдрай бастады. — Ш еген Сэпмш, — деддм мен. — Мен Райбек деген агац болам. Осы журналда поэзия бел1мгнде югеймш. Ал сен мэ, певесщ нщ бас жатына е з аты- жешндд жазьш кой.— Аты-жешмдд жазьш, кдлыц дэптердд кдйтадан крлына берддм.— М ьша батырдыц аты гам? — дедд иек кдеып. — ЛрУРен, aFa. — Дурыс. Дэурен осыларддю. Ал жакры. Сенермздд де, сенбеслиздд де б1лмей, Ш эзиэ eKeyMi3 6ip- 6ipiMi3re кдрадык, С ары ж ш т едендд солкдллдата басып журналдыц редаксиясына кррай бетгедд. Кдшан ол есисген Kipin кеткенше, 6i3 соцьшан кдрадык, та турдык, Epreci опта дешн уйде кутш отыра алмай, тары кешеп ушеум1з, тары ертерек келш, тары сол ушшпп кдбатга кутпк. Артымыздан 1ле-шала Райбек те он болмай кетерш п келе жатгы. Артына кдйырран узын шашын саусагымен салалай ciAKin, б1здд кергеннен жымиды. — Сен житг екенсщ, Ш еген Сэпмш! — дедд амандаскдн крлымды босатпай турып,— Келш, ш1мдд дурыстап кут, айналайьш. Шыцдап келгенде, муныц иэ жазуш ы болуына, иэ жынды болуьша ыкцал жасайтын сенсщ. Бул ж аза алады екен. Жанры жазады, кдлзталак, М ен мына невесш тушмен 355

i л ■.' ч/имп .11фчсскг-щы______________________________ отырып 6ip 0pi6iH крлдырмай о к ^ т шыкхым. Ал, Шеген, сен муны K33ip мэшщкеге берш кет, крйын журтыцнан кайткрнша басып кряды. Сонан сон, еюнпп данасьш окрш, кргеа болса тузеп, 6ipiHiui данасьша крл типзбей маран тастап кетесщ. Tipi болсам, бул певесщ д мен басгырам. Бул — басылуга ти с нэрсе. Жазганыц унадь1, мен cem im жасауга уйгардым. Мьшау таныстырымыздьщ басы болсын, келшге, балаца — жас отауыца тарткрн сыйым! — Ж у ка мукдбалы елец кпэбш крлыма усгатгы. — Рахмет, ара! Рахмет! —дедм, мына жакрылыгына баска не icrepiMAi б1лмей сасып. Кенет 6ip акрьл келе крлды.-— Ж ендеп таныссак, болатын е д , Рака, 6ip ж ерден шай ш еек кэйтед?! — Сен кайын журтыца кетш бара жаткан адамсыц. Эуем аман-есен сонда барып кайт. Шай ешкрйда кашпайды. Б1з эл1 ж уз кездесем1з.— М е т крлтыкуап редаксияныц eciriHe карай алып ж урд. Кешеп сары эйелге epiin акелш, дрптерюд берд де,— Акдгасын ез1 телейд, — д ед м е т керсетт.— Э р бел жиырма тыйыннан.— Оны маран ескертп. Дэл1зге кайта 6ipre шырып, Шезиэге хош айтып, оц сапар ттлед. Дэуреннщ мандайынан т с к е д . \"Бетшагар, кшгкентай CariMin!\" — д е д еспрте куб1рлеп. Куанышымыз крйнымызга сыймай Кудаариганыц патерше келдк. ¥рсысып калган адамдардай эпкем мен жездемнщ кабакцары кату корш д. Eipax, уй шплж ез шаруалары шыгар деп, мэн бермедм. Кегцлдендрермш деген уметен: — Калеке, кешеп Kici гю веам д журналга басгырам дед. MiHe, o3inin, кггэбш е аптограф ж азы п б е р д , - д ед м куаШ)Пнымды ipKe алмай. — О, бул атап ететш нэрсе екен, — д ед кулш. — Саган Keperi сол: атап ету, арак,— Кенетген-кенет Кулдарига шаптыгып шыга келд.— Сен кудалыкка да сол арак, уппн кетш бара жатырсыц. Ьнуден озге крлыцнан не келед сенщ? Баска арманыц да жок, — Болды енд , Шозиэден уят шыгар. Айтарынды айтгьщ гой булар жок^а, eHAirici аргык,болады. Арак, берее, шермш; бермесе, сурап шгпестн, со да сез бон па? Ш эзиэ шынында да ойлап калар: \"Ага 6ip ишшп екен”, — деп. — С ен немене, Шэзиэ, Ш эзиэ дей калгансыц. Литерным айткрн, крнша сыйпагсгатсац да жацагы сез1м сез. Мундаи келшнщ куны маган коктиын. Ш еш ем д ушнен куып ж1берш 356

Щ> ектш, (hft унт отырып, тепы м енщ куйеу1мдд аульш а epTin бармак, Ец курымаса, енесш 6ip ж ы л сыйлап, 6ip жы л уйше сыйдырган жок, ондай келш келш бола ма? Кете берсш ездерь бармай- сьщ. М ен с е т ж1бермеймш! — Шэзиэ, жур! — дед|м мен де ту т т л .— ©зМ з-ак, кете береш з.— Кара шамаданды крлыма устап есжке бетгеддм! — Шеген, токуа! —де/ц жездем орньш ан турегеп.— Bipre шыгамыз. — Сен ешкдйда шыкдайсьщ! Осыдан кетсец, б1ржола кет! — Кулдарига калтырап-ддртлдеп Кдлинурдьщ жольша кодденец турып алды.— Крйдага кэцгып келген б1реудщ намысын жырткднша, намысшыл болсац, мына менщ намысымды жыртьш ал сен алдымен. — © йпп айтпа сен, уяг болады.— Крлинур эл1 сабырлы. Сол саг Кулдариганьщ юмге таргкднын ойладым: мына мшез Кэмепгша ме, Ж эмихандш ме? — Ш эзиэ — сенщ бауырьщды суйп, соны сыйлап келген адам. Ал мен сенщ бауырьщньщ, демек сенщ де намысынды KppFay ушш кетш барам. — Сен е з енецнщ де, е з эйелщнщ де намысьш аягьща таптап барасьщ. Кэмеш татем бармай кротанда, сен неге барасьщ? О сы уйден менщ елтмдд атгап крна шыгасьщ. — Мен сеш атгамай-ак, былай айнальш етш кетем.— Кдлинур орындыкзы айнала берш едд, Кулдарига да солай кдрай атгады. Терезе жакка карай умтыльш едд, та г а кимелеп карсы журдг Ж езд ем бетше сэл туш ле карал турды да, иы ганан устап Ka6bipFaFa карай итерш кеп ж1бердд.— Адам деген ж еш м ен айтканды т у а н у керек! — дедд тгстене калшылдап. Куддарига орындыкка cypirie барып тоцкалан; асш . Етек-женд ашылып, ойбаота басты да Kerri. Кдлинур касьшан erin барьш аргьша бурылды.— М е т экем ж1бердд, экемнщ тапсырмасымен кетш барам. \"Эйел1м жтбермедд\", —деп, орта жолдан кайтып бара алмаймын. Кетпк, Шеген! — Сец сокдфндай босагада алеш п турган меш крлтыгымнан алды да, есйсп таре жапты. Ш эзи э Дэурендд бауыры на басьга, сыртга солкдьддап жылап тур екен. Ш эзиаю ц ауы лы ндане болтании, ю щ ер /у кернгш н, щ ндай квнМ к у щ е крйткднын Ш еген ж азбай-ак, крю га уйгарды 357

Ъексутан Нфкеке-тъ Bip агггадан кеган Алматыга кдйта оралдык, Шэзиэ, .Друрен ушеумдз крнакуйге орналаскдн соц, Кулдаригага Кдлинур Q3i гана кеткен. Тацертец журнал редаксиясына жалтыз бардым. Акднасын телегi крлжазбамды алдым да, дал1здеп ж ал газ орындыккд отырьш, екшип данасын -пземе крйьш сол арада окд>т шыкцым. Тузейтиимдд тузеп, ею данасьш Райбекке экелш берддм. — Астьша толык, етш эддрющлд жаз, — дед! ол еюнип дананьщ соцгы бетш алдыма тастап. Ж аздым.— Ал ендд менен хабар кутесщ. ©зддгщнен хат жазгыц келсе, макан редаксиэта жаз. Ж ольщ болсын. Келшге сэлем айт. Бутан аландамай, бартан соц, басид жазатьшдарыцды жаза бер. Крлинур Кулдаританыц кдсында кдлып, ауылга 6i3 e3iMi3 тана кдйттык, Жазушылыгрган улес д ом етт, улкен умп- аркдлап, ж о л бойы мен кцял мен арманньщ мухитьша кулаш урумен болдым. Акдралга келген к у н и ц ертесше баскдрма шакдгртыпты. \"Крлхозта кемекгесш, жумыскд шык,\", —дейтш шыгар деген жорамалмен юддрмей кецсесше келддм. Кдйын журтыма крлай барьш келгешмдд сурап, Несшбек жылы кдбак, керсетп. — К эм еш ш еш ец ацы ры бармады , э? — дедд сыр тарткдндай ойлана сурап.— Акрглы жок, крй, с е й эл1 сол баягы кара борбай бала кез1ндей керетш болу керек. Ержеткетцдд, елге бала бола бастаганыцды есептемей, баятыда крлай айкайласам, эл1де солай айкайлай берем дейдд гой. Егер сен езщ тана оцаша 6ip барып кореец кдйтедд? Кенбей ме? Кабиды да тыцдамай ма? — О л уймен апам мен атам олгел! жендеп араласпайды. — Уакрггым болса, мен 6ip Kipin шыгайын oFaH. Сен кусатып керней лацтырып журмесе.— Кулш орнынан зурды.— С е т ертецп тогызга 6ipiHLui хатшы шакргрьшты, - дедд, эдеш дагдарткргсы келгендей себебш б1рден айтпай. Ж акры кэстемщдд ки, галстугшдд так, кдярыньш-жуыньш дайьш отыр, тацертец мен машине ж1берем. “Татеме байланыегы бале болмаса ип едд?\" —деп ойладым Несшбектщ с ез ыцгайьшан сезисгенш. — Ж айш а ма екен? — BipiHini хатш ы ж ай ш а шакдыра^ ма? — Баскдрма асыкдай, крс телефон турган турырды айнальш етш орнына отырды.— Сойлесш, сешмен таныспак, унасац, аудандык, 358

