Б. Нұржекеұлы. т8

Ъексутан <Нф1сеЬ-ты_______________________________ б1рлпске ж ету ушш, эр елдщ жумысшысы, ярни пролетары вз ултыныц тутастырын бузура т т с деген макрат кряды ол. \" С е й тш , жумы сш ы ларды интернационалдык, 6ipiKTipy принцига - улт мэселесш шешудеп кджегп пункт\", - деп тужырым жасайды. Kepin отырсыз, ол ултгардыц дербес еркендеуш емес, улт мэселесшщ шепплуш гана айтып отыр. О ны ц жолы улттарды ныгайту демейдс эр улттыц пролетарларын эзара 6ipiKTipy аркады эр улттыц пролетарларын эзара 6ipiKTipy аркрялы эр улттыц ултгык, б1рлМн, ягни тутасгьпын элсэрету дейдд. Осындай жолды усташ ан социализм кдйттп казак,ты улт етедд? ¥ л п ы ц достытын емес, пролетарлардыц, ягни казак, елшдеп ец кенж е, е ц эл й з, ец аз таптыц достьнын гана кездеген интернационализм кцйтш казак, ултыныц калыптасуы ушш кдгамет жасайды? О л — Kepicimue, ултгы ipiTy унпн, ултгьщ тутасгьпъш пролетариаттьщ тутастыгымен айырбастайтьш нэрсе. Куш кешеге дешн Кецес егаметтнщ девиз! бекерден- бекер: \"Барлык, елдердщ пролегарлары, 6ipimy*,ep!\" больш келген ж ок, Сондьпрган ез1м1зд1де, езгеш де алдауды крятьш Ke3iMi3 ж етп-аудеймш . Казак, пен казакдъщ тутасьш 6ipiryiH ултшылдык, деп, OFan карсы курескен; казак, ауылдарыньщ арасьша сыналап орыс селоларын орнатып, ауыл мен ауылдьщ территориялык, тутастырын макратты турде бузып спырран; казак, мектептерш жауып, ттл тутастытын кцраткан саясатгьщ тупю мэш улпырымызды ж ою екенш сезбестен ендд улт болдык,деп беспк-ау! Б1зде де ес жок,-ау! Бурын улт болмадыц д еп крйып, бурыннан барымызды бузгылап жатканда да кдщк, демепшз-ау! Ал ендд орыска керек, агылшын мен немюке, латыш пен езбекке керек улт болу кдзакаа Keperi жок, па? Менщше, буран керек емес деп ж ауап беру — казакды ултгык, кемспу. ¥лтгык, кемспу каншалык, жалпы гуманизмге кайшы келсе, ултгык, менмендгк те (шовинизм) гуманизмге соншалык, KepeFap. Сондыкд-ан ултшылдык, деген термш кемйтуге де, менмендщке де жатпайды, тек ултгы жакры кэруге жатады. Олай болса, ол сэзден 6i3 де орынсыз безшбеуге тшсгаз. Kp3ip ез территориясында 40 процент кана турып, оныц 40 процент! ана ттлш бымейгш халде де ез ултгырын сактай альш отырса, казак,кэй кезде улт больш калыптасып улг1рген? Оры стьщ отарлауьша тускен 1731-жылдан бастап па? Элде ултгык, ерекшелщке карсы пролетариатгьш, интернациона- лизмдд уарыздаган К ецес е к т е т ш щ тусында ма? Элде 102

_________________________ Шефнсска тиЗым отарлауга да, тапка белш бутарлауга да карамастан ултгык, тутастьпынан э м айырылмай келе жатканьш а Караганда, ХУ111-гасырда-ак,улт больш кальштастьш крйьш па едд? Cipa, солай uibiFap. Егер олай болмаса, халкршьщ 40 процент! ана тглшде сейлем ей тш ултта т1лдщ тутасты гы н , ез территориясьшда e3i 6-ак, миллион больш, баска еюлдер1 10 миллион больш отырган ж ерде ултгык,территория тутастыгы сакцалушы ма едд? Менщше, ултгык,мшез-кулык, бар болса, ултгык,сапа деген де болады. ¥лт ретшде 6ip ултган iArepi, 6ip улттан кеган шыгармыз, 6ipaK, 6i3 дербес казак, мемлекетт, я и ш хандыгы куры лган бел ортада - X V I I -га сы р д а — ¥л т болы п калыптаскан болармыз. Егер сол кезде улт больш кальштаса бастамасак, одан кейш п еш ж ары м гасыр бойы карсы журпзыген саясат пен курестщ элдекашан жем1 болып, жогальш кетпес пе ед ж ?! Тарихшы М .Х.Эбусеш това \"Казахское ханство во второй половине X V I века\" деген гатэбшде (Алматы, 1985): \"X V I- гасырдьщ екшш! жартысы — ол казак,халкршьщ кальиггасьш б пу, мемлекетпгшщ ньнаю, феодалдьж, катьшастьщ одан ары даму apyipi\", — дейдд. Рулык, тайпалык, кезецнен erin, X V I -гасырда халык, боп калыптасса, онда X V U -гасырдан бастап ол улт ретшде калыптаспаганда кайтедд? Бул — казакуы Ецсегей бойлы ер EciM мен оньщ жауьюгер улы Салкам Ж э ц п р баскарган apyip. \"¥лтшылдыкка интернационализмнщ сыннан еткен куралын, тап куресшщ dipAiriH, белшбеупплшн карсы кря алатын\" (И.Сталин) социал-демократия ньшая келе кеш еп К О КП -га айналганы 6apiMi3re белпл!. О л 6i3re ултшылдык, деген ултгы сую деп уйреткен жок, ултгьщ ж ауы деп уйретп. Сон ы ц басшыльпымен 6i3 ултгьщ камын ойлаудан мулдем калдык, М эселен, астанамыз Алматыны алайык, 1972-жылы 6ip орыс таксиппмен кел1сш отбасыммен ауылга бардым. Э л п таксипл езшщ алматылык, екенш, ж ас кезшде казащпаны судай быгенш, Ka3ip умытканын, ейткеш каж ет болмай калганын айтгы. Ойланайьпцпы, неге солай болды? Рас, бурый Алматыда казак, уш ы р кеп туратын, Ke6i казакдш сэйлейпп. К ей н астананы гулдендДру каж етпп туды, ол уппн кдла оргалыгына кэп кабатты уйлер салу керек болды. Салынды да- BipaK, соныц салдарынан бурьш Алматыныц орталыгында 6ipiHFaft топтанып турган казак, пен уйгырлар 103

Ысишш НфЫх-ут____________________________ тоз-тоз болып кдланыц шет-шетше бьггырап кетп. Еш ж уй еаз 6ipi ана, 6ipi мына шагын ауданга орналасгы. Осыдан барып астанадары улттьщ тутастьпы оцбай бузылды. Кдз1р гой сол бузылура мен де Kina\\i еддм-аудейпн 6ipAe-6ip казак, жок, Буйтш ез крлымызбен бузгандарымыз кеп-ак, крй. Шет елдщ 6ipa3 каласында улт еюлдершщ б1рыщ-ай оцашаланьш орналасатьш оралымдары болады екен. Ал б1здщ Кдзакрган калаларында казак, оралымы турмак, жеке казакхар туратын уйлер жок, сондыкуан балаларды казак, балабакдгасына, казакща мектепке апару киьшныц кдыны. Келж меселеа де, уакдлт мэселеа де ез-езшен кдтындап турады. Улт болтанка дешн езгелер сиякцы казак, та алдымен ру, сонан соц тайпа, одан кешн халык,боп 6ipiKri. Ж е р бетщдеп барлык,улг та рулык, тайпалык, халыкдык,кезендд бастарынан кешкен. Халыкцык,дэрежеге ХУГ-гасырда кетерьм-енМз рас болса, ендд улттык, калыптасу дэу1рш бастан кешш келе жатканымыз да рас. Улттык, ерлеу, сапалану — мащт нэрсе. С ол мацплж ушш к ур есуМ з керек. Кдлай дегенмен де, б1здщ улттык, тутастырымыз отарлау мен Кецес еюметт тусында улкен зиян шекп. ©йткеш узак, жыл бойы улт болудьщ ец непзп ею белпсш — улттык, -пл мен территориялык, тутастыгымызды ыдырату унпн ыждаЬатгы, эр1ден ойланран курес журпзмдь Сондыкуан да болар, Султанэ/d Балгабаев: \"Кдзак,тын; бойында ем крнбайтын 6ip а уру болса, ол — осы рушылдык, — дейдд,— Ж а н е 6ip ражабы, журтгьщ 6api мшбеге шыкра болды: \"PyFa белшу жойылсьш! Ауызб1ршшпм1зд1 кушейтейк!\" — деп уран салады да, сосын мшбеден тусе сальш, тап сол жерде дым кермегендей рушылдык, iciH, рушылдык, ойы мен психологиясын кдйтадан жалгастыра бередГ. М уньщ рас екенш 6apiMi3 де керш ж урмЬ. \"©летш бала молара кдрай кршады” дейдд кдзак, Улт репнде елпм1з келмесе, pyFa бел1нудд крюымыз керек. О л — прогресс емес, артга кдлран кенже ттриплиже крйта шепну. Riryyi 6ipiicripeTiH — улттык, муде, улттьщ болашагы. Б1здщ эркрйсымыз ез крра басымызды ойлаганнан улткд келер пайда жок, ал б1здщ эркрйсымыздьщ улт мудеа уипн кдлзмет жасаганымыздан улт та, 03iMi3 де бакдгт табамыз. Улттьщ жагдайы ж акрарса, сол улттьщ е к ш ретшде б1здщ де жардайымыз жакрарады. ©p6ip ул мен кдлздыц шын бакрггы ез ултыньщ бакрпынан белек болуы мумюн емес. Узак, жыл бойы тутастырымыз бен ттл 6ipAiriMi3Ai сан турл1 айла- 104

______________________________________ Wafmxka ттЗым шарплмен отарлаушылар бузуга тырысьш келсе; py-pyFa, ата-атага белшш, олар буза алмаван тутастьпымызды e3iMi3 бузып алмауга; мэдениетгщ к е к е а орысша сейлеуде деген уагызбен ана тшлпздд мукдлтьш келсе, енд[ е з тшлпзге ез1м13 ор кдзып алмауга жан-тэшмзздд аямай тырысуга т ш с т з . ¥лтгардьщ достьпы дегетм1з — ултгардьщ 6ipiH-6ipi тец санап сыйласуы. ©зш сыйлаган кдзак, баска ултгы да езшдей сыйлауга тшс. ©йткеип бул дуниеде адамньщ куш адаммен. Интернационализм деген таптык, уранды адамзатгык, уран етш алдаушылардьщ жетегш е epin, е з ултына e3i кдрсы эрекет жасаудан казак, арылуы керек. С е з г е ем ес, ia ce кдрайтын ак^1л кажет. Кдзакз’ан казак, тууы — кемгспк емес, макуаныш. О л — табигатгьщ зацы. Баскдсы — табигат зацьш бурмалаушылык, Кдзакдга сейлейтш экеден кдзакща бкмейтш бала туганьша макуанбауымыз керек. ©йткенз крйды баска малмен крнша будандасгырганыцмен, одан 6epi6ip крй туады, тек сапасы гана езгередд. Б1зге сапа ecip ece каж ет. С а н ж агы нан басымдык, жок, ж ерде б1рлж пен ниетгщ терендпт керек екеш айтпасак, та т уо ш кп . Крзактьщ ез ултьш сакцву уппн енддт Kypeci, умтылысы — эдглетгшк'п кдлпына келттру Kypeci. А р мен намыстыц, шындьпъш айтсак, не бар, не жокуьщ Kypeci. Тэуелаздцс алуымыз — сол кдсиетп курестщ басы. Кдзактьщ кдмын м ен ойламасам, сен ойламасац, ол ойламаса, ендд гам ойлайды?! \"Ж асалаш \". 05.02.1992-жыл, N 25-26 КУЖАТКД КДТЫСТЫ Б1РЕР СОЗ Бул кужат — ата-бабамыздьщ арман ce3i, кдзакуьщ ойлы- кэф л ы тарихыньщ ермелеп шыккдн ец б т к шыцы. Казак, халкыньщ ендМ 6mKrepi кдншама гарышкд тебесш Tipece де, осы кдсиетп кужатгьщ кдрапайым nep3emrepi б о л ьт саналады. Бул кужат — кулл1 кдзакцъщ тарихи кураны. Буран бас шп кызмег ж а са у — езш казак, санаган ap6ip адамньщ перзентпк epi кдсиетп борышы. Тэуелаздж уш ш кдзактьщ талаи данасы, ханы мен кдрасы, акашы мен батыры гасырлар б°йы курбан болып келдд. Сондыктан б1здщ мемлекетпк 105

Ш хт пан Ифкеке-ты__________________ ____________ гэуелшздж алуымыз -прмердщ рана сыбарасы емес, аруак,тардьщ да улесь М емлекетппч тэуелаз болтаный, ултыньщ егеменд! ел кдтарьша крсылранын керш дербесгисгщ дэмш татып, алгашкы адымына куэ болтан бугшп урпак, — бурьш-соцты кдзакхыц ен бакдпты урпаты. Куанышкд куана б1лген, эрине, жакры. BipaK, куанышты баянды ете б ш е н бэршен де курметп. Тэуелаздисп жариялау бар да, тэуелаздисп жузеге асыру бар. Ж ариялау — бугшп куннщ б а к д т ы улеа, ж узеге асыру — бугшп жэне болашак, урпакцъщ ец басгы, ен киын api ец абыройлы мшдеп. Тэуелаз елдщ улы мен кызы болу — адамзат элемгндеп ен улкен жауанкершшк. Оны сезшбеу элем алдында уяткд кдлдыруы мумкш. Сондыкц-ан бул кужаткд макцвну да керек, 6ipaK, бэршен бурын ата-бабам ушш, эке-шешем ушш, болашак, урпатым уш ш деген бшк макратпен аянбай кдгзмет жасау ете-мете керек. Ен кныны — осы: кызмет жасай б1лу. Д у н и е жуз1 — тутас TipmiAiKTin уясы . Т э у е л а з Кдзакртан — элемнщ 6ip белшеп, 6ip муш еа. Сондьпрган элем 6i3re кдрайды, 6i3 элемге кдраймыз. Адам екетм1зд1, пенде екенМзд!, р у болганымызды, тайпа болтанымызды, халык, саналтанымызды, улт боп кдлыптаскднымызды жыгъшаш-суршш ж урш тарих алдында дэлелдеп бакзъгк, енд1 6i3 д ер бес мемлекет, тэу ел а з ел бола алатынымызды дэлелдеуге т т с т з . Bi3 мьщ е л т , мьщ пр1лгенб1з, ендд елуге болмайды. Енд1 елсек, мэнп TipiAMeyiMi3 мумкш, ripiAmeyi мумкш. Сон ы бглгендисген, эрб1р1м1здщ сез1мгзде, iciMiaAe, ойымыз бен санамызда, кдйгымыз бен куанышымызда мемлекетМздщ макрат-муддесше уйлеспейтш титгей туйтюл болмаута тшс. Ондай улы макратымыз тотысьш жатпаса, эз тэуелаздцтм1зд1 езгеден бурын езЬпз тэлкек етем1з. Адам болтан сон, ел болтан сон, б1реуден 6ipey оза туады, б1реулер кдла туады; 6ipeyre бак, крнады, б1реуден бак,таяды; 6ipeyre 6iAiM б1тедд, 6ipeyre дуние бггед 6ipeya,e бар нэрсе екшшде ж ок, болады — о ны н 6api ем1рдщ зан ы ; езднез1м1з таласуымыз, 0KneAeyiMi3, 1штарЛык, пен (рызтаныштан epTeHyiMi3 мумкш, 6ipaK, 6i3 6ip шацырагргыц астындаты адам екешм1зд1, ол ш анырак, куласа, бэр1м1здщ де туншытатыНымызды, бакдггсыз болатьшдытымызды эр сэт сайын еске Tycipin дагдылануга т т с т з . Мемлекепм1здщ басында бак, турса, тэуелаздгп нык, болса, б1здщ пенделж бакыгсыздытымыз бен сэтаздптм1з — 6api еткшип, кезек дуниенщ бггпем кукрйынан акыл мен шыдам эркдйсымызды 106

__________________________________Шфнхка тмЗмм акдлр Ty6i алып nibiFyFa тшс. \"Битке екпелеп тоньщды откр тастама\" д ейпн ата-бабамыздьщ ез урпатына айткрн аталы C03i бар. Бауырлар 6ip-6ipiH екпеге крса да, ел м ге крмауга тшс. Б1р-б1р№пздщ б1лмесппм1зд кеппре алмай, есе кдйыру уп п н , елдщ ipreciH cereTiH с у р ки я кдл ы ктар д ы эдш кдлмауымыз керек. ©йткеш ел, улт, мемлекет — б э р М зге ортак, Бэр1м1здщ эке-ш еш ем1з, ата-бабам ы з, eAi-Tipi кдсиетплер!м13 сол ортак, утымныц шпнде, еш кдшан онын, сыртьшда 6i3 уиин ец кдсиетп нэрсе болтан емес, болмайды да, болмауга тшс те. Bip-6ipiMi3re кдтгы сез айтьш кдлсак, та, крянат жасап алсак, та, ел мен улткд, басымыздаты басты панамыз — мемлекетке — кщты сез айтуга, крянатжасамак, турмак, кудрей ниет кдлута б1здщ ешкдйсымыздьщ хакдмы з жок, ©йткеш кдзакзъщ кдсиетше гайбат жасаган адам кдзак, бола алмайды. Кдзакдъщ e3i кдсиетгей алмаган т эу ел а зд к п баскд б1реудщ кдсиетгеуа мумюн емес. Bi3 — бурын да тэуелстз ел болтан халыкрыз. О л елдщ ipreciH X V -гасырда Ж эш бе к пен Керей кдлаган. 1713-жылы Эбглкдйыр орыс бодандытына еткеннен 6epi 260-жыл бойы ол тэуелаздкгщ ipreci б1ртшдеп сеплумен келд. 1991-жылдьщ 16-желтокранында тэуел азд кгщ туын крота тжтж! Тэуелаз крзакщ>щтущъш1 президент! - Назарбаев. О л езш щ кдндай президент екенш крын жатддйларда хальщалдында дэлелдед: соньщ басшыльпында егеменд Кдзакрганньщ ниеттемеа (декларациясы) жарияланды, кдзак, т ш мемлекетпк дэреже алды, крлы кезецдерде елден аутан кдзакхар атакрнысына крота орала бастады, республикадаты азаматгык, жайьшда кужат крбылданды, тэуелаз мемлекет болдык, ш ет елдермен т е ц д е р е ж е д е к д т ы н а с о р н а т а б а с т а д ы к , К,улдык, теменшшкген иелгк жауапкерш ш кке кррай крдам аттадык, 0 з1м1з д езгеге жамандап, одан ую м кутеттн ед к , е н д ез1м!зд 93iMi3 тузеуге бет алдык, Е н д крсык, та е з М зд га , тузеу де ез!мщ&ра Барше ©3iMi3жауап беретш болдык, ©3iMi3re ©3iMi3 ие бола бастадык, Тэуелазд к алу — улкен тарихи ж ещ с. О дан улкен жещ с азамат уппн де, мемлекет уппн де болмак, емес. Туцгыш президенпм1здщ Ж У З куш мемлекетпк жауапкерш ш кпен ©TTi. О л 6i3re д е улкен ж а у а п к е р п п л ж ж ук те дь EAi президентше, президент! елше суйенетш, тутастьпы мен ынтымагы, 6ipAiri мен ттрлпт 6ip макраткр багынтан, ултгык, мемлекет болудьщ жолында ттзпн устаганнан куйыскрн 107

