Б. Нұржекеұлы. т8

Ш атан Н ^М а-ры_________________ __________ Ысгыккелдщ жагасында емес, одан 6ipa3 алыста болота тшс, кене кдлтай картасында ол солай дэлелденед! де, усун билеуцплершщ крж ептл т с у емес, байтак, жайылымныц крршап жатуы гой\" (184-бет). Менщше, бул сез — кекейге крнатын сез. BipaK, бул Kici айтьш отырган Жыргалац Нарынкрл жак?а. Уйспндер мен онын, орталыгы Ш ьп у кдласы Шокднньщ да кекешнде журген, ол \"KpuiFap кунделтнде\" (1858-ж). Чигу кдласыньщ орны к^гргыз жершдеп Атбаш болар десе (11- том, 1962, 251-бет), \"Ж оцгар очеркгер1нде\" (1860-ж). Чигу Ысгыккелдщ шьпыс жак, жагалауында болтан шьтар деп шамалайды (1-том, 1961, 399-бет). Э л ж е й Маргуланныц айтуынша, Чигу 1ленщ онтуспк кунгей жак,бетшде, Ысгыккелдщ шьпыс теркжейшде турган (\"Ежелп жыр, ацыздар\", 1985, 30-бет). 1ле аймагын тьщгылыкзы зертгеген галымдардьщ 6ipi — Байнидин Мусабаев. О л Kici \"Кдзак, m i тарихынан\" атгы гатебшде (\"Мекгеп\", Алматы, 1988): \"... К^ггай жылнамасында кездесетш уйсш мемлекетшщ астанасы больш, б1здщ заманнан 44-36 жыл бурын крраган Ханкрра Ш ы гу (Чигу-Чень) — осы кунде крраган орны бар, Кеген селосьшан (Алматы обылысы, Кеген ауданынан) 10 км жердей Кумтекей. Бул есю кдла мейлшше ipi болтан. Крльщ кум басьш кетсе де, 6ip орталык, екенш еске салады. К^ытай жылнамасы нда (Нздщ ж ы л санауымыздьщ III- гасырынан бастап уйсшдер мекен еткен Хурьхара-усу (Крркрра су) — осы Кеген ауданындагы Кдркдра совхозыньщ отырган ж ер1, атакуы Кдркдра жайлауы осы улкен кдланьщ атынан альшды ма екен деген де ой туседг ©йткет Кумтекей д еген атол каланы кум басканнан кейш аталганга уксайад1\", — дейдд (33-бет). Ралым сонымен катар: \"Осы uiahap куш бугшге дешн кдзылмай жагыр\", — деп кдшжылады (34-бет). О сы кдшжылыскд 6i3 де крсыламыз. Кдзак, елшщ кдйнар K03i болган уй сш мемлекетш зерттеу б!здщ галымдарымыздьщ Kp3ipri заманда ец улкен борышы болуга тшс. Б1здщ AayipiMi3re дешн белгш болтан бул мемлекет ж ене мемлекет болганда да ipi мемлекет бупнп кдзакцъщ ата мемлекеп екеш хак, Атаны эбден зертгемей, балага багыт ал теу — ете кнын. Балым Б.Мусабаевтьщ келирген мысалдарына Караганда, ежелден ipreAi ел болган уйсш мемлекетш ез елшщ ата теп 152

_ ________________________________________________ Ш Ц т к л п т З ы н erin Kepcendci келген галымдар аз болмапты. Бул да 6i3re ой салатын, маужыр ку гам од алюлейтш себеп сиякуы. Г.Ю .Клапрот 1928-жылы Алатау герман халкдшыц еж елп мекеш, уйсшдер сонда кдлган арий халк^гньщ бабалары деп арнайы макдла жазыпты. Уйсшдердщ K03i кок, ещ сэры болтан екен деген дерек бойы нша, ф индер б1здщ apFbi ата-бабалары мы з солар, Култегш ескерткш п 61зд1ю деп, 1890-жылы ар найы ею экспедиция ж 1берти. 1961-жылы орыс галымы Н .В .К ю н ер оры с халк^гньщ ата- бабалары уйсш едЁ дегенге де барыпты. Kepin отырсыздар, кдзакд>щ езш ен баскдлардьщ осьшша аласура 1зденш жаткдны бекер ем ес. Э р ю м н щ -а к , т ек и жерден бастау алгысы келедь Кдз1рпс1мен емес, еткешмен де макуана б1лу - ежелден бш м длердщ ул е а. Кудайга шугар, кдзак, тарихшылары еж елп уйсш нщ тек K^3ipri уйсш тайпасына емес, кулл1 кдзакда кдтысты екенш айтьш та, жазып та ж ур. А л кдзЕр, менщш е, айту мен ж а зу аздык, етедд, нак,ты зе р тге у кд ж ет. Е ж е л п уйсгадердд гундармен, кцггайлармен т ер езеа тен, еткен, оларды езшен крркура мэжбур еткен кдндай мэдениеп мен купп екенш бупнп урпак, дазбалар мен жазбалар арк^ьлы накдъЕ 6uvyre тшс. Ж азбалар непзшен К^ггайда сакуалган гой, олар б1рте- 6ipTe белг1л1 болып ж аты р, ел кулагына ж етш ж аты р. Н .М ы нж ани тарихы ж эн е Бан Гудьщ УрьмжЁде крзакдга шыккдн \"Ханнамасы\" бул олкыльееьемызды 6ipa3 толтырды десе болады. Кдзбалар женшде б1здщгылым, жалпы алганда, ете нашар кцмылдап келедд десе болады. © з басым осы олкр1лыкуы ец аргы тегшпздщ туп тамырьш ашып керсететш Кумтекейдд зертгеу аркдялы толтыру ж ен деп ойлаймын. IcTi солай бастаганы мыз егемен елдщ сая си ipreciH нь^айтуга да, урпак, о тансуйгш тгш ж аца белеске кетеруге де ез ыкцальш еге жедел типзер едд. Тамыры терецде жаткрн бейтерек ел екешм1здЕ езгеден буры н e3iMi3 yFbin, ез жерЬйзде аягымызды нык, басьш тур у уппн, тарихымызды вреден зертгеп, ариден келе жаткдн мэдениепMi3 бен куш- куатымызды накхы кдзба дэлелдер аркдллы тужырымдауга тш стз. Райнекецн1ц Кумтекей кене Ш ы гудыц орны дегенше иландьЕратын крсымша себептер де Кегенде жок,емес. Кеген 153

Ы шшш ЯфМа-рт_______________ _____________ ауылыньщ Кдркдра жак, бетшде, ягаи солтуспк шеншде Кртаржота деген бар. О л жоталар Мэдениет уйшщ кдсынан басталып, ауыл ш етш е дейш созылып ж аты р. Крлдан жасалган он шакды оба жота. Неге жасалган? Неге кдтар- кдтар жасалган? Оган анык, жауахггы, ерине, тек кдзба ж умы сы бередд. BipaK, ондай жоталардыц айдалага, елдд мекеннен аулак, жерге жасалмайтыны ж эне кез келген елдд мекеннщ мацына да жасала бермейпш былай да белгш. Осыдан 3-4 жыл бурьш Кегеннщ бер жагындагы Жалаулы деген ауылдан ойнап журген балалар алтыннан жасалган молэшекей тауьш алган-ды. © нераз, енддрюаз жерден аулак, ордада ондай буйым кездесер ме? Кдркрра жазыгьшда \"Алаш ердш \" деп аталатьш тас мусш тур. О нда турж адамы 6ip крльша кдгмыз (не сусын), 6ip крлына кднжар устап тур. Оньщтуркы \"Ж ауы ма — кдруым, досыма — асым\" дегендд ацгартатын болу керек. О л тас ескертташ те бул аранын; еж елден улкен тарихи орын болганьш ащартса керек. Кумтекей мен Кегеннщ дэл ортасындагы жазыкца дэу оцкиген О рта тебе тур. О ньщ да крлдан жасалган нэрсе екеш байкдлады. Осы ньщ бэршде 6ip байланыс, мэн бар. О ньщ кдндай мэн екенш тек кдзба жумыстары гана аныкуай а ляды Сондыкц-ан Кумтекейге кдзба жумысын ж ур пзу кдзак, тарихьш тьщ беттермен толыкцыратыны ce3ci3. Кдржыны, тары баскрны сылтауратьш, ендд муны epire соза беру — елддпм1зге сын. ©йткеш ез кдмьш ойлап, ез бедел1 уш ш ен, керекп гылымын жедел жасамаган ел кдндай ел болмак,?! \"Ж ас алаш\", 7.09.1993-жыл. Ж АЛ А К.О Р Ж Э Н Е Б ЭЛ ЕК .О Р К урм ет г! редакт ор Сабы рж ан Ш ую рулы м ы рза! Кдзакртан республикасыньщ \"Баспасез туралы\" Зацына сэйкес C i3 эргамнщ ез т га р ш еркш айтуьша мумкщддк ж асауга тш са з. Сондыкуан Ci3 баскдрып отырган газетгеп б1реулердщ жаласы мен бэлеа уш ш, мен О зд щ атьщызга балагат сездер мен жаманатгык, (ярлык) айтуга тшс емеспш. С о л сиякуы, 6ipeyAepre жагатьш, ал б1реулерге жакрайтын гатэпты баспадан шыгарганым уш ш, сол баспаньщ дерекпр1 154

__________________________________ Шфнхка тмЗым есебшде мен де балэтат сездер мен жаманатак, естуге тшс емес еддм, эттегене, соны ескермеген ек ен оз, мырза. М ен муны тарих гылымыньщ докторы, профессор Бешмбет Ермукдновтын, \"Тарихымызды курметгеш к\", Кдзакртан республикасы ¥лттык, гылым академиясы , М .О .Э у е з о в атындагы эдебиет-енер институтыньщ Абайтану балЬонщ гылыми Kj>i3MeTKepi Бейсенбай Байгалиевтщ \"Ж алган с езд , жасанды гатэп\" атгы макрлаларына кдтысгы айтып отырмьш. Макдланьщ астына автордьщ лауазымьш ж азу окдфманды кррк^лтатыны немесе иландыратыны р а с. Алайда автор 6ipeyre жала ж ауьш немесе боле куып отьфса, эл п лауазым оньщ езш уялтатьш да болу керек. Кдзак, тш иде шьпдщн кдзак, тарихын крзгайтын гатэпкд газет бетш де nixip уйымдастьфганьщыз уш ш , мен Ciare алдымен рахмет айтамьш. Кекесш рахмет емес, бул шьш рахметтм. ©йткеш елге пайдалы не зиянды деп тапкдн гатэп жайында nirap айту — мэдениетп елдщ зиялы кдуымына мшдет. Ирак, авторларьщыз эцпмеш гатэп жайында, ютэптагы тарихи факплер жайында ербггпей, неге екенш, салганнан байбалам салып, \"кез келгеннщ айткднына сене беруге болмайды\", \"саудагер\", \"уагыздаушы\", \"кейб1р ер еаздер\", \"кдзак, арасына ipiicri салатын\" (профессор мырза крлданган сездер мен TipKecrepAeH), \"насихатшы\", \"б е й т л кеткендер\" деп, жецгелер1м1з езара ж улы сы п кдлганда крлданатын шешендж сездердд тым емш-ерган пайдаланган екен. Кдзак, зиялыларына солай сейлеу щ м р п демократия заманында лайык,десещз, оны езшдз бш щ з. Онда О з г е де, демократияга да рахмет. О зд щ ж еке басьщыздьщ бул гатэпкд улкен кргжылы бар екенш жакында Ж эш бек Тарханньщ 300 жылдык, тойына кдтысты \"Сухбатгьщ \" осы жылгы 37-нем1рш окриан соц барып тусшддм. Кдзыбек бек Ж э ш б е к батыр орыстьщ белей боп журд1 деп ж азады . \"Белек\" деген сез, м енщ шамалауымша, жанашыры, жанкуйер1 деген болу керек. ©йткеш 221-бетке орыстьщ \"шпион\" деген сезш “ж ансыз\" деп бередь Сол уш ш Ci3 бул гатэпке \"Крщырбекулы батиакуан кдзып алган\", “жаман ига кетпеген\", \"улы зэр! бойында кдлган\", \"есек пен жалага толы\", \"ел мен елдщ арасына от салатын\", \"езш e3i дэрштейтш\", \"езгенщ бэрш гайбатгауга арналган\" гатэп деп бэта 6epinci3. Кдзак, \"битке окпелеп тоньщды откд тастама\" деупп е/у, Ci3 6ipaK, ру, ата дейпн \"битке\" айтылган 6ip сезге екпелеп, кдзак,дейпн тугае 155

Ш ст т т ____________________________ _________________ тоныцызды откд тасгауга бел буран екеназ. Эрине, кдлай icrey Слздщ кара басыцыздьщ ерю, эйткенмен ата мен ру намысьш 6apim3 де Ci3 кусал крррай бастасак, онда бул кдзакуа жаркрш болашак, болмайды екен. Кеппрероздер, бул да Ci3,aiKi сиякуы менщ кара басымньщ niidpi. К злр Kp3ip niKip босгандьпы гой. К,урметт1 п р о ф ессо р ! \"Туп-тукианнан е з ш е ш еш н\" атгы ю т а г т пкигяндя абыржьш, куанарьщызды да, кулерирзд! де, курсшериазд) де бглмегешщзге мен имандай сенд!м. ©йткенз Сщдщ сейткетррздд бугал макдлацыз айракуап тур. \"Бугал казак, халкдшан cymmiii сурап, аквдэы бул ap6ip казакуьщ тершде сакуалура тгас гатэп деген нускау берш эзер токуаганым\" рас едг М ен а м де сол суйнип сурайтьш ойдамьш. Ce6e6i кулм казак,эулие кемей этап, атын ардакуап журген Букар жырау бабамньщ езш керш, елещн кеипрш берген; Э з Тэуке ханньщ epi батыры, epi акдшы болтан Кржаберген ж ырау бабамньщ ешршен малдмет айтып, ез кез1мен керген; етюр ce3i кун! бугшге дешн делебемдзд! крздыратын Умбетей мен Акуамбердд жыраудыц езшен кездескен; эй гш \"Жетз жаргыны\" к а з а к у жасап берген Э з Тэуке ханньщ кабылдауында больш, бетпе-бет сейлескен; К,айып, Ж о л б а р ы с, Эбглкдйыр, Абылай сиякуы казак, хандарымен п ш р алыскан, узецп кагыскан; Сэмеке, Болат, Эбым эмбет хандарды керген, сезш еспген; килы кезенде ащллымен казакуьщ елдщн сакуап калган Теле, Каздауысты К,азыбек, Э й т е к е сынды у ш данамы збен акддлдаскан, ушеушщ крндай даналык, жасаганьш накуы талдап, накуы 6aFa берген; “А куабан шубырынды, Алкакел сулама\" зобалацьш капыда карсы ал ьт, жутгай жалмап келе жаткан ж ат журтгыкуардан Тургастанды алгаш к,оррап калган Эбшщ йырдьщ батырлырына азаматгык, бага берген; отыз бес жылдай ат устшен туспей елш, жерш крргап, езш де, елш де дацкуа белеген Бегенбайдыц, Кабанбай мен Наурызбайдьщ бугал ерлшн ез кез1мен керген, ap6ip ерлшне макуана бага берген, уш еуш казакуьщ уш арысы деп тусшген; 63i де \"Акуабан шубырындыньщ\" алганщы куншен кару устап халкдш кррраган; ж екпе-ж екте калмакуьщ Кашу. Харсан, Сардык, С ахиян деген батырларьш ел-прген; ерлшне 156