____________________________________ Щ e km iiit, (>if> vm m газетке жумыскд алмак, сеюлдд. ©3ipnie оры нбасар етш, соцынан редэкпр жасамак, — © ш ршде icren кермеген ж умы с крй, — деддм шошьш кетш. — Бэршпздщ де осы жумысымыз бурын icren кермеген ж ум ы с болатын. Ж ассь щ , у й р ен есщ . BiAiMi б а р адам букдантайламау керек, \"1стей алар ма екем ?\" — дегендд хатш ыга айтуш ы болма. “Сешмдерпуздд ак,тауБа ты ры- самын\", — дегенщ дурыс. Крррана сейлеген сыпайылыкдд жатпайды, крркдкдык, болады. \"Х аттьтаунам ай кдлсам, уят-ау\", —деген урейл1 кудишен уйге кедддм. ...BipiHiiii хатшы жарты сагатгай сейлесп. С онан соц бел1м бастьпын шакьтоып альш, дэкуменпмдд тездетш даярлауды тапсырды. Epreci обылыскд журш кетпм. Сейгш, апай-топай ауданта кешш алдык, Ж а ц а кдлзмет, жаца калектив. Окушылардан repi улкен адамдардьщ мшез- кулкдг курдемлеу. Булардьщ сырьш айгкдн сездершен ацгара крю да кдшын. Амандаса келш те 6ipeyaep жайында байкртпай п ш р тастап кететшдер бар. Сырткдл сыпайылыщы, кулш сейлесу мен кулш сыйласудьщ езш дипломатиялык, кдру епп жургендер де кездеседд. Мей/d гой, менщ адал болтым к ел еп тн е, ешшмдд тектен-текке куйддрмейпшме кездер1 жеткен куш ондай жымысщя мшезден олардьщ ездерьак, бас таргатын шыгардеген умптемш. Кдлзмеггеп бедемм щязмеггес адамдарга байланысты болтандыкуан, мен оларды тусшуйч ушш, алдымен оларга ез1мдд тусшддруге тшсган деп уйгардым. Bip KyHi гэзеттщ к е зе к п саны на KeTin б ар а ж аткдн дуниелердд кррап отыр ем, жы м ып басып бол1м м ецгерупда гардд. Басымды кетерш, женщдд айта бер дегендд антарпым. — Шэке, - дедд орындыкцы жакдшырак,тарга отьфьш.— \"Акдрал\" колхозы жайьш да 6ip сы н материалы бар едд, соны кэйтсек екен? Несжец ренжш кдла ма деп отыртаным. Ойланып кдлдым. Несшбекген бурьш м ен р енж и м е деп те оты рматаны н кдйдан бтлешн, м ен д е “Акдралдьщ \" адамымьщ гой. — KiM жазтан екен? — Ж айлаубаев крй, ез1м1здщ кдязметкер. — Факплер1 анык, па? Ешюмнщ жеке басьш кемсппей ме? — Ж о, ондайы ж ок, Bapi анык, сешлдд. Жарайды, танысып керейш.— Редэкпр демалыста болтандыктан, бул мэселеш мен шешуге тш с едйч. 359

Ъексутпан Ш фкекв-ут Окысам, сын басган-аяк, факплерге суйенш жазылыпты. \"Акаралда\" камсамол-жасгардьщ енд1ркпж б1рищйаларыньщ 6ipa3 екеш, олардьщ эр саланы камтитыны, йрак, солардьщ шын мэншде камсамол-жастардьщ б1ригадасы деген аткд курамы жагъшан да, KepceTKiiirrepi ж аганан да сай келе бермейгйп — 6api рас. Оган кдлхоз баскдрмасы мен партия, камсамолуйьщдарынычжете кенД балмей жургем де шындык, Не icrey керек? Ж ылы жауып кря салу, эрине, кршын емес. BipaK, оны кр1зметкерлер1м кдлай туанедт гэзетгщ крмы дей ме, жок,жеке басгьщ ба? Ал газепсе баафн кунде, оны Неапбек ага кдлай тусшедд? Былайгы ел не ойлайды. Акаралдыкцвр не дейд!? Анталаган кэп сурак,тьщ уш ьпына ш ь т а алмай узак, кдшналдым. Адамдар арасындары кдтьшасты бузып алам ба деп крркцым. Кдншама бэрш есептеп, бэрш ескерейш десем де, \"Куда да тыныш, кудаги да тыныш\" болатын жолды таба алмадым. Bipeyai ренжггпей болмайтьш сыйакцы. Сонда гамд1 юмге жыгып беру керек: Ж айлаубаевты Несшбекке ме, Несшбекп Жайлаубаевка ма? Жайлаубаев — газетпц екш, Несinбек — кдлхоздиа. Ал газет те, кдлхоз да — халыкцпа, ортак, мудеге кдйткен пайдалы? Макдланы ж ариялау керек деп шепгпм. Газетке сын басылганнан кейш apaFa уш кун салып Акаралга эдеш келддм. Алдымен Несшбектщ уйше Kipin, уй цшмен амандасып шыкуым. Сонан сон М ешржан апашкше барып аман-саулыпан бъдлдм, кртты риза болып кадаы. Hecin6eK к ец с е а н д е екен. О рны нан турып култмдей амандасты. — Бара сап кргрына бцд1 алдыц гой? - дед! маган катысгы э ч п м е ге б1рден Keuiin.— \"Аты бар да, заты жок,\" деп сокыпсьщдэр- Осында жйтггер жиналып: \"Шегеннщ мунысы не? Bi3re ренжш кетш пе едд?\" — деп, 6ipa3 сез кр1лдык, сем. \"Бутан бола o ia n окпелемендер, - деддм жнтггерге,— BipinraiAeH, сы н дуры с па? — Дурыс. Екшш1ден, сол KCMiinAucrepai жою ®зге пайдалы ма? — Пайдалы. Сонда Шеген юмнщ пайдасын ойлаган болып шыгады? — бцдщ. Кемшшкп сыпамаса, газет бола ма? Муны Шеген эдеш icren отыр. Алдымен 6i3ai сынаганы да кулык; баска шаруашылыкцын басшыларына кэрсеткен кыры, олар сынга екпе айгса: \"Сендер турмак, ез аульичды да аягам жок,\", - дейд! ерггец. Сондыкзан бул сынка регогамендер, - деддм- — Туу, ага, эбден риза кылдьщыз! - дедйч крлын алып. 360

Щ вктш, 6ib m m т ы н сезлпм де сол едг— Ендд, ага, \"сый кд,1лсан, сыпыра кмл” деген, сол сынымызга жакрылап турып жауап бершдздерпл! — Оны е з м з де ойласгырып отырмыз. Аддагы м эж ш степ мэселем1з — с о л А л, жур, уйге Kipin шыгайык, — Kipin шыкдым, ага. Таты ж умысым кеп, асыгыспын. Несшбектщ кецсесшен тебем кекке сэл-ак,жетпей шыкды. \"Адал макратыцды адал адамдар co3ci3 тусшедд, сондыкуан тек адалдык, тазалык, керек, Сэттмш!\" — деддм ез1ме ез!м дем берш. IleBeciM эдеби журналдьщ акдан айындагы санына шыкды. Кутгыкцап хат жазып, Райбек 6ip данасьш уйге салып ж1берптп. К еп узамай М эдеш пен Турдаштан да кутгьиргаган жеделхат алдым. Ш ынымды айтсам, бул певес м е т аудан келемшде эжептеу[р таньпъш тастады. Кекгемге салым демалыс куш уйге Беген мен Ж эмихан келдд. Повес тепрегш де ауылга тэп-Tayip ецпм е тарапты. Ж алпы окдггасына, жагдайларыньщ украстыгына кдрап, ж урт бас кешпкердщ Ж эм ихан екенш е кумэнденбепп. Keft6ip желекпелер: \"Ш еген шеш есш макд-ап макала жазыпты\", — деп журген кершедд. — Д эл Ke3ip К эм еш тэтем н щ к е зш е туспе, — дедд Ж эмихан.— Жандайшаптары пышак, кайрагандай кайрап отыр. \"Сенщ бакдагьщ, какд<аныц — 6api бекер болды, ез шешесш макдап жазьшты\", —деп, e3i онсы з да кушп журген адамды одан бетер канын карайтьш жур. — Беген, сен н е ж ум ы с icren ж урсщ ? — деддм сездд тэтемнен баска такдлрыпкд бурлым келш. О ньщ устш е оныншыны бшргеннен к е й н Бегендд керш турганым осымен екшпп per кана-тьш. — Баягы езш, керген калхоздьщ жумысы, — дедд кулш,— бугш мунда, ертец анда, кайда бар десе, сонда барам.— Ж у з 1 тотыгьш, д ен еа де сомдала бастаган сыйакды. М енен repi ipiAey. ©зшше ойнап журген Дэурен тырп-тырп басып келш крлымнан тарггы. Е ак жакды нускап иегш шошайтгы. Cipa, алденеге крлы жегаей, соны альш бер деп турган болу керек. — Агата айт, —деп Бегендд нускадым. С о с ти ь т Бегеннщ бетше карады. Кдбагьш кагып-кагып ж1берш кайтадан маган бурылды. Кдрашы, ей, мьша куппкгщ icren турганьш! Кдбагьш 361