Ш хут т Ифкеке-т и__________________________________ кетергенше дешн бар мумкш дтн саркд жумсауга тшс заман туды. К е м ш ш п кеп, аткдрылура тикгп icrrepi одан да кеп халыкдыз. Ан а тйишздд гылымньщ тни ж асауга т ш ст з, экономикалык, ю-врекетгерд1 мецгеру - басты мшдепмз, кдй ic пен кдй эрекеттщ басында ж ур сек те, улттык, мэдениетп мецгеру мен дамыту аркд1лы элемдж мэдениетп HrepyiMi3 кджет, сапалык, е с у мен сан жагынан есуд1 санамыздан еш шьшаруга тшс ем естз, мундай мшдетопз бен макратымызды санай берсек, сан жетпейд1. Бэрш де жаца бастайтьшдай жагдайдамыз. Кдзакдъщ тэуелоздж алган алраш жылы басталды. К уп ы болсьш! Абай айткдщай \"Адамзатгьщ бэрш суйегак бауырым деп\", елдщ ipreciH кдлайтын 6ip-6ipiMi3Ai суйейж! Ултгьщ туьшан улкен туымыз болмасьш! Наурыз к у п ы болсьш! \"Парасат\", 1992-жыл. ЕЖ ЕЛДЕН ЕЛГЕ СУЙ IKTI ОЛКЕ Атырау, Алтай, Сараркд сияк,ты айрыкша кдстермен айтылатын кдзак,жершщ 6ipi — Жегпсу. Бул ел кет бурынгы- сощылар жердщ жэннаты, ’приплж-турмыскд аса крлайлы деп ардакуатан. Бул батаны OFaH 6yriHri урпак, та бередг Ж е тю у жер1 a\\i де жэннат, кдз1р де керкем. Алайда оньщ 6i3 уппн тары 6ip тетен артыкдшльпы бар, ол — тарихилыты. Ж е п с у ж ерш ежелден турж халыкуары мекендеген. Ал мундай айрьжша эсем, 1урмыскд крлайлы жерд! иемдену Kyrni бар, мэдениеп мьпргы елдщ рана крлынан келетий белгш. Ж епсудьщ бугал тарихы кулл1 Азияньщ тарихымен тьпыз байланысты. Бугпш кдзак, халкдгньщ курамындары уйсш, найман, кдцлы сиякуы тайпалардьщ турмыс-пршшгше, тучрьпп кдзак, хандыгъшьщ курылуына жербесж болтан — осы Жетюу. Кдзак, тарихшысы академик Элкей Маррулан \"Крркдгг ата туралы\" деген ецбегшде: \"Усун кржа туралы айтылран жырлар тугелдей кене Кдзакртан ж ерш суретгейдд, сол кезде11 есга тайпа Уйсш (Усун) елшщ OMipiH баяндайды. Олар мекен еткен жерлер - Аркдньщ бем, Алатау, Кекше тещз (Балкдш келшщ ecici аты). Бул хикая — Крркдгг эпсанасьшьщ 108

____________________Шфнхка талЗын Уйсш, Кдцлы заманында (V-VI-F.) шыкдсдн ец есю туршщ 6ipi, халык, аузы нда ад е Mi ацы зта айналтан таж ай ы п эц п м е\", — дейдд. Балым Кемал А ки ш ев ертеде сак, пен уйсшдердщ Ж е п с у ж ерш мекен д егетн ж эн е 6ip тайпалык, одакцд ю ргенш дэлелдей отырып, уйсшдер сакзврдыц тпселей урпаты деген кррытындьна келедд. Э й г ш тарихш ы Бичурин де кезшде осындай тюрдд айткдн-ды, алайда Акрппевш ц тужырымы — теориялык, кдна болжам емес, Kp3ipri Талдыкррган обылысы жер1ндеп эй гш Бесш атыр обаларын мукцят зерттеу натижесшде кез жетизген нацты куэлпсп п ш р . Басши совхозыньщ ipreciHAe жаткдн Бесш атыр обалары еж елп сак, тайпаларыньщ зираты болгандыгьша б у п н п гылым кумэн кел'прмейдь Сакуар бул араны б1здщ AayipiMi3re деш нп V II- ГУ-гасырларда мекендеген \" Ж е п с у кешпе/олершщ шпнде пайда болтан сацтар мэдениетш д у н и е ж у зш к мэдениет тарихыньщ айкдян 6ip 6eri деп айтуымызга болады\", — дейдд Акдшнев. М ундай тарихи елкеде eMip сур у — ата-бабаньщ рухью сыйлаган ep6ip урпакдщ айрыкдга макданыш. ХШ-гасырдьщ бас кезшде, ягни Шыцтыс ханньщ дэ^арлей бастаган тусында, оньщ ж а угер ш ш к жорык,тарыныц натижесшде талай ipreAi елдщ шацырагы шайкдлганы белгш. С о л кезенде Ш ынуыс хан талкдндаган найман, керей сиякды TypiK тайпалары Ж е и с у д ы паналайды. Наймандардьщ басш ы сы К у ш ш к хан кдракцпайлык,тарды элш ретш , акрфында Ж еи суд ы ез билМне алады. Алайда кеп узамай 1211-жылы мацгол эскерлер1 Ж е п су т а баса-кектей Kipin, 1218-жылы оны тугелдей жаулап алады, 1211-жылы Ж е п су та Кубылай ноянньщ acxepi Ж оцтар кдкцасы аркдялы Kipce, 1218-жылы Ж е б е ноянньщ acKepi Кулж а ел кеа аркд>1лы егедд. К уш ш к хан жетцледд, ез1 еледд. Мацгол д эу1ршде eMip сурген женсулык, галым Ж ам ал Кррш и (1230-1315) Алмалык, крласында туган, ал э к е а Баласагун кдласында дуниеге келген. О н ьщ айтуьшша, X I- ХШ-гасырдд Ж епсудаты ец мыкды тайпа кдцлылар болтан, олар Алмалык, кдласын орталык, еткен. Мацголдардьщ б и л т кезшде де кдцлылар ез ыкдалдылытын жойматан. Шатагай улысында олар ылти сыйлы орындарта отыртан. Шагатай улысыныц ордасы Kp3ipri Ж аркент кдласына таяу жерде болтан деген пиар бар. 109

Ш сут т МфЬке-ты_____________________________ __ Бурынрылардьщ Ж е и с у аймагын кезшде Матолстан, Ж е те деп атаганына тарих куэ. Тарих ущщ ap6ip атаудьщ мэн-жайы ерекше мацызды. Б1з ынта крятьш 6ip нэрсе: жерге юм ие болса, жердщ аты соньщ ттлшде аталады. XIV-FacbipAaАкрак,Тешрдщ ecxepi кейде 63i бастап, кейде баскдлар бастап Ж е и с у ж ерш е б1рнеше дурюн шабуыл жасаган. О л езш щ ap6ip ж орьпын тэптшггеп жазып отыруга улкен мэн берген. С о л жазбалардыц дерегше суйенсек, Ж е и с у ел кеа Теш рдщ тусында да тургк халыкдарыньщ мекеш болтан. О ньщ эскер! басып еткен Атбашы (Ат-Баши), Арпа (Арпа-азы дегеш Арпа жазыгы болар) деген езендер К^фрызсган картасьшда кдз1р де бар. Кдра-Касмак дегеш, эрине, Каракд>1стак, болар. Чарун езеш - Шарын, Шалык, дегеш Шелек екенше крлай кумэндануга болады? Санкиз- Иагаш дегеш Ж а н г а загаш крй. Иумчала, Кучкар дегендердд Кумкдла, К,ошкдр деп тусшем1з. М ун дай даусыз турж атауларыньщ б1разы мьшандай: Айгыр-Иалы — Айгыржал (Семей жакд-ага тау), Урунг-Иар - ¥рыжар; Пай-Акуз, 6ip ж ерде Ай-Акуз — Аягез; Ш ир-Ш ар, Шибарту, 6ip жерде Шьшар-тау — Шубартау; Кой-Мурат — Крймацырак, (Семей жакц'агы тау); Буурлагу — Барлык; Ит-Игмес-Ала-Куль — И иш пестщ Алакелй Караталы — Каратал езеш; Кек- T e6eci — Кектебе; Алмалыры — Алмалык, (cipa, кдз1рп Алматы мекеш, ейткеш бул кала 1леге жетпей, оньщ оцгуспк жагында орналасады). Тучрьпп казак, хандыгьщ Ж эш бек пен Керей X V -гасырда о сы Ж е и с у е л к е сш д е курды . Д е м е к , халкдлмыздыц мемлекетпк дербесгж алу тарихы да бул елкенщ топырарына нкелей байланысты. Казак, халкд>гныц тутрыш тел тарихшысы, эйгш \"Тарихи Рашиди” шыгармасыньщ туындыгер1 М ухаммед Хайдар Д ул атид щ (1499-1551) apFbi аталары маголдык, Дулат тай пасы нан. О л ез1нен уш Facbip буры н eMip сурген ж енсулы к, ралым Ж а м а л Каршидд улы устазы санаган. Дулатидьщ заманында Маголстанньщ айнала ана ш еи мен мына ш еп 7-8 айлык,жол кершедд. Ш ьпысы калмак,ж ермен шектесе келш, Баркел, Емы, Ер п с бойьш камгыпты. Батысы Турюстан мен Ташкенте прелиш. Крлмак, ж ер м е н шектескен кдзакдъщ 6ipa3 тарихы coFaH байланысты. Казак,-калмак, согысгары — тэуелазддпм1здщ туп тарихы, бугшп жещстер1м1здщ кантепсп epi касиетп 110

_____________________________________ W ajmxka пинЗым желглерь О л кундердщ улкен 6ip к у э а - о сы Ж е т -icy жершде, K^3ipri Талдыкрртан обылысында. Тарихка ж упнсек, Ж оцтар хандьпъшьщ, ятни мемлекетгщ алташкдл б а сш ы сы Б ат ур (аз аты К р т о к р т сы н ек ен ) крнтайшы болтан Ж оцтар хандыты 1635-жылы курылды. Кдзак, энциклопедиясыньщ ж азуы бойынша, 1643-жылдьщ кдлсында Батур крнтайшы казак, ж ер ш е ш абуыл ж асап, кдгртыз бен кдзакуьщ 10 мындай адамьш туткршдап экетед1. М ун ы еспген Ж э ц п р султан (EciM ханньщ улы) 600 адамдай болмаш ы крлмен кдлмак,тарта кд р сы аттанады . BipaK, Самаркдн aMipuiici Ж алацгес батырга жорыкдса атгантаны жайында хабар жзбере/у. Ж э ц п р ез крлын еюге белед1, 6ipi era таудьщ арасьша ор кдзып беганедд, eKiHiuici тау сыртьша жасырьшады. О сы эддспен ол езш ен 83,3 есе кеп жауды, я т и 50 мьщ крлы бар кдлмакцы ж ецш , оныц 10 мындай эскерш кдлрады. ¥рыс б1тер кезде кдлыц крлмен кемекке Ж алацгес батыр да ж етш улгередд. О сы эйгии урыс аткен ж ер бул кунге дешн О р, Ордьщ булаты атанады, Ж аркент кдласынан солтусик батыска карай 80-100 шакрфымдай жерде. М е т ц ойымша, бул ара кеп тарихи ескертюштщ 6ipi тана саналатын ж ер емес. Казак, халкршыц, оныц мемлекетшщ азат ем!р жолындагы куресше мэцп ескертгаш болатын б1рден-б1р тарихи орьш. Ж ар кент ещршдеп Ордьщ булаты Салкам Ж э ц п р сотыскдн эйпл1 орын екенш жиырма жыл бойы айткднмен, не аудан, не обылыс, н е республика эз1рше отан мэн бермей келедд. BipaK, туптщ тубшде елш суйген келешек урпак, бул орынныц каддрш б1ледд, баталайды деп ойлаймын. ©йткеш мундай ескертгаш орьш мемлекетгщ ултгык, мацганышы болуга тана лайык, Ce6e6i: 1. ©зшен 83,3 есе кеп жауды кай заманда да кез келген батыр, кез келген халык, ж еце бермеген. Салкам Ж эцпр дщ 600 крлмен 50 мыцта кдрсы шытуьшьщ ез1 — улкен ерлж, алжецу1 — отан мэртебе, урпатьша м эцп мацган. 2. Салкам Ж эцпр дщ ор крзып сотысу эдда — XVlI-Facbip уппн улкен жацалык. А л кешпел1 халыкдвр арасьшда, бэлгам, бул алташ крлданган эддс. 3. Казак, хандьпы, ятни дербес мемлекетг X V -тасырдьщ ортасында тана курыла бастады, ал Ж э ц п р мен Батурдыц сотысы туп-тура дерлж ею тасырдан кешн балды. Бул казак,хандытыньщ эскери куш-куатын тана емес, бугал саяси-экономикалык, дэрежесш , ipreAi, улкен 6ipAiKri, ез тэуелазддпн толык, крртай алатын зор мемлекетке айналгандытын да аш-акд-аса керек. 4. Бул а л ы е патриштык. 111

Ш сут т Ифкекв-ты____________________________ мэн-мшынасы мен урпак, тэрбиелеу женшен орыстардьщ Куликово шайкдсынан 6ip де кем емес. 5. Ордьщ булагындагы co fu c Ж э ц п р , Ж ал ацтес, т ага баска халык, крргаган батырларымызра да мэцп ескертгаш. Ал ендд Салкам Ж э ц п р согыскан ж ер осы Ордьщ булата екеш далелдд ме? Дэлелдд.1 .1644-жылы бул сотастац кдндай арада еткенддтн алгаш жазган адам Фишер кершедд (\"Ci6ip тарихы\" деген ютэб1). С оньщ ж азуынаж эне баска деректерге суйенш, тарихшы Златкин \"Джунгарское ханство\" деген ютэбшде: \"Ж эц п р ез тобыныц 6ip белитне жонд-арлар тар асудан асып келгенше ею таудыц арасындагы тар жылгада ор казып беюшс жасаура буйырады, ал e3i еюныл белшмен таудьщ арта бетоне жасырынады\", — деп жазады. Осында жазылган \"ею таудыц арасындага жылра\", \"таудьщ арта бел\", казылган op — 6api де Ордьщ булагындата жермен дэлме-дэл 2. Ец улкен далел — ордьщ 03i. Сакдалган ордьщ claeMi оныц эскери макратпен кдзылрандырын кдздр де дэлелдей алады: ордьщ алдынды жары бижтетшп, шпндеп адам ток тура алатындай етш казылган. Ярни жауды ордыц шпнде тис турьш ата беруге болады. Ордьщ бет алды — жазык, келген ж ау сол жазыкден келш, eyeAi ецгстен сайдьщ етепне туседд, сонан соц рана барьш ор казылган жотаньщ устш е кетер1ледд. А л сайдьщ ор кдзылган жотага карай кетерглетш б е л ете л к . Одан шыкдсан атгыны да, жаяуды да орда отырран адам кезш ш укр т алса да б1рдеме кд>1лады. Ж эцпр дд ц ж ер ыцгайы н соншалык, пайдалана бглген акдллдыльпына тек тац калу керек. О р ею таудьщ аралыгына кесе келденец казылган, солтуспк жары таудьщ тис беткейше •преледд, оцгустис жаты тж беткейдщ тубшен акдсан езенге дешн созылады. Е ю жак, таудьщ да б е г а е т ж ау ecKepi ете алмайтындай т ж . 3. Е ю ге белш ген казак, эскерш щ ж асырынран тобы ш ыга келеттндей о цтустж буш рде Кд)1зылкдя атты ындайлы ж ер бар. М уньщ 6api Златкинде суреттелген ж ер ыцрайымен дэлме-дэл келедд. 4. Бул араньщ касиетп ж ер екенш айгакдайтын жанама дэлелдер де бар. Ордьщ булагыньщ 100-200 метрдей шытасында Жалаулы атгы тебе бар. С о г а с болмаган жерге казак, ондай атта крймаса керек. С ол Жалаулыныц мойнарында Кдбанбай батырдьщ б е й т дейпн улкен тас ушндд жатыр. О л бейт Крбанбайддю ме, жок, па, ол — баска мэселе. Bipaic, бурынта ата-бабаларымыз ез батырын элпндей эйгии тарихи орындарга эдеш жерлеу1 эбден мумк1н. О ны ц устше 112

____________ Шфнхка ттЗмн Кдбанбай батырдьщ ец соцты соры сы кдфтыздармен болтандытын да ескеру керек крй. Э ри не, Э п к е жырык, та, оныц улы да к^гргыз батырлары. А л к^гргыздар кдзак,жершщ кдк, ортасьша барьш Крбанбаймен сог-ысылты дегенге мен ез басым сене алмаймын, ж а у елдщ шетш, ш ебш бузута тырысады, ал халык, батыры елшщ шетш, ш ебш крртайды, соран жак^ш арата айбат к^глып ауылын орналастырады. Кдлай болтанда да Кдбанбай осы Ж оцтар мен Тарбататай аральпында eMip кешкеш хак, ©йткеш С у а н ишнде Акд1а руьшан шьпрфн Кржбанбет бн деген еткен. Кезш де ол ейгш Тезек теренщ 12 бшнщ 6ipi болтан. Бащыбаймен айтысуында, Тезек т е р е т сабасьша Tycipin, Бакцыбайды шггей куптап, эдыдж танытаньш би — сол. Со л Кржбанбет Кдбанбай батырдьщ жиеншары больш келедь ятни батыр — оньщ нагашысы. Аралас-крралас елдщ мундай деректер1 де кеп нэрсе ащартса керек. 5. Ордьщ булагьгнан 4-5 шакрфым шытыста Уйгентастьщ бел1деген ж ер бар. Ш окдн Уэлиханов сол Уйгентаскд кдлмак, крнтайшысы Батур жерленген деген ацыз барын жазады. Бул мацайдыц кдзак,-кдлмак, тарихына тайталас елке екенш ол да танытса керек. 6. \"Егемендд К,азак,станта\" ж а з у ш ы Б ал т а б ек К ,ы д ы р бек ул ы н ы ц \"Кдзакзъщ Кдрасай батыры\" атгы тарихи макдласы шьщгы (29-акдан, 1992). Кдрасай — Е о м ханньщ тусында болтан батыр. Ж азуш ы бул макдласында 1692-жылы туып, 1776- жылы кдйтыс болтан бабасы Шапыраш ты К дзыбек пен Тауасарульшыц жазбаларьш т1р1лтед1. С о л жазбадан узшдд кел-прешк: \"...Кдлмащщ Ж э ц п р мьщта ж етер-жетпес крлмен кдрсы турды. Ойратгар елу мьщ болатын. Ж э ц п р крлыньщ б!рсыпырасьш тау арасына жасырьш, отан москдлдау батыр Ж и ем б ет пен Жакрытулды кдлдырып, ж а с батырларды Кдрасайта бастатьш, жаудьщ желкесшен келуге тау айнальш кетп. Лабасгаты Доцыз тауга алацсыз, еркш Kipin келе жаткдн кдлмакцы Ж э ц п р адамдары тасадан атьш, кеп адамын кырды. С а й 1ш1нде уйлытып, сасы п-сал б ы р атан крлмак,тарды желкесшен келген Ж э ц п р мен Кдрасай крлы аяусыз шапты. Нак, осы с а п е артынан 23 мьщ крлмен А л т ы н Эл1мулы Терткдра Ж алацтес баЬадур келмегенде, кдзак, крльшыц жатдайы элдекдлай болар едд\". _ Kepin отырсыздар, мунда ор жайында еш теце айтылмайды, 6ipaK, урыстьщ баскд жатдайы сол Златкин жазтанмен б1рдей. Лабас, Доцы з тауы деген ж ер атгары 8-549 113