___________________________________Шфнхка тагЗым бола бек аташан, хан каршысында ордабеп болтан кгсшщ мемуарлы к, ж а зб а с ы табы лы п о ты р с а , OFaH с у ш н и н сураматанда, атамньщ басьша суйш нп сурайьш ба? Куана б1лгешм уш ш де кшалейсзз бе? \"Шапырашты-нама\" десе, ол кггэптын, мазмунына да, автордьщ ойьша да сэйкес болар едД” , — д епаз. Солай аталуы уш ш, Ci3 ayeai жорарыда мен -пзбелеп шьщкан адамдардыц б э р тщ де шапырашты екенднтн делелдещз. \"Тарихта шаныраиггы Кдзыбектщ ж ене оньщ улы Кдскдры батырдыц болтаны рас\", — деп мойындапсыз. Ж азу ш ы Акрелеу СейдДмбековтьщ суйшнп суратан алтысезгмен \"А н а m i \" г а зетш д е (19.07.92) басы л тан Б ук д р е л е ц д е р ш е к е з сальщызшы: ол елендер П екин архивше ХК -та сы рд ьщ бас кезшде тапсырылыпты. Кдзыбек бектщ кпэбш окапан адам Букдр елещндеп “Кдскдраулы Молдабай\" дегеннщ дурысы \"Кдскдрыулы Молдабай\" екенш, сондай-ак, \"Серкекдра Т1\\еуке, Каракалпак, Кулашбек,.. С ецп бай мен Шуйбекбай, Тацсыкдржа М ам ы тбар\", — дегеннщ дурысы \"CipreAi Кара Илеке, Каракалпак, К,ылышбек,.. Сещ абай мен Ш ойбек бар. Тацсык, кржа, М эмбегбар\" екенш б1рден ацгара кряды. Б1лген Kicire бул да гылыми байлык, Баспагер e3i шьнарган ютэпты e3i баталамасын деген кдтиданы кдйддн шытарьш ж у р а з ? \"Kp3ipri кдзакцъщ эдеби тш н щ кдлыптасуы, журтнгылыщщ мэл1м, улы Аб ай eciMiMeH байланысгы”, — деп мысалта келпреаз. М ен СЗэдщ кекейщз/Ц тусшдом. Абайдан бурьш да жазба, ягаи тарихи эдебиетгщ еюлдер1 каптал табылып жаткднмен, Абайдьщ улыльпъша одан еш нукран келмейдд. Ж алпы , Слздер Абайды анатан да, мынатан да кдрсы крйып, крлжаулык, кдинанды токцатсацыздар. Turn, Аб ай кпэбш ьщ басылу данасын да кдрсы ала ж у п р т а з д е р . Kp3ip арзан детективтердщ узьш саны миллион данамен де шыгып жатыр. Осыдан оншак^ы жыл бурьш Мукдгали жайында да 6ip байбаламшы: \"Ойбай, Абаймен тец е ге т н е й ? \" — деп сез найзасын шошайткан. Аб ай - кдзакзын, Абайы, сондьщган А б ай Ci3re де, матан да к,ару болмайды , ол — ортакзастыратын тулта. Оган кдмкррсу, бэленге Караганда KiTa6i аз данамен тарапты деп MycipKey — Абайды ултгык, шецберден рулык, ортата карай суйрелеу. 0 г е уят нэрсе. М ен б1летш, мен куптайтын нэр се тарихкд жатады, баскдсы тарихкд жатпайды деп карайтын эддсп йм нен уйренш ж ур а з? Кдзыбек бекп Казак, энциклопедиясы 1723- 157

Ъвксутан Ифквке-тм_______________ _____________ жылы едад деген, сондыщан Кмдырбекулыныц 1776-жылы елд! дегеш ©TipiK, ом1рде Крзыбек деген Kici болмаран, оньщ мтэб1 деп К,ыдырбекулы бул ютэпты e3i жазган, оны уды жузден ш ы в д н мен, Сэрсенб1 Дэуггов, Кэмила Кудабаева сиякры \"ереаздер\" е з М з ойдан жазьш, сод аркылы уды жуз/ун, дацкдш асырып, арман-муратымызга ж етпектз гой, О зд щ ойьщызша? Э р ю м дуниеге ез бтгш ен кдрайды, од уш ш Оздр секпеймш, езшрз айтпакщы, \"кейб1р ic-герде ер адамньщ тек ез ар-ожданы рана ен, жогарры кдзы болатыны белгш\". С!здщ ойьщызша, мундай кпэп кдзакръщдаласында XVIII- расырда кдптап жаткдн муражай мен архивтердщ б1ршде рана сакр-алуы керек екен, дел Кддырбекулынын, ушнде сакуалганьша сенбейдр екеназ. Жарияларысы келсе, баэтыда- ак,жариялайтын екен, неден крркданын да тусшбейдр екеназ. Бабасы батыр болса да, Кдгдырбекулы e3i батыр емес шыгар, профессор мырза, сод унпн де сонша секкенщ з не? Кдзакръщ хандары мен терелерше, батырларына батыл 6aFa берген О з д щ батыл тарихнамаларьщызды мьгаандай ел кдмын ойлаган макддацызра дешн 6i3 де окдгмаппыз. Сол упин О зд ен есеп сурап жаткдмыз жок, крй. 1987-жылы рана езпнздей 6ip тарихшы А-Аскдровты кдралаган макдласьгнда менщ аздап хандар мен батырларды эцпме еткен гатэб1мд1 крса сьшады. ©3i од ютэгт окдшапты, кдй баспадан шыккрньш кермеп-п, фамилиямды да дурыс б1лмейдь Сонда неге сынады дейсаз гой? “О л да ана жак,\", — деген принциппен сьшанты. \"Ана жакуарды\" тукыртьш аду уш ш , сон да й eAicTi е з щ !з пайдалана оты ры п, О р а з Ж а н д о с о в т а н 30-ж ы лы , К,ы ды рбекулы нан 70-жылы батырлык, талап етес!з, э?! Kemipepci3, проф ессор! \"Тарихымызды курметгей!к\" дейс!з де, тарихты курметгеген 6ipAe-6ip nixip айгпайсыз гой. Баскрлар курметгеууш ш оны эуем езпрз курметгемейс!з бе? \"Кггапте шапырапггы аркылы болса да халкдмыздьщ epAiri, 6ipAiri туралы кеп айтылады\", - деп кекетеаз. Ш еж!реш езпцз крзакцъщ “ауызек! тарихы\" деп багалайсыз да, Крзыбек тараткрн шапыраштыньщ шеж!ресш рушыл деп багалайсыз. О нда Эбыгазы, Жалаири, Ш экэрш кржы, Mauihyp Ж у с ш бабаларымыз, \"Керейлер керуенш\" жазган моцголиядары бауырымыз Ислам Кдбышев — 6epi де рушыл болды гой? Халыкщыл п ш р айткрн больт, 6ipaK, рушыл 158

___________________________________Шфшка тмЗым пю ы лды м у ц сп у , менщ ш е, дал кдз1рп уакдлткд ж араса крймайды. Тчпндр О зге, маган жакдайтын п ш рлер бар болтаны ушш- ак,ол кггэпкд тыйым салуымыз керек пе, Слэше? О л эддстен 37-жылдары, 50-жылдары жетерлжтей опык, ж емеп п е еддк? Одан да ойбайламай, байбалам салмай, саликдлы талдау жасамайсыз ба? Ш ет журттьщ алдында уяткд кдлмай турFaнад ютэпты курткд>щыз келедд екен, не уп пн уяткд кдлатынымызды талдамайсыз ба? \"Сак, деген халыкдъщ аты ж ауына сак, тургандыктан\" аталыпты деген \"кулкщад кел-претш\" ce3i уппн бе? О н д а C i3 алдымен Геродот ymiH м аскдра больщ ыз. Скиф тер епздд сойып, соньщ е з суйепмен етш кдйнатып жейдд деп жазган гой. Оган неге байбаламдап кдрсы т ю р жазбайсыз? С к и ф те б1здщ теп№3 гой. \"Тарихымызды к ур м етгетк\" дегешщзде C i3 6ip улкен мэселеге дурыс мэн 6epin огырсыз. О л — шьнарманьщ т ш . Бул талабьщыз — гылыми талап. BipaK, ХУ Ггасы рдьщ аягы мен ХУИ-гасырды н, басында ж азы пты деп ж урген Ж ал аир ид ы ц KiTa6i м ен К д зы бек бек кггабш ьщ ттлш салыстырмак, болганыцыз етеноздеу болмас па екен? О дан repi 1776-жылы елген Кдзыбек бектщ тиимен 1845-жылы туган Аб ай заманьшьщ ттлш салыстыру орынды болмас па? в й т к е т алдьщгыда арада 200 жыл, сощ ыда 69-ак, жыл жагыр гой. Дегенмен 70 жылдьщ шпнде де ттлорасан езгередд. BipaK, Кдзыбек бектен бурын жасаган А сан Кдйгы, оньщ ез тутастары К рж аберген , Букэр, Ак,тамбердд, Ум бетей ж ыраулардьщ сез1нде д е 6i3 тусш бейггш к е н е с е зд е р кездеспейдд гой. Неге? ©йткеш б1реуден 6ipey уйрене айта отырып, олардыц кене сезш ж аца сезбен алмастырып сггыруы м умю н гой. С о л сиякды, Кдзыбек бек гатэбш да 6ipiHeH 6ipi кеппре отырып, ep6ip кеппрупп ез кезш щ тусш жп сезш крсып отыруы мумюн емес пе? Неге мумюн емес? Tirrri, кейб1р тусгары кдте KeuiipiAyi де мумюн гой. Быпшсшш, б1реулердщ сез крсып »i6epyi де мумюн. Ci3 сиякды тарихшыньщ мш деп \"Мундай ютэп неге жарык,кередд?\" — деп байбалам салудан repi, солкеппрменщ кд>гр-сырын аныкцау болмас па? Тупнускдсы жок, нэрсенщ берш сол адамньщ бугшп урпакд-ары ушнде отырып жазьш шыгады деп жала жабудьщ кдншалык, медениетке ж ататы ны н е з басы м елш ей 159

ЪвЬутпт ’Нфкекв-т ы______________________________ алмаймьш. Bipax, сондай ойдан да, ойдьщ иесшен де сумдык, жшркенем. Кеыпрмеде кдншама жаца сез кеп дегенмен, онын, непз1, ягни тупнускдсы ХУШ-расырдыц езшде жазылтандырын куаленддретш кене сез де жеткш кп. Мэселен, 26-бете былай Аейдй \"Мейл! тауарих десш, мейл! кешнп урьм-бутак,атамыздан кэлган мура десш, мен кез1ммен кергешмд1, езЫ ж и е бшп, зертгеген керлерд!, мандарды бермек болдым... Жанымнан эдемьлеп шылга жал крспадым. Аракуцк алгыншыларды да айта отырдым... Теле агам, Кдзыбек ага да хан екен деп оган кдйыспай, бектерге берюпей шынды айткдныма exeyi де риза крштык, етп, соньщ курмеине ею кун крсык,тартгырып, м е т кдтгы ардакзвды\". Белтам, ол кезде \"мейл!\" легенд! \"мэйл!\" деген шыгар, \"ypiM-бутак,\" дегенд! \"урык?ута<дн\" деген болар, \"атамыз\" дегенд! \"дадамыз\" деген-ак, шыгар, оны 1852-жылы кеипрген Дэурен сал ма, 1934-жылы кеипрген 0м!рж ан ба алде 1944- жылы кеипрген Халметов пе, жок, 1971-жылы кеипрген Ty6icoB пе, кдйсысы езгерткенш баспагер де, арапша KeuripMeci мен Кирилл кдрпшдеп кеипрмесщ салыстырушы С .Даунов пен ККудабаева да, эке-шешес! крлжазбаны сакуап келген Б.К ^1дырбекулы да б^мейд!. Бьлмегеш уш ш бул итэпты олар 6ipirin, улы ж уз боп уйымдасьш жазган деген кррытынды шыкдайды. Оньщ мумтан емеспгш, егер клепи гугел oig,in шык,сацыз, езпцз де т усш еа з. \"Тугел ок>ш шыкрацыз\" деп отырганым: Ci3 татэптагы ец субем \"Ак^абан шубырынды\" окщасын тук те сез к^ллмайсыз. Нагыз тарихты баяндайтын тускд ашу-ызага булыгьт жете алмаганыцыз еиншта, Кггэптыц т Ш мен сездер!ндеи e3repicri ез басым кеппрупплерден керем. ©йткет олар аратадцсеста сезге жаца сезбен жакща шпнде тусш ж 6epin отырады. Мэселен, \"гафил (iAiMci3) адамдардьщ\" (24-бет), \"yinuniri эйел1 (токдлы)\" (74- бет), \"ездершщ (кдпайлардыц) жазганын\" (142-бет) сиякцы тусипкгерд! Кдзыбек бектщ e3i жазуы мумтан емес, ез кезшщ тхл!мен рана баяцдауы тшс, сондыкцан жакща шпндеп тусшж кешнп кеппрмепплердиа деп ойлаймьш. Бутан кдраганда, кеппрмепплер кейб1р езгерюке барган. Kp3ipri ХХ-гасырдьщ соцы турмак, хеш ей X JX -гасырдыц эдебиетшде кездеспейтш \"сэукем салганбыз\", \"жалпак, дщмент бел!мде\", \"оцкдл болдым\", \"алапасы аскднмен” , 160

_____________ ____________________ Wafmxka тмЗым \"машауарт беретш адам\", \"рижан ж асап”, \"бш э болады\", \"борпас ужы м\", \"тэхрисдадык,\", “юлэбкд ж ете алмак,емес\", \"уш то1ы с согысьш салмакрыз\", \"Ай крраланды сорысында\", \"Улкэр жэрис урысына\" сиякцы кене с ез -ripKecrepi осы гатап аркдялы 6i3re ж етш отырган кдсмбат кдзына ем ес пе? Э лем тарихында, е з щ з б1леаз, коптеген атакцы тарихи шьтарманьщ тупнускдсы сакдалмаган. Кдзыбек бек кпэбш щ тупнускдсы да 200 жылдан астам уакргг бузылмай саксаулы туратын сеюмдд орын таппаран. Тек езш щ ypiM-бутары тэбэрж кдялып сакуапты. О л уш ш оларга алгыс айту керек пе, кэррыс айту керек пе, оны элт р уд ы ц ем ес, халык,тьщ кдмын ойлайтьш азаматгар айтар деген сегамдемш. Б1зден repi мэдениеп жогары, р у мен атадан халыкдык, мудеш жогары крятьш мэдениетп елдщ мэдениетп ралымы мундай шыгармага кдлай талдау жасайтыньша мен мынандай 6ip мысал келэтрешн: а йгш “Монголдьщ купия шеж1рес1\" кпэбшьщ алгысезшде К,Дамдинсурэн былай дейдд: \"Бул шыгарманьщ кене монгол тш нде жазылран нускдсы Kp3ipreдешн табылран ж ок, Тек крггай эр т м е н монгол тш нде жазылран нускдсы рана кдггай ж ерш ен табылды. Алрашьшда кдггай э р т м е н жазылганы немесе уйгур (уйрыр) монгол эр т м е н жазьинаны осы кунге деш н белггаз... Демек, монгол нускдсы мынау дерлж маммег те 93ipre жок, болгандыкуан, кдггай э р т м е н жазылран нускдсын н еп з ет у ж е н ... Бул \"Алтын шеж1рет\" Монголдьщ рылыми комитетшщ бастьпы Турган Ж амьян акракдл бурынгы С а н б э й а хош уунныц юнш иебу руыньщ oip тэйж1сшен тауып альптгы. \"Купия шежлренщ\" 282 тармарынан 233-i рана \"Алтьш шеж1реде\" бар. Тек манаты басы л ьт шьпущн \"Алтьш шеж1реде\" кдте туснпп, жацсак, езгерткен, ярни кеппргенде крте кеткен сез- сейлемдер кеп кездеседд\" (©лгий, 1979, 12-бет). М ун ы ол 1940-жылы жазган. Байбалам да ж ок, 6ipeyre жапкдн жала да, бэле де жок, тек езш щ сабырлы ойы мен саликдлы niKipi бар. Ралым деген ес п п рылыми сейлегеш ж е н гой. Ралым Кддырбек Ж уш сбаев осыдан 10-15 жыл бурын \"Б ш м ж эн е ецбек\" ж орн алы н да ж ари ялан ган \"К,адыррали К р сы н ул ы Ж ал айы ри \" деген макдласында: \"Бул б1зге б е л гш 6ip дднасыньщезш Кддыргали елгеннен кейш 1641-42-жылдары азы белпс1з 6ip адам кеш1рген\", — деп ж азган едд гой. Кеппрме рылымда кдбылданбайды дегендд кдйдан окдып жургеницздд ез басым yFa алмадым. 161