ндтып-катып ж!беретш 1 айнымаган Сэттм екен, - ледд Ж эмихан Дэуреннен кезш алмай.— О лда если кашп-катып жаберепн. Бул кдйдан CaTiMre тартады? — деддм татемнщ баяты ce3i е а м е густ,— Бул Сэттмге тарту упин, мен Сэпмнен тууым керек крй? Е, Сэттмнен туматанда, мен сети кулге аунап тауыппьш ба? — Апам Шегенге 6ip рет ашулантанда сойпп айткрн, — деп кэлды Ш эзиа сыр сакртуга шыдамы жетпей.— \"Сэттмнен тумаган д а шытарсыц\", — дедд ме, afrreyip, сондай б1рдеме айтгы. — Тэтемде мый жок, —дед! Ж эмихан жуз1 кррауытып.— Ашуы келсе, не 6ip сумдыкцарды айтады. М е т кдралаймын деп, аз йпсш кцралатаны н е а ейгш? Бурый да долдднатын, бурын да урсысатын, 6ipaK, дал мундай емес сыйакды едд, K33ip кдтгы езгерш кета. \"Бала таппатан, узак,уакдлт куйеуаз ■rypFaH эйелдерде осьшдай мшез пайда болады\", —деуип едд, татемдш сондай б1рдеме гой деймш, теп. — Апам бала таппатан ба? —дедд Ш эзиа танданып. Оньщ ол суратына мен де тандандым: иэ менен еспгенш умытып кдлды, иэ не дер екен деп Ж эмиханнан э д е й сыр тарткысы келген болу керек. — Ж асьш ан ат успнде журш, еркек мшееддлеу болып кдлтан адам гой татем. Бала керепне басында мэн бердд деймющ, ендд-ендд гой iuii к у й п ж у р гет. Кетеруш кетердд- ау, 6ipaK, eKi рет тусж тасгады, екеуш де аткд катгы журш кдналганьшан тастады. Бала кдлдрш бтлсе, атпен журетш кдлзметге Heci бар, 6 a p i сол кдддрше жетпегенддкпц Kecipi. — Соныц да еюншд ишн куйддре ме, и м бксш , — деддм сол ой ез!мнщ басыма да кэз1р келш. — ©3i де усак,-туйекп уайым етш, жок,нэрседен куддктенш отыратын адам. К реум ен урсысьш кдлса болды, буюлтуталы берп крйгы-шерш т е р т ойлайды. ©йте берген соц мыйы ашып кетпегенде кэйтедд? Кдшан кореец, аЪылап-уЫлейдд де отырады. Кудай езш е кцйдаты жок, мшездд берген. BipaK, кэйгесщ, жаман болса д а жакры болса да Сэттмнщ ж амы з бауыры болтан соц, одан безем десец де безе алмайсыц сен. — М ен емес, ол безш отыр гой. — Безбейдд. Е желп эдеп: сезге ередд, кдлзтанады. Елден еспсе, таты тулап ж урер деп, сол гой менщ де сендерге кеп келпштемейтанм. ©не 6ip н э р с е т де бекер жаздыц, откд 362

____________________________________ Щ okim u, 6ij> ум ш май куотандай болды. Дегенмен сен тэтеме тары бар, ешюмд1 ертпей-ак,езщ бар. Крвметтц ecri, Kecipi тиедь Душпандарыц •плге тиек кылып журер, татуласьш кетпесен, де, кртынасып тур. М ундай акрьл айтаты н адам га Ж эм и х а н , 6 ip турл1, украмайты ндай едд, м ы на сездер1 кед1мг1дей ойлантып тастады. Ж умысбасты болып, керкем дуние ж аза алмай кетпм. Крвметтм жауапты api кршын. Ойыма келген ж ем лер мен шыгармара аркру боларлык, окргаларды, идеяларды арнаулы даптерге туртш крюмен рана шекгелем, оньщ бэрш жазып uibiFyFa кундердщ курпнде крлым 6ip тиетш шырар деп умптенем. Tirni, бэрш былай крйранда, кезекп демалысымныц езшде де талай нэрсеш epaipin тасгайтьш сыйакуанам. 0 зпчд1 ез1м мансапкррлыкцан, сый-сыйапаткр куныгушылыкзан унем сак^андырам. Bip урей ылга меш кузетед! де журедь \"Сен жазушысьщ, крй opraFa туссец де, тещрегтндеп адамдарды зертгей журуге тиссщ . крвмешуц Kid тану ушш пайдалан\", — деп, алсш-ал1 вз1мд1 такргмдап, оятьш крям. Кектемде, крй крздату кезшде, аудандык, партия комитета меш \"Курецбел\" крй сапхозьша туракуы а и л етап ж1бердь Какекгщ ортасында крлда бар ж емнщ крй крздатудьщ аягына дей н жетпейтйп аныкуалды, кртгы састык; не icrey керек? Ары ащялдасып, 6epi акрьлдасьш, акрфы сапхоз дерекпр1 мьшандай усыныс жасады: — Ауруымызды жасырсак, ©лйч эш кере кр1лар, 6ipiHnri хатшыра щрешк. Унемдей алмаран кшэмдд мен е з мойныма алайьш, ал ci3 крй крздатудьщ барысьш айта келш, дэл K03ip крсымша жем тауып берудщ ете кржет екейш дэлелдещз. Кргскрсы, \"Буракржыр\", \"Айдаркум\" сапхоздарынан кррыз альш беретандей жардай жасацыз. Ал оларда ж ем эл1 кеп, хатшы айтса, бередь Сол rrirapAi орьшды санадык, та, тустен кейш деректар екеум1з Буракржырра тартып кетгж. Аудандык, партия кэмитетане барар жолда базарды ж анай 0TyiMi3 керек-тш, етап бара жатып клоп дукеншщ ашык, турганын керш: — Бурыла кетейж, — деддм деректарге,— кептен бас сукрап ем, жаца б!рдемелер бар шыгар. Екеум1з сатып алатындай ештеме таппай, дукеннен кур крл шьжзык. Тары сол барьггга кете беретш болраррдьщган, машине кеш енщ кррсы бетанде крлган. Шагыл тосеп, ютэп 363

Ъекоуптан 9ii^olceke-wu дукеншщ жанындагы аялдаманы кайта жасап жатыр екен. Кенет аялдамада турган Кэмеш татемдд керш каддым, кдсында агайын б1реудщ е й е т бар. Татем кьгрын туркан, кдсындагы эйел м е т кере сап б1рдеме деп жатгы. Татем мен жакка ж алт кдрады. Ж отамнан ызгырык, соккдндай жаман турппкттм, 6 ip сумдьщ ты ц болатынын сезддм. 0з1мнен элдекдйда у л к ен Kici болгандык,тан уялып, кдсымдагы дерекпрге сыр б1лддрмеуге тырысгым. Кешенщ тап ортасына к елгетм йде, татем мен э л п эйел крпталыма келш те калган болатын. Тэуекел, ез1м бурылайын деп ойладым. — М енен кутылып, кудай -плеущад бердд ме ей, шешек? — Тэте, елден уят болады, — деддм к ез кцыгымды жан- ж агы ма салып. Т этем нщ Ke3i кднталап кетпгп, кеде бас салатын шыкар деп шошьш, кеш еш кес-кестей берддм. — Елдщ кезшше крн кь1лайын ба, жеггпепр? Бала кунщнен бакдсдн апац мен а гацнан д а жэлеп шешец артык, боп шыка келдд ме, жетпепр! Ж елкец крылтыр! — Ж урш келе жаткдн бойы ж ерден тас iAin алды да ж1берш кеп кдлды. Б азар жак,ты бетке алы п ы рш ы п-ы рш ы п к етам . М эшиненщ кай жакуа турканын, дерекпрдщ кай жерде калганьш болжап улгермеддм. А на эйел тэтемдд демеп: — Басын ж ар баканьщ! —деп, езшщ де ала алмай журген euii бардай южшдд. Ею-уш шакыл тас ж отам а келш тидд. Кдшьш базардьщ какцасьшан Kipin кетпм. Аялдамада туркандардьщ: \"©й мына эйел жы нды ма, ей?\" — деген дабырлары кулагыма жетш жатгы. Ж ердщ астына тусш кететш тесж болмагасын, базардьщ ортасын как, ж ар а кашып этом . Талайлар таньпан шыгар, танлд[тан шыгар, амалым кднша! Ы за мен намысган шпме крн куйыльш жаткандай. \"Эй, ендд бетшдд кермес- пш!\" — деддм тэтемдд осымен бэленнп р ет сумдык,жек керш. Кецийм сол сэт катып калган кара тастан бетер-тш. Базардьщ аргы шеттндеп крршаудан каргъш кетпм. Далбасалап ж уртган бепмдд жасырган болам. Токуап турсам, 6ipeyaep б ш п кря ма деп, кеш е бойымен п к е тарта берддм. М эш инем ен \"Курецбелдщ \" дерек-ripi куып ж етп . 3epeci ушьш, е щ куп-ку боп кеттггп. — Муньщ им , Шеген? Мае па? \"Шьгаында, мае емес пе екен?\" — деген ой менде де жылт ете калды. — О л — менщ экем нщ э п к еа , — деддм зордьщ кушшен жы миган болып. Ал шындыгында жылап жзберуге шак, тур ем.— Кдгялилау болып калган Kici. 364

____________________________________ oidm u, 6if> ynim Мамыр айыньщ аягына таман Алматыдан эдеби журналдьщ peAaKTipi телефон сокцы. — Мен eyeAi езщ мен келгап алайын деп ем, 6i3re жумыскд кел.уге кдлайсьщ? — Ол крндай жумыс? — Саскднымнан ушм зорга шыкды. — Эдебиег беличше. Bipa3 кандидатуралар кдралды, 6i3 езщ е токдадык, — ¥ят болмас па екен, мына жумыскд келгешме эм ж ы л да толган жок, — Б1зге езщ нщ кел1амщ керек. Кдлганын Ж азуш ы лар Одатыньщ хатшысы e3i сейлеседд. Келсец, т ек ж е к е кецсец болмайды, 6ipaK, б1ржола эдебиетгщ адамы боласьщ. Кэздр уй мэселесшщ де cari тусешн деп тур, мыкдаса ега-уш ай FaHa кутесщ. — Ендеше, тэуекел! Ойда жокда есгш меш астананьщ дэм1тартгы. Ауысуыма ауданньщ 6ipiHuri хатшы кдрсы болмады. — Ж ассьщ гой, обальща кдлмайык, — дедд.— Ауданда журсец де жардайьщ жаман болмас едд, дегенмен е з кендлщ кдлаган жумыскд жетпес. Bip айга жуык, Алматыда ез1м салт icren журддм де, кешн шеткер1ректен патер жалдап уй цшмдд кеидрш алдым. ©31ме устаз болтан Райбекпен 6ipre 6ip редаксияда жумы с icrey маган шьш мэшнде улкен куаныш болды. Ж азда Беген окуга келш конкурстан отпей кдлды. — Осында кдлып курылыскд icre, уй бередд, шешецад крльща Kemipin аласьщ, — деддм. — Ауылра барам, — деп б1рден кесш айтгы.— Тэтемдд жалгыз тастаура болмайды. — Е, сен уй алганша 6ip-eKi ж ы л отыра турады гой. — в з щ сыртга журесщ де епггеце бымейсщ, тэтемдд ауру кд»1лран — сен.— \"Пксшш Бегеннщ бетше кдрадым. Кдбарын 6ip кетерш крйганы болмаса, менщ тжсшгетмдд ерен санаран жок,— Сап-сау едд, кдлай Кэмеш тэтем екеущ араздасгындар, солай ж урен ауыратынды шырарды. С ен ауданга кдязметке барган кезде, таги, тун бойы уйкдамай шыгагын. Саган Кэмеш тэтемнщ зияны тиедд, успнен б1реулер ары з бередд деп, кдй- кдйдары балелердд ойлайды. Ауылра барып не ютейсщ? — деп, э ц п м е т ез1мнен кдшырткдям келдд. 365