Ъвксутт H tfnkeb-ifiu___________________________ ____ аталады. К ен е карталарда кдш рп Нарынкрл жацтары Лабасыдан взге Ж аркент жакта да Лабас тауы керсетедд. 0 л п макдладан тага узшдд келпрейпе \"Батыр крнтайдыц эскерш сайлап, 1646-жылы кдзак, елщщ шьпысынан кдйта тиедд. Сотые Жаркентген куншшк жерде Крскрлацтауыныц арасында болды. Ж э ц п р Кдрасай мен Агынтай крлын OKjiaHFa жасырды. О рдага эскердд кермеген Батыр тага улкен шьпынра ушырады. С он ш а крлмен келгенде, бар шамасы кдзак, крлындага кшл кдтынын босатьш алуга рана ж етп. Крскрлац урыекд эдеш тандалган ж ер едд. ©йткеш кдзак, крлы терец взен арнасыньщ иепне асыла жатыпты. А л кдлмацтар келер жак, бацырайып KepiHin туратын беткейде. Кдзак,квлт сайда 03ipтурды. Ж эц п р Кдиылкцядан атой садды\". Дэлелддц у л к е т осы — Кдлзылкдш деген ж ер а м сол кушнде аталады. Ал Крскрлацды согастан кешн кдзакуар Ордыц булаты, О р деп атап кеткен болу керек. Енддп 6ip дэлелдейтш нэрсе: 1643-жылгы согас пен 1646-жылгы согас осы 6ip арада еткен бе, жок, па — сол рана. Ал ордыц сол жылдары Ж эц п р кдздырран ор екенддпне ендд кумэн болмаса керек. Шапырашты Кдрасай, а р ган Агынтай батырлар согаскдн тарихи орынды мэн-матынасына ылайык, кдегерлей алмай отырранымыз — б1зддц ежелп енжарлыгамыз. Ендщ мшдет — о сы кдеиетп орынра кдзак, халкдша ылайык, ескертгаш орнату. Ж е п су д аг а ец еж елп кдлалардыц кез1 — Жаркент. Оныц ipreci ете ертеде кдлантан. О ньщ ХУП-гасырда бар екенш жорарыда Кдзыбек Тауасарулы да айтады, 1856-жылы сол арамен еткен Шокдн Увлиханов та айтып, картага тустредд. Б1рак,ез айткднынан кэйтпайтьш б1рмойын басшылар 1982- жылы оньщ уялмай-цызармай 100 жылдыган атап етп. Ежелг1 тургк кдласын бугшп куннщ баласы етш керсетп. 1846-жылы Л еп ад е улы ж уз кдзакгарыныц бес руы Ресей боданы болуга ант бередд, (мрак, ic жузш де Албан, Суан рулары Ресейддц крластына 1854-жылы рана тубегейл1 енедд. Содан кешн сыртган кеппп келупплердщ саны жыл сайын удемел1 турде артып отырады. 1897-жылгы ж ур пзш ен санау бойы нш а Ж еттсудагы кдзак,тар барлык, халыцтыц 80,4 процент! болса, 1914-жылы 60,5 процент! болады. Кдлтайгакдрсы уйымдастырылран узацж ы лга дуцген мен у й гар кетерш етерш щ нэтижесш де, 1865-жылы Ш ы гас Туристанда дербес тараншы, ягни уй гар султандыга орнады. 114

___________________________________<ИЫтЛа тмЗьт М ундай дербесттк алу у л п а керип крзакд-apFa да эсер ere ме деп, патша уюметт кртгы сацтанды. Сакдыкден Текеске, Буракржырра, Аякразга, Шонжьша эскери отрядтар экелдд. Акргрында ананы-мьшаны сылтауратьш журш , Колпаковский Буракржырдан (Kp3ipri Кекталауылы) атганып, 1871-жылы 22 кунде Кулжаны басып алды. ¥йгыр султаны Эбыорлыны 21 кунде е з е р ю м е н патш а эс к е р !н е бер ы д ь С е й т ш , уйгырлардьщ дербестш бас-аяты 5-6 жылга рана созылды. Патша еюметшщ acKepi Кулжада тапжылмай он жыл турды, ол да уакрггша оры с елш щ 6ip уйезш е айналды. Акырында 1881-жылы Петербургге Кдятаймен шарт жасалды. С ол бойынша Кулжада кдлрысы келмейтш хальщгар Ресейге етуге кдкдглы болды. Кдятайдыц кек алуынан крркдсдн уйрырлар, кетер1л1ст1 бастаган дуцгенд ер , к е т е р Ы с к е кемектескен кдзацгар Ресейге кдрайтын крзак,жерше кррай 1881-1883-жылдар арасында ж ец к ш п кеш е бастады. С он ьщ нэтижесшде 1ле елкесшен Жеттсура 9572 уйгыр тутти, ятнн 45373 адам, 1147 дуцген т у п и , ярни 4682 адам ете,лд. Тарихшы Ю.Баранованьщ дереп бойынша буюл 1ле елкесше 2565 кдна уйгыр отбасы, 346 рана дуцген отбасы кдлад, кдлраныныц 6api Ж е ттсу елкес1не ет1п кетедд. А л Ж еттсура еткен к,азак,тардыц узы н сан ы 20 мыцра ж уы к,. О сы н ы ц нэтижесшде, 1882-жылы Ж е п су д а жацадан Ж ар кент уйез1 курылады. Таддыкррран обылысы шецбершдег1 Ж е псу д ьщ мэдени тарихы да айтарлыкуай крмакды. Эр1ден тартпаранныц езшде эй гш акдян, эшш , композитор в е е т Найманбайулы (1867- 1922) осы елкеде вз в м р ш щ б1разьш етгазш, 6ipa3 акршмен айтыекдн. ©нер мен биллей кдтар альш журген Тезек теренщ орны да езш ш е 6ip тебе. О л — эйгШ Суй1нбаймен, Бакдыбаймен, Тубекпен айтыскрн адам. Кдзацхалкдшьщ кдддрл1 перзентгер1нщ 6ipi Шокдн мунда терт рет больш, 1864-жылы бесшип рет келш, б1ржола кдлып кряды. Оньщ б е й т Крянкездщ тесш де ерекше куттмде. Акдш Сараны ц ел1 мен жер1 — осы Ж еттсу. Атакды Б1ржан онымен осында жолыккдн. К еп жыл бойы кдзак, зиялылары Сара мен Б1ржан жолыкдщн ба, ж ок,па деп езара айгысып келдд. О л дудэмал 2 томдык, \"Айты с\" жинагы шыкдедн соц ез ш еппмш тапты . С а р а мен Б1ржан да, Ж усш бек Шайхысламов та, ©сет те, Бакдыбай да — 6api жолыкдедн екен. О ньщ бэрш б1зге Теребай акд>ш тэптшггеп турып TyciHAipin бердд. Теребай Ескржаулы - 1844-жылы 115

Ш сут т Щ Ы е -у ш ____________________________ туьш, 1911-жылы кдйтыс болтан адам. О л Сарамен айтысынла былай дрйлу \"Ояз бен Б1ржан салдыц достытымен, Сен болдьщ Жиенкулдан мулде азат”. ... “Он терт жас Э сет акын сенен Kirni... Эсетпен сен айтыстьщ сиыр жылы„ Ж усш бек кел1п кетп барыс жылы\". ... \"Кырык,тыц сепзш е сен де келсеч. Елуддц жетеуше мен де келгем. Осы 6ip тышкдн жылы кездесер деп, Найманта а з ы эдей1 1здеп келгем”. Теребай 57-ге 1901-жылы келуге тшс. С ол жылы 48-ге келсе, онда С а ра 1853-жылы тууга т т с . Б1ржанмен 18-шде, ягни 1871-жылы айтыскдн. 1834-жылы тутан Б1ржан 1871- жылы 37-де болады. \"Ауылым куш бугш кдлыбымда, Ею жыл отыз беске келгешме\", — деген Б1ржанньщ сез1 бул дерекпен деп келедь Сараньщ: \"Он уште домбыра алып сез сейлеп ем, Келемш 6ip сур1нбей жалгыз кара\", “Такрыр-ау, он сепзге биыл жетпм\" дегеш шындыккд ете-мете жанасымды. 1867-жылы тутан Эсетгщ 1853-жылы тутан Сарадан 14ж ас кшд екеш де дэлме- дэл. Сонда Э с е т Сарамен сиыр жылы, ягни 1889-жылы 22 жасьшда айтыскдн, ал Ж усш бек Шайхысламов келеа жылы, ягни 1890-жылы жольпщдн. Бакцыбай, Сара, Бак,тыбайдыц эйел1 М айке, Т еребай акдш да — 6epi Б1ржаннан сол келген1нде бата алыпты, оны Т еребай акын айрыкдга мактдныщпен айтады. Жалпы алганда, Теребай акынныц мурасы осьшдай даулы мэселелердщ басын дал ашып беруш ен айрыкща кунды. Шокдн елгенде, оган жокуау шыгарган да осы Теребай болады. С а ра Тастанбеюдязы 1878-жылы туды деген дерек — туб1р1мен кдте. О л Kici 1916-жылы жасы ултайып барып еды деген сез шындыкдд уйлеомд). Оган, б1рштшден, жотарыдагы Торебайдын, айтысы куэ. Екшппден, Кднабек Байсештов езш щ \"Куштар кещл\" атгы ютэбшде Сараны 1911-1912- жылдар шамасьшда кергенддш, сонда оньщ егде Kici екенддтн айтады. Уидшшден, талым Балташ Ыскдкрв та Сараны керген адамдардьщ соган суй е н ш 1910-жылдары оньщ 50-ге жакындап кдлган эйел екеш н дэлелдейдд. Тертшш!ден, Сараньщ бес бала кетерген Kici екенш де естен шыгармау 116

________________________________ fflafm xka талЗым керек шыгар. Б1здщ ойымызша, С а ра 1878-жылы туып, 38- жасында 1916-жылы кайтыс болмаган; 1853-жылы туып, 63 жасында 1916-жылы кайтыс болтан. О ньщ устше, бул дерек Б1ржан — Сараньщ айтысындаты деректермен еш крйшы келмейдд, ягни айтыстьщ болгандыгын крсымш а куд1кс1з накда-нак, дэлелдейдд. Теребаймен айтыскрнда: \"Б1ржанра он сепзде муцым шатып, Акдяры Жиенкулдан азат болтам1', — деп, бул шындыщы Сараньщ 03i де мойьщдайды. А л егер 1878-жылы туса, ондаол 18-ге 1896-жылы тольш, 1894-жылы елш кдлтан Й рж анм ен кдлай айтыспак,? \"UlbiFapFaH, рас, Б1ржан атымды елге\", — деп акын Сара ез1 растапты, соган сенгешлпз ж ен uibTFap. Б1ржанды жецген Сараньщ Теребайдан жещлу1 де занды шытар, онда не тур? ©нер деген бппейтш ж ары с крй, б1рде озса, б1рде калады. Же-псудан узддк енер иелер1 кешн де, каз1р де аз шыгьш жаткан жок, Солардьщ ш пндеп еш аскдры — Мукдн Телебаев пен Э бы ха н Кастеев. Бай елкеде 6api де бар, 6api де эделп. Казак, халкдшьщ тарихы мен мэдениетше, экономикасьша Ж етгсу халкы кашанда крмакцы улес крсатыны кумэнспз. \"К^азак, эл еби еп \", 8.05.1992-ж ыл. ЖЭН.Г1РГЕ КДТЫ СТЫ Ж ЭД1ГЕРЛЕР Казак, тарихьшда айрыкди атка ие болтан тарихи тулта онша кеп те емес, соншалык, аз да емес. Мэселен, Асан Кроты, К,оркдгг А т а дейм1з. \"Кайты\", \"Ата\" д е г е н М з - айрыкдга курметген тутан ытипатгар. ©з аталтан Ж э ш б е к п б1раз тарихшы Алтын Орданьщ ханы дейдд, Ш э к э р м кажы казакдъщ алгашкы ханьш Э з Ж еш бек атайды. Кдзыбек бек Тауасарулы 1776-жылы жазылтан \"Туп-тукданнан ез1ме шейш\" атгы штэбшде казак, ханьш Э з Ж э ш б е к дейдь О ньщ устше бул штэпта Ж и ренш е ш ешеннщ осы Ж эш бекпен тутас екендише мецзейтш крсымша мал!мет бар: Теле бидщ Кррабай деген туыскрны Арш ьш деген кызта уйленедд, ал оньщ акес! — Бэшр, оньщ a x e d — Тыеубай, одан — Атан, одап —Ж ак, одан Ж и ренш е боп келедд, кэддмп Ж и ренш е шешеннщ шебелеп болады. Осыган Караганда, “Э з \" сез1 117

Ш п /а т H jfctla -jp u __________________________________ газа кэзакы дэуарде туран сиякды, Э з Тэуке, Э з Теле дейлоз Хандарга кдтысты \"Касымныц каска жолы\", \"Еймнщ есю жолы\" деген бар. Эк есш \"Енсегей бойлы ер EciM\" десе, оньщ езш \"Салкам Ж э ц п р \" атапты. Cipa, Ж эцпрдщ eMipi урыс- coFbicneH ©Tin, жинакы ланы п отырып хандык, курып нпренуге жагдайы болмаган-ау. Ел крргаудан баска ойы да, арманы да болмаган, баскдга муршасы да келмеген, жеке басьш куйтгеуге крлы тимеген, ер жастаньш, туз кротан батыр хан болса керек. Ж эцпрдщ эк е а Е а м ханньщ дал кай жылы елгеш тарихта куц1рттеу. М .Т ы н ы ш б а ев 1643-жыл деп шамалайды, К,Салгараулы, тары баскдлар 1645 деп болжайды. Жорарыда айткэн кпэбшде Кдзыбек бек былай дейдд: \"1018-улу жылы (ярни 1640-жылы — Б.Н.) кдзакуы EclmhIh, улы Ж э ц п р сурай бастады. ©йткеш EciM хан наукдс болды\". Буран Караганда, EciM ауырып елген. Кдзыбек бек-пн, жазбасын api карай окцык; \"Талай (калмацгыц аты — Б.Н.) тайшьшы осы сорыста кдзактар терт талдьщ бугагъша байлап, жабере салранда оньщ быт-шьггы шырьш, тертке белшш кетп. С ол кезде жасы елуден асып кеткен EciM хан: \"Калмакды осылай терт белек кыламын\" — деген едь BipaK, сол жылы e3i кдйтыс болды да, арманьша жете алмай кетп. Енд) казак, бгшгше Есгмнщ улы Ж эцпр дщ келу1 калмацгарды катгы дурлйспрдг ©йткеш 6ip жылдай калмак, арасында туткында болып, олардыц жай- кушн бьлген, сырын мол туйген Ж э ц п р д е н олар катгы крркцы. Сондыкуан да калмакдар ендд Батыр крнтайшыньщ тендрепне катгы топтасьпт, бурьш-сонды болмаган б1рлж жасады. Сейтш , ол езш щ кас больш журген Улден тайшыны, букар, казак, елиплерш кабылдап, езшщ кушш керсетпек болды. Bipax, Батырдьщ да бул куаньпны узакдса бармады. 1021-жылы (ярни 1643-жыл — Б.Н.). Алтын ханньщ улы Омбы , ойратгьщ б ш к п нояндары казакдф кайта лап крйды. О ньщ басьгнда экесш щ KpAFa тусш кррлык, кергенш умьгга алмай журген Батыр хонтайшы болды\". Буран Караганда, 1643-жылы Ж эц прдщ хан болтаны, ярни Ес1м н щ дуниеден еткеш гой. \"BipaK, сол жылы 63i кдйтыс болды да, арманьша жете алмай кетп\", — дейдд гой Кдзыбек бек. Бул дерекп ол езшщ М атай атасьшъщ жазба дерепне суйенш айтьш отыр. Талай тайшымен 6ipiHnri урыс 1630- жылы больш, сонда Ес1мнщ улы Ж эщ гр туткрш болыпты. 118 .

__ ________________________________W ajmxka пинЗыи Содан к е т н п егашш уры с 1640-жылы болып, EciM оны талра байлап eATipirrri. Арманына жете алмай EciM де сол жылы, ярни 1640-жылы елуден аскднда наукцстан кдйтыс болыпты. Бул эл1 б1здщ тарихта айтылмаран тьщ дерек. 0Ai кпэ€й жарык, керш улгермей жаткдндыкд'ан, Кдзыбек бектен api кдрай да узак, сездэйек KeATipyre тура келедд: \"Бул coFbicKp ол елу мьщдай крлмен келдд. Ж э н д р хан жолындагы крртандарды таптап еткен ойрат крльша мьщта жетер-жетпес адаммен кдрсы ш ыры п, сорыста тэсиин артгырьш ж ещ ске ие болды. О л адамньщ жартысын тас арасына орналасырьш, оран москдлдау батыр Ж и ем б етп, Ж ацсы рулды кдлдырды. Ж а с баты рларды K,apacaftFa бастатып шабуылга дайындады. С ей тш , олар жаудьщ желкесшен келууш ш тау айнальш кетп. А лацсыз Лабастагы Доцызтаура Kipin келе жаткдн кдлмакды Ж э ц п р адамдары атып, кеп адамын елпрдд. О лар сасьш-салбырап кдлранда, желкесшен келген Ж э ц п р мен Кррасайдьщ азрантай тобы ойратгарды ойсырата кдгрды. БэлкДм, ендд арттан жиырма уш мьщ крлмен Алшьш Эл1мулы Терткцра Ж алардес батыр келмегенде, кдзакд-ар ж ец ш п кдлар да рдд. Батыр крнтайшы осы согыста он мыц&эй адамьшан айырылып, к а т е т а амал жок, бой бурды\". Эрине, Кдзыбек бектщ бул айткрнын бастан-аяк, акцкдт деп кдбылдэура болмайды. вйткеш ол — e3i 1692-жылы рана туран адам. А л мына окщ-аны оньщ атасы М атай деген Kici оран жазып крлдырран, Кдзыбек бек соньщ ж азуы бойьшша б!зге жетгазш отыр. “Бул сорыс осылай аякдалуы тик: екен, — дейдд Кдзыбек бек, — ейткеш Ж э н д р жанындагы ж е п ж уз адам 6epi \"сен тур, мен атайын\", сыннан еткен Кррасай, Арынтай, Ж иембет, Сарбукд, Кексерек, кд>фрыз Кетен, Табай батыр эркдйсысы ж уз Kicire татитын адамдар болатын. О сы урыста терт адам ерекше кезге тускен: ж екпе-ж ек болмаган, мерген Дулат Жакрьпул, аррын Токдн баласы Крмпай батыр, бул Сушнддк тукщмы цлд; Шапырашты Алтынайулы Кцрасай ж ене С уан Ханбап>1с тукдлмы Елтшдд батыр. Байтугей баласы Елтшдд батыр осы урыста 6aFa ж етпес жердем жасады. Бурын кдзак,тыц крлмакдф барымтасына кеп кдтыскдн, жылкд.1 алатын Елтшдд Epric пен 1ле арасын талай сузш еткен-дд. О ны ц ж ер жагдайын жакры 6iAyi Кдрасайдьщ оц крльша шырарды. Будан кешн де Елтшдд уш бу жердеп урыстарда мехкамдык, жасады\". 119