Ъвксуптт H t M e h - m u _____________________ \"Кдзыбектщ ютэб1 аударма болса, оны юм аударды? Авторы бщдщ замандасымыз болса. ол ю м ?\" - деп, C i3 болсацыз ештеценщ кррасы жок, кекетт-мукртып байбалам саласыз. Халыкда Ci3 кусал та кдомет керсету керек шьвар, юм 6L\\iim. Тарихшы болган соц, тым курымаса 6ipep тарихи ок^га тещрепнде талассацыз да тэубе деуге болар едгау, этгец! Елд1 Ci3 булддреаз бе алде Крзыбек бекгщ ютэб1 булддре ме. омы эл1 келешек керсетер. профессор мырза. вз1фз айтпакщы, \"Адамгершшкген айрылып, здкегген бас тартып, шындык?ы аякда баскдннан жаман ic бар ма?“ . К урм ет г! “Ж алган cea a i. ж асанды к /т э п т ы \" ж азган Б айга лиев м ы рза! СМздщ б ат ылды гыч ызды ба таладым: ютопты (|ильсификация деп былш етюзе баталапсыз. Былш етюзген нэрсе озп ф ге де шашырайтынын ойламапсыз. Т огаз крте таптым деп, сонша куантага.щызга ж ен болсьш. Орысгьщ Крыловы жазтан, крзак^ъщАбайы аудартан ‘ТКл мен кднден\" деген тэм сш бар едд О зд щ макдлацызды окувалда, epixci3 сол eciMe т усп . Э й , 6ipiMi3/y 6ipiMi3re ж ек керпзш кротан крйран рушылдык,-ай! М ен бул ютэптщ тогыз емес, токран кемпплтн керддм, Байгалиев мырза. Ондай кемш ш к тарихтын, атасы Геродотга да, 06iAFa3bi мен 6epri Бартольдте де бар екенш ен хабардармьш. Bipax, б1реуд1 неге кртелестщ деп бокуауга, ж аз1ыруга бола ма? \"Алуан-алуан ж у й р к бар, элше кдрай ж упрер\" демей ме кдзак,? Bip жуздщ, рудыц адамьш жек керуге, эрине, С1здщ азаматгык, кдкущыз бар, 6ipaK, халык, алдьшда ол адамдарта жазыкрыз жала жабуга, балекррлык, жасауга кдкуглы емес шытарсыз? О з д щ ютэпкр татьш огырган тогыз ю н эф з гылыми талдау емес, ж ек керуден, ыза-кекген туындаган байбалам. 1. \"Ж амигат тауарихша\"кетам\" дегеш Ci3Ai сенддрмейдд екен. Бул атты кпэпкр 1854-жылы Березин крйган екен. Ал егер Березин шын атын дэп басса, кдйтеаз? Ж азылуы \"жамигат\" емес, \"жами'ат\" дегеш фз де юна дейтш юна ме? \"Крзыбек бек езш щ ХХ-гасырдьщ соцгы жылдарында eMip кешш жаткрн жорналист урпактарынша соз саптап, ой сьлтеп, жалган тарих жазьш кеткендей\", - деп юж ш еаз. 162

0yeAi жалган тарих екенш далелдемейсзз бе? К пэп ты ц атьш олай атау, былай атау жалган тарихкр жата крймас. \"К,азыбек бек аты нан соракдя ф альсификациялы к, шытарма тудырып, гатэп шыгарып отырушылар\", — деп Ci3 6i3re зацды турде дэлел кел-прместен, кд!лмыскер деген айьш тагьшсыз. М ен С1здд, шынымды айтсам, кдтгы аядым. Ci3re ж ауап кдйтаруга м эж бур боп отырган езичдд одан бетер аядым. ©йткеш осыньщ бэрш е не юнэл1 екенш уныл, Ci3 бен 6i3Ai осыган мэж бур к ц т отырган “epeAi\" азаматкц КД1НЖЫДДЫМ. 2. Х и ж ра жыл санауына соншалык, кеп ш уйлиейз де, езйцз мынау дурыс деп енггеце айтпайсыз, оньщыз кдлай? М ен Ci3re мынаны айтайын: Академик Бартольдтьщ ютэптарын тугел кдрацыз, 1969-жылы “Рылымнан\" шыкддн \"Материалы по истории казахских ханств X V -X V III веков\" деген тарихи кпэпты керщдз, галымдар хиж раны кдлай санап жургенш сонда тусшес!з. М эскеуд 1ц \"Н а у к а \" б а сп а сы н а н 1971-ж ы лы К.Э.Босвортгьщ \"М усульманские династии\" деген Krra6i шыккдн. С оган жазг'ан алгысезшде автор: ...“до ислама в ходу у арабов был солнечный календарь. Пророк М ухамм ад ввел лунный год, состоящий из 354 дней, с числом дней в месяце от 28 до 30, — дей келш, — в Иране и Афганстане при этом отсчет солнечных лет ведется от хиджры Мухаммада, т.е. от его переезда и з М екки в М ед ину в 622 г. ... Поскольку границы христианского й мусульманского года почти никогда не совпадают, невозмож но полностью гарантировать эквивалентность дат если неизвестен мусульманский месяц и число\", — деп жазады. А л СЗз узш- жулып кел'прген сездэйекте Кдзыбек бек: \"М е н баскдлардай ай санамадым, жылды кунмен есептеддм. М ун ы келешектеп урпакцы шатастырмау уш ш эдеш 1стеддм\", — дейдд (Слз керсеткен сол 28-бетге). О л щсшщ шатастырмайын деп айтып отырган келешек урпагы Ci3 бен 6i3. Хижраны Кдзыбек бекш е есептемеудщ ете курдел! api кцын екенш мынадан-ак, к е р е а з. Ж огары дагы Босворт ютэбшде келпрыген жыл айырмасына кдрайык; Х и ж ран ы ц 11-жылы б!зддн, жыл санауымыздыц 632- жылына тура келед) екен. Сонда айырмасы 621 жыл (27- бет). Хиж раныц 64-жылы 683-жылга тура келцдд, айырмасы 163

Ъвксттт Нфквке-шы__________________________________ 619 ж ы л (129-бет). 132-хижра 749-жылра тура келед1, айырмасы 617 жыл (32-бет). 984-хижрата 1576-жыл тура келедд, айырмасы 592 (266-бет). 1297-хижрара 1880-жылтура келедд, айырмасы 583 жыл. Мшеки, осыншалык, шытырманнан б1зд! куткдру уппн, Кдзыбек бек 6ip тана 622 жылдык, айырма болатын есеппен жазган. Ал, мэселен, \"1130-жылдьщ зауза айында Кдйыцсауда Абылай жиын шакдырды\", - деп жазады (328-бет). 1130-Fa 622-Hi крссац, 1752 болады. С1зше кдлай, 1752-жылы Абылайдьщ жиын шакдлрваны eripiK пе? \"1119-тауык, жылы Эбалмэмбет хан да, Эбымансур да патшага бодан болота ант бердд\", — дейдд (307-бет). 1119+ 622=1741. О сы окдграньщ 1741-жылы болтаны eripiK пе? \" 1705-тауык, жылы Аягезде кдлмакдтен кдтты ур ы с болды ... К,азак, крлын К,айып баскррды\", - дейдд (214-бет). 1095+ 622=1717. С ол жылы Кдйыптыц крл баскдрранын кдй тарих жазады, кдй тарих жокдд шыгарады? \"Осыны быген кдзакд-ар 1104-жылкы жылы Асыньщ туспк шырысында кешн Ордабасы атаньш к е тк е н ж е р д е к е ц е с к у р д ы . Буран уш ж у з д щ иг1 ж ак,сы л ары ны ц 6opi ж и н а л д ы \", — дейд1 (230-бет). 1104+ 622= 1726. Ордабасыдары эйгш жиынньщ осы жылы болтаны етарж пе, О зш е? М уньщ бэрш дурыс есептеп жазган болса, онда О з неменеге: \"...рылыми непз1 жок, нагыз шааатак, жалган теория болып табылады\", — деп шала булшеаз? Кдзыбек бек О зш е есептемеген екен, ода не тур? ©3i жасаран теория ез есебше туп-тура келш турган жок, па? 3. \"Катэптыц фальсис(5икадиялык,туынды екенш дэлелдей, аныкд-ай туседд\", — деп 31-бетген мысал да, сездайек те келт1рес1з. Кдлтайдьщ \"Ханнамасы\" ол кезде кдлтайдьщ езше де белпаз, сондык^ан ол сездэйекп \"Туп-тукдюннан ез1ме ш ей1н\" к1тэб1н тузуш 1лер \" Т у р с ы н Ж у р т б а е в крлдануьшдары\" макдладан крсып алган дей аз. Bip турл1 куаньш, кдралайтын улкен факта тапкдньщызра соншалык, риза сез1ммен “ф альсификацияга урынран” деп тужырымдайсыз. ©юншже орай, фальсификацияга О з езшдз урынып отырсыз. \"Ханнамадан\" узшдд келаарт отырран Кдзыбек бектщ ез1 де кпэбш ьщ еш жерщде кдггай тш н бьлемш, ол талде тауарих окдлдым, гылым мецгерддм деп жазбаган\", — дейаз. Оньщыздьщ растырьша 44-беатеп, мьша сездд окд^анда б1здщ де кез1м1з ж етп. Онда ол: “М ен кдлтай жазбаларын да, тауарих кпэптарын кеп шарлатан, кдраган 164

_________ _________________________ Wajmxka тмЗът адаммын\", — д е т ь C i3 eTipiKiiiici3 бе, Кдзыбек бек пе будан кейш окдгрман 03i ажыратсьш. Уйсш мемлекетг мен Елсау кунбидд айткдн кезде Кдзыбек бекпц кене кд>ггайжазбаларьшан хабардар екенш байкдмаган екеназ. Елсаудьщ тарихы, Сан ж ар-Ж ец ш е нар, ©жет, олардьщ алран кдьггай кдтындары ж айы н да т е к кдггай жазбаларында тана мэл1мет калган гой (40-45-бет). Кдггай жазбаларымен таныс болмаса, оньщ бэрш Кдзыбек бек кайдан бш п отыр деп ойлайсыз? \"Ал кдггай тарихына карар болсак, олар уйсшдердд ездерш щ 6ip eAi erin, олардьщ ж ерш иемдену туррысынан тауаригын тузетып айкдян KepiHin отырады\", — дегенш де (44-бет) окдлмай атгап кеткеназ бе? Ец уят жерг. О з бул гатэпты тугелдей о к а т шыкдаган е к е н а з . BipaK, “ Х а н н а м а н ы \" о к а з а н K epiHeci3. С о л \"Ханнаманы\" ж а з ь т отырган Бан Гудьщ: \"...бул “Ж а ц Чиян\" шеж1ресшде толык,баяндалган'', \"Е ц алр'аш Ж а ц Чиян былай деген болатын\", “Бул жагдай \"Ьун шеж1ресш де\" толык, баяндалады\", — деген сейлемдерше мэн берген боларсыз. М эн берген болсацыз, \"Ханнаманьщ\" езш ж азуга д а езшен бурынры шеж1релер непз болтаны т усш ж п емес п е? О л жайында М э ск еу д ен 1988-жылы шыкдсдн \"Восточны й Туркестан в древности и р а ж е м средневековье\", 1990-жылы шыкдан \"Материалы по истории кочевых народов в Китае Ш- V вв\" атгы гатэптарда накцылап-ак, айтылтан гой. Кггептщ 142-бетшде Кдзыбек бек: \"Ал бул ж енш де кртай \"Ханнамасында\" айкдян жазылран жазбалар бар, олар 6ip кездер1 б1здщелкпзддц д ун и е т т тр е тк ен ш ездер1 де жасыра алмайды. Tirni ондай гатэптарда ¥лы жузден хундардьщ eci к е т т крркдтьшьша дешн айтады\", — дейдд де, жогарыда Ci3 Т Ж уртбаевтан урлап алды деген сейлемдд тары да толык, сездэйекке к е л и р т болып: \"М ш е осылай олар ездершщ (кдлтайлардыц) ж азганын кейде умытып кетедд\", — деп еганедд. С1здщ де “Ханнама\" ол кезде \"Кдггай ж уртыньщ ездерше де таныс болмаран гой\" дегеншдз Кдзыбек бектщ т га р м е н ундес шыгады. \"Ханнамадан\" алынран узшдд Халметов кеппрген нускдда болу-болмауы талай купияньщ сырын ашып, окырмандарды да, зерггеушлердд де шындыкка 6ip табан жакдшдатады\", - деп даурьгккдн екеназ, ендд елге не бетп айтгык,? Кпэггп тугел окдлмай тур ьт , осыншама б1реулерге жала жабура бола ма? Елддц 6ipAiriH, тарихтьщ тазальпын естш крргай ма Ci3 165

сиякды зиялы азамат! \"Ж алган сезд1 жасанды гатэп\" жасаушы Ci3 бе, гам? О з тусшбегеннщ 6api жасанды, oripiK бола бермейд гой, Байгалиев мырза?! Кггептьщ 77,78 — бетшде Казыбек бек: \"Ал 6i3re дейнп тауарихпен айналыскдн рылыми руламалар айтатын Липакрай, Крлакрай, Арпакрай атауларьш ец болмаса ауызега эцпмеде кездеспрген емен\", — дейдд. Фальсификация деп бутан неге жабыспараныцызра кдйран калам. ©йткеш: \"Такого рода был Таргитай, а у него было трое сыновей: Липаксаис, Арпоксаис и самый младший Колаксаис\", — дейдд гой Геродот (Ленинград, 1972, 118-бет). Ал Геродоггы Т.Ж уртбаев та, баска да эл1 казакщалап улгерген жок, крй. Бул жумбакка не айтасыз? Элде Казыбек бектщ Ka3ipri урпацтары крлжазбага крсып ж1берд деп ойлайсыз ба? Баскаша ойлай алатьшьщызга сену де кцын сиякцы, Казыбек бек Истамбулда: \"Осында М ахмуг бабаньщ \"Диуани лурат ат турж\" китабын кдтгы зе й н крйып окцш, коп биим алдым, кеп нэрсе окцш, туйдм \", — дейд (162-бет). Ал бул rarairri турж зиялылары ХХ-расырдьщ басында рана кдйта тауьш алмап па е д ? Онын, усп н е бул гатэптщ казакдгасы \"Ана т ш \" баспасынан биыл рана жарык, к е р д. BipaK, Казыбек бек ол гатэптан далме-дэл сездэйек келпред. Казыбектщ 25-беп мен Кашгаридьщ 9-бетш карацыз: \"Махмут бабаньщ: \"Kaciper-муцын тусш д р т , жагыну уппн тургалерге ез тшнде сейлеуден жакры ж ол жок,\", — дегеш де бар ед \", — дейд. Окцгмаса, калайша буйпп дал айтады? 4. Б ул к ш э гц з — д у р ы с . Х и ж р а д а н буры н мусылмандьпргьщ жоры рас. Бул — Казыбек бек бабамыздьгц немесе кенпрупллердщ Ka'reci. 43 жершен жаралы боп, соныц зардабынан олйч аузында отырган гасшщ 63i кателесу1 де мумюн, арап журген жерде мусылмандык,та ж уред гой деп, кеппрупплердщ де кателесу1 мумган. “Ханда да болар 6ip кате, карада да болар 6ip кате\", — деп Букар бабамыз айткан емес пе? \"Сауатгы тарихшы, ecipece деректеметанушы дуниеде арап графикасы мен жазылган крлжазбаны кепирудщ оте кцын екенш жакры б1лед\", — деп-ri гой Ермуканов, солай болса солай nibiFap. ©йткенг \"Бул — ойдан шырарылган нэрсе. О л кезде кржа жок,\" (сол О з сездэйек келпрш отырран 72-бетгщ бас жарында), \" Й з ислам д ш жок, кезде румыр кешкен хальпргьщ ypiM-бутарымыз\", — деп (28- бет) жазьш отырган адамньщ булай шатасуьша \"Ажал есзгтмд 166