Ъексутан Н^п/секе-шы________________________________ Колхоз крйдалаберсе, сонда барам. Кузде эскергеэкетепн болу керек. Экетсе, ана уйдд сатьш, тэтемдд осьюда вкеп тасгаймьш. М ен келгенше ею жы л багасындэр, — \"Ш ешесш таш ы!\" - деп, байбаламныц кекесш тотем сонда керсетер. — Ендд е з шешецнен безбейсщ гой. Мен жоцга елш кдлса, \"Шешесш кррамай eATipAi\", —деп, 6api6ip сем юналейдд журт. \"Мынау крлай-крлай сейлейпн болтан, ей?\" — Аяк, асгы ерж епп ш ьпа келгендей, Бегеннщ m мшезддлтне тацдандым. ¥рсыса кегетш гаадей крбавын кдрс ту й п алады екен e3i. Беген акыры сол айткрнын icre/y. Кузде уй алгамыз. Кдзан мейрамыныц кдрсацында, менщ келтеер-келтепеаме де кдрамай, Ж амиханды б1здщ крлымызга кеппрш экеп тасгады. ©3i мейрамды етгазш ауылга кэйтгы. Ж аца жы л кдрсацында Жазушылар ушнщ кэнперешс- залы нда б1здщ ж урнал оцырмандармен кездесу етюзудд уйгарды. Кездесудщ соцынан улкен кэнсерт беру келк1лдд. Республикалык, эдеби газет аркдллы ол жайында ею дурюн хабарландьфу берддк. Ж у р т кеп жиналды. Райбек ею-уш елец окд>т едд, залдагы ж урт крярда-крймай тагы ею елец окцгггы. Елге оны ц аса кддДрлз екенш е кез1м1з ебден жетп. Кездесуден кейш Райбек бэр1м1здд уйш е шакдарды. Кеш больш к е тп гой дегетм 1зге кенбедд. Ж азуш ы лар ушнщ алдында умр1лш турганымызда, маган 6ipey — С эл ем егаз бе? — дедд кдсыма к ел т. Таныс дауыс. — Сэлемегаз.— Кешенщ жарыгы бетше айцын тусш тур екен, бурылган замат б1рден таныдым: Сара. — Мен с е т манадан кутш турмын. — Ракдца айтарсыцдар, решюмесш, —дцддм жптггерге.— Bipre окдлп ек. Тыротуарта тусш Сара екеум1з кдтарласа журддк. Ж ен сурасгык, О ньщ eAi Kyfteyi ж оцекен. Биыл ж аз окуын 6iTipin, аулында мугал1м боп ж у р екен. Осында 6ip туыскдндары уйленш, соньщ тойьша келпгп, ертец аулына кдйтпакдпы. М енщ ж урналда ютейтппмдд бдледд екен, газетген хабар- ландыруды окд>ш, е д е т келигп. Екеумзз \"Шолпан\" кэфесше гарддк. Адам аз екен, бурышьш ала отырдык, Ацлдп тагам, шпмддкке кэниэк алдым. — BipiHLui кдйсы м ы з с е й л е т к ? — дедд кулш. Сара бурынгысьшан кеп дшнлган сыйакды.— М ен с е т сырпыцнан 366

____________________________________ Щ> вШт, бф умлт 6ipa3 сурастырдым, жагдайынды ептеп б1лем, сондыкуан 6ipiHiiri сездд маган бересщ-ау деймш. — Ал, ал. ©Mipi сейлете алмаушы ем, ендд сейле. — М ен ж ы л айты н ш ы гарм ын, — дедд р едикулш ен орамальш н ю т а р ь т крйып жагып.— К ездескенМ з ушш! Сенщ жазушы болганьщ ушш! — М ен сенщ денсаулыгьщ ушш, аман-есен Кд>1зПИ-д1 б т р г е н щ ушш шгем! — Бетше зер сап кдрадым. Ш ашы жасанды буйра. Бугагы бшнщюрейдд. Козшщ айналасындакы едем; келецке элД сол э д е м крлпы. ДенесД толыскдн, Teci де ескен. К енет ойыма куддк тусп: куйеуге тиген адамньщ дене б т м ш е украйды. — Неге кдрайсьщ? Бурьшры Сараны Дздеп отырмысьщ? О л С ар а озгер щ ю р еген . Б ул С а р а н ы ц с ы р ы н бДлсец, бурышыдан да ж ек к о р т кетерсщ. — Бурын ж ек кермейтшмш. Раушан кдйда? Кртынасып туратьш шыгарсьщ? — Акргры айткднын icren, ауылдьщ 6ip ж т т ш е тиген. Алыскд кетпеймш деупп едд, кетпедд. О ньщ кдтынаскрлсы келедд, мен кэшам. О ны керген сайьш сен е а м е тусесщ. Сен ес1метуссец, Раушанды ж ек кере басгаймын. М еш сенен сол айрылткдн сыйакуы. — Хатымды альш па ен,? — Алдым. Ж ыладым. КшэлД екешм юналДмш гой. Алдында FaHa 03iM Дздеп барып келпрДм сурагам, сойте турьш шыкдай крйганым, шынында, с е т мазакуаган сыйакуы екен гой, кдйдан бДлешн. — ЭйтеуДр, Раушаньщ меш жакуырмай-ак, крйды, coFaH жазыгым не? — КерДсшше, ол сеш жакры корепн. Басындабньщ сешмен таныскргсы келдд, ал сен маган ауып кеггщ. Ею сгпъщ оргасьщда кдлгандай, мен кдтгы кдасылатынмын. О л да маган ашып айгпайды, бДрак,кылыгынан, коз кдрасынан сезш крям. Bipeyre raeci нэрсеш иемденш кегкелД тургандай корш, 6ip жаты аяп, онын, козДнше сешмен батыл сойлесе алмайтынмын, бДрак,оган кдшайтынмын. — Ею кун кдтарынан бардым, кдтгы кррландым. ©тДп кегп гой, ендД шьшынды айтшы, неге шыкдадьщ? — \"Барма, шыкра! —дедд Раушан.— М ен М эдеш екеуДнщ баскд кдяздармен кдядырып бара ж аткднын кордДм. Йемене, намысын, жок, па, с ан д ал сы н эбд ен\", - дедД. \"Б аск а 367

Ъекоушан НфкеЬ-ты кыздармен керддм\", - деген сон, кецш м 6ip турл1 боп кэлды. Кергеш шьш ба едд? — Крйдан б)лейш. Корее Kepyi де мумган, кэз1р кдйсысы есге тур дейсщ, 6ipre окртын кыздармен кр1дыра берепнб1з. — Неге ейдегенш, маган, airreyip, сойтш айпы . — М енен кешн ж ш т жолыкрады ма? — Ж ш ттердщ ЖОЛЫГуЫ ОНШЭ КрЙЫН емес КрЙ. Крапп мьшаны алып кряйык, iiimeymi еддм, сешмен ш ш м келш отыр. С ен маган тук езгермеген сыйактысьщ. Сол студент крлпьщ. Онда да еегш асыкрай, жымиып сойлеп, кезщнщ крыгымен тана багып агыратьщеьщ. — Соным унамады гой саган. Куйын icneTri жылдым 6ipey керек болтан болу керек. — Крйта маган осы байыптылыгьщ унайтын. Байыпты коршетш сенщ сырпын, гана эншешн озщгу взщ усгайсьщ, ашуьщныц кдндай екенше кезщгу кешн жеггаздш, гой. Сол куш келмей кететшще копке дешн сенбей журд1М. Коктемде, онда да майдьщ аягьша таман, крярда-крймай журю Раушан ауылшаруашылык,инсппутында окргын 6ip жерлес жцтггермен таныспырды. Олар 61здД М едеу жакрд апарды. Мен сенщ крддрщд} сол куш бмддм. Элп ж ттгердщ дерегалю еоме туссе, кудай-ай, ©не бойым аМ кунге дешн туридгедь Аракты inrin алды да, Раушан екеумцад кдлыц агашгьщ ипше кдрай суйрелеп, крлымызды кдйырып, керсетпегенд! корсета. Зорга кдшып кутылдык, BipaK, Раушан кешн акрфы сол житгке тид1. — Т ам акала отыр! —дедтм крнакжайлык,жасап.— Ептеп мьшадан да уртгап кряйык, Сара кдрсы болмады, уртгаган сон, аузын алакднымен сыйпады да, андмесш жалгады. — Сол куннен кейш-ак, мен с е т тэты !здед!м. Жольпып к,алатын ш ы гармын деп, Рауш анга айтпай урланып жататдинара да бардым. Алдынан ары ©там, 6epi етам, жолыкрадьщ. Жатакрсанацньщ есш не дешн барып турып, Kipyre батпадым. Б1реулерден сурап ем, танымады. Таня 6ip рет жатакханаларын; мен базардьщ е й ортасында турып жолдарынды тостым. Ец болмаса Мэдешке жолыкрам екен деп -пледдм. Кездеспре алмадым. Курысьш, сенен б1ржола айрылганымды сезш, яшм удай ашыды. Жатакрсанага келш кр1зддрга керсетпей, жастыкцы кушакуап абден жыладым. Тамакрд да бармадым, ш ш м келген жок, Ал сен, кудай б!леА». соньщ 6ipiH де бтлген жокрьщ.— Ж асгы кез1мен маган кдрап, Сара зорлана езу тарпты. Басын шайкдп, орамальш era кезше 368