Ъекумтн НфЫ<£-ты________________ ________ _ Бул баяндаудан урыстыц кай арада еткендц-ш болжамдау оцаЙБа тусе крймайды. Алайда Елтшдднщ суан екенддпн, ал оньщ ж ер жагдайын ете жанры бмгенддш ескерсек, бул сорыстьщ С уан тайпасы жайлаган жерде еткенддгш шамалау аса кцын бомаса керек. К уш бугшге дешн Суан тайпасы непзшен Ж аркент ещ рш тана жайлап кеде жаткэндьпы баршата аян. О ньщ успн е Лабас атгы тау кадр де Лабас аталады, Талдыкрррандары Мукырдьщ желкесшде, \"Алгабас\" колхозыньщ шырыс жак. тусында. Ал Доцызтаудыц кдй тау екенш шамалап кдз1рп Итшокды емес пе екен деп ойлаймын, 6ipaK, анык, дэлелш жок, Д алелаз нэрсеш дэлелге жакрщдату уш ш, тары Кдзыбек бекке сез берешк: \"Eci жиналы п болганда, ол (Батыр крнтайшыны айтады — Б.Н.) 1024-жылы (ярни 1646-жыл — Б.Н.) кдзакцен крш а coFbicibi. С орыс е с и Ж аркент балырьшан куншшк жерде Крскрлац тауыньщ арасында болды. Ж э н д р Кррасай мен Арынтай екеушщ крлын окцанага орналасгырды. Батыр крлыньщ дайьш жаткдн, окрандаш жайьш б1лмеген олар кдтгы KpippbiHFa ушырады. Om eyip, казак крлындары кшп кртыньш босатып алуга рана шамасы ж етп. Крскрлац урыскд эдеш тандалган болатьш. ©йткеш таудыц терюшде беткей, тустат TayFa Kipep езен едь Ал ж ау келетш жак, Teric жене кеп ж ер Kepiprin туратьш. Окрана казылган ж ер бшкте едд де, сырты — терец сай. Атгар сонда e3ip турды. Хан e3i Кызылкцядан этой салды. Сейтш, калмактагы шьцынданды. Бул урысты мен е з басым жогары бараладым. М ундай урыс ж ур п зу ушш, эжептэу1р вскери 6iAiM керек болатын. BipaK, бул жолы крлмак,крлы бурьшгысьшан элдекдйда аз болатьш. О сы урыста С уан Елтшдд батырдыц керсеткен epAiri ерекше болатьш. Ocipece ж ер жардайы соныц ракылы едд. Балабкд ж еткен Ж а р б у л а к у ст ш д е п А сар теб еге ж алау тнтлш крйылды. Будан со ц ж етт-сепз жыл арада тыныштык, орнады\". Бул узшддден сорыстьщ Кдлзылкря деген арада болраньш, оньщ Ж аркентген кунш ш к ж ерде екенш анык, б1лемз. Ж аркентген кунш ш к жерде Бел жайлауында Кдлзылкця деген ж ер a\\i бар. С о л Кдлзылкцяныцдрп устшен солтуспкке кррай келеа rayFa дешн созылып осыдан 350 жыл бурьш кдзылран ордьщ олеш эл1 кернеу жатыр. О л араны журт K03ip O p, Ордьщ булаты дейдд. Оньщ успне, \"Жарбулак устшдеп Асартебеге жалау ттгшп крйылды\" дейдд, ол тебей 120

Wafmxka т Ф т ел эл1 кунге Ж алаулы деп атайды. А л ж ардан шыкддн булак, эл1атып жатыр, дал соньщ успнде ж ур т Кдбанбайдьщ б е й т деп атап кеткен таскррым бар. Ж ащ 1р сотыскдн жердщ о сы е к е н д т н е д а у ж о к , о н ы кдзы лган о рд ы ц ез1-ак, куэленддредт Алайда а м анык, емес 6ip ж ай бар: Кдзыбек бек Д оцы зтауы нда соты е 1643-жылы болган дейдь Казакцардыц ор (окдана) кдзып согысуы, оньщ айтуьшша, 1646-жылы болтан. М ен щ бутан кумаш м бар. Кумэнпинщ непз1 мьгаандай: К дзыбек бек 6ip ж ерде болтан урысты еюге белш кдрап, cipa, шатастьфьш отыр. RipimiimPH, бул урысты 03i кермеген, ол атасы Матайдыц жазбасынан альш кел-прш спъгр. А л атасы туралы Кдзыбек бек 63i былай дейдй \"М ен енд) сезичд) ез1м б1летш 978-жылдан (ятни 1600-жылдан, — Б.Н.) берп жердд тана эцпмелеймш. ©йткеш бул кездерде менщ атам М атай тумыр кешкен. М ен KiTa6iMa сол атамныц ж азбалары н крлдандым. А л атам кунделжт! окщ аны болтан-болганьшдай етш кдна тзркеп OTbipFaH. О л — кррытьш жазбатан Kici\". Жотарыдаты урыс жатдайын жазуы на Караганда, Матай да ол урыска 03i катыспатан, тек еспген, еспгенш тана жазтан. Екйошден, ею уры с болтан ж ердщ де жалпы ьщтайы ете украс. Екеушде де жаудьщ желке тусьшан айналып сотатын калканьщ бар екенддп epiKci3 Кдшылкдяны еске TycipeAi: Кдгзылкцята тьпылтан топка жаудьщ ж елке тусьш ан ш ьпу ©те крлайлы. Уш ш пвден, С у а н Елтшд1 батырдьщ ер л ж сипаты ею урысга да украс керсеттледь Ж е р жатдайьш керсетупп ею сотыста да сол. Е ю урыстьщ да 6ip ж ерде болтаньша ол да крсымша далел. Ендд баска тарихи кужатгарта соз берешк. Казатргыц 600 крлмен калмак^ъщ 50 мьщына тетеп 6epyi, сез жок, сотые тарихьщла ете сирек кездесетш ipi окцта. Ондай окцтата кайыр еткешм1зд1 батьш отыртан орыс керпплердщ елец emeyi, врине, мумюн емес. Бул жец1ст1 алташ хабар лап , тар и хи айналы мта TycipreH — Г .Ильин деген казак орыс. О л туралы мэлметп тарихшы И.Я.Златкин \"История Дж унгарского ханства\" деген ютэбщде (Маскеу, 1983) 6ip сыдыртытольпрбаяндайды. Г.И льин 1644-жылы акцан да Тобы лта кел1п, Батыр крнтайшыда болып кайтканда корген-бтлгенш эскербасы Куракинге ж азбаша баяндайды. С о л жазбасында Батырдьщ казак, ордасы Ж э ц п р султан м ен Ж а л ацто ск е, Алатау 121

Ш арит ЧЩеки-^ш____________________________ крфгыздарына кррсы 50 мьщ крлмен согыскрнын айтады. Аударып берсек, тары 6ip кудж туып ж ур е ме, Златкин келтзрген Ильиннщ ж азбасы н сол куйш де сездэйекке тартайык; \"Как де он, конгайша, ходил на Янгира-царевича и на Ялантуша войною, и взял де он, контайша, две землицы алатай-киргизов да токмаков тысяч з 10. И после де того учинилась весть Янгиру-царевичу. И Янгир де к контайша пошел навстречию с войском, а войска де было с Янгиром 600 человек, И Янгир де, покопав шанцы меж каменем, и в те шанцы посадил 300 человек с в огненным боем, а сам с тремя стами став в прикрытье за камнем. И кон де тайша с воинскими людьми приступил к шанцам и ис шанцов де у контайши побили многих людей. И з другую да сторону на нево ж , контайшу, приходил с воинскими людьми сам Янгир и побил де у контайши на тех двух боях людей тысяч з 10. И в т у ж е пору на тот бой Янгиру царевичу пришли на помочь Ялантуш, а с ним пришло воинских людей тысяч с 20\" (130-бег). Г.Ильин бул мамметп 1644-жылдьщ акданында жазып отырганын ескерсек, охрана кдзып согысудьщ 1646-жылдан бурьш ж ене 1643-жылы болг'андьпы ап-айкрш дэлелденбей ме? Кцзыбек бек 1646-жылы кдзылдыдеген окрананы Ильин 1643-жылы кдзылды деп алдьш ала айтуы еш мумган емес крй. И .Я .Зла тки н бул согы сты ц жагдайы н ойрат eAmici Бахтыйдыц да 1644-жылы акранда Тобылда растаганын айтады. \"Халык, к е ц еа \" газетшде (27.07.92) ж азуш ы К,Исабаев осы согыс жайында 1644-жылдьщ 6-акраны мен 9-мамыр аралыгында Тобыл эскербасы Г.С.К уракиннщ жазбасын архивтен тауып жариялады. Онда былай делшген (аударма К,Исабаевтпа): \"Гриша (казак Ильинд1 айтады, cipa,) мен Кучемберд1 (улты татар, Ильиннщ кдсында болса керек — Б.Н.) тагы да мьшаларды айтгы: Ж э ц п р мен Жалацтеске ж ене Алатау крфгыздарына (согыс салу уипн) крнтайшы 50 мьщ эскермен Ток>1акрд дешн барган екен. Ж эц п р де оны 600 адамнан туратын эскер1мен кдрсы алыпты. Ж э ц п р эскершщ 300-ш крлайлы жерге орналастырьш, уш жузЫен ез1 тау-тасты тасаланып жатьпггы. Крнтайшы шабуылга шыкррнда, оньщ кептеген адамы шьпъш болтан кершцад. Ж эц пр дд ц ез1 тш ск ен екшш1 согы ста OFaH Ж алацтес 122

_________________________________ Шфшка ггшЗым бастаган 20 мьщ адам кемекке келш улгерген. М ун ы керген крнтайшы шепнш кетедГ. Байкдп отырсыздар, мунда ор кдзу жагдайы айтылмаган. BipaK, бутан кдрап, бул айтып отырганы баскд соры с деуге бола ма? Э ри не, жок, Ж э ц п р мен Ж алацгестщ 6ipirin согысуы к^зак, крльш, сез жок, улкен ж ещ ске жетюзген. Олардьщ ор кдзып согыскднына 6ipey сенген, 6ipey сенбеген. Балюм, с е н п а де келмеген. Улкен ж ещ стщ дакдырты жан-жакда, арине, кебшесе ауызша таракан. Cipa, 6ip согыстьщ era coFbic боп тарауы да сол ауызша эцпменщ acepi болар. ©йткеш Ильин мен Куракиннщ жазбаларында да \"на тех двух боях\", \"Ж эц п р д щ a3i тш скен егаш ш сокыста\" деген тэркестер ушырасады. А л олардьщ айтып отырганы — кдлмакцардыц ею рет кртрылуы. Bipimirici кдлмакц'ардьщ кд пераз келш, кдзрэн орта тыгылган казак,эскерлершен кртрылуы. Егашшса — кдлмакз’ардьщ, cipa, ес ж иы п барып ж асаган ш абуылы. Бэлюм, олар KeAeci куш немесе 6ipneme кун аралатып барып шабуылга ш ьпуы да мумган. Сон да олар ордьщ Кртзылкця тусындагы осал ж ерш , hfhh ж ота усп м е н етпей, жазыкден еткен тусын бузуды кездеген болу керек. Соны сезген Ж э ц п р де жарты эскерд! Кртзылкцяныц тасасына немесе оньщ кдрсысындагы Есешулдьщ сайына Ti>iFbm устаган болу керек. Ордьщ осал ж ерш кдлмак?-ар бузуга айналганда, хан e3i ту сыртган атой салган болар. Оньщ ycriHe, Ж эц п р м ен 6ipre согасуга улгермеген Жалацгес кемеккедал сол алгашкрт куш ж етш yArepyi мумюн бе? О л кдйткенде де 6ip-eid кун к е ш т п жегкен гой. Эйтпесе, 6ip кун ерте урыскд туспей-ак, Ж э ц п р оны куге турмас па ед1? Кдзыбек бектщ, оньщ атасы Матайдьщ 6ip арада ею- уш кунге созылган согысты ж еке-ж еке е ю согыс деп журуз, cipa, осыдан болар деп шамалаудьщ кцсыны бар сиякцы. \"Будан сон ж еп-сепз жыл арада тыныштык,орнады\" деген Кдзыбек бек одан кешнп кдлмакден согыстьщ 1030-жылы, h fh h 1652-жылы болганы н айтады . М у н ы ц e 3i де Кдгзылкцядагы согыстьщ 1646-жылы емес, 1643-жылы eryi иланымдырак, екенш керсетпей ме? Ce6e6i 1643+ 8=1651 емес пе? Алегер 1646 болса, онда 1646+ 8 = 1654 больш кегедг Ж эцпрдщ езшен 83 есе кеп жауды ор кд зьт токц-атуы аса улкен ж ещ с api аса бишрлж екеш даусыз. Ал ол кезде Ж э ц п р султан ба едд, жок, хан ба едд — оны тарихшылар тагы аныкцай жатар. А л ендд Ж э ц п р кдшан, кдлай елдд? 123

Ш от т H tjM e-ym ____________________________ Кдзыбек бек 1030-жылы (ярни 1652-жылы - Б.Н.) урысга: “К,алмак,тар кеп уацыткд дейш уш ш ыкдастай болып жерцлдд, - деп жазады. - \"Кесюлескен додада Кдрасай батыр Батырдьщ о ц крлын шауып туардг О л жара кдрынып кепп, крнтайшы келеа жылы (ягни 1653-жылы) о дуниеге аттанды. ©лерш де Батыр к е п баласын ж ин ап алып: \"Кдрасайды елирмесендер, туа шепндер\", — депп. BipaK, осы уры сты ц аяры ке л е а жылра созылып (ягаи 1653- жылра — Б.Н.), Ж эцпрдщ жекпе-жекке шыруына тура келд). Сесеннщ уды Кдддан Ж эцпрд! этап шак)ырды. Кдрасай мен Атынтайга кдра кдзак, деп кдрады. Оран ез1 сияцгы хан TyKfJMbi керек-Ti. Ж э н д р шыкцы. Узаккэ созылран урыскд, сэскеден бесшге дейш Ж э ц п р он ж еп жасар кцлмаккашыддс бере алмады. Ак^фы ханды Кдлдан сайып туардь Ендд казак, намыскд шапты. Кдтты к е си л е с болды. Ж е к е тэлэбка жеткенмен, олар 6ipa3Fa дейш бас кетермес болып жещлд1. Ж эцпрдщ суйеп ез1 алгаш каздырган окданнан атш атъфым Сарыбелге крйылды\". Буран Караганда, Ж э ц п р 6i3 айтып жургендей 1652-жылы емес, 1653-жылы елген болып шь^ады. Ж екпе-жек 1643- жылы окранта кдзылган жердщ мацьшда болтан. Ханды сол ж ек пе-ж ек еткен, кдза болтан ж ер ш е крйган. ©йткен1 батырды солай ж ерлеу ол кезде дэстур болса керек. Еганнпден, жаугерш ш к кезец баскдша жардайга мумкшддк те бермеген болу керек. Ж екпе-ж ек жазыкц-ау жерде ететш болса керек. Ондай жер, б1здщ шамалауымызша, Уйгентасш ц бел1 болура тшс. М унда аса атак^ы б1реудщ жерленгендптн бул арамен 1856- жылы еткеншде Ш окдн Уэлиханов та жазган. О л былай дейдд: \"Ю генташ значит буквально — каменная насыпь. Название это происходит от маленького кургана, сложенного из булыжника, как делается много могил у киргиз; кургана, подобного которому степи тысяча. Н о, как бы нибыло, югенташский курган славен и дал название целой горной долине и проходу; народное предание основание его относит к одному из джунгарских ханов, хонтайджиев кажется, Батору\". Б1здщ ойымызша, Батыр крнтайшы ем ес, бул apaFa Ж э ц п р жерленген. О р мен Уйгентастьщ era арасы туп-тура атшаптырым. Кдзыбек бектщ айткдньша бул далме-дэл. \"Акуабан шубырынды, Алкдкел сулама\" кезшде булараны 124

___________________________________Шфшка тмЗым кдлмакуардьщ 1723-жылдан бастап отыз бес жылдай крл а ст ы н д а Y CTaFaHbIH е с к е р с е к , а ц ы з д ы ц д а эр к д л а й бурмалануы мумкш екенш естен шыгармаганымыз жен. Елдщ жацсак, айтуы бола бередд. М эселен, Кдзыбек бек айткдн Жарбулак, устшдеп мойнакуагы бейггп ж ер гш к п ж урт ал1 кунге Кдбанбай батырдйо дейдд, 6ipaK, Крзыбек бек аталмыш кзтебщде: \"Акдфы Дэулетбий кадльпына ыза болтан Кдбанбай елшен кеппп Сарыбелге кетп де, сонда 6ip жылдан кешн кез жумды. OFaH, мше, уш жыл бодды. С у й е п Аркада Сары белде кдлды. Bipaic, ол еш ю м ге бе л гш ем ес. О н ы табамын деу бос эуреш ш к болады. в й т к е т Кдбанбай румырында кеп адаммен сайыскд т у с т , кдсьш-жауын мерт кдглган адам. Сондык^ан ол кершде тыныш ж атуы уипн, суйеп жаткдн жердд 6eArici3 етп” , — деп жазады. Ж э ц п р жерленген обаны зертгеп табу, аныкуау, менщше, тарихи-археологиялык, кдзба ж умы сы н жург1зсе, еш крындьпдф тусе крймайды. Батырдш болса, мэш тгщ оц крлы кд1лышпен шабылган боп шырады; Жэдцтрдйа болса, бэлюм, найза жаракдтыньщ орны табылар. Ж епсуд ьщ рана емес, бу и л республикамыздьщ шекара ауданында Ж э ц п р сорыскрн эй гш ордьщ ж эн е Ж эц п р д щ ез бейтш щ болуы — улкен тарихи окщалар 6ipAiri. О л араны кдсиеттеу, кдстерлеу, улттык, мак,танышкд айналдыру тарихшылардьщ рана емес, кулл1 казак, азаматтарьшьщ абзал борышы болса керек. ©йткеш Ордагы казак, ж е щ а — улы б1рлнсгщ улы ж ещ Н . С о л сорыскд Hci казакд-ан ецкей хас батырлардыц ipiKTeAyi (Ш апы раш ты К,арасай, Арры н Атынтай, Эл1мулы Терткара Ж иембет, Кдцлы Сарбука, Найман Кексерек, Дулат Ж акрыгул Аррын Токан баласы Крмпай, С уа н Елтшдд), оран Алаш баласы кафрыздан Кетен мен Табай батьфлардьщ, каз1рп езбек ж ер! Самаркантган Ж алацгес батьфдыц 6ipirin согысуы ерлЬсгщ ец улкеш б1рлж екенддгш керсетедд. KeAeci жылы О р мен Кдлзылкцядары улы ж ещ стщ 350 жылдьпъша орай Ж аркент каласында рылыми конференция етюзш, Белжайлауда сол сорыска батырлары катыскан казак, езбек, кр,фрыз бауырлардыц бф ж кен жиын-тойын етю зу ете-мете орынды api мэндд болар едд. BipAucri тойлау эркашан абырой экеледд. \"Егем ен Казахст ан\", 07.11.1992-жыл. 125

Чэвксутпт 'Нфквке-ты____________________________ ЕЛДЕСТ1РМЕК - ЕЛШ1ДЕН О ры с тш иде шыгатьш \"BipAecy\" газетшщ еткен жылкы 29, 30, 31-нем1рлершде басылган уйрыр тарихшылары М .Кабиров пен М Алиеваны ц \"Права уйгуров в Семиречье должны быть защ ищ ены законом\" атты макдласын окдианнан кешн узак, ойландым. Ce6e6i мен жастайымнан уйгырларды 6iAin, араласып е с л и ; кдз1рге дейш уйгыр достарым да, танысгарым да, жазушылар мен журналшылар арасында сыйластарым да баршылык, соларды ойладым: \"Олар да бул авторларды куптаса, ею халыкцыц арасьша ю рбщ туседРау!\" — деп мазасыздандым. Акргрында агайын арасындагы тусивспкке ашык, эцпмеден артык, ем болмас- а у деген тэуекелге келдич. Айтылмыш макрлада уйгырлар Жетюудыц ец алгаппдл тургындары деп керсепледь Кдзакхыц ултгык, мемлекеш курылып жатыр дей келш, неге екенш кдйдам, одан немк, уйгыр, дуцген, тагы баска улт еюлдерш сакгандырады. Kpsipri кец-байтак, Кдзакртан жерш щ байыргы халкд1 тек крзакхар гана емес дей келш, Ж е тю у уйгырлардьщ ежелп м е к ет деген тужырым айтылады. BipaK, оган далел келт1р1лмейд1. Жетпсу мен Фергана алкрбы ежелден уйгыр жер1 дегенге Д .П о зд н ее в тщ , С .М .М а л о в т ь щ , Н .Я .Б и чури н нщ , Л.Н.Гумилевтщ , тагы баскдлардыц жалпылай Жеттсу жайында айткдн тюрлер1 куэге таргылады. Ж ан е 6ipAe-6ip рет казак,тарихшысына системе жасальшбайды. Неге? Казак, тарихьш кдзакхьщ езшен repi езгелер жакры бглетш болтаны ма?! \"Родиной уйгуров были страны притяньшанские\", — депп ДП озд неев еткен гасырдьщ соцында. Сонда оньщ Тэншэн мацы деп отырганы Кдзакрганныц каз1рп Ж е п су ы ма, кдй ара? Кулжа мен Турпан, Кдшкдр Тэншэн мацына жатпай ма? Зулкдрнайынньщ (Македонскийдщ) шабуылын уйгырлар токхаткрньш М ахмуд Кашгари кезшде жазган, сондыцган уйгырлар сол кезде-ак, Ж етю уда турган деген niKip алга таргылады. Уйгырлардьщ Зулкдрнайынды накхы кдй жерде кррсы алганы этап неге айтылмаган? С.М аловтьщ niicipi де, туптеп келгенде, осы тектес жалпылама сез. О гы з кдганыныц уйгыр мемлекетш курганын, оныц шекарасы Ундгстаннан Каспийте д е т н п аралыцгы алып жатцанын, О рхонны ц да, Баласагун мен Бухара, 126