________________ __________________ Шфтка лшЗым кдп>т тур\", — дегенше кдрасац (24-бет), себеп те бар сиякуы. Bipax, мундай кдтелжке бола буюл гатэпты фальсификация деу шектен шыккдндык, болар. М е н гатептщ тупнускдсында осы сейлемнщ болуына кумэн келт1ремш\", — д еп а з. М ен де Слзге крсылам. 5. Неологизмнщ 6api Кдзыбек бектщ ез ce3i емес дегенщзге мен де крсылам. 6. Кдзыбек бектщ \"тажап\" саяхаттары мен “ерен алгырлыгына\" сену, сен б еу щ з ол е з ар-ожданыцыздьщ id . М ен де ол ю сш щ кдсында болтам ж ок, BipaK, езйцзден 300 ж ас улкен, эйпл1 \"Акц'абан шубырынды\" зобалацы кезшде халцын крргап кдлмакда кдрсы e3i, улы К р скдры м ен, HeMepeci Молдабаймен кдтарласа ж урш сотыскдн бабацызта “е з eripiiiH e3i эшкерелеп отыратыны бар\" деушдз, менщ ойымша, эдепаздеу, дереюлеу сиякуы. “Сей тш , 6i3 келеа жылы елге барматан куйМ збен Иран ж ерш е ж ол ш екпк\", — дейд Кдзыбек бек (138-бет). А л а з оньщсаяхатын Бухарадагы окуынан бастап, ез есебщ1збен окдрманды эдеш шатастырасыз. ¥сакцы сез кдласыз да, ipire бармайсыз. 7. \"... Хандар мен терелердщ 6ipiH \"шата\", 6ipiH сщбе, 6ipiH юрме етш Kepceryi тарихи шындыкда кдйшы, тылыми Heri3i ж ок, “кдзацы \" руш ы лдык, жузшьдадк питылдыц салкдны\", — д еп а з. К э д м п 1937-жыл мен 1987-жылдьщ салкдны есед сезщзден. О з \"тарихи шындык,\", \"тылыми непз\", рушылдык, деген сезд ерд крлай т у о н е о з ? C i3 бымейтш тарих пен тылым тарихи шындык, пен тылыми непзге жатпай ма? Сщ бе, юрмелерд жазбайтын казащъщ кдй шежзресш окып едндз? Шеж1ренщ нагыз шыжыгы мен быжьпы сонда емес пе кдйта? Шыцтыстыц арты ата тепн щ кум эн д екенш жалгыз Кдзыбек бек кдна жазып отыртан ж ок, \"Купия шеж1ренщ\" e3i оньщ арты бабасын Бертэ-чинодан бастайды (23-бет) \"Алтын тобчи\", ятни \"Алтын шеж!ре\" де соны айтады (Москва, 1973, 53-бет). \"Бертэ-чино\" деген кытайшд \"кек 6epi\" дегенд1 бы дретш керш ед. А л турж тщ тотеш кек 6epi екеш белпл|. Шеж1репдлердщ Ш ьщ гыс ханды турж ке карай тарта берепш осыдан да болу керек. О ньщ устш е \"Купия шеж1ре\": \"Есухэй сол кезде кус аулап ж урш , олхуноуд тайпасынан кальщдык, ап келе жаткрн мэргидтщ их Чиледу дегенше кезиш, оньщ кальщдьпъша ущлсе, сы м ба п ы суду эйел екен\", — д ей д (29-бет). М эргид (мерит) дегетм1з 167

Ш сут ан иф кеке-ш ы_____________ _________________ __ жалайыр деп дэлелдейдд гой Кдзыбек. Шьщгысгьщ iueuieci ©элун - ©лендд Чиледуден Есухей зорлап таргып алады. Тартып алу деген Ci3 айтып отырган ойнаскд жатпайды. Keiuipepci3, ол баска н эр се. \"Таким-то образом была захвачена Иисугэй-багатуром Огэлэн - уджин\" (63-бет). Когда Иисугэй-багатур прибыл после нападения на татар, во главе которых были татарские Томучин и Хорибуга, то Огэлэн - уджин была беременна, - дейдд (65-бет). \"Алтай тобчи\". Шежзредеп кудштер осындай жагдайдан тарайды. О ньщ кдйсысы тарихи шындык, кдйсысы гылыми непз екенш C i3 кдйдан 6L\\eci3? Шьщгысты гамнен кдлзганып отырсыз? Ж ош ы ньщ да ойнастан тумаганьш Ci3 бглуге тшсс1з, Кдзыбек бек те олай деп отырган жок, Бертеш де меркптер Чиледуд щ шкзне тартьш anepin, сод ан ж укп боп оралганын кдй тарихшы жазбап едд? Ондай зорлыкуыц курбаны болтан айеддд казак, о заман да бу заман ойнас деп атамаган. Ш ыцгысты Ж алайырдан, Абылайды Жаныстан, Акуамберддп Ошакуыдан шыгарганы уш ш Кдзыбек бек рушыл болмайды, шеж1реден рушылдык, керудщ 63i, cipa, рушылдык, болар. 8. Ж у сш Баласагунды Кдзыбек бек окьшады деддщз, ол Kici айтып отырган он бес тараудьщ мазмуны айтуына сэйкес кеде ме, жок, па, эуел1 соны талдамайсыз ба? © зщ з оны оквш салыстырмайсыз да, 6ipece “Ханнама\" ол кезде белпсзз деп едддз, ендд Баласагунньщ Kira6i ол кезде Европага жетш улгермеген деп бура тарта женелеаз. Кдзыбек бек ол гагаты Европа гатэпханасында отырып окдлдымдемейдд, езЫен 6ipre ала журш, \"Б1рнеше марте бул гатаггп аударгандыкуан, мен оньщ ap6ip сезш жадымда сакуадым\", — дейдг С ол гатаптан бес жол сездэйек келтредд, соньщ элде еттрж, элде шьш екенш дэлелдеп, неге гатаппен салыстырмайсыз? ©звцзде жок,тарихи шындык, пен гылыми непздд Кдзыбектен 1здеуге неге осыншама куштар болдьщыз? 9. Абылай хан болганда, \"¥лы ж уз 24 шар, орта ж уз 31 шар, кшв ж уз 14 шар, каракалпак, 2 шар, таре 1 шар, кржа 1 шар, барльпы 73 шар салынды\", — дейдд Кдзыбек бек (383- бег). С1з шар салу ол кезде болтан жок, ол орыстьщ эдда дейоз. М ен О з г е емес, Кдзыбек бекке сенем. Сайлау успнде Бегенбай мен Олжабайдьщ кдлзарацдасып кдлуы \"шындыккэ ж анаса м а?\" дейс1з. ХУТП-гасырдагы олар турмак, X X - 168

расырдагы C i3 бен б1здщ кызарандасып жатуымыз шындык, болганда, олардии неге шындык, болмайды? \"Шындыгынан жалганы басым осы к пэп\" деп 415-бетген туратын кпэпкд 9 турл1 жала ж абасы з да, газетгщ 2 бетш алган макдлацызда не салыстырусыз, н е талдаусыз, шала- пула окапан бойыцызда: \"Кдзыбек бек ютэбшде аргысы бугал турю журтынан, 6eprici Hci кдзакуьщ сорпа бетш е шыгар тулгалы азаматгары мен эйгйи ©нер-эдебнет, мэдениет ескерткшггерш шетшен т о т улы ж у з руларьша меншжтеп телумен болады\", — деп ганэлайоз. Озддн, ш ьш тарихи бетоцз бен гылыми непзнцзд) сол сез ашып тур. Ci3 улы ж у з кдзакда жатпайтындай-ак, ызалы сейлейаз. Алайда Кдзыбек бек: \"... бугюл кдзак, кдуымын эцпмелеуге шамам келмейдд. Ш амам неге жетпейтшш жогарыда а й п ы м . Кдгрык, жер1мдеп ж ара квдэсаулап алган, сондыкуан тек Tipi кдлган Шапыраштыньщ атасьш айтып бермекган\", — деп (32-бет). О з д е н KemipiM сурамап па едд? Рас, Ж у сш Баласагунды, Есгеми кдганды, шеж1реш куалай келш, улы жузден таратады. Елсау кунби \"22 жасында дун иед ен ж а с к етк ен , ©3i гакдглды, патш алык, такда кдюыкдаган, оры ны н iH iciHe сыйлаган Н ул ы н ы кдтты ардакуап У ш Кдрашкд крйыпты\", — дейдд (43-бет). М ен ойлап-ойлап: “Есж ген табылган алтын адам сол Н улы емес пе екен?\" — деген де жорамалга барам. BipaK, 6ip жагынан: \"Осымды рушылдыкда жаткызбас па екен?\" — деп О зд ен де журексшем. Жогарыда айткрн \"Восточный Туркестан...\" деген ютэпта 1976-77-жылы Ур^ою мацынан табылган \"андык, эдюпен\" эшекейленген затгар EciK кррганынан табылган затгармен ©те украс екендпт жазылады (266-бет). Демек, ертеде бул аймак,6ipryrac улыскд кдраган. Уйсш мемлекетшщ орталыгы Kp3ipn Кумтекейде болды десек, Нулыны EciK мацында жерлеу к^сынга келетш сегадлд. Кдзыбек бек-пн, ютэбш де 6i3 ymiH тосы н 6ipa3 ж эй т баршылык, М эселен, Абылайдьщ, Ж олбары стьщ кдрадан шыкдандыгы. Шьщгыс ханды Жалайырдан тарататыны, Ак,тамбердД ж ы р ауд ы ц Ty6i Ошак,ты ек ен ш , Хангедад батырдьщ аргы жаты Шапырашты екенш айтуы. BipaK,муньщ 6ipAe-6ipi кдзак, деген халык,тыц да, оньщ eiu6ip ру- тайпасыныц да беделш темендетт, намысьш таптамайды... Алайда К,азы бек б е к т щ ш еж 1 ресш де б е л гШ 6ip тайпалардьщ атына айтылган ©те ауыр сездер бар. О л улы ж уз тайпалары Албан, С уа н мен Дулат жайында айтылган. 169

Ы ш т н M jf a d t -y m _______________________________________________ Дулат ез улдарына: \"6ipaK, байлыкцы устап туру ушш кет керек. О л кет сендерде болмайды. М ьш а Шапыраштыньщ тукД1мь1 батыр болады... Сондыкуан ездерщ!зде болмайтьш кетп, ауыр думдд осылардан табасьщ\", - дейдд (73-бет). \"Албан мен С уа н н ы ц п е й ш , бе р е к е а езш щ алкан крнысьша лайык, болады. Кебш е жакрылыкцы Албан ез тукдямына FaHa жасайтын болады, айналасын тау тугкрн олардьщ крнысы Торайгьф мен Турпанньщ аркрсы сиякуы туйык, болмак Егер Албаннан жакры адам шыкра, оньщ Ty6i Албаннан болмас, салымы сщбеден болмак. Ал Суанныц тукы мы аз болады. © йткеш елдщ шетснде, жаудыц бе-пнде\", — деп Дулат ез балаларына есиет айтыпты-мыс. Айтса, айткрн да шыгар. Айтпаса, айтгы деп 6ipeyAep крскдн да шьтар, шеж1ре ипрюн талай ауыздан етедд гой. Kp3ip Турпан мен Topainbip крйда, Албан мен С уан кдйда екенш езицз де керш журген боларсыз. BipaK Крзыбек бектщ шын беть бауырмалдыгы бар шеж1реш барынша бергеншде емес, 293-бегге: \"О н ьщ у с п н е Албан мен Суанныц, Садыр, Матайдьщ ел! ж ау крлында, езпде крлып отырганы журепме шаншудай крдалатын едд. Осыларды ойлап, мен крршыдан кетудщ жольш таппай жургенде\", — дегеншде кершедд деп ойлаймын. \"... О сы гатэп баскр ултгардыц тш не аударыльш, туран халкрмыз айдай элем алдында маскрра бола ма деп крут етемш\", — депаз. 232-бетге: “Бекец (Бегенбайды айтады — Б.Н.) менен 8 жасы улкен едд\", — десе, 248-бетге: \"Бегенбай менен 7 ж ас улкен\", — дейдд. 289-бетге: \"О л (Абылайды айтады — Б.Н.) менщ Крскррымнан 2 ж ас кшп\", — десе, 350-бетге: \"Абылай менщ Крскррымнан 6ip жасы кшп\", — деп кртелеседд. Б1рде \"Кеген\" десе, б1рде \"Кеген\" деп, 6ipece \"К,аскелец\" д есе, 61рде \"К,аскелец\" деп, \"Кумтекей'', \"Кумтекей\" деп жазады. Егер ci3 айткрцдай, \"дейдд-дейддментуынды тудырьт, гатеп шырарушы\" мен болсам, осы кртелердд 6ip i3re туаруге шамам жетедд деп ойламайсыз ба? Бул алшакгьщгарды мен ем ес, ралымдар тузетуге т ш с деп есептеддм. BipaK бул кртелерге бола крзак халдды маскрра болад ы дегенге и м сенедд? М ен Крзыбек бектщ кдлскрша кейб1р тюрлерш т о т ете ш н , со н ы ц крйсысы крзакты маскрра кдллатынын окдфман e3i айтсьш: \"... крра КД1ЛДЫ крк жарып еткен ею агам — Телеш, 170