Щ вкнш, fkf> m m кезек-кезек басты. М ен уназбш . М ен емес, мен болып елдеюм тьщарп отырган тар1здд. Жубатарлык, ештеме аузыма туспедг — Содан, —дедам тек ез1м б!рдеме айтудан жалтарып. — Содан емтихан бастальш Kerri, — дедд крйта кртайып улгерген Сара.— Кешн кузде акргры сол базардыц алдында М эдеш п кездеспрддм. Онда д а кермегенсш ©Tin кетпек едд, ез1м токуатгым. Бурышыдай емес. \"Халщ крлай?\" — деп, сыпайы, салкдын сурады. Ж у р еп м содан-ак, 6ip сумдыкды сезе крйды. Крс кдгымньщ ишнде Kicire н е ой келмейдд десещш, мен с е т е л т крлган uibiFap деп те ойладым. ©йткеш маган М эдеш 6ip рет: “С ен оны суыкдкр кеп тургызба, шакрфткрнда тез шык, кртгы ауырып, э р ец 6eTi 6epi кррады. Суйетшщ рас болса, оны осы басган сакца. Крйталап ауырып крлса, айрыласьщ\", — деген крркдггып. \"Неге кещ лазсщ ? Ш еген крйда?” — деддм бДрден. “Шегеннен ендд кудершдд уз\", — дегенде, мше алдымда дам тур гой, елген екен деп ойладым, журепм томен таргып dip турл1 болып кетпм. М енщ крте тусшгеаомдд сездд гой деймш, Мэдеш: \"Ж акршда тойы болгалы жатыр\", — дедд анык,тап. С ен уйленш улгередд дегендд, теп, ойламаппьш, кулап крла жаздап жатагдсанага зорра жетпм.— Мелттлдеп ж анары толган ж асты керш, датам шыдамай, томен кррадым, Сара сыя соргазрандай орамальш кезше, бетше дакр-дакр басты. — Сен б у й тт жылай берсец, б1раздан кеш н меш де жылатарсыц. — С ен жы ламайсьщ, б1лем. К ер ем ет крттысьщ. Сол крттыльпыцнан гой крйрылмай кеткенщ. — Ka3ip жумсардым. — Жумсармайсыц. Мунда меш айтсац болады езгердд деп. Кдндай акдлмак, болтам, Р ауш анн ы ц айткрны нан ш ь т а алмайтынмын, ктершщ дурыс емес екенш б1лсемде, кррсылык, корсегуге батпайтынмын. Соньщ кеарш ен ендд, мше, OMipiM оганумен отш бара жатыр.— Даусы тары бузыльш келе жатыр едд. — Крй, уят uibiFap, ендд жыламаймьш, — дедд езш 63i кртайтьш.— Кетейк, екеум!зден баскр ешюм крлмады. Аналар крйта-кайта кррай бередд, жабатьш у а к р т а р ы болды-аудеймш. Крйда балдыц деп эйелщ урысса, тары маган ренжш журерсщ. _ — Ол с е т бъ\\едд, сешмен жолыгьш крлдым деп шьшымды айтуыма да болады. — К,ойшы, бетен келш ш екпен к эф е н щ imiHAe рана осынша уакд>ггсейлесш огырдым дегенще сене ме? О л крндай эйел сонша? 24-1173 369

Ъ екут мп Я ф /сеЬ-ш ы — Ш ындыкзы шындык, куйнде кдбылдайтьш эйел. Сен жаца \"келшшекгпн\" деп крлдыц гой? Кррлан боп журш баягыда Сара больш шыга келш ец, кдабын деп крйьт, кеган келшшек больш кетш журме. Сара муцайыс тарггьш, ундеместен орнынан турып есжке бетгедд. Сыртка шыккан соц, кай багытка баратынымызды сурадым. Айропорт жак,екен, аяндап такси токд-айтын жерге келдж. — М ен куйеуге тимеуш тимеддм, — дед! таксимен 6ipa3 жерге барып кэлганымызда.— С ен 6ipaK, дурыс куджггендщ. Эйел екешмдд, кдлз екешмдд кэз1р е з м де йлмеймш. Алам деп журген 6ipeyre алданып кдлдым. Ауылга сыргган келген 6ipey едд. К ей н б1да1м, эйе/u, бала-шагасы бар екен. Мен жукп болып кдлганымды айткдн соц, алды-арты на кдрам ай зьггып отырыпты. Тойга келген боп бойымды тазартьш кетш барам. Екеум1з де узак, yHci3 кдлдьпс, таксидщ inn тым-тырыс. Айропорткд аз кэлганда: — О сы apaFa токдадыз, — дедд Сара таксшшге ецкейп. Е о к п а ш ь т ж ерге алдымен мен туспм. Сара да шыкдфн соц, такси!nire акдиа телегсуи жатыр ем,— Ci3 кдпкене гана куге турыцызшы! — дед) Сара OFan. М енщ крлтьпымнан алып, тырсггуардьщ аргы бетшдеп шатырлы уйдд иепмен нускдды.— М ен жаткдн уй — осы. Кешжкешм уят болды. Сен осы таксимен у й ц е крйт. Tipi болсак, тагы керюерм1з, Kepicnecni3, тагдыр бь\\едд. С ен бакд>пты бол, ец курыса эйелшдд сыйла! Баскд н е айтам. KeAmi, кы з кушмде уялып саган зорга суйддрупп ем, ендд e3iM 6ip суйешнпп! — Bip жак, езу^шен гана суйкей суйп,— Сау бол! — дедд шатырлы уйге карай ж упре басып бара жатьш.— Б а к с т ы бол! — С ен де бакд-лты бол! — Ke3i жаска тольш бара жатканы журюшен де, даусынан да белгш едд. Уйге келсем, Ш эзиэ эм жатпапты. — Кулдй бжедд, кездесуден к е й н тагы б1реуджше барган шыгарсындар? — дедд е з жорамалына сешмддлжпен. М ен ундемедпч. Ш эзиэ д а у н о з ж урш шай жасап бердд. EKeyi оцаша болса урсысьш крлар дедд ме екен, жатьш калган Ж эмихан орньшан турып кеп дастарканныц 6ip шетше отырды. Ш эзиэден бурьш мен урыссам, оныц ашуы басылар дедд ме, кенет маган дурсе кря бердд: — Ж ары м тунге ш е й н кайда журсщ? Мына байгус сеш кутш й ргак жмедд, тацертец турып жумысына Keryi керек, 370

___________________________ вкнш, 6if>умш жаньщ янгон н демейдд гой, теп. \"Папам кдшан келцдд?\" — деп, балац да зориа ушргады. — \"Кенсец, — осы, кенбесец, — жольщ эне\",— дегеш гой маган. Ш езиенщ шырт ете кдлралы отырранын тусшш, шай успнде уцдемдлдм. Тесекке жаткдннан кеш н Ш эзиэ сездд суракдан басгады. — Ендд ш ин инды айтшы, кдйда болдьщ? — Шынымды айтайын ба? Кездесуден кешн Райбек 6apiMi3Ai ушне шакдфып едд, маран С ара жолырып кдлды, сонымен эцпмелесш... — Басе, бупнп кепдгущнщ теп н емесш е з 1м де сезш ем. Не дейдд рашыгьщыз? Куйеуге тш п пе, жок, е л сеш купп жур ме екен? Сараны ц жардайын ж асы рм ай айты п берддм. Ш езиэ ундемей жатып тьщдады. Одан кеш н д е 6ipa3 унозддк етп. Акдлры шыдамады. — Ж арайды, айткдньща сенешн. Ададльпыца д а Сене­ гал, — дедд ез-езш зориа устап жаткрны даусыньщ ддршнен б ш н т .— Б у б ш т де, Сараны да 6ip кезде жакры кердщ, унат- тьщ; ал K03ipе з отбасьщ, балац бар; 6ipaK,сен сонда да соларды умыгпайсьщ, ойлайсьщ, жолыкдфщ келш зурады; неге ейтесщ, соны тусщлдрш! Эл1 де жакры к ересщ бе соларды? — Оны тусшддру оцай болмас, — ддлдм курсшш.— Есщде болсын, еркектер е з ейелшен баскд ейелддц берш ж е к кору керек деген зац жок, М ен eAi накыз ж азуш ы е м естн , 6ipaK, бодрым келдлд. Ал болу ушш адамньщ сырын б1лмесем, адам туралы кэйтш жазбакдтын. М ен Бубип, Сараны FaHa емес, Кемеш тетемдд де кеп ойлаймын, тусшпм келцдд. — ©з1м де сейтш ойлаймын, ж азуы ушш ^керек шыгар дейм ш . BipaK, крркдм . К унддзгщ нен куддктенбейш -ак, тундегще коз1м жетпейдд. Кднша дегенмен тун гой, inrin отырасьшдар, inrin отырран сон, ар TypAi сездер айтылады, сезден кещлдерщ бузылады; 6ip рет устамды боларсьщ, ею рет, уш рет... С ейтш ж урш , 6ip куш болм аса 6ip куш устамдылыкдъщ да устамай кдлуы мумюн гой? Ж амбасыма аунап тусш Шезиеш кушагыма тартгым. — Акдылдым м енщ ! Б ер ш м ен у ппн озщ -ак, ойлап крйыпсьщ гой. С ен есгш меш тусшгенде, тебем кокке жетш, кеудем леюген куанышкд тольш кетедд.— С ол сет, шынындд дд, кцялымдэры арман-ейел деп осы Ш езие екенш е ку м ен аз кез1м жеткендей балды. 371