______________ _______________ Шфнхка талЗым Самаркднньщ да 6ip кезде уйгырларддю болганын йзбелейдд авторлар. Х ун, кд,шшак,деп ж у р г е т ш з де бурынгы уйгырлар дейдд. М ен вз басым осыньщ 6ipAe-6ipiHe кдрсы емесган. Кдзакдыц аргы т еп хундар мен сактар, кдяпшакзар деп журм13, ал олар еж елп уйгырлар болса, ода не тур. ¥йгыр мен кдзак, ежелден бауыр, атайындас турка халыкдары екеш eripiK пе? BipaK,6ip нэрсенщ басын аигьш алу керек: 6ip кезде хуцдар, сакц-ар мен кртшакдар иеленген жердд кдз!рп уйгырлардьщ да, кдзакдыц да мешга деуге кдкдясы ж ок, ол ж ердщ занды Heci сол кезп хундар мен сакд-ар, кцтшакд-ар тана. Тарих тегершшн Kepi айналдыру ешгамнщ де крльшан келмейдд. Б1здщ тек ата-бабамыз осындай болыпты деп макданута немесе егануге тана кдкрмыз бар. “Так почему ж е сегодня на глазах всего человечества должны гибнуть уйгуры — чуть не родоначальники всех тюркоязычны х народов?! Н е бейте уйгуров из Сем иречья!\" — дейдд. Бул байбаламды т у с ш у кдгын. Bip К араганда, К,ы тайдагы уй гы р л а р д ь щ ж а тд а й ы н а байланысты айтып отыртан сиякд-анады. BipaK; \"Уйгурам там и тут отказаны в самом главном — в равноправии считатся коренным населением на исконной земле своих дедов и отцов\", — дегендд окдяган соц, ол сездщ астарлы мэнш тусшгендей болдым. Кдзак, талымы академик Э.Крйдаров, кдзак, жазушылары Э.©л1мжанов, Ш .М ур таза, М .Ш ахан ов , Б.Кдядырбекулы, журналшылар ©.Кдбаев, К.Жылкдлбайулдарыныц уйгырлар Кдзакртанта Ш ы ты с Т урю станнан келдд дегенш е рении бДлддршггп макрлада. Сейтедд де, жалпы кцзакды жазгырута юрюедд. \"Истоки истории современны х казахов уходят совими корнями н е в Семиречье, как толкуют сегодня, а в историю возникновения и падения Золотой Орды и всецело связаны с монголами Чингисхана и его прямыми наследниками\", — дейдд. М ун ы аз дегендей, \"Джанибек и Гирей в середине X V в. отделились от кочевой массы узбеков Дешт-и-Кипчака и двинулись вдоль Сыр-Дарьи в сторону Семиречья. Здесь уйгурский хан Исян-Бука радушно предоставил им кочевья в долине р. Ч у\", — деп apire кетедд. Былайгы ж урт Есен Букд тек уйгырдьщ тана ханы болды дегенге, Ж е п с у сондыкд-ан уйгырларга тан дегенге нанып та кдлуы мумюн гой. © йткет олар X V -гасырда Kp3ipriЖ е п с у жершде Моголсган а п ы ел болтаный, оньщ кдяры мен сырын 127

Ъвксутт Иф кеке-ш и_________________ _______________ __ кдзак, тарихшысы Мухамед Хайдар Дулати кезшде жазып кеткенш, оныц ез ата-бабасы Моголстанды билеупдлердц 6ipi болганын бгле 6epMeyi мумган гой. О л кезде Ж епсуды уйгырлар билегенш дэлелдеу уппн, эуел1 Мотолстанньщ уйгьгр мемлекеп болганьш дэлелдеу керек емес пе? 1984- жылы Б.А.Литвинскийдщ басшылыгымен Мэскеуден ш ы в д н \"Восточный Туркестан и Средняя Азия\" деген ютапте былай делшген: \"В 920/1514 г. Султан-Саид-хан разбил М и р зу Аба Бакира Дуглата и образовал Новое государство с центром в Яркенде, которое впоследствии получило название Могольское государство, либо Могулийа, и в которое вошли все области Восточного Туркестана, кроме Турф анского округа. ...П осл е гибели в 1107. 1695-96 г. Мухаммад-Мулин (Акбаш) хана вся борьба за власть велась меж ду двумя группировками ходжей-белогорскими, опиравшимся на кашкар, и Черногорскими, владевшими Яркендом. Эта шедшая с переменным успехом борьба продолжалась до завоевания маньчурскими войсками в 1756 г. Восточного Туркестана\" (157-бет). Тарихшы мырзалар Шыгыс Турюстандагы Яркендп Жетюудагы Жаркентпен шатастырьш журмеген шыгар деп ойлаймын. Кдз1рп турю плдес кцзак,тар моцголдардыц бытырап кеткен урпак;гары дегенд тамсана кеп айгады era автор. Соцад олар к^зактыц аргы теп турга емес дегенд! айту apiq.iAbi казак пен ушырдьщ арасьш б1ржола ажыратып алмакцш ма? Сонда не утпакдш ? Бул ею ел 6ip-6ipiHe ежелден ж ау ма, ж ок бауыр ма? М акала авторларыньщ айтпактары мынау: \"М ы не понимаем, почему Казахстан (согласно новой Конституции) должен любой ценой быть унитарным государством, тогда как он включает такие регионы, как например Семиречье — ведь лревнейшими жителями последнего являются уйгуры\". “Неге Казакрган федератавп республикасын курмаймыз?\" — деп даурьнады-ау. Казакрган егемендщ алгалы, казак тш мемлекетпк п л болгалы уйтырларды шетгету тигп кушейд деп куйшед. Казакртанньщ тауелс1зди< алуы уйгырларга сор болтан сиякты. Сон д а \"Б1рлесу\" авторларыньщ кексеп отыртандары К,азакстанныц кецест1к отаршылыктан шыкдауы ма? О дан уйгырлар кандай пайда керш е д , казак нендей муратка ж етш ед ? Казакцы жамандау аркдлы, тарихты бурмалау аркдлы 128

______________________________________ fflafm xka тпалЗып угаыр халщ>ш бак^ггкд ж етюзбек болгандары Kici кулерлж нэрсе деп Шлем. ¥йгырлар Ж е п су д а ешкдшан болтан емес дегендд мен кесш айтпаймьш. ©йткега OFaH уятым бармайды, тарих талай кдтпардан турады, оньщ эр кдтпарын э/ii 6i3 акуарып бола крйган жокдыз. Меган, макала авторларына raFap 6ip кшэм: олар алдеюмдердщ сезш куэге тартады да, соны дэлелдемейд!, бэленше айткдн соц-ак, бггп деп есептейдь Ж е р бетш де тарихпен 6ipre жасасьш келе жаткдн еш ю м ж ок, Сонды щ ан эрюмнщ apbip сезш эр жакцан дэлелдеу керек. Ж е п с у деген — ете улкен аймак, Оган 1ле бойы тугел, Ka3ipri Шыгыс Турюстан аймагы да юрген. Алгашта Ж е те , кеган Моголстан, depiperae Ж е п с у атанган. Е ю автор Ж е п с у дегендд жалпылай айтады да, уйгырлар Ж е и суд ы ц дал кдй ж ерш кдй кезде мекендегенш накды айтпайды. Соган Караганда, олар гылыми дэлелдд макрат етпейдд, \"М ш еки, сенд ер дщ хук,тарыцды к у л а к у 1лмей о ты р \", — д еп, карапайым уйгыр халкргн к а з а к у карсы крюды басты макрат ететш сиякды. Еш юм куд ай емес. Кайсымыз д а, олар да, мен де кдтелесуге какдичымыз. BipaK, б!здщ эдеш жасаган кателтлпзге бола ею бауыр халыкдъщ арасы алшакуамауга тш с. Сондыкцан казак, пен уш ырды 6ip-6ipmeH ажырата алмайтын ж эн е оларды менсш бейтш шетелддк тарихшылардьщ тарихта дэлелденбеген пш р ш жендд-женаз алга тарта бергеннен де еш юм абырой таппайды. Ш ы н тарихты ж ердщ езш ен сурау керек. Ал ж ер не дейдд? Ендд соган келегак. ¥йгырлардьщ ежелден мэдениетп, ж азу-сы зуды мецгерген, епнш ш кпен ерте айналыскан, атак,ты адамдар ш ывдш ел екегане еш юм дауласпайды. О ны мансук, еткен казакдыц тарихшыларын да, жазушыларьш да бымеймш, ондайлар болтан да емес, болмайды да. BipaK, Адам ата мен Хауа ана да б1зден шьпды деп дэлелдеуге тырысу арщллы ешб1р халык, абырой таппайды. Сондьпрган тарихтьщ эл1 есген шыга крймаган ш ындьпин мойьшдап, соны тусше бкуден артык, эдмдж болмаса керек. Тарихшылардьщ айтуынша, уйгыр кдганап.ш К-гасырдыц ортасында (хакасгар) крфгыздар 70 мьщ крлмен талкандайды да, содан ол кдйтып дербеспкке кетерке алмайды. Бул — кене тарих. Верп тарихкд ж упнсек, 1864-жылы Кулжада дербес уйгыр султандыгы курылады. ¥йгыр мен дунгендердп ( жещске жегкен Кдггайга карсы кегерш сш Кулжа мацындагы 129

Ш сут ан Нфкеке-т и_______________ __________________ албан, суан тайпалары да крлдаганы тарихтан мэлад. К ей н езара таласудьщ аркдсында дуцген жэне уйтыр султандьпы ж ек е белшедд. А л ол султандык,тыц тубш е 1771-жылы жеткен — орыс патшалыгы. Накцылап айткднда, генерал Колпаковский. О н ьщ шетжагасын макдлада ездер1 де ж азады. Дуцген мен уйгырга кемектескешм1з уппн жазалайды деп, орыс патшалыгы Кулжаны басьш алган соц, албан ж эне суан тайпалары Кдшкдрга кдшпак, болатыньш да бул авторлар тарихтан бь\\етш болар. Ж е тю у мен Фергананы уйы рлар 6ip кезде мекендесш- ак, 6ipaK, соларды сол орыннан крзакц-ар кдй кезде куьш шыгып, ж ерш тартьш алыпты? Ондай дерек тарихта бар ма? Шекаралас аймакц-а мекен етш жаткдн сон. Кдзакрганда уйгырлардыц, Ш ¥АР-да кдзакзардыц турып жатуы занды кубылыс емес пе? Ж е р бетшдеп барлык,шекаралас елдердщ жагдайы солай гой. Кдте тусшсем кеипре жатар, era автордыц ары сипакд-атып, 6epi сипакцатып Ж етю у деп кдйта-кдйта айтьш отыргандары Талдыкррган ж эн е Алматы обылыстарындагы уйгырлар турьш жаткдн жерлер болу керек. Талдыкррган, Алматы обылыстарьш уйтырлар ежелден мекен етш келедд дегенге мен клана крймаймын. Менщ ойымша, бул арадаи>1 уйгырлар — непзш ен 1881-1883- жылдары Петербург KeAicuvri бойынша Кд>ггайдан Жетгаута крныс аударгандар. Оган дей н де аздаган уйгырлардыц турьш жатуы бул ара ежелден угаырдца екенш дэлелдей алмаса керек. Бул крныс аударудыц жайын олар жакры бДледд, ойткеш Кабиров мырза 1951-жылы \"Переселение Илийских уйгур в Семиречье\" деген гатэбшде оны жазган. Оган ендд нес1не нам ы стануга, кррлануга ™ i c ? 1951-жылы 1ле уй гы рлары 1882-1883-жылдары Ж етгеуга ж аппай крныстандырылды деп ж азганынан 1993-жылы ез1 бас тартатындай не жагдайга душар болды? О л тарихты бугшплер б!ле бермейдд, соны пайдаланьш, era халыкды шагыстырайьш деген арам ой Fam деп ойлаймын. Бул арадд баскд гылыми муде мулдем жок, 1881-1883-жылдары 1ле аймагынан Ж е -ricyFa уипир, дуцгендерддц жэне бурын осьшнан кеткен кдзакдврдыцкдлаи крны с аударганын оры с тарихш ы сы П .П .Рум янц ев \"Джаркентуйез1\" (С.Петербург, 1912г.), \"КдпалуйезГ (1913), \"Верный уйезГ (1913), таге! баскд ютаптершде егжей-тегжейй 130

________________________fflafmzka таФш баяндайды. \"Кдпал уй езГ деген ютэбшде сол кезде Ж ар кент уйезшде кдзак^ардын, 57,3 проценп, тараншылардьщ, яш и уйгырлардьщ 26,3 проценп, орыстардыц 8,5 проц ен п, ал \"Верный у й е з Г ютебш де осы уйезде кдзак,тардьщ 60,8 проценп, тараншылардьщ 9,8 пр оц ен п , оры стардыц 26 п р о ц е н п болганы н айтады. О с ы мэл1меттщ ©3i 6ipa3 шындыкуы ацгартпай ма? “К вопросу о переселении мусульманского населения из Илийского края в Семиречье в 1881-1883 гг.\" деген ецбепнде (\"Труды секторы востоковедения\", 1-том, Алма-ата, 1959) тарихшы Ю .Баранова Ж е п су г а осы аральщга 9572 уйгыр отбасы, ягни 45373 адам келгенш, ал 1ле аймагында бар-жогы 2565 уйгыр отбасы кдлганын айтады. М ундай ф акпге кез жумып кдрау тарихкд кцянат болмай ма? Ал уйгырлар бул арада оган дешн де сан мыцдап турьш жаткдн болса, оны дэлелдеу керек деп ойлаймын. Бул крныс аударушылардьщ шпнде уйгыр едебиетшщ классип Бглэл Назымныц, ipi кепес Уал1бай Ю лдашевтщ болганын айту да артьж, болмас. Алайда мына макдлада уйгырлар кдзак,жерше келген жок, уйгыр султаныныц ез жерш е, Ж епсуд ьщ бос жаткдн ж ерш е кед\\1 делшедг Шындык, солай ма? Жаркент, Кекгал, Ш онж ы , Шелек аймагьшьщ 1864-1871- жылдар арасында OMip с ур ген уй гьф султандыгьша еш кдтысы жок, екенш тарихшы емес кез келген адам д а айта алады. © йткет булардьщ шпнде Ж аркентген баскд ж ердщ 6api де ол кезде Ресейге кцрайтын, ал уйгыр султандыгы Кдггайдагы 1ле аймагында курылды. Адам айткцнда да абайлап айту керек крй. \"Чьи эти земли — история ещ е скажет, ибо правда рано или поздно все равно восторжествует\", — деп к1жшед1 ею автор. Н еге, ю м ге юж ш ед1? О л шындык,ты кей1нге кдлдырмай-ак, кдз1р дэлелдеуге болмай ма? Ж о к , элде бул екеу1 айткднньщ 6api шьшдьж, санала бере ме? К аби ров пен Алиева тари хтан 1635-жылы Ж о щ а р хандыгы курылганын б1летщ болар. О н ы ц сол кездег1 шекарасьш да шамалар. Ею автор гаюрше ж упнген академик В.Бартольд ол кезде ж о щ а р крнтайш ысыиыц астанасы Кулжа мацьшда болганьш жазады, оны да окдгган шыгар. А.Румянцев 1717 жылы Тобыл дворянигп Велянов деген кдлмак, крнтайшысына К,оргас мацындагы ез ордасьщда 131

Ъексутт 'ИфквЬ-т и_____________________________ ___ жольпуфнын жазады. Ал сол уакрпта ушырлар крй жерд| мекендеген екен? Олар крлмацгармен 6ipre журген бе, жок, Жаркентге, Кектал мен Шонжы, Шелек пен Кегенде турып жаткдн ба? О ньщ кцсыны келер ме екен, тарихкд бойлап керейж. Кдзак, ханы Салкрм Ж эц п р 1643-жылы крлмацгыцтуцгыш крнтайш ысы Батыр К,оток,отсынмен кдз1рп Ж ар кент мацында, аныцгап айткдцда, Белжайлаудагы Кдоылкця деген жерде окцана (ор) крзып сотысады, ол ара кдз1рге дешн О р деп аталады ж ене ордьщ орны эл1 кунге дешн ап-айкрш кершш жатыр. Бул согыстыц жайын алгаш тарихшы Фиш ер \"Ci6ip тарихы\" атгы ютэбшде, кеш н Я.Златкин \"Джунгарское ханство\" деген кггабшде, Кдзыбек бек Тауасарулы \"Туп- тукцаннан ез1ме шешн\" атгы мемуарында жазады. Бул согыскр сонау Самаркдннан Жалацгос батыр басгаган 23 мыщ-а жуык, эскер, крфгыз батырлары Табай мен Кетен басгаган топ, крзацгыц уш жузшен де ецкей ыгай мен сыгай батырлар кртысады. BipaK, ирзакуармен 6ipre уйгырлар да ез ж ер ш крррады деген дерекп 6ipAe-6ip тарихшы келпрмейдг О сы согысга жерплжп суан тайпасынан шыкррн Елтшд! батыр езше таныс жердщ ьщгайьш таба 6iAyi аркдоы кдзак,крлына улкен кемек жасайды. Ал сол суан тайпасьшьщ эл! кунге дешн Ж аркент пен Кектал егцрш мекендеп келе жаткднын, тарихшы болтан соц Кабиров пен Алиева, арине, б1лепн болар. 1652-жылы тагы да сол Белжайлауда откен согысга крзак, ханы Салкрм Ж э ц п р кдза больт, суйеп сол арага крйылады. О л араны кдзакуар куш бугшге дешн Уйгентасгыц бел1дейдг Сонда Ж э ц п р кдлмакден уш ыр жерш xppFan согысты ж ене кешн сол уйгыр жергнде жерлендд деп ойлайтьш болар ею автор, Олай болуы мумюн бе? Bip елдщ ханы еюнтш елдщ ж ерше жерлене бере ме? Бул авторлар кдзак, хандыгын курган Керей мен Ж эш бектщ X V -гасырда Жеттсуга келгешн мойындайды. Ал X V I -гасырдыц басында Кдсы м ханныц цыскы ордасы Кдратал озеншщ бойьшда болганын, оньщ буюл солтустж Жетюуды багындырьш турганьш да жоцкэ шыгара крймас. Кдсым хан уйгырлармен согысьш, Кдратал бойьш, солтуспк Жеттсуды солардан тартьш алды деген деректт мен ein6ip тарихтан окржан емесгпн. Олар да окршаган болар деп сенем. Окргмаса, Ж еттсу X Y I -гасырда уйтырдж! болды дегендд 132