__________________________________ Шфшка тмЗым Кдзыбек-п бул дуниеден ардакуап етпм \", - д е в д (27-бет). О сы сез бе Слзд! кэуттецддрген? \"Салауатгы адам ез елшщ муддесш баскд муддесшен Ke6ipeK ойлар болар\" (29-бет). \"Агаларымыз кдфылса да, жойкдн тебе болса да, ол жерлердд еш юмге бермеген, япырмай, менщ жер1м тым далиып жатыр-ау, мьшау артык, демеген\" (41-бет). \"Эйтеке би орыс туралы Теле мен Кдзыбек билерден repi мол хабардар екен де, олардьщ кулк^ш жакры a^FapFaH Kid екен\" (131-бет). \"М ен тек Рафашл, Тидзиан, Леонардо да Винчи, М икеланжело С и м он и сияк,ты кереметтердщ ен ер ш е суйсшумен гана шектелдич... Егер ислам див 6i3£j шарпымаса, б1зде де сурет eHepi шалк^ш, жерМ здд, ел1м!зд1 кулпыртып турар ед1\" (167-бет). \"Эуез, яш и ун шытару ж е п пернеге (олар нота деп атайды) белшедт.. О сы hep6ip ун созылмалылытына кдрай, ятни КД1СКД, узындьпъша кдрай терт белек болады... М ун ьщ ец оцай жолы (пздщ ж ур т упин домбырадаты пернелердщ 6eAiHyi аркрллы болар едт А л б!здщ елде бул сиф ырмен белпленедГ (168-бет). \"М ен осы румырымда мундай керкем де бш к ж ене алымы кец дауысты Кдз дауысгы Кдзыбектщ кдтзы Кдмкд сулудан керд|.м. Кдзыбек aFa елген сон,, 6i3 уйсшдер щ.фкрша бардык,\" (172-бет). \"Еуропаньщ батысында опера деген енер бар. Бул — 6ip адам туралы хикаяны елец, энмен айтып ж етю зу. О ны тусшддрмес бурьш театр енерш тусшддрутм керек\" (174-бет). Белим, ол исш щ 63i \"опира\", \"тыйатыр\" деп жазтан-ак,болар. Будар кдзак, уш ш неологизм болганмен, ромдьщгар ушан неологизм емес крй. \"Бутан себеппп болтан уш басты жыландай уш жакрд кэратан хандар да емес, сол кездер1 улык, хан саналатын Болат та емес, кдзакзыц уш даньшшаны У й сш Теле би, Кдздауысты Кдзыбек би, Kinri ж у з Э й тек е би едь.. MiHe, осы уш би Ордабасына жиналмай турып-ак, ездер1 кел1сш нараду тапкдн. Сейтш , жиынды Болат ханта аплдязды\" (230- бет). \"Кдшан да сездщ тадиин айту керек, егер хандардан 6ip крлбасшы сайлануы керек болса, онда Эбглкдйырдыц крлбасшыта лайык,екеш ембеге аян болатын. ©йткеш Асыны отыз улысымен кдйтарып алудаты, Едьлдеп кдлмак,тар 171

Ъвксутан 'НфЖеЬ-шы__________________________________ ш абуы л ы н ан к,азак,ты крргаудары , Т у р ж п е н д ер д щ шабуылына тойтарыс берудеп оньщ е р л т ушан-тещз. Эбыкэйырдьщ жауынгерлнт жанында аталган ею хан да жш есе алмайтьш\" (230-бет). Бул узшдклердш, кдйсысы крзакты маскдра ете/ц, ел мен елдщ арасына ipind салады деп ойл айсы з? \"¥ р ы с GHepi бы лай Караганда аттыц, шаптыц, найзаласты ц — кеп акдглдыц ке р еп жок, сияк,ты. Ал, шьшында, мурат ж ену болганмен, одан да улкен макрат- у э ж ш б а р . О л — сорыск,а кдты скдн е з адамыцды шьпъшдамай, аман а л ьт п а п у. К ез а з ерлж жасау, кызбалык, icrey сорысга гелэбкд жетюзе бермейдГ (231, 232-бет); \"Жылкдл жылы ж азда киян-кесю уры с болды. Бул сорыстын; басшыльпы Самекеде дегенмен, орта жуздщ ею тумен крлын Кдзыбек би баскдрды. Эрине, ол согыскд ол G3i араласкдн жок, 6ipaK, урысга олсыз бул крлдьщ 6ip ici ЬуЫм таппады. О сы урыста алгаш Кднжыгалы Бегенбай батырды кердим. О л орта жузден келген 6ip тумен эскердх бастап келд1. Бегенбай крлтокрак^ай, оцкдй асыкуай, ете тез крмылды, батыл адам екен. Былай Караганда, оны 6ip тезкдтар, жещлтек адам деп кдлар еддрз, жок, б1рак, айткдн сез1 де, ютеген ici де тап-туйнак,тай, еш нерсеш шашау шырармайтын, орьшсыз сейлемейтш Kici екен” (232-бет). \"Kinri ж уз крлы ж е п мындай адам ед4, оны Эбыкдйыр G3i баскдрды. 1104-жылы (1726 —Б .Н .) С а р ы су бойындагы Айрантеплген деген жердей соилскд кдзактан тура 44 мыц адам кдтысты. Ж ер-кектщ 6api маран кдзак,болып кеткендей кершда ¥рыстьщ алрашкдх куш жекпе-жекке шыру болды да, аяры кдфрьш майданга айналды... Майдан терт жерде ж урш жатты. М аган бэрш щ Kyeci болу мандайыма жазылмапты. Bi3 жепсулыкцар араласкдн урысты рана анык, байкдп, шпнде болдым. Ж олбары с хан шатыры Буланты дейтш юшкентай, Сарысудьщ батысында езен бойындары едд. О н д а ку ш -ту ш б1рдей Т еле би тапжы лмай урыс барысыньщ маглуматьш бш п отырды. О сы урыскд жекпе- жекке басы Сатай болып жепсулык, торыз батыр шыкты. Оньщ Крцкдй батырдан баскдсыньщ 6epi де \"ripi кдйтгы. KeAiciM бойынша тертшпп куш додага туспк. Нагыз майдан ендд болды\" (233-бет): Бул — \"Акуабан шубырынды\" кезшдеп Эбьлкэйырдьщ бас крлбасшыльпымен болтан алгашкдг урыстын, егжей- 172

____________ ______________________ Шфшка лшЗын тегжеш. Кейш елп Айрантеплген даласы Кдлмак, кцгрылган аталды. Кдй тарих осы согасты бутан деш н буйтш таптшггеп жазып едд? 29-бетте Кдзыбек: \"Кри т а бш м п а з болса да, мен 6ip елдщ тарихьш еюнпп 6ip халыкхьщ екШ буге-иогесше дешн 6i\\e алады дегенге инанбаймын\", — дейд1 гой. М ундай адамныц езш, ютэбш балататгау бугш п б1здщ батамызды арггырар болса, онда осы \"Ак^абан шубырынды\" окцгасын бастан-аяк, ж азтаны н талдай оты ры п балагаттайык,. Анаусыныц олай жазылтаны кате, былай жазылуы керек деп кер-жердд термелегенше, ол айтып отыртан тарихи факплердд алдыта тартайык, Отан TiciMi3 батпайтьш болса, халыкуьщ кдмын ж е г е н с т сейлеп, р у мен атаньщ жалтан намысын крртатанды кряйык, Шащиак, Ж а т б е к те, Абылай мен вбмкдйыр да, Шьщтыс хан д а вз намыстарьш e3i KppFan, Ci3 бен б1здщ кемепм1заз-ак, тарихта калган адамдар. \"Крлмак^ар терт белек болды. TepicriKKe бетегендерше Б егенбай крлы ¥лы тау бетге, ш ьт ы ск а беттегендерш е Крбанбай крлы Крркрралы бетге сотые салып ж атгы\" (235- бет). Бегенбай мен Крбанбайдьщ дал осылай сотыскрны eripiK пе, шын ба? Фальсификация 1здейтш адам соны осындай тарихи окцгалардан 1здемес пе? Сездщ , сейлемнщ кд-reci о заман да бу заман фальсификацияга жатуш ы м а едд? Ж екпе- жекте Наурызбай батыр елпрген кдлмакцы Крбанбай елпрд1 десек, фальсификацияга сол жатпак, 23 7 -бе т те : 11К ,алмак,тармен у р ы с т ы К ,ар атауд аты ¥зынбулакцъщ Бегенге куяр ж ершдеп ёзеннщ сол крнатында ж ур пзепн болдык,.. Донык,майданга шыкса, м ен д е шытуым керек едг Б1рак,олжекпе-жекке шыкцады. О ньщ бас батыры Бохтишар шыцты. О л ат ойнатып майданта шытуын шыккднмен, Огегенд! жакршдап келш керген соц, атыныц басын бурып а л ь т кдйта каппы \", — делшген. Кдлмак,та Ботхишар деген батыр болды ма, болса крзакцыц Огеген деген батырымен жекпе-жекке шьщкдны рас па? О н ьщ шьш аты Ботхишар ма, жок, Бохтишар ма, — соны зерттефз, кателисп сол арадан 1здещз. \"Арада уш кун еткенде, Кдзыбек ага ш у бойына ж етп. О л мыц крлмен келдд: \"¥льггаудаты сотые ж урш жатыр. Bipax, сендердщ жагдайыц кцын\". Кдлмакзъщ калган кдгрык, мыц крлыныц 25 мыцы Х а н тауда. Казыбектщ келгеш ж ене Богенбайдьщ крлыныц тепе осында кдлуы Теле аганыц да, Ж олбары стыц да инабатын арттырды. Теле ага тигп 173

Шсутпан Яфквке-ти_____________ куанышын ж асы ра алмай: \".Ж аралысын жауга жалрыз кдлдырмаган жолбарысым, келдщ б е ?\" - деп Kepicri Кдзыбек агата. О л да жакры сезш айтып: \"25 мыцга кдрсы шапкдлы кдскцып отырсьщ ба, арыстаным?!\" - деп exeyi тес тушспргенде, вгеген есш е тусш, менщ кезшнен жас шьпъш кетп. “Егер адам баласында достык, деген бар болса, соньщ ец бтк-гарышы кдзактыц осы era арысыньщ, era данасьшьщ достыгы, татульпы ш ьтар. М ен осы жерде бул era дананьщ 6ipiH 6ipi кдлай багалайтынына танданып та, с у й с ш т те кдлдым\", — дейдд 249-бетте. Кдзак,ты маскдра кылатын жагдай осы деп шошынасыз ба? “Егер тунде Бегенбай кдра жацбыр астында, крра тунде кдлмакда бармаса, кдлмак, б1здд т у сыртымыздан уратын едь Одан 6i3 осылай аман кдлдык, ж эне шьпъшсыз кутылдык, Бегенбайдыцтапкырлыгы... Солкездеастындаб1здщжылкы текгес жалдас торысы бар бас батыр Ацырактыц 63i майданга шыкты. Bi3 жакуан Белек шабдар жоргасына мшд[. \"Ацьграк, куриды\", — дедд Албан Хангелдд батыр\" (225-бет). Э й г ш Ацыракрй согысыньщ мундай буге-пдгесш бурьш 6i3re крй тарихшы айтып едд? \"Тустен кейш кезекп Олжабайга берудд ойласгырдык,.. Олж абай га кдрсы кэлмак,тан Ж ад ам ба деген торгауыт шыкцы\" (257-бет). \"Бегенбай екеуипз уры с барысьшда не ютейпшьпздд KeAicriK. Егер 6i3 жецгендей болсак, кдлай болады? Bi3 кдлмак, кднша белек болса, сонш а уры с саламыз. Алдымен \"Yui тогыс\" сорысын салдык,.. Кдйта кдшкдн кдлмак, крлына Сецгабай сарбаздары ат крйганда, ец алда: \"Абылай! Абылай!\" — деген айкдй шыкцы. Ж уртгьщ кулагы уйренген “Бакуиардан\" белек шыкдсдн дауыскд 6api кдрады. Кэддмп Сабалак,\" (259-бет). Ж о к, олай емес десегцз, дэлелшдздд айтыцыз. \"Оны гумыр бакц Эбымансур деп етпм. Сецюбайдыц айтуьшша, осы урыста ол он era кдлмакуы шауьш атган туарген. С он ьщ 6ipi Кдлдан жакдшы Ш арыш болатъш\" (260- бет). Тарихи ф а к п деген — осы. Осыдан бурмалау тапсацыз, онда байбалам салганьщызды тусшуге болады. \"К/алмакуар Kici салып суранып Шарыштьщ елшн алуга келгенде, тамтыгы кэлмаган, км м ш гана таныган” (260-бет). 174

____________________ Шфнхка mtSuH Кезбен кергенш ecrin естелж етш жазу эдебиетге бурын- соцды бар. Артык}иылыры сол: усак,-туйекке д е й т дэл айтады. О сы жазгандарыньщ кдйсысы кдзакды маскдра кдылады деп шошынудасыз? Ж о к , шошынраньщыз басылды м а? Ci3, cipe, улы жуздердд кеп жазады деп кдна шошынган боларсыз. \"Кетерде Теле ага м ен Кдзыбек екеуш щ ажырасуы кдтын болды. Ек еуш щ еткен-кеткенд1 айткдн е ц п м е а аткд мшгендершше таусылмады. Бул ею шалдьщ досгырына, 6ipiHe 6ipiHin бер1лгенддгше мен элдекдшан-ак, т эн п болатынмьш. Теле елдд дегенде, Кдзыбек би: \"Теле елдд дегенше, дуниедеп эддлет елдд десещ ш . Б у п н билйске Теле ж еткен, бу тш хандыкдф EciM хан жеткен, бул екеуш е гам ж еткен?\" — дегенш еркдшан еске алмай тура алмаушы еддм. Достык, деген адам баласьшьщ басында осы екеушдепдей-ак, болар. Теле би Бегенбайды шакдгрып алып: \"Атацды бак, eATipin алма!” — деп тапсырды. M ine, “журсен; саяк, ж ерсщ танк,\" демей м е кдзак, Б1рпудщ, иттифак, аркрсында 6i3 кдлмакдъщ лепнщ он мьщлдйьш осы Далатауда кргрдык, Ендд ж уре сорыс салатьш халге келддк. \"Далатаудары Ацыракрй елген ж ер\" деп ж урш Ацыракдй атанып кеткен ады рдаш 6ip жарым айлык, кеск1лескен ур ы с б1здщ кдлмак,ты — ойратты, хошоутгы, торрауытгы, дурбитп — дуниенщ бетш ен туп орнымен куртьш ж1беруМ здщ басы болды\" (261, 262-бет). Бул ю тэп баскд ттлге аударылса, о сы сезд щ улттар досгырына зияны тиедд деп пп>1рылдап отырсыз ба? \"М ен не де болса, алда турран жуздердщ шпнен ез1мнщ Кдскдрымды жумсадым... М ен щ Кдскдрым да ip i едд, 6ipaK, е п з кдлмак, жаньшда крраштау екен. Ж у м са у ы м ж умсап ж1берш, ез1м кдтты кррк,тым. Крркдфнда ол еледд д еп крркд<дным жок, алрашкдя урыста кдзакдъщ аттан тусш кдлуы буюл урыс бойына сын едд\", — дейдд 277-бетге. Ж еке бастыц макратынан хальщгык, муддеш жорары крюга Кдзыбектщ мына эрекетп жата ма, жок, па? Элде C i 3 бул араны окдлмай, атгап кетгпцз бе? \"Науры збай найзаны енгтзгенде, кдтгы куш салганы сонша - Кдскелец атыныц тартпасы да барт кетитп\" (279- бет). C i3 Наурызбайдьщ осы ерл1гше де намыстанасыз ба? Кдзакдъщ емес, улы ж уздщ рана ж еке батыры, крзак, ушш емес, улы жуздд рана крррап cofuckph деп есептейаз бе? \"Т ел е aFa екеум1з 1111-жы лы ( 1 7 3 3 - Б .Н .) к,атты 175