Ъексутпан ^фквке-улм — Рас па? — Не \"рас па?\" — Сол айтып жаткдньщ. Осындайда OTipiK сез ауызга тусе ме екен? EpAi-байлы адамдардьщ жумагы — ез тесел, тесектщ де эулие екенш у м ы т а . \"Кем емес алтьш такц-ан ж ар тесел\", - деп Абайддй эулие атац айткдн. — Сенщ, eirreyip, еулиец кеп. — Э улиенщ кегптп еш теце етпейдд, жокцъпы жаман. К ^зтаны ш ы ц ньщ ш ы н таркдранын б1лешн, кушакзашы! К дпы ! Одан д а кдтты! — Одан кдтты болса, ез1мнщ жаным ш ы м п кететш шыгар. С ен ашуланбасац, тары 6ip сурагыма жауап бершг. егер сен м еш шьш жакры керсец, Бубш ш де, Сараны да, М агираны да — бэрш умьпъш кеткен болар ец: ал сен оларды ойлап кдна крймай, сарынасьщ; меш эншейш кулагым тыныш болсьш деп алдай саласьщ; шьшдьпъшда ец асыл сез1мде- р щ н щ 6epiH соларра саркдш , маран тек саркдш дысын кдлдыррансьщ — осым елрж пе? — Эрине, eripiK. Оларды ум ьпу деген сез — кеш е гам болганымды умьпу. Балалырымды, Бубшгп, Сараны жакры керген ж ас кутмдд сагынбайтьш адам болсам, ейпп еткешме еганбесем, с е н щ кдддр1нд1 кдйдан б1лер ем ? С ен кдйта Бубшже, MaFHpaFa, С арага улкен рахмет айтатьш адамсьщ: солар гой меш тэрбиелеп-тэрбиелеп экелш саган дап-дайьш кушмде тансыра салган. — И, ар ы жатшы! Ендд ж етпей турраны менщ оларра борьпнты болуым едН — Тызылдамай тында. М енщ эйел1м болтан соц, мен борьпнты адамга, амал ж ок, сен де борышты боласьщ. — С е т и не кдшнн борыш? — Борьпн па, ганэ ма, оны аныкуап жатпай-ак, кряйык, Мен K33ip былай ойлаймьш: кезшде Бубпнке менщ кенпр1мд1лж жасауым керек едь Оран купим жетпедг Дурысы: акдьлым жетпед!. Бубш пщ бастапвдад кудалыкра кел1ам 6epin калганы рас болу керек деп сезж тендм. Оньщ усгше Огармен 6ip тесекте болды ма, жок, п а балалыкрен, б1лмеспкпен оньщ да байыбьша ж ете алмадым, соньщ 6epi Бубшже деген ыстык, кещммдд сап суьгтаранымен, улкен кудж боп к екетм де турды да крйды. С оньщ кеар ш ен н е уйленуге батпай, не шорт кесш ажырасура батпай, eirreyip, кейщге ысыра берддм. Уйленудд кешнге ысыра беру1мнщ e3i ш ьш мэнщде суу гой, соны Бубпн 372

Щ вктш, (hf>mim дурыс тусшген тэр1здД. Ол м ен уппн кдншама есекке кдлды, соган шыдап кдншама ерлжке барды! Ал менщ тэуекамм жетпедд, уйленуден кррыкцым. ©з кррккднымды буркеу ушш, оны крркдптым. \"Окуымды б тр ген ш е тосасьщ\", — деддм. Уш ж ы л есекке шыдаганы аздай, тары бес жылга те з деддм. Ондай жардайда ол куйеуге тшп кетпегенде, юм тиедд. Бэлюм, маран бола K03ip д е куйеушен кеш спк естш журген ш ьтар, м м бьлед!? Бул сакыну емес, шыньш айткрнда, кдйрыру.— Аяймын деп, М агираны да алдадым, CapaFa да кдтгылык, жасадым. Кдлскдсы, ушеуше де KecipiM тидд. О л кезде ылга ез тургымнан ойлайды екем, олар да кцналады-ау деген ой крпер1мде болмайды екен. — Ke3ip д е сол Foft, м ен к дналады -ау дегендд eMipi ойламайсьщ. Кулддм. BipaK, ол сездщ де е з шындыры бар сыйакзанды. — Тым артыкуау айтып ж1берддц1з-ау, — деддм эзьлге сайьш,— анда-санда ойлаймьш. Ал болашакуа будан кеп ойлауым мумкш. ©йткеш кую-суюге тек кещл гана емес, мол тэжДрибе де керек екеш мен уш ш кум эназ. — Ke3iprin тек егасперимент екен гой онда? — ©йтш эдеш шатак, 1здесец, еюншдлей саган шын сырымды айтпайтьш болам. Ш эзиэ тосылды ма, сел у н а з кдлды. — Кешн,.. кеп жылдан соц, екеулпздщ суысып кетуМ з мумкш бе? Одан ондай сурак, кутпегендисген, м ен де 6ip сэт ундей алмай кдддым. — Мумюн, — деддм сэлден кейш тэуекелге мшш.— ©Mip суруддц мэнш мен, мэселен, унем11лгеръ\\еуде деп урам. Суысу, суыспаудегендер сол 1лгер1леу1м1здщ уйлеам ш е байланысгы. Егер сенщ меш ш ын суйетшщ рас болса, менщ буюл ic- ерекегтмдд егжей-тегжейлД тусшуге бар ниетщмен умтылура ™iccin, м е т ц де сейтуом керек. Аныктап айткднда, 6ip- 6ipiMi3Ai жан-тэшм1збен окура мшдеп1м1з. Сонда, м еш ц жакрыма кдрап, сен е з олкд1льпынды утасыц; сенщ жакрыца кдрап, ез олкдллырымды мен де урам. Ал е з мшщлд езщ бш п, б1ртшдеп одан арылып отыру, есу деген — сол. Екеум1з еле- елгенше уйлес ecin отыруга тгасгаз. BipiMi3 ыгерыей берш, 6ipiMi3 6yriHriдецгейде кдла берсек, суысьш кеглей кейтемз? Tycimce алмай, онда тубидде 6ip суысамыз. Сондыкд-ан, шырагым, уйленддк, ендд 6ip-6ipiMi3re кетпейтшдей болып байландык, деп шолак, тужырым жасамауымыз керек. 373

'fiekcymau H‘ yfakeke-wu BipiMiaai 6ipiMi3 кездщ кэрашыгьшдай сакуап, 6ipiMi3Ai-6ipiMi3 сет сайьш зертгеп, 6ipre ecin, 6ipre дамып отыруга тгасгаз. — Екеум13 K33ip де тек емесгаз гой: сен жогары бшмддсщ, м ен ш орта тана. — Энеки, элден шшлйз uibiFa бастады. Мен, немене, жогары б ш м бар адам мшдетп турде жогары бшм! бар K^i3Fa уйленуа керек дедом бе саган? О ку б т р у , непзшен, мамандык, алу. Ал есу, даму дегеннщ ец крж етпа, менщше, адамнын, ж ан байлыгьшьщ молаюы. Акылы мен бшмшщ берш у й шпн жиЬазга толтыру ушш жумсайтындарды мен ешкдшан ecin бара жаткдн, мэдениет! ж етж адам деп есептемеймш. Оларда ж ан байлыгы жок, Кдоскдсы, 6ipiMi3 6ipiMi3Ain кещ лЬпзден шыгып, м ен сети,, сен менщ ic- эрекет!м е унем1 с у й с ш т оты раты н болсак, «дна осы суйспеншшпм13 еле-елгенше сакуалады. Бакдотгы болгымыз келсе, бак^гг уипн екеум1з б1рдей куресуге тш стз, шырак, кдйсымыз токдорасак, сонымыз тогышар боламыз. — Inline Kipi-i-in кете жаздап ж акры керш турсам да, сен менен суьш кете аласьщ ба? — ©йтН-ш жакры кер у уипн де меш сен жуз гарэсент тусшуге тшссщ. Тусшбесец, кудок гаредо, кдозганыш болады, усак,-туйекгщ аягы тузелмес кдтелжке кетш кдлуы мумюн. — Крркрггкднын, гой? — С е т де, ез!мдо де сакуандырганым. — Неден? — Кушнат жасаудан. — К1мге? — 0 здо-ез1м1зге де, езгеге де. Юмге 1ф янат жасасак, та, оньщ Ty6i е з 6Mipi>ri3re езЬпз жасаган крянат больш шыгады. Сондыкуан ядал болуды уйренешк, амм1з жеткенше адалдыкуы крргайык, 6ipiMi3/\\iH, адалдыгымызга 6ipiMi3 суйсшш журш, крлай елш кдлганымызды б!лмей кдлайык, та. Ш эзие маган тьды ла тускен тэр!здендо. EpTeci жумы стан кеш н уйге келсем, Ж амихан журеп кдосылып, кайтерш бь\\мей Шэзиэнш, эбден eci шыгьш жатыр екен. Д ереу ж едел жэрдем шакдордым. Крн кдосымын елшеп, ине салып, дэржерлер онша кдушп ештеце жок, уйде бола берсш деп шепго. Жамихан эбден тьш шыганш а ж анында отырдым. Ш айы кдйнаган кезде ым 374