____ ______________________________ Шефтка тмЗым кэндай дерекпен накуы дэлелдей алмак,? Дэл ел аз нэрсеш айтып даурьпудьщ крндай кдж еп бар? 1629-жылы крлмакуар казак, ж ер ш е басып Kipin, OFaH к,арсы Ш апы раш ты К,арасай, Э й т е й баты рлар А сы жайлауында, С е г е п , Торайгыр тауларыцда, Саты (Kp3ipri Келсай) келшде, Байынкрлда сокд<ы бердд. 1664-жылы Аркдс Анкрйьшда, hfhh Kp3ipri Ж онуар кдкрасында торгауытгарды Аргын Агьн пай ж эн е Ш апырашты Кдрасай крлы талкрндап, сол сорыста ею батыр да кд п ы жараланады, eKeyi де содан кешн сорыскд кртыспаган. Бул казак, батырларыньщ казак, ж ерш кррраганында дау жок, Жарайды, оньщ бэрш кез жетпейтш кене тарихкд жаткдязайык, та, бер1рекке карай к е л е т к . П .Р у м я н ц е в \"Лепсинский уйезд\" деген ютэбшде (1911) ХУШ -гасырдьщ 6ipiHini ширегшде швед унтер офицер! Ренат жасаган карта бойынша крлмакц-apFa мына жерлердщ багынганын жазады: Ж оргар Алатауынын, баурайы мен Балкдшкд куятын езендердщ сага жаты, Алтьшем1л мен Крйбы н аральпындагы ж эне 1ленщ солтустж жагындакы Кектал мен Кектеректщ аральпынданЛ жазьщгар, Кегеннщ солтустж жагалауы, Шарыннан шырыскд карай Кетпен тауыньщ солтустж беткешне кррайгы жерлер, Шелектщ бас жаты мен салалары, Туп езеншщ жагалауы, К е к су мен А кр у орталыгы, Улкен Кемин алкдбы, Ш уга куятьш сулардьщ caFa жакуары. М ш е, ею автор айтып отырган Ж е п су д ы тугелдей кдлмак, жаулап алыпты. Ал ол кезде уйгырлардьщ крйда болтаны? 1723-жылы Ж оф -ар хандыкы казак, елш тугкрыл басып алып, эйгш \"Акгабан шубырынды, Алкркел сулама\" атгы кдоргынга уш ы р аткд н ы н Ш летш бо л ар ек1 тар и х ш ы . Жогарыдап,! карта содан кешн жасалран. С о л 1723-жылы кдзак?ыц эй гш Э з Теле бш Kp3ipri Алакелдег1 атакрнысьшан б1ржола кетш, Ш ы мкент мацына ауы п барранын, содан к,айтып ога н о ра л а ал м а га н ы н д а белуге THic. О с ы шашсыншылык,та кдзак,тьщ ал бан, с у а н т ай пал ар ы н кдлмактардын, бфжола басып калганын, оларды казак, крлы 1741-жылдан кешн Fana азат ете бастаганын екеуше айтьш крйганым аргык, болмас. Ал албан, суандар сол кезде де, Kp3ip де жогарыда айтылган Ж аркент, Кектал, Крйбын, Кектерек, Кеген, Шарьш, Шелек, Кетпен аймагында ем1р cypin келе жаткднын кулы казак, б1ледд. OFaH ж ердщ ез! де куэ. Албаннан шыккдн Хангелдд, Ырайымбек батырлар Ka3ipri

Ъвкштн Нфквкв-ры______________ ____________ ( крынкрл аймагында туып-ескен, Ырайымбектщ б е й т Алматы кдласында, е з атындары дацрылдын; бойында. Ырайымбек кэлмак,тармен co fu ck ^h Ойрантебе Шелек ауданына кдрасгы Кекпекп жазыгында Жаркент-Алматы, Нарынкрл-Алматы жолдарыньщ кд-шлыскдн тусында жатыр. Кдлмак,тардан Ж етю уд ы азат ету согысына тжелей басшылыкцы Абылай жасайды. Оньщ акршнысы Теле би мен Крз дауысгы Кдзыбек би болады. Балкдш келшщ орруспгшде Далатау деген жерде 1729- жылы эйггм Ацыракрй сорысы болады. Бурын Эбммансур атанып келген Абылайдьщ аты ялгаш осында шырады, 44 кунге созы лган бул сорыскд у й г а р крлы кдтыспаран, Кднжыгалы Бегенбайдьщ, Кдз дауысгы Кдзыбек би мен Шапырашты Кдзыбек бастаган кдзак, крлы кэлмакуарды ойсырата жецедд. Будан кешн улы ж уз крлын Шапырашты Наурызбай баскдрып, кдлмакдъщ Крскелец, Шамал басгаган эскерлершщ 6ipiHeH кешн 6ipme ойсырата соккы бередд. Кдскеленлд, ¥зьшарашты, Алматьшы азат етедд. Наурызбай крлы 1741- жылы кдлмакц-арды Шелек ацрарында жецедд, 1745-жылы Кегеннщ жанындагы Кумтекей деген ж ерде кдлмакцъщ крлын маскдра етш талкдндайды. С о л сорыста Албан Оцкд батыр ез атамекенш крррап айрыкдпа ерлж керсегедд. 1731-жылы Текел1 ойпатында болтан сорыста Суан Багай батыр кдлмакзъщ Мукдлры деген батырын жекпе-жекте елтаредд де, \"Суандарды осы Мукцфыныц тукдрмы кррлап келш едд, кепмдд алдым-ау!\" — деп жылап ж1бередд. М ун ы ц 6api осы сорыстардьщ басы-кдсында болтан Кдзыбек бек Тауасарулыньщ 1776-жылы жазылган \"Туп- тукдюннан ез1ме шейш” а т ш мемуарлык,кггабшде тэптшггеп турьш жазылтан. Албан, С уа н тайпаларыньщ батырлары ез ж ерш KppFayFa кдны мен жанын аямайды. Абылай басгаган азат ету сорысына Суаннан шыкдфн Белек би де кртыскдн. О л Kici Kp3ipri Крцы рел ец мацайын мекендеген. О сы \"Акдабан шубьфынды\" жылдарында Ж аркент ендршен ез ауыльш, ж ерш кррраган жогарыда айткдн Багай, Белекпен катар Сатай, Аралбай сияк^ы батырлардьщ да аты шыкд<эн. Алайда осы Ж епсуд ы кдлмащардан азат ету сорыстарыньщ 6ipAe-6ipiHe уйрьфлар кдтыспайды. Егер олар сол кезде Ж етш уда турран болса, неге ез Отаны н азат етуге 134

атсалыспайды? О ньщ жауабы б1реу-ак; ол кезде уйгырлар бул араны мекендемеген. O ftm i \"Кдраш-кдраш окцрасында\" М укад жазатын Кдраш тауы Бейддбектщ е к е а Кдраштын, (Кдрашаныц) атымен аталран. Тезек теренщ тустасы ейгш Кржбанбет бидщ б е й т ©сек езеншщ бойьщдагы Буркдн деген ж ердщ кдсында жатыр. Кдйшынын, б е т деген ж ерде ХУ1П-расырдьщ аярында ж эн е Х1Х-расырдын, басында еш р сурген ©геген, Ш ы ны деген ккзлердщ Ак^умбез1 ТУР- Алтынем1л, Ш ан хан ай, М а та й таулары Ш апы раш ты урпакцарыньщ атымен аталран. Найман М атай тауы тары бар. Кдпшагайдьщ ар жагында албан Малайсары батырдьщ атымен аталран ж ота жатыр. О л — сол атамекенш азат ету жольгнда кдза тапкдн батыр. Крпалда Уйсш Теле б е й т аталатын бейптщ бар екенш Т.Кдлилаханов \"Халык, к е ц еа \" гэзетше жазды. Кдзыбек бек Тауасарулыньщ куэленддруше Караганда, ол беш т эй г ш кдлмак, Эм1рсананьщ н е к е а з е к е а Ш апыраш ты Теленщ (шын аты — Телекей) б е й т болып шырады. Сегегш щ бауырында Албан Б а й се тт батырдьщ атындагы ауыл бар, онда кдз1р непзш ен уйгырлар турады. Осы ньщ 6epi бул жердщ ежелден ю м д ш екенш накцы эй плесе керек. Рас, Ж аркент мацында Пеняем, Надек, Сады р сиякуы уйрыр ауыддары да бар. Ондай атгы уйгьф ауылдары 1ле аймарында да бар. О н ьщ себебк 1ле аймарынан крныс аударган уйгырлар Ж етю уга келген соц, бул арата да бурьшгы ауылдарыньщ атьш крйган. Ондай эдетп 6i3 эй гш тьщ игеру наукднынан да жакры 6L\\eMi3. Сы ртган келгендер ездер1 келген жердщ атьш онда да жаппай кря бастаран болатьш. Н.М .Ядринцев 1882-жылы Санкт-Петербургген “Сибирь как колония\" деген штэпшыгарыпты. Бул Kici — 1771-жылры Колпаковскийдщ Кулжага жасаган жорыгьша кэтыскдн адам. О л элп ютебш де: \"На киргизских ж е пашнях, расположенных между развалинами пикетов К у и Такыр, урожай пшеницы и проса бывает сам - 15 и 20\", - деп жазады. О ньщ \"киргизы\" деп отырганы, эрине, утпырлар емес. Ал К у деп отырганы кдз1рп Ж аркент ж ене Кектал арасан турган ж ер, Такцгры — Ушаралдьщ ж елкесш деп жазык, О л ж ер атгары эл1 кунге дейш солай аталады. Ж а р к е н т ещ р1мен 1856-жылы Ш о кд н , 1862-жылы 135

Ш ст пт U tfa U t-ym ___________________________ академик В.Раддов еткеш белпль EKeyi де кунделж жазып кдлдырган, exeyi де бул араны кдзагд-ар мекендейпнш ашык, ж азад ы . Раддов Tiirri 1ле аймарында да суа н , албан кдзак,тарымен жолыгыскднын жазады. Ал Кектал, ягаи Буракржыр бойьщдаш соландардьщ 03i кдзакща сейлейтшш ескертедд. Олардьщ кдзакща ете жакры сейлейтшш Шокдн да жазады. Сон да соландар казак, турмайтын жерде де кдзакща сейлегеш ме? Бул да нак^ы далел емес пе? Ресейдщ Кркднга ж1берген адамы Ф . Назаров деген кдз1рп турю ттлд1 кдзакцар бурынры моцюлдардьщ бытырап кеткен урпакуары, \"но вступив в степь при виде бродячего народа, разбросанных во множестве юрт и пасущихся стад и табунов лошадей...\" дегенш сездэйекке тарта отырып, \"Таково недавное прошлое казахского народа\", — деген криггау быддредд ею автор. Кдзакты баскд жаманддса, буншама куанудьщ жеш кдлай? С он д а кдзак,ты ж амандау аркдглы онын, еж елп ж ерш уйгырдш деп дэлелдеуге бола ма? Отырарды кдратуга уйгыр ecxepi де кдтыскднын макуанышпен айткдндарына да тусше алмадык, Eipece кдзак, м о цролдан шык,ты д еп секеттейд1 де, арты нш а-ак, уйгырлардьщ моцголмен 6ipirin кдзакдсд кдрсы сорыскднын масатгана атап етедд. Осындай т ю р айгу уидн кдзаклан уялмай-ак, крйсьш делж, 6ipaK, уйгыр халкынан уялмаганы кдлай? ¥йгырдьщ ец басты жауы кдзак, болып келедд деген кдгсьшга олар илана кряр ма екен? CoFaH Караганда, \"Б1рлесудщ\" ею авторы кдзак,тупл уйгыр халкдшьщ да тарихьш накуы бымейгш сиякуы. Бымей турып та билж ашуга, билнсп былай крйганда, т ю р айтуга бола ма? 1757-жылы Жетгсудагы кдлмакуарды кдггайлар кырган соц, сол босаган жерге кдзакуар лап крйды дегендд айтады да, оран В.Кузнецов дегеннен сездэйек келттредд. Рас, Цин империясы жощ арларды аяусыз кырды. Жоцгарларды кдзакуар да аяган жок, Акдгрында ол мемлекет ж ер бетшен б1ржола жойылды. BipaK, Ж о щ а р хандырыныц ортальпы Кулжада ж ене KppFac мацында болганын жогарыда айттык, крй. Кдлмакцардьщ кдлдыры, дербес мемлекетт ж ойьш ан соц, Еддл бойындагы кдлмак,тарра барып крсылды. Олар жайлаган 1ле елкесшщ осы кезде 6ipa3 бос кдлганы рас. Оран берп жакд-ан малына epic 1здеген кдзактардьщ, аргы 136

_______ ___________________________ Шфиякя тмЗым жакуан егшге ж ер 1здеген уйтырлардын; лап крйганы да рас. Алайда Кабиров пен Эли ева бос кдлран ж ердщ кдй ж ер екенш е д е т анык, айтпай, жалпы Ж етссу деген атгы гана пайдаланады. 1ле елкесше, ягни Кулжа мацына кдзакуар epic шдеп барса, оган олардыц кукы бар деп ойлаймын. ©йткеш крлмакуардын, 1723-жылы басып алр'ан жерлерш Абылай бастаган крзак, крлы 1757-жылра дейш азат етумен болды. Е ц ак^гргы сорыс Алакел жазырында 1757-жылы етп. Жоцрарларды к^фып салган куггайлар сол екгашмен кдзакуарды да кэф ып тасгамак, болды. BipaK, 1758-жылы Талвдда бодран согаста кдзак,крлы к^ггайларды талкдндап, улкен ж ещ ске ж ет п . С о л ж ещ сш щ ж ене кдзак, ж ерш кдлмакуан б1ржола азат егу курметше Абылай Ш имойын деген жерде той ж асап, сол тойда Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай батьфлар xaHFa екпелеп, оларды Букдр ж ырау елецмен жарасгьфган болатын. О сы окдганьщ бэршщ басы-кдсында Кдзыбек бек Тауасарулы болтан, e3i керген, соны жазып кдддьфран. Бул дерек н е т айтады? Ж онуар хандырыньщ б1ржолата жецыуше алдымен кдзак, халкдшьщ улт азатгык, к у р е а себеп болранын айтады! Д ем ек ею автор ж угш е беретш тарихшылардьщ айткднындай, Ж онуар мемлекетшщ куйреушде тек кдггайлардьщ рана емес, кдзакуардьщ да у л е а бар. Кдлмакден журпзыген 200-300 жыл бойты сорыс ecrin кдзакуардьщ жетромен аякуалран. Ж е н е кдзак, осы 200-300 жыл бойты сорыста 6ipAe-6ip р ет кдлмак,жерше басьш Kipiri сорыскдн ем ес, ылри да тек ез ж е р ш крргап сорыскдн. Сондыкуан кдлмакуан босап кдлган жердд ерюке пайдалануга кдзакуьщ толык, кдкдгсы болды деп ойлаймын. ¥йгыр халкдг кдзак, халщямен аралас турралы 6epi одан ешкдндай кррлык, та, зорлык, та керген емес. 1916-жылы Ж аркент уйрырлары патшаньщ эй гш маусым жарльпъша кдзакуармен б1рлесе кдрсы турран болатын. Уэл1бай салдьфран Ж ар кент мепптше кдзакуар да кдржы жинап, оны дуцген, кдзак, уйгьф халк]ы ортак, пайдаланып келдд. Мемлекетпк, халыкуык, icrepre Kp3ip уйгырлар Талдыкррран, Алматы обылыстарында еркш, eui6ip ш ектеуаз араласады. Олардьщ кукуш шектеу ешкдшан д а болтан емес. Шындьпдф жала жабудьщ да ж еш болу керек деп ойлаймын. Республиканыц тэуелозддпне, оньщ территориялык, тутастырьша жалгаи тарих ж азу аркдьлы -пл типзу Кабиров пен Элиева сиякуы бшмдд адамдарра ылайыкрыз деп бглем. 137

Шсушпан Нфкекв-ты _____________________ _ Бауы рл ас е й халык,ты а раздасты ру аркдмы олар элдекшдердщ алдындо бедел алса алар, 6ipaK, уйгыр мен кэзак^ган бедел ала алмайды. Казакртанньщ егеменддгш ньшайту арк,ылы рана казак, пен уйгыр сияк,ты арайын халыкдорды бак^ггкд ж етю зу мумюн деп ойлаймын. Ею халык^ын, арасына ж ж салу ею халык,ты да эларетедь Сондыкуан агайьш 6ip-6ipiH екпеге киса до, ел1мге кимауы керек. Ойланган жен, сабырра келген жен! ©йткеш арат сездщ xecipi халыкдо тиеди Халкдш суйген ул ондой xecipre халкын итермейдо кдйта сакц-андырады. О сы ед| айтпарым. \"Егвмен Казахстан\", 06.01.1993-жыл. Гэзеттщ осы санында 6ip топ уйгыр зиялыныц \"5/эд/ешюм шатыстыра алмайды\"деген жауабы крса жарияланды. “ А К .Т А Б А Н Ш У Б Ы Р Ы Н Д Ы Е А ” - 270 Ж Ы Л \"М ьщ елш, мьщ TipiAreH\" кдзакзъщ 6ip елш, 6ip TipiAyi — \"Акуабан шубырьшды, Алкдкел сулама\" зобалады. Ж ене бул ел т-л ры у баскрлардон мулде баскрша. ©йткеш бул жолы не казак, не кдлмак, Сйржола жецуз керек-Ti. Былайша айткдндо, ж ер бетшде ею жауласкдн елдщ будон былай 6ipeyi рана елдотн caiqran кдлуы тш с едй шешуип кезец туран-ды. С о л uieniynii кезенде кдзак^ьщ багы жанганы каз1р тарихтан белгш, ал сол алмарайьш замандо болашакцъщ булай боларьш болжау ете киын еда ейткеш казак, э дегеннен капы калган-ды, Т аш кент пен Турюсташа дейш босып, улкен кыррынра ушыраран болатьш. С о л зобалац осыдон 270 жыл бурьш дол осы кекек айындо басталран. О л жайындо Кдзыбек Тауасарулы былай дейди \"Крян жылры кекек айыньщ басындо Сеуан Рабдон Ерпстен Сараркака кешш жатыр екен деген хабар желт... Арадо он никлы кун еткенде Кектещз айнальш кепсен калмакуар Талас, Ш у бойынан epi карай крльщ Дулатка шабуыл жасады деген хабар дуцюлдеп кетп. Одон ею куннен кейн калмакцар Т а ш к е н т алышы, олар сорыссыз карапты деген сез де есплда Казакуьщ басьш крсуга тш сп Болат хан еш кайрат керсете алмады деген сез де ж етп\" (Шапырашты Кдзыбек бек Тауасару/\\ы. \"Туп-тукианнан ез1ме шешн\", \"Жалын\" баспасы, 1993-жыл, 218-бет). Ж етю у жер1 сорыстьщ алгашка! кундер1-ак,жау крльшдо 138

__________________________ fflafm xka ттФлм кдлады. Содан оньщ ец соцгы me6i тек 1758-жылы тана азат еттледь Демек \"Ак^абан шубырындыныц'' зобалацы 35 жылга созылган. О сы отыз бес жылда кдзарс, езш щ батыр, арсдрдлы, намыскрй халык,екенш кднын тепл, болашагын ойлал, ж ерш KppFan, жан-жакуы дэлелдедь О ты з бес жылга созылган улт азатгык,сорысындд жаудан ез ауыльш KppFayFa ерлш жететш ауы л батырлары да, букьл елдщ туы н уст ап н ам ы сы н ж ыртаты н халык, батырлары да кдулап ш ыгып, кдзак, халкынын, шайкалган шацырагын кулатпай аман сакуап кдлды. Сон ы ц нэтижесшде, кдзакдд е й ж ары м гасыр бойы атажау боп келген к е р ш ж урт б1ржола тоз-тоз болып, 6ip гасырдан астам уарщггдербес елдж курган Ж о ц гар мемлекеп ж ер бетшен б1ржола жойылды. О л мемлекетп жойган ею куштщ 6ipi кдзак,болса, eKiHiiiici кдггай екеш тарихтан белплг Ойсыраган жерулюген басгалган согыстьщ отыз бес жылга уласкдн орасан женрспен 6iryi, эрине, кдзак, уипн тецдеа жок, бакдгг. Алайда ол айтуга гана оцай болганмен, кдншама кэфрын-сурпндд, кррлык, пен мазакуы, жылау мен сыкуауды басган кеппрш барып крл ж еткен бакдгг едд?! А уы з б1рлж дегеннщ ец улкен куш екенш ата-бабаларымыз сол 35 жылда е з ш щ де, урпагы н ы ц да е с ш е н м э ц п к етп естей кдрп дэлелдеген. Сондык,тан \"Акуабан шубырынды\" — кдзак, халкд1 унпн мэцп улп, мэцп сабак, \"Ацтабан шубырынды\" кезш де кдзак,тыц баласынан акракдльша дешн аткд м ш ш . ©йтпеске амалы да кдлмаган гой, Бул сорыстан кешн ж ер бепнде не кдАмакуар, н е кдзакцар FaHa кдлуга т ш с екен ш ел -ж ур т ж ойкдш соры сты ц беталысынан ащарган. Сондыкуан ак^ык, сорыскд аянбай Kipiciii, барынша жанталаскдн. Кдз1р 6i3: “ Батыр к е б е й т кетп гой ез1. Э р ауыл сайын 6ip батыр сайлап алган ба кдзак,?\" — деп тацданамыз. Мегицше, сейтш айтудьщ ез1 брздщ б1лмесп1тм1зден. Э р ауылда 6ip емес, б1рнеше батыр болтан. Бурил ауыл барлык, ел батыр болтан. Б1з сондыкуан жецгем1з. Кдзыбек бек ез1нщ \"Туп-тукцаннан ез1ме шешн\" атты тарррш-мемуарлык,кпэб1нде \"Акц-абан шубырындыныц\" т ы н мэншдег! халыкзык, сорыс болганын ете дэлелдр баянддйды. Баскдсын былай крйгандд, кдзакхыц кд1з-келшшектер1нщ epAiri тым айрыкдра. С еу а н Рабданныц Д о р ж ы деген баласыныц крлында Кдзыбек Тауасарулы кдзак, eaiipici болып турады. 1723- жылдыц кдцгарында Доржы ны ц эйел1 Меруй деген кдзак, 139