Ъвксутан ЧНфкеке-ты__________________________________ ренжлстж... О л маган: \"Егер 6i3 орыс мемлекетше аркр суйемесек, крлмак, 6i3re тыныштык, бермейдГ, — дегенд1 а й п ы ” (292-бет). О л Эбш ф йы рды да, Ж эш бекп де орыстылдыкуары ушш жак;гырмайды жене онысьш жасырмайды. Сондай-сондай ез raidpi болтаны уш ш де оны жазыкрайсыз ба? Bip крзактан 6ip крзакды беле кррап: “Батынса, орта ж уз бен кшп жуз батьша берсш, ез№пз аман болайык,\", — деп отыртан жок, жалпы крзак, унйн орыскр бодан болу тюмйз деп отыр. \"О сы 6ip шак,та бул ел баскрру ici уш адамньщ уйсш Теле бидщ, Крз дауысты Крзыбек бидщ Эб1лмансурдьщ крлында болды” , — дейдД (328-бет). Будан C i3 крндай фальсификация кереоз? \"Содан кеш нп Асы тещ репндеп KiiiriripiM урыстарды айтпатанны ц ез1нде Ерасы лдыц зор ер л ж керсеткеш Крркрралы сыртында, 6i3 Бегенбай крлымен 6ipirin Далатауда Ацы рак, крлымен шайкрскрнда, Ерасы л да Крркрралы сыртынд а Кррагайлы деген жерде урыс салган. О л кезде ши Крбанбай аткр крнбатан Ерасыл бес мьщ крлмен урысты 03i бастап кеткен-дд... Бес мын, крлдьщ нарты e3i болтан да, Тауасар (Шапырашты Тауасар би емес), Шокрй, Крра, Барак, Дэулетбай — 6eceyi мьщбасы сардар болтан да, кешн Букрр ага жырьшда айтылатьш Сасан, Матайдан шыкррн Шэкэрш, Бура, Боранбай, Сады р Дэрйибет пен Дакр, Уак, Сарман мен Ш агьм, Тертуыл Батар, Ырыскул, Догал, Сакрн жекпе-жекке шыкррн айтулы батырлары болды\" (331-бет). М унша батырды солармен кртар журген адамдардьщ тана 6iAyi мумган екенш, шьш талым болсацыз, крлайша ацгармассыз. Бугшплер буны жаза ала ма? Рушыл, крзакдр ipind салатын клтэп дейс1здер, будан крндай ipind керш отырсыздар? \" О с ы ж о л ы ж ол д а Г a yh a p ханы м д ы да керд1м (Крбанбайдьщ ейелш айтады — Б.Н.). О л да барлык, крзак, батырларыньщ кртындары сиякды жорыккр 6ipre баратьш, 6ipre согысатын ерж урек Kici болатын. Крлынан дэм т ал ы м \", — дейдд (333-бет). Крбанбайдьщ кртынын макд-аганы упдн де крзак,маскрра болады деп ойлайсыз ба? Элде бул айткрны тарихи шындыкдср, гылыми непзге жанаспай ма? \"О сы кезде Крбанбай найзасыньщ ушы жогарылап кетп де, Ханхор крргап турган ж урек тусына бармай, тура 176

___________________________________Шфшка пииЗым енд1ршектен тид1\", — деп (347-бет) аллы стан аскдн Кдбанбайдыц ж екпе-ж ек согысын жазады. О ны сы erripiK десеьцз, оны да Б.Кд1дырбекулы мен Кдзыбек бектщ Kp3ipri улы жузден тараган урпакуары бас крсьш отырып жазып шыкддн десещз, OFaH ендд амал бар ма, С1зд1 солай кдш жараткдн кудайга гайбат айткднымыз кдлай болады? Халык, болтан соц, халык, шпнде аздейлер де, б1здейлер де бола беретш uibiFap. \"Букдр ага — аскдн шежзре, оньщ Аргынныц ж е т т с уш атасына дешн айткдн шеж1ресш де к е п п р т бердЫ \", — дегенше де Ci3 сен еаз бе? Ж а зы п бергеш рас болса, кдз1р ол шеж1ре неге б1здщ алдымызда ж атпайды ? Н еге республикамыздьщ Орталык,архившде саксаулы турмайды? \"Букдр ж ы рау сиякзы адам бупнде б1здщ тустарымыз арасы н да си р ек . Ак,тамберд1 ж ы раудан зо р м у ра кездеспрмедгм\", — дейдд (383-бет). Б1реулерд1 макц-ау унпн, кдлганымызды кррлап отырган жок, па бул Kici? \"BipaK, расьш айтар болсак, сол кезде Теле мен Кдзыбек билерд! айтпасак, Абылайга тец келер кдзак,даласьшан адам табу кцын едь О л кдзак, ж ерш щ бэрш баскдшшылардан тазарпы \", — дегенше кдндай дау айтасыз? Нагы з тарихи дауды осындай тужырымдар мен кррытьшдыларга айту керек емес пе? “Абылай ак, кшзге отыргызыльш, устш е шентон, басьша мурак,кипз1лдг Сонан соц сепз ж ш т кетерш, оншакцы кддым журдд де, ак, боз аткд мшпздг М ш е, ол енд1 хан болды\", — дейдд (386-бет). Осы ны егжейлеп айткдн Кдзыбек бек бабамызга с ен е м з бе, жок, \"олай емес\" деп байбалам салган О з г е сенеш з бе? К ур м егп редакт ор! Кдзыбек бек осы ютвбшде теггпштеп айткдн Аргын Агынтай батыр мен Шапырашты Кдрасай батырдьщ улы достыгын окддыцыз ба? С о л достык^ыц бупн C i3 бен менщ арамда неге жок, ек ен д тн ойландьщыз ба? Ci3 езпрз айткдн, ана ею авторыцыз айткдн пшрлерден кейш сондай достыкда ж ол ашылады деп ойлайсыз ба? ©зщ1з ойлацызшы , К,азыбек бек Ш апы раш ты дан шыккдны уипн, езгелерден repi улы жуздщ, оньщ шпнде Шапыраштыньщ шеж1ресш терец, Teyip б1лгеш уипн, eai 177

Ъексумын Н ф Ьке-улы__________________ _______________ кеп журген, кеп биген Ж е п с у жакдыц адамдарын ютабшде артьпырак, атаганы уппн де рушыл бола ма? 0 3 i бимейтш жакцы да бытпыратып жаза бергет ж ен бе едд? \"Жакрылык, агаш басында, жамандык, аяк, астында\", — деп жазыпты Кдзыбек бек бабамыз. Ci3 бен б!з агаштьщ басына шыкдфнымыз ж ен бе, жок, аяк, астында кдлганымыз ба? М ен ез басым казак, азаматгарыньщ бшмпаздыры мен медениетз жан-жакцы ескен сайьш бул ютэптщ да багасы все бередд деп сенем. \"Сухбат \", N 40 (188), Тауык-93. 5-кдзан У Й ЕЫ РДЫ Ц СОВДЫ СУЛТАНЫ Угпыр халкдлныц тур ж нэалдд ел екенш, eMip тарихы ерте заманнан басталатынын кдз1р ж ур т жак,сы бкедд. Эбглгазы \"TypiK n ie » ip eci\" атты ктгэбшде: \"Моцгол ж урты нда eKi тау бар, узынды гы куншыгыстан кунбатыскр кдрай созыльш жаткдн улкен таулар, 6ipeyimn аты — Токдярату буальж, екш ппсш щ аты — Ускданлык, текрем. Сол ею таудьщ арасында моцгол журтыныц кунбатысында т а г а 6ip тау бар, оны KyrraF дейдд. Осы айтылган таулардыц арасында 6ip ж ерде агып жаткдн сай (езен) бар, т а г а 6ip ж ерде т о га з сай (езен) бар, 6epi де улкен езендер едд. К ен е уйгыр ел1 сол сулардыц ара- арасында отырар едд\", — дейдд (\"Ана т а ” баспасы, 1992, 32-бет). Б и ч ур и н , ягни , И ак и н ф ата 1851-жылы С а н к т- П етербургте шыкдсрн, 1950-жылы басылган \"Ерте заманда О рта Азияны мекендеген халык,тар жайында мэл1метгер ж инагы \" ютэбш де уйгарларды ц а р г а Teri Дили, кешн Гаогюй, одан соц Х о й х у аталган тайпалар деп керсетедд. Х о й х у дегендд оцтустж моцголдар Хойхор, ал солтустж мацголдар ойхор деп атап, акдярында ол сез уйгыр болып езгерген дейдд. ¥йгыр, ягни, ойхор халкдл FynaapFa жиен болып келетшш де айтады (213-бет, 1950-ж ы л ры кдйта басылым). Д е м е к , уй гырлардыц ap Fu Teri рундардан тарайды. ¥й гар л ард ы ц купгп кдранатын хакастар IX- расырда кдграткднмен, б у к и халыцты б1ржола жойып ж1бере алмады. М .Р у з и е в т щ \"К,азак,стан\" б а сп а сы н а н 1982-жылы 178

__ ______________ __________________ЯЩтхка ттЗьт шьпусдн \"Возрож денны й уйгурский народ\" атгы ютэбш де уйгыр халкдшыц коне ж эне ж аца тарихы сол кездщ саясатына ыцгайланып таратылган. О ньщ айтуынша, хакастар кдганатын кираткдн соц, уйгырлар Ш ы гы с Туры станга шогырлана бастайды (22-бет). Ел болып eciH ж иган уйгырлардыц Турпан мемлекетш 1369-жылы Кдгзыр крж а ез иел ш не крсы п алады. Алайда кеш н, Рузиев айткдндай, тек уйгыр жер1 гана ем ес (35- бет), букгл Кдозыр крж ага багынган ж ер , о ньщ ш пнде Ж е т к у да крса М оголстан аталды, ейткеш eni6ip тарихта Турпан мемлекетЬнщ FaHa территориясы М оголстан деп аталды деген дерек ж ок, ¥зак, уакдгг Ж о щ а р хандыгыньщ крл астында болтан Ш ыгыс Турю стан, оньщ ш ш д е уйгыр халщя X V II- расырдьщ ортасынан аса бере К^ггай империясыныц крластына кдрады. Т э уе л а зд ж к е ж е т у у ш ш уйгы р халкдг Ш ы гы с Турю стан жер1нде Кдггай устемдптне кдрсы талай кетерШ с ж асады. С о н ь щ 6ipi 1864-жылы 1ле аймагында басталды. Бул к е т е р ш с п эуелг дуцгендер бастап, оны уйгырлар крстап, eKi халык, 6ipAece KypecTi. Ж е щ с к е ж еткен е ю халык, еза р а татулык,тарын сак,тай алмай, тараншылар, я т и , уйгырлар дуцгендердД кы ры п, одан к,алганын куы п, 1867-жылы К ул ж а д а д ер б е с т э у е л а з тар ан ш ы султан ды гы н к,урады (П .П .Р у м я н ц е в ы м басшылыгымен курастырылган \"Ж ар кен т уйез1\" ютэбь С-П етер бург, 1912). Ресми оры с кужаттарында ол К ул ж а тараншы султандыгы деп аталады, султаны Эб1логлы болады (Орталык, м емлекетпк мурагат, 44-крр, 1-ттзбе, 30025-ic, 1874-жыл). Ж а й к р ш е м ет-ку рм ет реы нде ол С ултан Эбьлоглы султан деп дэр1птелед1. О с ы аралык,та 1866-ж ы лы К р к д н н ы ц э с к е р б а с ы Ж акупбек (Якуб-бек) Кдшгарга келш, ж ер гш кы елдщ крлдауымен 1867-жылы ж ещ п, Кдшгарда толы к, е з б и лш н журпздд. С ей тш , 6ip-6ipiMeH ежелден байланыста болып келген Кдшгар ж эн е Ш ьп ы с Т урю станда уш ханды к, кдтар eMip суре бастайды: 6ipiHinici — орталыгы Ypinrad кдласы болтан дуцген хандыгы, eKiHmici — орталыгы К,улжа кдласы болтан тараншы (уйгыр) султандыгы, yuiiHiuici — Ж акупбек билш ндеп Кдшгария. Бул ушеу1нде езара ауызб1рлж болмады, кеп узамай араларында шекарага талас туды. Акдорында, 1870-жылы кузде Ж а к у п б е к дуцгендердд ж ещ п, оныц орталыгы У р ш ж п й басы п алды. 179

Ъексттан Ш фЫсе-тм__________ ________________ C ip a, одан кейш п ойы Кулжаны да карату болса керек, 6ipaK, oFaH улгермедд. Ш ы ры с ш екарада о сы н дай ж е к е халык,тардыц тэуелщзддк уш ш к у р е а ж у р т жаткднын орыс патшалыры ж т кддаралап оты рды. Ш ы ндырын айту керек, api мазасы здан ы п, api куп ке р м ей кддаралады. ©йткеш тэуелазддк уш ш coFbicy ж эн е жендске ж ету Kepuii казак, халкдша да эсер етш, оны да сондай-сондай эрекеттерге итермелеу1 эбден мумкш едд.1865-жылы орыс патшальпы Текес бойына, Шонжыра, Кекталдагы Буракржыр азеш мен Уй ген тастары Аяк,сазра эс к е р и э-преттер орналастырды. Экелш ген эскерден урпеп ме екен, 1866- жылы кдзак,тын, албан, суан тайпалары, ездер1нщ орыс бодандьпына бурын етш крйрандыкд-арына кдрамастан, тараншы султандырыньщ ж ер ш е етш кетш, ¥зынтау деген аймакда барып орналасады. Ж етш у обылысыньщ эскери губернаторы api Ж е п су аймагын отарлауды ж узеге асырушы Колпаковский уйрырлардьщ кдуитп эрекетш е у н а з кдрап отыра алмады. Аталмыш к п эбш д е П .Румянцевтщ айтуына Караганда, Т а з а б е к д е г е н ыкдталды к,азак, п р а п о р щ и к (Албан тайпасынан шыкдщн) езш ен 6ipre мыц уйдд алып Кулжага кдшып кеткен кершедд. Колпаковский 06iAOFAbi султанра соны дереу кдйтарып бер деген талап кряды. Албан, Суандар б1зддц жак,тан мал урлап жатыр, елддтонап жатыр, соны токкат деп ттлек бьаддредд. Б од щ ойымызша, оныц 6api сыныкдсд сылтау дздеген эрекет едд. Кдлтай сиякды улкен елден а з тэуелазддпн зорра жещп алып отырган шагын елдщ басшысы Эбглорлы 6ip бушрше келш Ж акупбектщ Ур1мж1ш жаулап алганына, сез жок, кдтгы алацдаган болуы керек. Алайда сол Ж акупбекпц К у л ж а н ы да 63iHe кдраты п, К,ашгар мен Ш ырыс Турюстандагы уш шарын хандыкдыц 6ip хандыкд<д 6ipirin кетуш Колпаковский кдламады. О нда Ж акупбек ате купгп мемлекет курган болар едд. Кдшгар мен Ш ы ры с Туршстанды он 6ip жыл бойы билеген Ж а ку п бе к непзш ен елдщ eciHAe жацсы атымен к,алран-ды. С ор а н К араганда, К ол пако вски й д щ одан кдуштену! тегш болмаса керек. Кдятайдыц шырысындэры жардай оры с патшалыгын кдтгы аландатады. Ондагы тэуелаздш ке умтылран уйгыр, к,азак,, д уц г е н , кдяргыз халык,тарын К,азак,стан мен