¥tif> октш, (k{>m m жасап Ш эзиэ асуйге шакргрды. Усгелге жакргндап орындыкдф отырьш ем, Дэурен ж упрш кеп то ем е ш ыгып алды. — ©й, уят емес пе? — Тебе шаш ынан шскеп, баламды бауырыма щысгым.— Сега улкен ж и г балдыдеп журсек, мунын, кдлай? — ¥ я т емеш, ннгам кеш п туран жок, — дед! Дэурен. — Ешюм керш турмаса, уят болмай ма екен? — Ол сезш е Ш эзиэ екеум1з epiKci3 жымидык, Таты тебесш ен т с к а д м .— Кдндай адам болар екенсщ, экец сыйакуы жакры ма, жок, шешец кусаган жаман боламысьщ? — Пн! — Дэурен басын шайкдды,— М амам жакщ ы . — Тумсыгым тебе шашьша тары т е н т к а д а н ад , Ш эзиэ онымды жакцырмай, ала кез!мен кдрады. — Э к е \"деген баланы ейтш атпык, еркелетпейдд, шггей жакры керад. — Атам да, апам да езо д ад куга-тут шскелеп-ак,жататьш. ©3i ешгамнен м е т р кермеген бала м еш р ш св болады. Атам мен апамньщ езиод шскелегенш осыны гаскелеп етемегенде, кдлай етемекпш? Б1реуден жакрылык, кореец, сен де 6ipeyre жакрылык,керсетуге борыштысьщ. ©йтпесец, жакрыльпргьщ урыгын елттресщ: алганын кдйтармаран кдрыздар адам сыйак,тысьщ. Э рю м ала 6epin, ала 6epin, алганы н кдйтармайтын болса, е ш р де жутайды. — Акд>гры мойындадьщ ба, бэлем. Алганынды беру зац болатын болса, езщад 6ipey ж е к керсе, сен де оны ж ек керуге тгассщ. Кэмеш тэтец де, Кулдарша эпкен, де кересшдд аз керсеткен жок, неге сен де солардьщ езщ е !стегендерш алда- рына 6ip келтгрмейсщ? — Ш атастырма, шырагым. ©су дегешм!здщ e3i — жакрылыкуьщ рана дамуы. Сондьщган эке-шбШе м ен бала- шага 6ipiHe 6ipi emp/si тапсырранда, жамандыкуарды ез бойында сузш кдлып, т ек жакрыльпргарды рана аманатгауга тгас. Сонда еш р суз1ле-суз1ле, тазара-тазара, урпакуан урпакдщ еткен сайьш ж акрара бередд, — Ал сонда Кэмеш апамньщ кдллыкцврын кенпру керек пе? Мегардпе, жаманшылыкдщ KeniipiM жасау оны крлдаумен б1рдей. KeuiipiMAiAiKте жакрылыкдщ кррсы шырудьщ 6ip Typi. — Сен ендддуниенщ бэрш ережеге барьщдыра бермесещш. Кез келген нэрседен зиян шегуге болады, пайда да керуге болады, кенпр^адлщ те создай era дуздд кднжардай нэрсе. Тэтемдд сэл де болса ту о н у унпн, эуел1 езщлд соньщ орньша крйып байкдшы, BipirairiAen, баласы жок, Б!рак,болуы мумган 375

Ъексултан ^НфЖяке-шы___________ ________________ _ ед|. Сол мумкшддктщ зая кеткенш тусшу татем ушш тигп е к ш ш т . Екшицден, татемнщ ж е а р л т — озгеше екшиш бар ж еар л н с Kyfteyi алтьш адам болтан: татемнщ еркелитне, кртелшне кданк, деп кабак, шытпайды екен. Ондай жакрыдан айрылу турмак, жаманнан айрылганньщ ез1 жанына кдлай батады; куйеушщ орны кендлшде кдлай ущ рейп турэтынын 6i3 бмемдз бе? Бимеймз. О т з алтысьщде жесзр кдлудьщ кдндай азап екешн екеу м з бкем1з бе? Бммеймз. Ал б1реудщ кдйгысьш б ку, тусшу, менщше, улкен ддамгершшкке жатады. — Bi3 о KiciHi тусш уге тырыстык, 6ipaK, e3i тусшбедд гой 6i3Ai. — Жарайды, акуалмай тура тур, айтып бггейн. Тэтемнщ ен, улкен куйш — С эпм нщ куйш. Bip кдйтыны кетере алмай дд жынды б о л ь т кеткендер бар. Тэтем Крита твз1мдд ме деймш. С апм нен калган туяк,деп таубэ кдллудьщ орньша, маган неге ренжидд деп ойлайсьщ? Сеп1мнщ езш сатыньш, езш е шелдеп туртан кенуи меш дел Сэпмнщ езшдей керш ем р ене алмайтын шытар, крйден бтлемв. вй ткеш кергем жок, тарбиеонде болтам жок, экем нщ мшез кдыльпргары менщ бойыма кай еще крйды дейсщ; б1рде украсам, б1рде украмай ызасьш келпрепн болуым керек. Кдби аганы да тэтем Сепмге бола жакдырмайды. ¥мытьш кетп, есш е алмайды деп ренжидд. Ж эмиханды да Сэпмнщ afteai деген атгы таза сакуай алмаганы ушш жек кередд. С эпм нен талай жакрылык,керсе де, оны у м ьп ъ т кетп деп Богашпен де еш. Сэттмдд умьгпфндерды кенпрмейдд, кечпре де алмайды. О ларды Kemipce, езш С епм ге опасыздык, жасатандай сезшедд. Сондьпрган татемнщ кдолыкуарын aKjayra болмас, 6ipaK, кеплруге болады. — С ен кеидрсен, кеилре алатын шытарсьщ, мен кенаре алмайтын сыйакуымын. — М ен кеплруге мшдетпмш. Атам мен апам ушш, экем уш ш KemipyiM керек. Кдлай болтанда да тэтемдд Дэурен апалап есуге тшс. Ж е к кереш к, ж акры керешк, 6ipaK, балата жамандамайык; 6i3re тэтемнен де, ауылдан да крл узуге болмайды. Акдказыкуы кермесе, ата-бабасыньщтуган жерше табаны тимесе, б1здщ тарбием1з Дэуренге тарбие боп сщбейдд. М ьш а б1здщ сездер!м1зддц, Т1ршшпм1здщ М эмет пен Бэгжаннан да э р д е н келе жаткрн крсиетп тарих екенш балата екеулеп журш туешддруге тш етз. — Ж арайды , шайьщды iiiniri! Ьнпесец, жинаймын. Теп, ж иналы с аш тьщ гой. 376

— Мундай жиналысты жш-жш ашьш туру керек, эитпесе ез1шздщ ата-ана екеш м зд! де умытьш кетутмз кэдис. Ш эзиэ асуйдд ж инап кддды, 6i3 Дэурен е к еу м з залга келш отырдык, Ж эмиханньщ мазасьш алармыз деп, теледидарга тшспедис Ойыншык, салдатгары мен мешинелерш алды да, Дэурен ай-шай жок, кроык, ойьшга Kipicin кетп. М ен болсам, дасгаркрн басындагы эщтмеш a-\\i умыта алмай алекпш. ¥рпак, болашак, жайын адам тек б1реулермен сейлескенде, гаюр таласгырганда, акылды боп к е р ш п а келгенде FaHa сез кдьлмай, 0стш е з ушнде оцаша отырганында ойлауы керек крй, асылы. Ойыма эншейш баланьщ ойынындай FaHa 6 ip сауал тусп: менщ Друренге деген сез1мдер1м экем нщ маран, атам мен апамньщ Сепмге деген сез1мдерше украй ма, украмай ма? Сез1мде де урпакуык,байланыс бола м а жок,па? С эпм туранда атам куавды ма? Куанды. Дэурен туранда мен куандым ба? Куандым. Ал неге куандым? \"¥рпак, керд1м, epeHiM i3 жалгасты!\" —деп куандым. Балалы болганда, барлык,адамзат солай куанады, менщше. Сонау Асан Крйгы да солай куанган. Апырмай, ез1м1здщ Асан Крйгыдай крсиетп бабамы збен байланысып жаткднымызды, соньщ урпагы екешлпзд1 умьггып, кдйдары 6ip усак,-туйекке алданып кетешз-ау кейде. Халкрша жумак, 1здеген крсиетп адамдарды 6 ip кун бойы, Tirni, 6 ip ай бойы еске алмай кететш М з крндай екшшгп! Аргы акем1з халык, екенш есген шыкарып, к ез алдымызда ж урген берп экем1здщ кдмын кеб1рек ойлап кетем1з. Кршанда к ейш п урпаккр кеп сьш крлады. Э р нэрсеге алдьщрылардан re p i кешнплер кеб1рек жауапты. Bi3, керек болса, алдьщрылардыц Kereci ушш де жауап беруге т ш стз. Б1з сол уш ш урпакдыз, ата-бабамыз б1зд>соцына сол уппн крлдырган. Демек, солардан калган мына заманды жалгасгыруда, жакрартуда б1здщмшдет. Ол мшдетп умьггура ешюмнщ кркркы жет^ — Дэурен! — деддм е з ойымнан е з 1м толкдш.— Bepi келип, бабаларьщ уппн мацдайьщнан шскешн! Ештеценщ байыбына жетпесе де, am eyip, жакры керш шырганымды сезш, .Дэурен алдыма жупрш келдд. Мандайынан шскеп, бауырыма кыстым. Еркелш устал, балам алдыма келденецшен жата кетп. Бала ппркшдд куанта салу крндай оцай! К ез алдында эке-шешесшщ болуы да бакргг крй буларра. Соларга сенедд, соларга арка суйейдд; солар болса, ештецеден тарыкрайтынын тусшедд. Экеазддпм е з алдьша, е з шешемдд шеше друге батпай ескен мен байгус, бойы иш кермеген 377

Ъексушан Hyj/okeke-wu бедеудей, кдншама жакрылыкцан кур калгамдесеццд! Солкемс сез1мдердщ орны ене бойымда учрейт-уш рейп эм бос жур ме екен, кайтп екен?! М енен тутан Дэурен менспз есш ержегсе, кудай-ау, табитатгьщ болмысьша жасалтан сумдык,киянат крй ол! Сондай киянатгьщ таукыметш э з басым а/u тартып келе жатырмын, жетпей ме сол?! Кенет Ш эзиэ Kipin келш: — Н е кершш отыр? - д е д жекш.— Кргрыкрд келмей ж аты п кдртаярсьщ эль Н е сумдык, ол: баланды жакры керш те жы лайсьщ , балан, е з ш д жакры керсе де жылайсыц, еркектщ жылатанын ж ек керем. — Эй, сен... кезден шыкдан ж асты ц бэрш жылатанта ж аткдза берме, шырак. Кектемге салым Ж амиханньщ ауруы жшлеп кетп, уйге жедел жэрдем шакрфмайтын кушмо сирек. Акргры болмаган сон, ауруханага жаткдзды к, Кунде жумыстан кейш Kipin ш ьтам, кеш епден жакрымын деп кояды. Bip куш е н т т п отырьш ептеп эцпм е айтгы: — Ж ам ан айтпай, жакры жок, мен еле кдлсам, ауылга ап ар ь т атац мен апацныц темен жатына крй. Сол екеушен баскд менде 6epi6ip эке-шеше де, ата-ене де болтан жок, Кдтгы устатанньщ ж еш осы деп кдтыгез болмай, жалгыз бауырьща жайлы бод Дэуренщнен оны артык, кер, Ш эзиэ екеущ отан эке-шеше бод Мшез1 жаман, крчлще кдрамай кртгы сез айтьш тастайтыны бар, ондайда кепир1м д бод Мен со баланы енд кормеймш бе деп к р р кр т крлдым. Кулдарига кыз гой, ол басгарынды ажыратпаса, курий крймас, езщ бас бол бэрше. Турше кдрасам, Tayip сеюлд, б1рак,олп созш ен кэдмпдей урюп кдлдым. У рейлендрпм келмей, Шэзиэге де ундемедм. Epreci жумы сга отыртанымда, Ш эзиэ телепон сокцы. — С ен тез уйге келнп! - д е д 6ipa,eH. Сагатыма кдрасам, туею у з б е к е д е т н эл1 6ip жарым carar уакргг бар, 6ip урей кещл тукшр!мнен крргып турегелд: Ж эмихан Tipi ме екен? — Н е болды? Аманшылык, па? — Аман. С е т б!реулер уйде кутш отыр, такси уста да, тез кел! — Телепонды тастап ж1берд. Ж урепм орныгар емес, Ш эзиэ алдап шакргрып еггыркан сеюлд. — Келш урысты ма, не болды, ецщ кдшып кетп гой? — деп, 6ip болмеде отырган Райбек беттме карал кулд. 378