Ъвксутан МфЬкв-шы_______________ _________________ _ кдозы осы кектем кдзакуарды кдлмакдын, шаппак, екенш Крзыбекке тун iim келш айтып кетедь С ол МецлД акырында кдлмакдан кдшып шырып елге оралады, кдлмакхардын, 30 мыц крл ддйындаганъш айтып келедд. Tarai 6ip кдзак, эйелш щ ерл1гш Кдзыбек бек былай баяндайды: \"Айгайда отырган Ж а н ту ауылына тунде жасалган ш абуы л дан тун д е к,ашып ж алгы з кутылран Ун зи р а Шьщбулакц-агы 6ip жартас куысьша 6ip апта тунейдд. Уш куннен соц барлык, елдд кдярып, он мен отыз жастыц арасындаты эйелден баскдньщ барлыгьгн ел-прген Шамал крлы ендд бэрш дендеддк, галэбкд ж етпк деп, куздд куш кдяскд кдрай байлатан кысьфдын, кдямызын iurin, кдрындарын сипап жатады. Ел кдтгы уйкрта кеткенде, Унзира ауылга келедд. Ауыл итшщ 6api Унзираны таниды. О л кунддз тезек тере келген ж ас кдяз Бибшурдан барлык, жатдайга кди ан екен. О ц а ш а TiriAreH т е р д е п он 6ip уй д е ылти кдлмак,тыц сардарлары жатады екен. Унзира сыкд.флауьпы бар он 6ip уйдщ бэршщ есшн уйдд айналдыра аркднмен птандылы. Онын, б эрш щ устш е тез жанатын жалпылдак, отын уйди ¥йкд)1дагыньщ 6api муны сезбейдд. Сейтш, тунде уйдщ бэрше от кряды, он 6ip уй туп-тугел шпндеп адамдарымен ертенш кетедд\" (225-бет). Бул ерлйсп партизандык, д ей оз бе, баскдлай баталайсыз ба, 6ipaK, казак,эйелшщ кдйармандырына кдлай суйсшбейаз?! Жогарыда Унзирага хабар жетгазш журген Бибшур атгы кдяз да аскдн ерлж жасайды. О л жайлы Кдзыбек бек былай дейдд: \"О сы жеттде ж ас кдяз Бибшур кеддмп от басында жататын кдра пышакден-ак, уш кдлмак,тьщ шин жарып тастаган. Сей тш e3i шьщнан домаларан. Бдрак, улкен тармакды арша бутарына ш н ш кдльш, YmaiuaFa жеткен\" (225-бет). Ti3e берсек, мундай ерлж эр ауылдан табылуга тшс. Соньщ бэрш саралап барьш, кдяррынньщ жантурипгерлж болтаный да, ерлжтщ де соган орай теддесаз ашыныстан туранын болжау кдын емес. \"Ак,табан ш убы ры н ды ны ц\" ары ны н алгаш баск,ан Эбш срй ьф батыр болыпты. Ел астанасы Турюстанньщ бас азатгыры соны ц epAiri екен. А л жаура кдрсы жаппай уйымдасуды баскррган хандар емес, уш эулие бшлпз Теле, Кдзыбек, Э й т ек е екеш ежелден-ак, кдлткдясыз айтылып келедд. 140

________________________________ Wafmxka пшЗын 1726-жылы уш бидщ уйымдастыруымен Ордабасыда бас крскдн казак, б!рлжтен асар ерлж жок, екенш дер кезшде тусше биедь С о л тусш е б1лудщ аркасында рана халкымыз аман калган болар. С о л жылы кдзакуар Булантыньщ бойьщда, кешн \"Кдлмак, кдфылран\" деп аталган ж ерде Эбш сдйырдьщ бас крлбасшыльпымен туцрыш ipi жещ ске жетедь Кдзакдъщ 35 жылдан кешнп б1ржола ж е щ а сол жылдан басталады. 1996-жылы О рдабасы дагы 6ipAlriMi3 бе н осы улкен жендс№Йзге де 270 жыл толады. Yni бидщ даналыгын ел боп атайтьш кезь\\пз сол болар, cipa. Одан кешнп ейгш ж ещ сМ з, эрине, Ацыракдй ж ещ а. 1999-жылы оран да 270 жыл толады. А л 1998-жылы \"Ак^абан шубырынды, Алкдкел сулама\" сорысыньщ ж ещ спен аякхалуына да 240 жыл толады. М эселе соньщ бэрш этап етуд[ макрат тутуда емес, ел тарихындары килы заманды ур п а к д а т у е iHAiруде. Дайындалран, кдруланган, аса к уш п жауды 6ipire брлудщ аркасында абыроймен жещп шыкданымызды бугйш урпакдф егжей-тегжейМ урындыра б)лсек, сол арщялы елдщ ipreciH де бейте т усети тпз акдкдт. “Актабан шубырындыны\" мукият зерттеу — казак халкдгаьщ кдЬармандыры мен осал ж ерл ерш бьлу. К еп айтылранмен, бул кезец б1здщ тарихымызда накуы, тиянакгы зертгелмеген. Абылайды халык, осы 35 жылга созылган сорысты ж ещ сп ен аяк,тап шыкдщны yuiiH д е айрыкщ а баралаган. Bi3 \"Актабан шубырындыра\" алгашкы терт-бес жылды ранажаткызыи, калган кезецдд онымен байланысы жок,казак,- калмак, согысы сиякцы баяндап жур>пз. Бул согысгьщ эр кезещнде аты шыкдеан атакды батырлардьщ 6apiH катарлас, жастары шамалас етш керсетуге тырысып жургетм1здщ 6ip сыры да осыдан болса керек. М емлекегпк мэш бар тарихи окигалар мемлекет тарапьшан рлтипэт кормешнше, ултгык, тэрбиенщ тегтгше ешкашан айналмайды. Казак, мемлекетшщ, яш и хандырыньщ курылган кез!нен кеш нп осындай м е м л ек е п ж назарда туракзы болып, жыл сайьш жалпы халык;гык,дэрежеде еске Tycipin отыратын окщаньщ 6ipi осы \"Актабан шубырынды\" болса керек. Оны тек бес-он ж ыл сайьш емес, жылына еске алып оты ру - б1здщ урпак,тык, парызы мыз. Кдзактын, казактырьш сак,тап калган килы кезещн умытар болсак, онда 6i3re баска кдгмбатгьщ кереп не? 141

Ш сиш ан Иф/кеке-ты_________________________________ М енщ ойымша, осындай ип дэстурдд биыл бастауымыз керек. Ец алдымен \"Акхабан шубырынды, Алкдкел сулама\" зобалацыныц 270 жылдырына арналган рылыми-кепшшк конференция етюзуден басгаганымыз ж ен шьтар. \"Ж ас Алаш \", 23-кекек, жума, 1993 Ж ЭЦ Г1Р М Е Н ЖЛЛ.АЦТОС К.ОЛ BACTAFAH У ЛЫ Ж ЕЦ1СКЕ 350 Ж ЫЛ Биыл кдзак,елшщ \"Акхабан шубырынды, Алкдкел сулама\" зобалацьша ушыраганына 270 жыл. О л зобалацныц аягы 1755-1756-жылдарда ж ер бетш ен Ж оцрар мемлекетшщ б1ржола жойылып кету1мен аякталганы тарихтан белпль Бас- аякы 35 жылра созылган бул акдхрры кдзак,-кэлмак, сорысы саяси, едддк, тэльмдпс жагынан тек кдзак, унпн рана емес, жалпы елддтмдд кдйтсем сакхап калам дейтш мемлекетгер унпн ете мэнд1 мы сал-енеге. Ж оцрар мемлекетшщ жойылуьша ец алдымен олардьщ басшылары арасындаш алауыздык, себеп болды. © з ж ер ш е Кдатай ескерш e3i жетектеп экелген, артьшан сол эскерге e3i бастап кдрсы шьпцфн ©MipcaHa халкщ алдында саткдш ба алде батыр ма, — оны тарих эл! таразылай жатар, 6ipaK, пню бакхаластыкхы сырткдл жаудьщ кдлай тшмдд пайдаланатынын пайымдау унпн, оньщ ел тубш е ж еткен элп эрекетш ж эй б!лу де ж еткш кп. Жоцрарларда бар алауыздык,кдзакхарда да ж егкш кп едь О ньщ да бар себе® сол мансапкд таласушылык, болатьш. Теле, Кдз дауысты Кдзыбек ж ен е Эйтеке бидщ аскдн керегенддгшщ e3i сол алауыздыкхы дер кезшде тежеп, ел басын ец басты юке — елдд KppFayFa 6ipiKiipe б1\\ушде. Yui бидд езге билерден бшк крйьш, эулие санайтьшымыз — сондыкхан. Кдзакщен кдлмак, \"Акхабан шубырындыга\" аяцасгы келе KpinaH ж ок, О л да узак, жылгы кцгргын-сургшшц, кек пен ызаньщ акдм билетпей экелген жем1а. Кдзак, хандыгы 1460- жылдардьщ аярыцда, шамамен 1468-жылы курылса, б1ртутас Ж о ц р ар хандыры 1630-жылы Батыр крнтайшыны ц басшыльпымен курылран. Ал казак, пен кдлмак, арасындары кркхьшыс ежелден больш келе жатгы. Оньщ пню басты себеб| жаца epic пен крныс кджетпп болса, сырткдл басты ce6e6i 142

_______________ ___________________ Wafmxka тмЗым era к е р ш мемлекет орыс пен кдлтайдьщ кдзак,пен крлмадцъщ ешкдйсысын да кушейтгаа келмегендисген, ылга, екеуш 6ip- 6ipiHe айдап салып отыруы едд. Булардан баскд да себеп пен сылтау тауып согысу аз болмаган. Осындаи сорыстьщ ец dip белсендд журпз1лген тусы кдзакцы EciM хан, кдлмакты Батыр крнтайшы билеген кезецге тура келедд. О ры с тарихшысы И .Я.Златки ннщ айтуы нша, Батур крнтайшы билеген кездеп кдзак,-кдлмак, совдсы жайында алгаш мал1мет 1635-жылы И .Ф иш ердщ \"Cidip тарихында\" бер1ледд. С он ьщ ж азганына суйене отырып, одан кеш н тарихшылар А Л евш и н , Н.Бичурин, В.Вельяминов-Зернов, М .К р а со в с к и й , тары баск,алар ж азады . С ы р т ел тарихшыларыньщ муншалык, мэн бергенше Караганда, era ел арасындагы кдкзырыс сол туста кэддмпдей халыкдральгк, мэнге ие болып, ек еу ш щ аяк, алысы н керш1лер кдтан, бакдялаура ала бастаран тэрдздд. Шамамен 300 мьщра жуык, торрауьгпъщ Цд1л бойына кешш KeTyi Батур крнтайшыны эжептэу1р елареткеш ce3ci3. Эйткенмен 1640-жылы жалпы хандар мен тайпгылардьщ dipiKKeH с и е з ш eTKi3in, \"М а в д ул — о й рат зацдары н \" кдбылдауына кдраганда, К р токрсы н Батурдын, тусы нда крАмакуар мемлекетпк 6ipiryre б1ржола бет алган. Кдзыбек бек Тауасарулы \"Туп-тукдганнан ез1ме ш ешн\" атты гатэбшде (\"Ж алы н\" баспасы, 1993-жыл): \"Жайыкдщ атганран крл кдйтып келгенде ойратгьщ, ecipece торрауьгпъщ урулары жанданып, 6epi басы крсыльш, Кдракал баласы Батыр крнтайшыньщ тещ регш ен табылып, эжептэу1р мемлекет болып куралып едд. К,азак,тын, Кдлтайга мал айдайтын жолын кесш, кун аскдн сайьш тутщдеп келе жатгы. О ньщ бурынры ддни атагьшан Далай ламадан Ерен Батыр крнтайшы аталуы оньщ кдзак, айтура крлайсыз бокдуыз атынан б1ржола Батыр аталуына ce6enm i болды. Ол тещрегше мэсмэктес адамдарын жинап, ен д т бар к у н т кдзакдщ кдрсы салуды езш щ борышы санады. Тауарихгьщ барысы да оларды dipiryre экелш едд\" — деп жазады. \"Жоцрар хандьныньщ тарихы\" атты арнайы зертгеу ютэбш жазган тарихшы К Я .Зл аткин (Москва, 1983-жыл) 1643-жылры кдзак,-кдлмак, кдкдырысына улкен мэн бередд ж эне ойпаггардьщ EciM ханра кдрсы апанрандьцъш ашып айтады. М ун ьщ алдында Е а м н щ улы Ж эщ тр султанньщ оиратгар крлында тугкдлнда болгандытын жазады, Б1рак,онын, туткдшра кдлай кдшан тускенш ж эн е одан кдлай, кдшан 143

Ъвксутам Нфкеке-ш м____________________ ____________ шыккднын ашып айта алмайды (129-бег). Ал Кдзыбек бек бул мэселеш соншалык, кцындатпай-ак, баяндайды: 1018-улу жылы (ягаи 1018 + 622=1640 жылы - Б. Н.) кэзакуы ЕсЫ нщ улы Ж э ц п р сурай басгады. ©йткеш ЕсЫ хан наукдс болды. Осыньщ алдьшда, будан бес жыл бурьш доцыз жылы (ягни 1635-жылы — Б. Н.) кара кэлмакцардьщ Талай, К уж ы , TopFam тайшылары 6ipirin казак, жерш е шабуыл жасап, олар кеп кдзак?ы кдфып, ЕсЫ ханныц улы Ж эцпрдд байлап алып кетп. Ж э ц п р оларда 6ip жылдай тупдында болды\", - деп жазады ол (200-бет). Жоцпрдщ туп^ында болу тарихы муны мен б1ршама анык,талатын сиякуы. О л ойрат туткдшынан 1636-жылы шыкдрн. \"О с ы кездеп Кдрасай батырдыц улкен е р л т н щ 6ipi Жэцпрд1 кэлмак,крльшан азат eTyi болатьш, — дейд1 Кдзыбек бек. — О л кдлмак, М н е сырдесга досы аргын Агынтай батырмен барган. Жоцпрдд алтын юсендеп, к м з уйде жалгыз усгайды екен. Эрине, хан баласьша кррлык,корсете крймаган. ©йткетп ойратгар ЕсЫ хан булардьщ алдьша келт, нараду табады деп ойлаган\". \"Кррасай мен Агынтай езен шине уш атгы ппдерлеп, сауьгг-саймансыз, жалгыз жейдемен Батыр крнтайшы ауыльша барган. Олар ай батсын деп, ауыл 1ргесшде жаткдн. Тунде элдекрлай ат cyFapa келген кдлмак,жйтпн устап альт, жай-куйдд эбден yFbiHFaH. Ж М т п аяк,-крлын байлап, су басында кдлдырган. Уйге жакдшдаганда, далага шьпдфн Kicirn Кррасай ah деуге шамасын келтрмей, куре тамырын баса крйган. О л т ал ьт кеткенде, уйдщ артьшан келген ею ж т т ipreHi KOTepin xdd ep in , Ж е ц п р дд суы ры п алган. EciK алдындагы ж асауы л Tiirri епггеме сезбей калган\", — деп жазады Крзыбек (202-бет). \" К е й н бглседалага ш ы к д а Батыр крн тай ш ы ньщ оз1 ек ен . О л ер т ец ш е т усте рана есш ж иган\", — дейдд. О л да Батырдыц крзатдф кекп болуына косымша себеп едд Кдзыбек бектщ жазуьша Караганда, 1643-жылы ЕсЫ хан •ripi емес сияк?ы. ©йткеш 1636-жылы Ж э ц п р туткдшнан босаган болса, одан \"6ipa3 тыншьпдфн соц, Талай тайшы кдзакцы кдйта шапкрн\" гой. \"Талай тайшыны осы согыста кдзакуар торт талдьщ бутагьша байлап, жтбере салганда, оньщ быт-шыты ш ы гьт, тортке б е л ш т к е т . С о л кезде жасы елуден а с ь т кеткен Е сЫ хан: \"Кдлмак,ты осылай терт белек кдтламын\", — деген едь Bipax, сол жылы ©3i кдйтыс болды да, арманына жете алмай кетп. Ендд казак, б и лтн е ЕсЫнщ, 144

_________ _________________________ Шфихка пипЗым улы Ж эцпр дщ келу1 кдлмакц-арды к э п ы дурлиспрдь ©йткеш 6ip жылдай крлмак, арасында туткында больш, олардьщ жай- кушн б1лген, сырын мол туй ген Ж э ц п р д е н олар кдтты кррыцгы\", — деп жазады Кдзыбек. Бутан Караганда, EciM 1640 пен 1643-жылдьщ аральпында крйтыс болтан екен. \"1021-крй жылы (ятни 1643-жылы Б. Н.) Алтьш ханньщ улы Омбы , ойратгын, б ш к п нояндары крзакда кдйта лап крйды. О ньщ басында экесш щ крлта тусш кррлык, келгенш умыта алмай журген Батыр крнтайшы болды. Бул сотыекд ол елу мындай крлмен келдд. Ж э ц п р ха н жолындаты кыргыздарды тапап еткен ойрат крлына мьщта ж ете жетпес адаммен кдрсы шытып, сотыста т эс ш н арттырып жещеке не болды. О л адамньщ жартысын тас арасьша орналастырьш, оран моекдлдау батыр Ж и ем б етп, Жакрыгулды кдлдырды. Ж а с батырларды Кдрасайга бастатьш шабуылга дайьшдады. Сейтш, олар жаудьщ желкесшен кету уш ш тау айналып кетп. Алацсыз Лабастагы Доцы з тауга Kipin келе жаткдн кдлмакуы Ж э ц п р адамдары атып, кеп адамьш елпрдд. О лар сасып-салбырап кдлтанда, желкесшен келген Ж э ц п р мен Кдрасайдын, азгантай тобы ойратгарды ойсырата кырды. Бэлюм ен/у арттан ж иырма уш мьщ крлмен Алш ын Ол1мулы Терткдра Ж алацтес батыр келмегенде, кдзак;гар ж е ц ш п кдлар ма ед1, Батыр крнтайшы осы сотыста он мыцдай адамынан айрыльш, кдйтута амал жок, бет бурды\", — дей/у Кдзыбек бек (201-бет). Бул окцта жайында тарихшы Златкин айтылмыш ютэбшде былай дейдг \"1643-жылдьщ КДКТЫП.1СЫ мен оньщ салдары жайында орыс ж эне мацгул жазбалары мол epi кэдиуптдей жан-жацгы баяндайды. О л ж айы нда 6ipiHini баяндауш ы Батур крнгайшыта сапардан 1644-жылы акданда Тобылга оралтан Г.Ильин болды\". Г.Ильиннщ баяндауынша, Батыр крнтайшы ез1н1ц одак,тасы О ги р т у — Ц е ц е н ханд ы , о ньщ iHici Абылайды, одан Kind iHici Шокдяр тайш ы ны , Со л т о н ■ ганшины, Алтынньщ баласы\", тагы баекд да тайшыларды oipiKTipin, 50 мьщ крлмен кдзак, ордасына Ж э ц п р султан мен Жалацтес батырга ж эне Алатау кыртыздарына кррсы жорыкка нгытады, одан Батур крнтайшы Илья куннен кешн, ятни 20-инлдеден кейш тана оралады (129-130-бет). Г.И ль и н н щ ж азбаш а ж асаган мэл1меп м ы наны хабарлайды: Батур крнтайшы Ж э ц п р султан мен Ж алацгэске кдрсы атанып, Алатау кдтргыздарынан 10 мьщ 145