__________________________________ Шфихка mtSuH Квдмызстан, взбекстандага бауырластары крлдап кете ме деп KfiyirrreHAi. О лай каузптенудщ ж е ш де бар едь Кдш гарияныц ж аца б и л е уи п а Ж а к у п б е к т щ к,окдндык, екенш ресейлштер, оныц мундага е к ш Колпаковский неге естен шыгара крйсын?! О ры с патшалыгы шын меш нде согы скд ез1рлене бастады. Ж ен е ол крргануды гана емес, басып алуды да мацсат е т п . Ж а й кезде ж у р т к е зш е жак,сы кер1нуд1, адамгершшюп, мадениетп саналуды ойлайтын Турклстан генерал-губернаторы ол кундер1 а са катал, KeuiipiMci3 едд. О ньщ спидай халде болгандыгын 6i3 Т езек тереге кдтысты icTeH б ай ц ай м ы з. Т е зе к А б ы л ай х а н о в — оры с патшальнына айрыкдю кщзмет керсеткен адам. Kp3ipri Талдык,орган, Алматы обылысы к,азак,тарыныц оры с бодандыгына етуше 6ip Тезек кдна емес, буюл Абылай тукцшы коп ецбек снцрген. Соган кдрамастан генерал- губернатор Тезекке кдтгы кетедь 1868-жылдыц кек т ем ш д е Б ур а ц ож ы р ет1ретш щ бастыгы Тезек Абылайхановтыц, оньщ куйеу баласы Разиболат Уелихановтыц, Ы стыкдвл манаптары Т1лахмет, Нурдэулет, Муратвлц тагы баскэлардыц устш ен орыс патш алыгы ныц бедел ш TycipeTiH ц ауесет таратты , шекарада зацга кдйшы эрекетгер жасады деген ш агам т уа р ед г Д е р еу ic крзгалып, тергеу журпз!ледд. М анаптар крлма-крл кдмаура алынады. Тезек султан мен Разиболат У е л и ха н о в ты ц iciH а н ы ц та у у ш ш , т е р г е у ж у м ы сы н тыцгылыцты ж ур п зб ек болып жаткднда генерал- губернатордан айгак,1зделмей-ак, дер еу Т е зек те, баскдлар да кдмауга алынсын деген жарлык, болады (Орталык, мемлекетпк мурагат, 44-крр, 1-Ti36e, 29029-ic, 25-бет). Тезек содан тек 1869-жылдыц к ц ф к уй еп н де гана ацталып шыгады (жогарыдага гстщ 61-бетз). Ж е р г ш к п оры с е и м ш ш п н щ булайша кдталдыкдд бой уруы Шыгыс Турюстан мен Кдннардага уй гар халкцшыц кетерЫ ш м ен ж ене жещ ш м ен байланысты екеш ешкдндайда делелд1 каж ет етпейдь Каш гар м ен Кулж адага уйгарларды ц т еуел азд ж уинн Kypeci ак, патшага ж аца багынган казацтарга да ул п болады д еп зерелер1 кетп . Тезек тереш тергемей жатып турмеге тыкдандары 6ip жагынан ез урейлерш басу уш ш болса, еконин жагынан, казацтарды урейленддру уш ш де каж ет болды. Ак^ры нда, Кулж ага кдшкдн поручик Тазабект1 181

Ы с и т ш Н ф М 1-у т кдйтарып бермедщ, М азарт мацында тараншылар орыс этф етш е шабуыл жасады дегендд сылтауратып, генерал- майор Колпаковский бастаган орыс acKepi 1871-жылдьщ 12-маусымында Буракржырдан (Кекталдан) Кулжара кдрай крзралады. 19-маусым куш Колпаковский Суйдщ 6eKiHiciH ез1не кдратгы, 21-маусым куш Кулжа султаны 0б1логлы хан оры с эскерш е ез ерю м ен келш берглдь Прапорщ ик Т азабек те сол арада орыстарга табыс ет1ледд. 22-маусым куш орыс acKepi Кулж а крласын езше крратгы, оньщ султаны кдла юлтш ез крлымен Колпаковскийге табы с eTTi. С е й т ш , букгл К ул ж а султандыгы орыс егаметше кдрады. М ун ы керген албан, суан тайпалары, орыстардьщ жазалауынан крркдш, Кдшгарра кдшпакдд бет алады. BipaK, орыстар дер кезшде кщчылдап, оларды тыны ш танды ры п, TyciHAipin, К ул ж а аймарына кдйта кдйтарады. С о л 1871-жылы Ж аркент, Кектал аймарына алгашкд! о ры с крны с аударуш ылары да жетк1з1ледд. Буракржыр езеш нщ бойынан Голубовское станицасы (кщйргт К ектал ауылы) орнытады. 1872-жылы Кулжадан Алты немел асу ы аркдллы К,апал ж олына жалгасатын К ул ж а аймакы сол 1871-жылы-ак, Ж е ттсу обылысына кдратылды. Кдгскдсы, басып алган жердд баянды етудщ ерекетт дереу басталады. Алайда 1881-жылы жасалган Санкт-Петербург келнпм1 бойынша К улж а елкес! Кдггайга амалсыз кдйтарылатын болады, ондары Кдьггай егаметше багыш ы сы келмейтш мусылмандарра Ресейге еркш етш кетуге кдкд>1 бер1лдд. М ун ы еспген нен кейга Кдггай егаметшщ кек алуынан крркддн бугал уйрыр Ресейге етш кетуге ыкыластанады. С он ы м ен 6ipre дуцгендер, албан ж ене суан тайпалары, сондай-ак, Кулж а аймагында ежелден турып жаткдн кызай, б а й ж т т сияк,ты кдзак, тайпалары да Ресейге етуге ■ плек биуурдг Бугал К ул ж а ел к е сш щ кенет кдцы рап кдлранын к,ы тайлар д а к,алам ад ы . Ж е т 1 с у е л к е с ш к,алай орыстандырудьщ едем1 ж оспары н жасап отырган орыстар да мусылмандардьщ шектен тыс кеп крныс аударуын жен кермедь KemipiM ж асайм ы з деп, баскд да ум ггп уэде б е р у д щ ар кд сы н д а кдытайлар кдызай ж ен е б а й ж т т тайпаларын тугелдей кеппрмей алып кдлды, олар орыс боданы болудан бас тартты. 182

___________ _______________________ fflafmxka жгЗым Тарихш ы Ю .Б а р ан ов а 1959-жылы ж ары к, керген \"М у сы л м а н халык,тарыныц 1ле а йм агы н ан 1881-1883- жылдарда Ж е п су г а крныс аудару мэселесш е орай\" деген ецбепнде: \"Уйгарлар мен дуцгендердщ крныс аударуы, н е п з ш е н , 1882-жылдыц куз1 м ен 1883-ж ы лдьщ ер т е кектем1нде аяк,талды. Алайда ж екелеген шагын топтар 1884-жылдын, басына дейш крныс аударуды жалгастыра берд!. О сы уакрггта Ж е т ю у ш ебш е 45373 адамнан туратын 9572 уйгыр отбасы, 4682 адамнан тураты н 1147 дуцген отбасы кеш ш келдд\", — д еп ж азады. (\"Труды сектора востоковедения\" , 1-том, Алматы, 1959, 50-бет). ¥йгыр халкьшын, тэуелазддк жолындагы к у р е а естш сэтс1з аяцталды. О н ь щ соцгы султаны ©Шлоглыны патш а еиметз 1871-жылы отбасымен Алматыга K e u iip in экел1п, барлык, жагдайын ж а са п багып-кдк,ты. “ О га н ейтш оры с патшальпыньщ ьнщгласы неге айрыкщ а ауды ?\" — деген сур а ц е р ж аз туады. Бутан жауапты мына 6ip архив д ереп дурыс беретш сияк,ты: “Б1здщ кдрудыц к уш ш е кдрсы турудьщ м ум кш в м е с т е кез1 жеткен соц-ак, 0б1лотлы к д н тв п сп д ер еу тоцтатты. Б1здщ лагерьге келш, езш щ , отбасыньщ ж эн е халк,ынын, тагдырын мешр1мд1 оры с патш асы на тапсы рды . О н ь щ ы кдалы мен халык, т а б1зге ты н ы ш т ы к р ен багы н ды . Верныйта кеш ш келген с о ц д а 0б1логлы е зш е бер1лген К ул ж а ж урты н тыныштандыру ж олында пайдалы к,ызмет керсету1н жалгастыра бердд\". (Орталык,м емлекетпк архив, 44-крр, 1-т1збе, 30955-ic, 3-бет). О ры с патшалытына осыншалык, щлзмет керсеткен султанньщ тер т эйел1, ею уды, уш кр1зы бар едд. Алматыга Keu iip in экелген соц, отан еш м ет еуелде ж ы лы на 1400 сом, 1874-жылдьщ 13-кекегшен 2500 сом телеп турады. С ул т а н 1879-жылдьщ ж елтоцсаны н да кдйты с болады. Султанньщ e3i кдйтыс болтан соц, ею м ет оньщ отбасы мушелерш де еске алып, олардыц барльнына жылына 1400 сом ем1рл1к зейнетакдо татайындайды. Жотарыда кел-прьлген мурагат кужатында султанньщ а ты -ж е ш ©61лорлы И б р аг и м о в делшедД. ©йелр улы, кдздары да жазтан арыздарында ездерш Ибрагимов, Ибрагимова деп атайды. Соган Караганда, мусылман халыкртрыныц ерекшелжтерш орыстар ескермеген болар. ©йткеш казацтын, дулат — шапыранггы болыстарынын, aFa султаны н да ©ли ©дьлов А б ы л ай хано в д еп к,осар 183

Ъвксттн ‘Нф/свкв-ты фамилиямен ж а зу кездеседь (Орталык, мемлекет-пк мурагат, 44-крр, i-Ti36e, 28965-ic). Ал М .Рузи ев уйрыр султаныныц аты-женш Аляхан ©бглорлы деп кел-предг 06iAOFAbi 6ip эйелш е Кулж ада туруына ез1 рукрат бередд, тары 6ip эйел! Алматыга келген соц кдйтыс болады. С ей тш , улкен эйелц ярни бэйб и пет М унирехан мен токдлы М агремхан рана кдлады. Улкен улыньщ аты — Кебербек, мурагат кужаттарында Кдбырбек, Кддырбек деген нусцалары да кездеседь Kiuii улы Тереханды 06iAOFAbi асырап алган екен, еи м е т оран да ез улындай eMipAiK зейнетацы телеп турады. К,ыздары Емигулсш (еркелетт М аним деп атаса керек), Ранахан, М егруй де eMipAiK зейнетакдя алып турран. 0 б1лорлыньщ отбасы на отагасы елгеннен кейш де ею мет тарапьгаан ьлтипат жасауында улкен саяси-улгшк мэн бар. О ры с патшальпына кдязмет керсеткен адам е с т т e3i еле-елгенше, e3i елгеннен кешн отбасы мушелер1 де е ю м е т т е н к,амк,орлык, к е р ш етед1 дегенд1 нак,ты дэлелдейтш насихат-эрекет к,ой. М ундай кдмкррлыцкд казак, султаны Т езек А б ы лайхановты ц отбасы да ие болтан, оньщ б э й б ш е а Байроцыр, токдлдары Дэнекер мен Теретай да, ул-кдяздары Батырхан, Болатхан жене Кулхан да орыс патшалырынан елген экелершш, цызме-п ym iH зейнетацы алып турран. М ундай кдмкррлык, Ресейдщ отарлау саясатында улкен р ел атцар р аны нд а с е з ж ок,. 1878-жылы цашрарлык, уйрырларды билеген Ж а к у п б е к т кдытайлар жецген соц, 1871-жылы Кулж а уйгыр султандыгын орыстар жойып, одан 1881-жылы оны цытайларра кдйта етшзген соц, yibbip халцы ез Отанында тауелдд ем1рдщ табалдырьпын тары аттады. К,азак, ж е р ш е е т к е н уй гы р лар д ы ц хал-жардайы , жекелеген кцындык,тарра кдрамастан, нег1зшен, жаман болмаган сиякды. Кдйтадан Кулжага кеткен ппшара уйрыр отбасылары болыпты, 6ipaK, жаца крныстанушылар Жеттсудан жайлы орын тауып, жакры орналаскдн. Олар Heri3iHeH Ж а р к е н т уй езш е (кдз!рп Ж а р ке н т , Уйрыр, К еге н , Нары нкдл) оры н тебедД, Ш елекке, Тургенге, Алматыга орналасады. 1910-жылдьщ ece6i бойынша, Ж ар кент уйезшде 157 210 адам турран, оныц 89985-i, ягаи, 57,3 п р оц ен т кдзак, 184 .

_______________ ___________________ Шфнхка ттшкт 41131-i, hfhh, 26,3 процента уйтыр, 13749-ы, hfhh, 8,5 процент! орыс екен. Уйез ж е р т щ жалпы келем1 3 миллион 328 м ы ц 389 десятина болтан. 1910-жылта д еш н Ж а р к е н т уй езш деп кдзак,тардан 157 мы ц 566 десятина ж е р алынып, таты 571 м ы ц 511 д еся ти н а ж е р 19 11-ж ы лга дей1н алу ж оспарл ан ады . Аталм ы ш к1тэб1нде ж огары дагы мал1метгерд1 керсете келш , П .Румянцев: \"О р ы стар мен тараншылардыц пайдалануына белшген улестер тек кдна ецдеуге ыцтайлы ж ерлерден турады, ал кдзак,тар кебш есе мал ecipyre жарайтын далалык, жерлердд пайдаланады\", — деп жазады. Бутан кдратанда, бауырлас кдзак, жер1не крныс аудартан уйтырлар аса ж аман жатдайта ушырай крйматан. Бауырластык, туржтен тарайтын 6ip тектш к кдна емес, кдзак, пен уйтырды осындай нак,ты тар и хи ж атдай да жакдшдастырады. X IX -тасырдыц 60-жылдарында ж ещ ске ж еткен кетершстер1 уш ш кек алудан кдшып кдзак, ж ер ш паналатан уйтыр халкдг, кудайта ш у ю р , кдз1р тэуелс1з К ,азак,станны ц т ел перзент1 сан а л а д ы . К,азак, ел1н1ц кдмкррлытында ecin -eH in , гулденш отыртан уйтыр халкд: е з т а р и х ы н ок,ы п б1лген с а й ы н кд за к , х а л к ,ы м ен бауырластытын багалай туесе керек. \"Халык, к ец есГ , 21.10.1993-ж ыл. N 184 (584) “К дза к э д е б и е п ” газет ш щ б а с редакт оры АХАТ Ж АК.СЫ БАЕВКД О з баекдрып отыртан гезетге жариялантан жазушы Кдбдеш Жумадиювттц Кдзыбек бек Тауасарулыньщ — “Туп- тукданнан ез1ме шешн\" атгы кпэбш е кдтысты макдласын окд1дым да узак, ойландым. Акырында Стзге де, авторга да рулык, намысты cerin ж ауап ж азуды ылайык, кермед)м. Алайда окдгрманды, к п э т т окдпан немесе окдпысы келетш халыкзы кджетп мэлшетген хабарддрсыз кдлдыруды да ж ен кермей, газетке 6ip-era ауыз сез жазып отырмын. Бул кпэптыц узш дда\"Кдзак, эдебиетшде\" Оралхан Бекей маркум баекдрып отыртан кезде жариялант'ан. Окдфман оны эл1 умыта крймаса керек. 185