___________________________ Щ> eidmu, 6ij>утт — Ш ешем ауруханада едг - деддм орны м нан турып жатып.— Э й елш тез уйге кел дейдд, тусш бей туртаным. Ж акрылык,болса ж арар едь — ©й, крй, ж ай ш акдфган ш ьтар, — дедд Райбек те крркдщкрхрап.— Сапа, сен 6ipre барып келгш, Ш егеннщ eci шьпъш кетп гой. Сапа ек е у м з таксимен уйге келдис. Табалдырыкцан атгай бергешмде: \"Апам-ай!\" — деп, Ш эзиэ дауыс сап к ря бердо. ...Менщ жылауым нагыз кррлык, болды: “шешем-ау\" дей алмаймын, “апам-ау” дей алмаймын. \"Ж эмихан\" деп атын да атай алмаймын, тек ецилдеп у н аз жылаймьш. Ауылдагы агайын-туыстьщ орнын кдлада кдпметтес кэлективщ басатынына Ke3iMсонда жетп: редэкпрден бастап журналдьщ жш.тгер1 тугел осында. С элем д ест кдна ж урген сьшайы таныстар да кдйтыма ортак?ытын бы дорт Kipin- шыгьш жатыр. — Ал, Шеген, — дедо Райбек ж аны м а келш,— болтан юке бекем болу керек, бауырым. С ен 6i3re бул Kicira кдйда жерлейтшщад айт, кдпметке Kipice берейж. — ©3i: \"Ауылта, ата-енемнщ кдсына\", — деп едь — Ендеше, ондай ттлек оры ндалуы ш арт. Bi3 кел1к кдрастырайык, — Ауылта апару ушш алдымен... сонда акем нщ araceci бар, со KiciMeH акд1лдасуым керек шьпар? Yui уйден кейш гарторгпкшде телефон бар едо. — ©Aipicri ж азып бер, кэз1р мен кериплерден сейлесе- шн. — Райбекке эдорктп, тэтемнщ аты-женш ж азы п бердом. Сапаны жумыскд барып Ж аедамен сейлесуге, Бегенге, Мэдешке жеделхат салута жумсап жаткднщмда, аптытып Райбек уйге кдйта Kipai. — Шеген, азщ сейлесид, эпкендо телефонта шакдфып келуге кетп. K epiui болтанымен, OMipi бас сутып к ер м е ге н уйге Райбекпен 6ipre ирдом. — Тате! — дедом телефонды кетерш. „ Шеген!— деген бейтаныс дауыс шыкуы ар жатынан.— Айналайын, кдза кдйырлы болсын! Бул Айша тэтец гой. Кэмеш ж ада хабарды естш, ж уреп кдосылып кдлды, меш жлбердт \"Осы уйге келш боп тускен, осы уйден аттансын, алып келон\", —дед. Ж у р т жыйылып жатыр, жерш ж ендете берем1з, алып кел, экем! 379

Ъексушан 9itjnlceke-wm_________________________ Куддктенддм: татем шынымен сейтш а й п ы ма екен? Телепонга келмей крйран соц, Айша уялранынан айта салран сыйакц-анды. Тэтемнщ. \"Ж эмихан алее, басына тегшлер ем”, —дегеш еа м е тусп. Таты кез алдыма Джорджоне саман сурет келш, e3i олпрген Олоферннщ басьша теуш турган Ю диф елесгедд. © з ойымнан ез1м туршшп турып калган екем, Райбек есжке карай жетектедд. — Не дейдд? Болмайды дей ме? — Ж ок, камданып жатыр екен. Тустен кешн есйсгщ алдьша ею машине келдд. — Шэке, Сапа екеумв Шегенмен 6ipre барьш кайгайык, — дедд Райбек редэк-прге.— Ш ешесш щ а к ы р га сапарында ауылына жалгыз жылап бармасьш. Акдказыкдщтун бола жетпк. Есштщ алдьша елекпр шамьш орнатып крйыпты, ауланьщ iuri-сырты Ейздд куткен халык, Табаным ж ерге тиген кезде, жокдау айткан тэтемнщ зарлы даусы кулагыма алдымен шалынды. Ж азу усгелш ен керте турегеп, Ш еген кейиирек шегиип турды. \"Осымен аяк,тайын. К,азак,тыц басы кдшанда кдзада б/рпскен рой, тотем екеум!здщ татуласуымызбен тощгатайын\".— Солай дед} де, сол кеду есше Tycipin тары ойлаиып кдлды. Эйел1 а й ы -ку т жетш отыр екен, ертесшде Мэдеш жалгыз e3i келген. Бегенге бола Ж эмиханды жерлеудд картгар тары 6ip кунге караткан. Акырында ол жерлеп крйганда барып келген. А за б елкш Айшаныц у й н е шакырганда, Райбек 6ip есте ж урерлж сез айткан болатын. \"Бул дуниеде, - деген,— досьщда, душпаньщ да коп бола бередд. Кайгъщ да, куанышьщ да со л Bipre тукан бауыр да, белщнен шыкдщн бала да — 6epi, 6api де коп бола бередд, тек кана курсагынан шыкдеан анац жалгыз. Ж э н е ойелддц ж ам аны болады, жак,сысы болады, т ш ашшысы, долысы, турлнтурл1а болады, 6ipax, ешкашан жам ан ана болмайды!\". Бакд>грьт жылаган /Уэурендд жетектеп Зейнел сол кезде уйге юрпзген. Ш эзиэге карай салып у р ь т бара жатканында, Кэмеш усгап алып бетшен суйген. \"Куларьщнан айналайын калкдйран! — д еген болатын букla дастаркан басына 380

___________________________ Щ> eidum, 6ip унт еспртш.— Айнымаган менщ кулагым гой мынау. Сэтш шыракым да е з м кусаган кдлкдн кулак,едП УЫ\" Шэзиэ сонда, танымай отырган адамша, Кэмештщ бетше узак, ацырып кдраран. 0 гкенд1 еганштен, алдарыны умппен кдрсы алатьш эдеп гой ддамньщ, татесшщ жылы сезш еспп, Ш егеннщ кеудесшде жылы умгг тэты да аишаи болатын сонда. \"Кулай-ау, — деп, шггей 6ip танланыптен толк^шалы ойга кеткен,— осы татем жауым ютемейпн жамандыкуарды icreAi-ay маган! CoFaH кэрамасган к^йта ж!бш бара жатырмын. Жамандыты жаныма кэнша батса д а, татемнщ езш жаман ^лдм деуге кимаймын, акуаичм келед, кеипрпм крлрлг Адам мыкцы дейм1з, адамды мыкцы к^1льш журген бастгыкдсиет, ар э, осы к*тмасгык,шыгар. Т1рлшнде кднша тепсшгенмен, татем де тубшде Ж амиханды жамандыккэ к^ш алмады емес пе?\" Ойдан оны: \"Рукрат болса, Сапа екеутшз кдйтайык, ендП\" — деген Райбектщ даусы ояткдн. Ш эзиэ eKeyi Ж эм иханньщ жетю ш е т и з ш аптобуспен кдйгкдн. Сол жолы Шеген Ак^казыкцы азар кыйып атганды. Булан кешн ешюм бул ауылды дал e3i кусап элш-ешш жакры кэре алмайтын сыйакуанды, ауылына деген сутспецадк ce3iMi кеудесше сыймай журепн сыздэтты. Ke3i жасаурап, кепке дешн аптобусгын, терезесшен сыргкд тесш п кдраван да огырран. Ж аца ютэбш шынымен-ак, 6ip айдын, ш щ де ж азып бпкенш е сене алмай, внщ бе, туим бе, к вз жетюзешндеген макратпен Ш еген балкоша шыкуы. Сагатына кдраса, еии он ею болмагггы.Далддажапалакуапкдр тусштурекен.Алакднын тосыпею-уш кррды крщырып алды:кдндайэдвдп врнек! Тек этгец,жондепкррайындегеншше ершкетп. Таты6ipin тосып алды. Квшеде тапталып жаткдн кдлыц кдр осындай эдеш врнекгердщжиынтьпыекенш адамдармулдемесшеалмащы- ау! Кдрашы, кдйшыласкдн ж урпъщ кдйсысы оны ойлап барады? Ш еген ецкейш теменге кдрады. ¥зак уакдгт тапжылмай отырып ж азу жазгацдпа болар, епгеп басы айналды. Уйтенрелштургантэр/уу.Д ереубойы н тштепбшкке кдрады. Ж ауганкдрданаспанад дгунарманыптурекен. Кенет есшебалакунп Маратекеуищ таутаврмелегеш тусп. \"Шеген, козщд! аш! Бшкке кара! Басьщ айнала бередi айтпесе!\" — деген М арапыц кдмкрр уш Кулагина тагыкелгендей болды. 381