Ъексутт fjyjnlceke-wiu__________________________ тутк^ш алып кдйгады. О л жайында хабар Жэцпрге жегедД. Ж а ч п р крнтайшыра кдрсы крл жинайды, оньщ крлындд 600 Kici болады. Ж эц п р тастар арасьшан охрана кдзып, оган 300 адамды орналастырады, 300 адамды 03i бастап тастыц кдлкрсьша тьпылады. Крнтайшы вз эскерЫен окранага келю, окранадагылар крнтайшыныц квп адамын кдлрады. Ту сыртынан крнтайшыра Жэндрдш, e3i тары шабуылдайды. Сейтш осы ею урыста Ж э ц п р крнтайшыныц 10 мыц крльш жойып жДбередд. С ол coflic кезшде Ж эц п р султанка кемекке Жалацтес келедд, онымен 6ipre 20 мьщ эскер болады. Ол эскерлердд кврген соц, крнтайшы кейш шегшедд. KpAFa туйрген Ж эцпрдщ гаалерш крнтайшы езДмен 6ipre экетедд. Kp3ip ол ж ер крнтайшыра кррайды. Биыл кектемде крнтайшы Ж э ц п р мен Ж алацгеске тэты да атганбак, (130-бет). Г.Ильиннщ бул айткдндарын ойрат тайшысы Абылайдыц eAiirici Бахтый да куатгайды. О л да Тобылга 1644-жылдыц акранында келедд. О ньщ айтуынша, ол жорыкдщ Цадл бойьша кеткен кдлмакд-ардыц да аз тобы кдтыскдн. О л сорыстан тек Кунделен тайшы рана бас тарткдн. Ж э н е ол: \"Ж эц пр менщ еюлулым\", — деп оган кдрсы G3i де бармаган, адамдарын да ж1бермеген. Бул с о ш с жайындагы Крзыбек бектщ мэлДметт бэршен натргырак; “Бул сорыс осылай аякд-алуы т т с екен, — дейдд ол,— вйгкеш Ж э ц п р жанындары ж е п ж уз адам 6api сен тур мен атайын, сыннан еткен Кррасай, Арынтай, Жиембет, Сарбукр, Кексерек, кргргыз Кетен, Табай батыр эркрйсысы ж уз racire татитьш адамдар болатын. О сы урыста терт адам ерекше кезге тускен. Ж екпе-жек болмаган, мерген Дулат Жакрьпул, аргьш Токрн баласы Крмпай батыр, бул суйнддк тукдлмы едд, Шапырашты Алтынайулы Кдрасай жэне Суан Ж анбаш с тукргмы Елтшдд батыр. Байтугей баласы Елтшдд батыр осы уры ста бара ж етпес ж эрдем жасады. Бурын кдзак,тыц кдлмакдщ барымтасьша кэп кдтыскдн, жылкдл алатьш Елттндд Ертю пен 1ле арасын талай сузш еткен-дд. О нын, ж ер жагдайын жакры 6k yi Кдрасайдыц оц крльша шырарды. Будан к е т н де Елттндд уш бу жердей урыстарда мехкамдык, жасады\" (201-бег). Бул сорыстыц кдй арада втш, кдзак, крлыньщ жендске кдлай жеткенддгш де Кдзыбек бек аньпргап айтады: \"С о ш с есю Ж аркент балыгынан куншшк жерде Крскрлац тауыньщ арасьшда болды. Ж э ц п р Кдрасай мен Арынтай екеушщ 146

__________________________________ Шфнхка тмЗым крлын окданага орналастырды. Батыр крлыныц дайын жаткдн, окданадагы жайын бшчеген олар кдтты кдяррынга ушырады. Эйтеузр, кдзак, крлындагы киш кдтынын босатып алуга рана шамасы ж етп. Крскрлац урыскд о д е т тандалган болатьш. ейткеш , таудьщ терюшде беткей, тустш TayFa Kipep езен едд. Ал ж а у келетш жак, тепе ж ане кап ж ер керйпп туратын. Окдана кдзылган ж ер бшкте едд де, сырты — терец сай. Атгар сонда a3ip турды. Х а н e3i Кдязылкдядан этой салды. Сейтш , кдлмак, тары шырындалды\", — дедд (203-бет). Бул кдзак, крльшьщ ж е щ а едд. 600 крлмен 50 м ы щ а кдрсы ш ьпу бурын тарихта болтан ба, болмаган ба, оны тарихшылар аныкдай жатар, б1рак, ж ер жардайын ш ебер пайдаланып, ор кдзып coFbicy 6ip казак, турмак, барлык, кешпендд елдщ эскерш де болмаса керек. Бурын тек кдланыц сырт кррганыньщ тубшен ор кдзып, oFaH с у ждберш кррганган гой. ¥лы ж ещ етщ мунда да басты Heri3i б1рлж. Казак, пен кдяррыз 6ipirin ор крзып соры сьш жатса, сон оу Самаркднныц aMipuiici Ж алацгес батыр 20 мыц крлмен оларра кемекке келедд. О ньщ крлында езбек, тэж ж , каракдлпакд-ан баска тары кдндай халыкдъщ еюлдер1 болтаный 6ip кудай б1лсш. Бул ж ай 6ipAiK ем ес, улкен бауырластык, та гой. Алаш балаларыньщ 6ipirin жаура шапкдны, 6ipirin ж ещ е тапкдны. О сы улы жендске жеткешм1зге биыл 350 жыл толыпты. С о л окдганы этап ету ж енш деп кдулыга жакдшда Кдзакртан Республикасы М инистрлер кэбинетш щ терагасы С .Т ер ещ е н к о крл крйды. Алматы кдласында кдзак,тыц кдлмакд-apFa кдрсы улт азатгык, сорысы жайында 1-иплдеде рылыми-теориялык, конференция отпек. О дан кеш нп той 2- 4-иплде аралырында Ж ар кент ж ершде жалгаспак, Ж э ц п р мен Ж алацгес крлы жендске жеткен жердд ж ер гш кп адамдар куш бугшге дейш О р, Ордьщ булаты деп атап келген. Таудьщ кунгей бетшен Салрщм Ж э ц п р атойлап шыкдедн Кдлзылкдяга дейшп аралыкда кдзылран окдананьщ калдьны куш бупнге дейш анык, керш ш жатыр. О н ьщ кей жер1 Tim i жакры сакдалран. Той сол арада - Ордьщ булагында отпек. \"Рэлабкд жеткен Жарбулак, устщдег1 Асартебеге ж алау титлш крйыдды\", — дейдд Кдзыбек бек \"Туп-тукдаршан ез(ме ш ейш \" атты ютэб1нде (203-бет). О л т еб е ш кдз1р ж ур т Жалаулы атайды. С о л Жалаулыда 350 жылдан соц тэуелаз, егемен Кдзакртанньщ туы тары желб1ремек. \"Егемен К^зацстан\", 23.06.1993-жыл. 147

Ъексутан Иф>кеке-шы__________________ _______________ к у м т е к Е й д щ к у п и л с ы к у м АСТЫ НДА КДЛА БЕРЕ M E? Алматы обылысыныд Кеген ауданында, эйгш Каркдраныд солтуспк шьпыс бауырьшда Кумтекей атгы айрыкща жер бар. Айрыкща дейтипм: айналасы тугелдей кек шалшнга малыньш жаткднмен; мадайында не алыста, не жакдшда кумды тупл, кумдауыт ж ер жок, болтанымен, бас-аяры шамамен 20 гекгардай осы ара рана тебе-тебе кумдардан турады. Bip жакхан кешш келген кум д ей н десен, ол кумныд кдйдан кешш келуа тшсш таба алмайсын. Тек аспаннан кум жауыпты десе рана ойланута болар, онда да: \"Неге тап осы арата жауран?\" — деген кулис кекейшде тары турады. Бул араны К ум текей деп атаушылар да бар. Bipaic, К ум текейдщ де, К ум текейдщ де марынасын дел тусш/црунллер, ярни кекейге крнатьшдай етш ущ-ырутылар e3ipre жок, Шьшдьиъш айтсак, ол сездщ манщ 1здеп сабыльш журген жан да жок. Ел арасында айтылып журген адызга Караганда, ерте заманда бул арада ете едем1 кала болтан. Кеш н 6ip себеплен ел ургап, кала кацырап калган, содан каланы кум баскдн. ToK,erepi осыган сайганмен, ел шпнде ер ыщайда айтылатын едпм е нускдсы б1ршама. Кди нускд болмасьш, езгермейтш 6ip непз — бул арада бурьш кала болтан, кдз1рп кум тебелер сол кала уйлершщ уйшддсь \"Адыз Ty6i — акщсат\", — деп журм1з. BipaK, барлык, ацыз акщсатка жетелей бермеуа мумкш. Алайда Кумтекей ежелп каланьщ орны екешн Кегенде туьш-ескен улкен-кшп тугел айтады, бала кездершде кумыраньщ сынырын, ешекейленген каймак,тастардьщ калльпын тауьш алрандарьш Ke6i куэлиске тартады. Соган Караганда, каланьщ орны дегенде шындык, бар. Каланьщ орны болсын-ак, сонда бул кай каланьщ орны? О л женшде тарих не айтады? Ж алпы, бул мадайда кала болтан дегендд тарих айта ма? Тарих ондайды айтады. Тарихтыд айтуынша, Кеген аймагы б1здщ дэу1р1м1зге дейшп 2-расырда eMip сурген Уйсш мемлекетш щ н еп зп мекеш болтан. Оны арты-берп тар и хш ы л ард ы д делелд1 турде айтып келе ж атканы соншалык, - OFaH балендей кумен келпрудщ e3i орынсыз болса керек. С о л apFbi-берп тарихты мукщгг карал, содан ой туйген Элисей Маррулан: \"...FyH мен уйсшдер тек кана су 148

___________________________________Шфнхка талЗым 1здеп, epic 1здеп кеппп кдна журген емес, олардьщ байтах, кдлалары, k jjc k jj к)ыстаулары, терец крзган кудыкзгары да орасан кеп болтан\", — дейдд (\"Ежелп ж ы р, ацыздар\". 1985, 30-бет). Ертедеп Typix халыкуарьшан алташ жартымды мэл1мет берген Иакинфтен сез таргсак, ол 1831-жылы жарык,керген, хеши 1950-жылы хрйта басылтан \"Ерте кезде О рта Азияны мехендеген халыкуар жайында мэл1метгер жинаты\" деген кпвбшде: \"Уйсш иелш YpiNoxi мен Бархедлд хрспатанда, буюл Тэщртаудьщ сол жах, бегш алып ж а п ы \" , — деп жазады (2- xiren, 1950, 169-бет, есхертпе). М ундаты Тэщ ртау тау деп отырганымды И ахи нф орысша \"Небесная гора\" деп жазган, хдз1рг1лер соны \"Асп ан тау\" деп тткелей аудары п ж ур . Менщше, xp3ip 6i3 ресми Тянь-Ш ань этап ж урген о сы тауды X I X -гасырдын; орта ш енш е деш н хдзах,тар Тэщ ртау этап хелген. ©йтхеш бул араны тущ ы ш зерттеп, фамилиясына Тянь-Ш ансхий дегенд1 хр сы п алган атак,ты галым П етр П етрович С ем ен о в е з ш щ 1946-жылы ж ары х, хер ген \"Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах\" деген кпэбшде бул жагдайды тайга тацба басхрндай ашык, жазады, \"...на отдаленном юго-востоке, был виден снеж ный Теш ри-таг со своим харахтерным исполином Хан-тенгри\", — дейд1 ол (222- бет). М ен сездэйекке эдеш осы араны а л ьт отьфмьш, ce6e6i б1реулер Хантэнда шьщымен ш атасгырьт отьф ма деп хрлуы да мумхш гой, ал мунда тау мен шьщды кдбат айтып отьф. Ж алпы, сез р еп келгенде айта кетхеннщ артыхц-ыгы жох, шыгар, Ж е п су д ьщ географиясына Ж о щ а р Алатауы, 1ле Алатауы (Заилийский) деген термшдердд зорлап xipri3reH — осы Семенов Тянь-Шансхий. С>ан дешн Ж о щ а р Алатауы Архдс атанган, ал Алатаудьщ хазах, ж ах, б е л Л абас атальш хелген. Оньщ солай ехенш С ем ен ович кггабша жазган алгы сезшде галым Н .Г.Ф радхин де жасырмайды. \"Семенов предложил названия и \"Дж унгарсхого\" и \"Заилийсхого\" Алатау для соответстующих хребтов” , — дейдд ол (21-бег). Рылымда езшдйс улкен орны болганмен, С ем ен о в Тянь- Ш ан схи й отаршыл пигылдагы адам болтан, о н ы ол ез хпебшде жасьфмайды да ж эне езш щ сол хд1зметш улкен махзанышпен ерекшелеп айтып отьфады. С ем ен ов Алатауга e3i 1ле жак,тан келген с о ц , оган Заилийский деп ат крйып отьф, ал жергтлйсп казащарда ол \"1ленщ аргы бетшдеп Алатау\" бола алмайды гой. Рылымдагы 149

Ъексутт Нфкеке-ши_______________ __________ мундай кданатгарды шама келгенше крлпына келщру керек uibiFap. 1776-жылы жазылып, 1993-жылы жарык, керген Крзыбек бек Тауасарулыныц \"Туп-тукщшнан ез1ме ш ешн\" атгы кпвбшде де б1здщ осы ойымызды дэлелдейтш тусы бар. Онда былай делшген: \"Сол 6ip заматга Арыс атамыз Тэщр тауьшьщ мацьш кь1стайды екен\" (“Ж алын\" баспасы, 1993, 36-бет). Э л ж е й М аргулан да: — \"Алтай, К,ацрой тауларында мэдениетгщ кднша бай дуниесш кдлдырса, рундардьщ кеп жебелеген керкем елкесшщ 6ipi - TeHjpi тау, 6epri кезде Алатау. Кдггайлар оны ез -плите аударып \"Тянь-Шань деп атаран\", — дейдд (Аталмыш ютэб1, 29-бет). Иакинф айтып отырран Тэфртаудьщ солтустк бел каз1рп Ы райы мбек, К еген аудандарыныц ж ер аумагы екен1, менщше, ешкрндай шубе келттрмейдь Академик Бартольд те \"Ж етю у тарихыныц очерктер1\" деген ецбегш щ \"усундер\" деген тарауында: \"Усшдердщ астанасы, дэлтрек айткднда, бас ордасы Чи-гу, шамалап айткрнда, Ыстыкрелдщ о щ усп к шырыс жагалауында болу керек”, — дейдь М ун ы ол крггай жазбаларыньщ дерепне суйенш айтьш отырганьш ж эне жасырмайды. А л Ур1мж1де ьуытай ж а збал ары на суй е н ш ж азгаи Н.Мьщжанитарихында (“Кдзакцъщ конетарихы\", \"Жалын\", 1993); \"Уйсшдердщ тайпалык, одагы Тянь-Шань тауьшьщ шырыс сздемшен Ш у озенше, Балкдш келшен Ыстык^елге дешнп улан-байтак, ощрдд крныстанран\", — деп 6ip жазылса, \"Жогарыда айтылган тайпалар одагыньщ шпндеп ен, ipici у й с ш д е р д щ тай палы к, одагы ед1. О л а р б1здщ жыл санауымызга дешнп еюш ш гасырдан бастап 1леезеш алкдбы мен Ж е п с у ещршде ipre теуш, будан бурын осы еьцрде ж а са г а н сак, тай иал ары ж э н е улы и озы (улы ж уз) тай пал ары м ен торы сы п , к,азак, халкдш ы ц apFbi TeriH калыптаспырды\", — деп ею туйшделген (10-11-беттер). Осы гатэптщ 67-бетшде: \"Уйсш елшщ герриториясы батыста Шу, Талас взендерше; шьпыста Тянь-Ш ань тауларыньщ шьпыс сьлемше; солтустжте Балхаш кел1нен бастап, ощ успкте Ысгык,келдщ ощусттк жаралауьша дешнп улан-байтак,ещр/у крмпыды- Уйсш елшщ саяси орталыты — астанасы Чигу крласы рд1\"| — деген толырырак, дерек тары бар. О сы мамметгерге Караганда, ертедеп Уйсш мемлекетшщ осы ендрдд мекен еткенше кумэн келттрудщ eni6ip ьщсыны 150

______________ ____________________Шфнхка ттЗын жок, Сонымен 6ipre ол елдш, астанасы Ш и гу (немесе Шьиу) кдласы болтаны да дау тудырмайды. K,a3ipri К^зггай ж е р ш д е Ш и х у д е й т ш м е к е н б ар . Уйсшдердщ ежелп, ятни алгашды мекеш сол ара болтан. Оларды ол арадан ытыстыртан — гундар. К еш н Кдггай патшалыгы уйсшдерге еж елп орындарына крйтыддар деп тглек те бьлддрген, 6ipaK, оган ке н б еген уй сш д е р о сы Тэтдртаудыд баурайында кдла берген, алайда кдггай ел1мен достыдта болгандыдтарын куэлэнддрш, олармен ун ем 1 кудалык, жасап турган. С о л К^ггайдаты Ш и х у айматында Алуйсш, Сары уйсш , Кдрауйсш дейтш атаулар да садгалган екен (\"Кдзадгыд кене тарихы\", 1993, 63-бет). © з мекешнен ауган елде 6ip эдет бар: кеипп келген ж ада мекенше есю журтыньщ атын жадалап кряды. Уйсшдердщ де 1ле бойьша ыгыскдн сод, ж ада орталыдгарын бурынты астанасыныд атымен тэты Ш и ху (немесе Шигу) атауы мумшн. Сонда тарихта садгалтан Ш и х у мен Ш и гу exeyi де э р кезде уйсш нщ саяси орталыты болтан шыгар деп жорамал жасаута болады. Кдзыбек бек Тауасарулы ны д \"Туп-тудияннан ез1ме шейш\" атгы кпэбшде мынандай niidp бар: \"Ел астанасы У ш Кдраш астындаты Ш ы ту кдласы едг Елдщ ол кездеп М айды тадда отыргандагы сырхды (шекарасы) кдз1рп Ж е т к у , Тарбататай, Ш ы м бас, Талас, Лабас, Аркдс, Ш уас, Терккес, Кунгес тауларыньщ 6api дерлж кдрайтын-ды\" (45-бет). Мундагы Терккес пен Кунтеспд Терккей мен Кунгей екенш ажырату кдын бола крймас. Ал \"сырх\" деген сезге тусшпсгемет Кдзыбек бек емес, кейшп кеппрупвлер берген деп ойлаймын, ей т к ет ол Kici ез сезш е ез1 тусш ж бермей, бирдентусшпсп сезбен ж азса керек. А л ол Kici а й т ь т отырган Уш Кдраш - Kp3ipri Тургеннщ бойындагы кдз1р де солай аталатын таулар. Бул Кдрашкд кдтысты М .Э уе зо в жазган повес те еам1зде. Ендеше, Уш Кдраш астындаты кдла осы уйсш астанасы болмай, не болады?! Жогарыда аталган кпэбш де С ем енов Тянь-Ш анский де усундер туралы мынандай п ш р айтады. \"Сол ханым ушш усшдердщ н епзп турагьтда дытай сарайы салынды, С о л кдггай резиденциясып кдггайлыдгар Чи-гу-чин, ягни \"к^гвыл ангар даласи\" деп атаган. М ен щ жер мелшерлер1ме Караганда, сол \"дызыл адгар\" тек Жырталад адтары болута т и к , б1рад кдлайда Чи-гу-чин 151