Ъвксутпан Нфкекв-шм_________________________________ \"Ж алы н\" баспасы бул кггаптщ жариялану кдкдгсын жазушы Балгабек Кэддырбекулынан 1992-жылы он жылга сатып алды. Ютэп устояздеп жылы баспаньщ 03i тапкдн кдржысымен 100мьщдайа бол жарыдкердь ©йткет баспага табыс екелетш кпэп екендцтне сенддк. Крлжазбаньщ 1944- жылы Халметов деген Kici кеш1рген нускдсы Б.Кдгдырбекулында саксаулы. Кеппрме крлдан жасалган крцыр кулгш сыямен, кддш крршмен терт белек кдлыц жорналга жазылган. О ньщ к е н е л т н керген жазушылар Т.Кдупынбаев, Н.Кдзыбеков, Х.Талгаров, т. б. крлжазбаньщ со ц ры жылдарда жазылмагандыгына кумэнданбады. Хасен хан Талгаров: \"Кдддм тацбаларын да араластырган екен\", — деген midp айтгы. Нуркдсым Кдзыбеков алгашкы бетгщ астарынан клепке гармеген 6ip сейлем окд!ды. Оньщ шднде \"писыр” деген орыс ce3i кездеседь О л кпэпты \"авторлар\" жазды, \"шыгарушылар\" жендедг \"мурагерлер\" айтты-буйтс! дегеннщ 6epi — ете-мете сы пайылап айтк,аннын, езш де, ж ауа п к е р ш ш к дегендд умыткдн адамньщ сезь \"Кдзак, едебиет!\" — рудьщ да, тайпаньщ да газет! емес, халык^ъщ газет!. Сондык,тан газет ол ютэпкд хальщгык, тургыдан гана irixip айтуы кджет. Крлжазбаны Keprici келгендер Б.Кдщырбекулымен алдын-ала хабарласуы жен болар едд, эрине. О л юсш щ уй телефоны жазушылардьщ арнайы аныдтамальпында бар. М ен щ байкдуымша, бул кпэпта усак,-туйек те, ерескел де кдтелер бар. BipaK, кдтенщ азы мен Ke6i кггаптщ кдшан жазылгандьпын далелдей алушы ма едд? Ж е н е кдтелжтердщ болу, болмауына “шыгарушылар\" мен \"мурагерлердщ\" кдндай кдтысы бар? Ютепке гылыми талдау жасауга \"шыгарушылар\" мен \"мурагерлердщ\" ата теп мен руыньщ да кдтысы болады легенд! ез басым 6ipimiii per окдш отырмьш. \"Ж а л ы н \" б а сп а сы аталмы ш кггаптщ 1944-жылгы кеппрм есш ¥лтгык, кггэпхана уш ш кдз-кдлпында hfhh ксерокепнрмесш арнайы басып жаткднын окырманга хабарлап крйганым артык, болмас. \"Кдзак, вдебиеп\", N 52, 24.12.1993-жыл. 186

___________________________________Wafmzkg тагЗым КДЗАК, КДЙ КЕЗДЕ KYUITI? М е н ез1мд1 бакдгггы урпакуьщ е к ш санаймы н. О н ь щ 6ip FaHa ce6e6i бар: кдзарымньщ т э у е л а з ел болганын керддм, сол жардайда жаманды-жак,сылы eMip cyp in жатырмын. Алайда арманы м кеп. Е ц басты сы: акдглды, бшмдд; талантгы, онерл1, icKep, кдгскдсы, елдщ -пзпн ш устай алатын азамаггарда бауырмалдык,тан б ш к мурат болмаса; ел м уд деа сы нга тусетш тустарда ез кдикылдарын крржынга сала тураты н ж аппай м эр т п л ж улттык, MiHe3iMi3re айналса-ау! О л арм аны м , арине, бабалардан кеш ш келе жаткдн арман. О ньщ орындалуы унпн 6i3 эл1 он рет кдйнап, о н р ет тунуы м ы з керек те uibiFap, ю м б^лед!. Bipax, ез-езш ен тез бола крятын, орнай салатын еш теце ж огы н а Kapi т ар и х кез1м1здд баягыда ж етю зген. ©йткенмен дэлелдд ж олмен дэлме-дэл ж ур ш ету де мумю н емес. ©йткеш, ж еке адамда да, жалпы халык,та да ез1нд1к тардыр болады. О л тардыр, Кдзакртан халкдша Ж олдауында П рези дент айткдндай, уакдгг пен жардаяткд байланысты. Бул е ю куш эр е к е т а з бурып жаты п алранды да, \"элемддк тенденцияларра кдрсы\" кдскдйып шыкдднды да аямайды. Сондык,тан \"тэуелаз мемлекет кур а алган\" кдзак, сол т э у е л а з м емлекетш щ кдушазддгш де кдмтамасыз ете алуы тгас. Э ри не, ол afhyFa рана ж ещ л. Алайда бакдггты болгысы келмейтш адам ж ок, ал ж е к е адамдардыц бащлтынан мем л екеттщ бакд1ты куралатыны тары даусы з. Дем ек, эр ю м ез бакдггы уш ш б ш м ш де, мэдениетш де, icKepAiriH д е — бу ю л кд бк етш ж умсауга т ш с. “Э й , дал маран кдрап кдлран мемлекет жок, шыгар\", — деген торышар ойдан тугел аулак, болуымыз ке р ек . К,азак,станньщ T ay eA ci3 A iri м ен K ,ayin ci3 A iri Президентке кдндай кджет болса, кдзак;гыц 6yriH туран кдра баласына да сондай кджет. \"Туыскдныц, достарьщ — 6api ею ушты. Со л себенп досыцнан душпан х у н т \", — денп Абай осыдан 98 жыл бурын. С о л рас с а з ал! рас. Ж а р ты ке ш кещл, ж арты кеш крлдау кейде куш крсатын сияк,ты, кейде купгп элшрететш сияк,ты. Кдлайда баянды, бэтуэл1 ем ес. \"©ткем тарихымы з 6i3re талаи-талай тагылым кдлдырды\", — дейд1 Президент Жолдауында. Уйренбесец, крлданбасац, тагылым да тул. 187

Ш с у т т И ф Ы с е -т и __________________________________________ К ед щ еткеннен уй р ен уМ з де, крз1рпге беюмделуМ з де 03ipme баяу. Тэуелаздж алган алгашкр1 жылдарда-ак, 6i3 Крбанбай, Бегенбай батырлардыц, Абылайханньщ, Орбулак, жещсинц Ордабасы б!рлшнщ тойын жасадык, Эртурл1 куцюл-суцюл ауыл арасында есплгенмен, ел басшылары тарапьшан ол тойлар ун еш крлдау тауып отырды. М еш цш е, оньщ ею макраты болды: б1ршппден, ел е ц се а кетержсш дегендж; екшипден, батырды да батыр цылган, ж ещ ске де крл жетюзген 6ipAiK екендцш елдщ e3i кдйта еске алсын дегендж. С о л и п макратгьщ езш epi тарт, 6epi тартпен берекеазджке суйрелеген кездерЬпз де болды гой. Кезшде Карл М аркс пен Энгельстщ достыгын 6i3re улп e n i. Улпнщ KOKeci оларда емес, кдзакц-а екендшне ендгенд! тана козжпз жете бастады. Уй сш Теле бидг Кдз дауысгы Кдзыбек бидд, Kirni ж уз Эйтеке бидд 6i3 соцгы кезде жш атайтьш болдык, И э, атайтьш болдык, Зертгеп жаткдмыз ж ок, Ею уштылытымыз, ж артьжеигпгМз ам кдлмагандьжц'ан деп ойлаймын. Кудай e3i KeuiipciH кдте айтсам, мен ез басым Теле атамызды Теле би етш тебеге кетерген ец алдымен Кдз дауысгы Кдзыбек атам мен Kiuri ж у з Эйтеке би агам деп санаймын. Е ц 6ipiHuri крлдаушысы, ец 6ipim iii жанкцяр досы, шын м энш деп бауырлары болды. Бауырмалдыцтыц, мертгжтщ yArici — сол у ш атам. Yin бабам. М ен рушыл ортада, рушыл ауылда ескен де жокрын, тэрбиеленген де жокры н, кудай алдында да, адам алдында да уш еуш ез бабам деп маадганам. Крзыбек бек Тауасарульшьщ Теле мен Кдзыбек туралы: \"Достьж, деген адам баласьшьщ басында осы екеушдепдей- ак, болар. Теле би Бегенбайды шакргрып альш: \"Аганды бак, елтгршалма!\" — деп тапсырды\", — дегенш; \"Екеуш щ еткен- кеткендд айткдн энпмес1 аткд мшгендершше таусылмады. Бул е ю шалдыц достыгына, 6ipiHe-6ipim p берглгенддтне мен эркршан-ак, теша болатынмын\", — дегенш; \"Егер адам баласында достьж, деген бар болса, соныц ец биж гарышы кдзакдыц о сы eKi ары сы ны ц, е ю данасы ны ц достыгы, татулыгы uibiFap\", — дегенш мен ылш да кдсиетп куалж деп сезш емш . \"Ш р ю н , осы ею дананыц татульпы, 6ipiHe- 6 ip im p кдлтцысыз, тэуфиклы инабаты менщ келешек урпагымызгакриса!\" - деп армандадым\", - дегенш мен де ез арманым деп б1лемш.

\"Тертфра Айтык, би Теле мен Кдзыбекке хат жазыпты. \"ббглкайырдыц ecepAiriH естш , екеунцздщ алдыцызда елмегешм кара ж ер болып жатырмьш. Наукдсым содан 6epi мендеп кетп\", — деггп онда\", — дегенд1 айтады Кдзыбек бек \"Туп-тугагяннан ез1ме ш еш н\" атгы гатабында. Айтык, (Эйтеке) бабамньщ элп ce3i ага сыйлатан i3eTri ш и тана елесгетпейдд, ел намысьш бэрш ен — атайыншылыкран да, рутылдыкуан да, жерлеспктен де жотары крятын кдсиетп дананы танытады, \"Кдрасай батыр мен Агынтай батырдьщ достыты да талай жегрске жетудщ жолы болтан\" — деши Тауасарулы. Екеу1 де сотыска era ж уз рет гаpin кеткенде, еганппа сыртьшан сакщы болып журедд екен. Шапырапггы Кдрасай мен Артын А|ынтайдьщ достьпы рушылдыкуан да, жерлеспктен де емес, ел суйпигпкген де куат алган. Сейтш , ем1рдщ кднды жорыты мен крвык, куанышьш 6ipre етгазген достар елгенде де 6ip кррымта жерленген. Достык, пен б1рлжтш аркасында ж еке казак, та, жалпы казак, та сан рет жетрске ж еткеш тарихтан белтш. С он ьщ пшндеп ец арысы алты ж у з казак, он мьщнан астам кдлмак,ты кдф тан О рб ул ак, ш айк дсы бо л са, ец 6epici — эй гш “Актабан шубырынды, Алкдкел сулама\" жатдайы. С о щ ы жылдары казак, шеж1ресше кэф ы н кдраушылар, оны елдд ip iTeriH кубыж ык, етш керсетушЬлер байкдла бастатандай. Сонда казак, шеж1реш едад 6ipiicripy уш ш емес, жжтеп ажырату уш ш жасатан сиякды. М енщ ш е, шеж1ре era жуздд кднжар icnerri: езщ е тартсац, езщад; ары сктесец, алдындатынды жаракаттайды. Сондык,тан оны тарихи категория туртысынан кдрап, 6ip атадан немесе 6ipi мемлекеттен таратандытымыздьщ, я гаи бэр1м1зддц 6ip- 6ipiMi3re бауыр екендцтм1здд эйплейтш м эцп дэлел ретшде кастерлеу1м1з керек. Дш ге кайта ден крюда да 6i3 карадурсшдшке, сокдгр се т м г е жол бермеу№пз керек. Д ш бгздщ ултгык, келбетопз бен ж ан дунием1здд жараламауы тш с. Ди ш муддеден ултгык, муддет бшк ycrayFa дагдылануымыз керек. Куранды басьш турып, нанды алута болады, ал нанды басьш турып, Куранды aayFa болмайды дегеш кагиданы сэл взгертш айтар болсак, ултгык, муддем1здд бижтететш мусылмандык, — б1здщ дш, ултгык, муддем1здд темендетю а келетш дш - 6i3re ж ат дш. Байбалам салу да, жайбаракапыкд<а жетектеу де д эл кдз1р кдзак,ты ж ум ак дд ш ытармайды. Е р к ш n iK ip айтусы з, 189

Ы суш ан _______________________________ _______________ оппозициясыз, эрине, демократия дамымайды. BipaK, бул кцыншылык,тан ш ыгу у ш ш 6 ipaiK KepeKTiriH айткдн Президентке сол б1рлисп ip iT era ерекет арщмы оппозицияга iim ryFa бола ма? Монархтардьщ, бас хатшылардьщ немесе Президентгердш, белден баса беретш кез1 келмеске кетп\" деген Президент nudpi м е т кдтты куантады. Алайда 6ip tic i такдд отырранда кдфык, ю сш щ аткд отыратьшын, такда отырган гас!ден repi аткд отыррандардьщ такапяы журткд кдтгы бататыньш, сол себеггп егамет басшысынан басгап ауыл егамше дешнп аткд мшерлердщ кршметш, ecipece зац мен тэртнгп кддаралайтын мекемелер жумы сы н катан, бак£1лау с ез бен гстщ алшак, болмауьша апаратьш тете жол екенш елдщ кдбыррасына, ecipece, осы арадары едолегаздк бататынын, сондыктан бул ж уй еш у з д ж а з жеттлддрудд мемлекетгщ басты багыты деп санау керек. С у басынан тунатыньш Президент пен министрлер умытпаса, Президент пен мемлекетгщ мыктылыры езш щ бйшт мен журепне байланысты екеш н e u i6 ip кдра кдзакхыц баласы естен шыгара крймайды. М ен щ ш е, оппозиция еш пецддлжп, кекшглдпсп, жала жабушылыкхы кдру етпеуге тшс. Оппозициядагы адам ец алдымен патриот болуга тшс. Казак, кдмшылап отырранды унатады. О ппозиция сол дестурдд дамытура тш с. М ш ш мойьщдап, ат шапан айып телегенддде казак,ipuuKKe санаран. BipaK, бэршщ де ш еп бар. Шектен аскан нэрсенщ 6epi де ел муддесш акратады. Кдлмак, мемлекетшщ ем 1рщде 6i3 тарлым алатын окцра ете кеп. С он ы ц ец ж ан турипгерлш — калмакцъщ тубше жеткен так, талас. © з бакхаласынан такты тартьш алам деп, ©MipcaHa К^ггайдан кемек сурайды. Кдггай ecKepi кдлмакхы крфып-жойып бара жаткднын керш, e3i басгап екелген каггай ескерше ендд ©шрсананыц 93i кдрсы шыгады. BipaK, 6epi кеш болады: кдлмак,мемлекеп ж ер бетшен б1ржола жойыльш кегель Кдзакхьщ бауырмалдыльпы да, eurrecyi де ете к у и т . Сондыкхан ештесудд ершггетш оппозиция — аса кдуитп. Ал керип немесе алые мемлекетгерден жакхас 1здегендер, тшп, жшркеншгп. Дал Kfi3ip 6i3re кдзакхыц ец куигп мшез1 бауырмалдык, кажет. Бауырмал казак, ж ер бетщдеп ец куигп халыкхыц 6ipi. Расыр аякхалып келедь Екишп мыцжылдык, 6iTyre таяу. 190 .

___________________________________UJafmxka пииЗым Facbip да, мьщжыддык, та кртар ютыспак, Бауьфмал крзак, ез кушплшн сан рет сырт жаута б1лек ку ш м е н керсеткен, ендд езара татульпъш, ауыз б1рлтн ж урек куппмен керсетуге тш с. Тэуелазддк, ел крутазддг, ер крзащъщ ез крутсщдцт соны кржет етедд. \"Егем ен К&закртан\", 24.12.1999-ж ыл. АРЫНТАЙ БАТЫР Крлмак, тарихын тиянакцы зертгеген орыс тарихшысы И.Я.Златкин \"История Джунгарского ханства\" (Москва, 1983) атгы ютэбшде: \"В биографии Зая Пандиты содержится глухое упоминание о походе ойратов в 1643 г. против казахского хана Есима. Э то м у предшествовало пленение ойратами сына Есима, Янгира, которому, однако, удалось из плена бежать. М ы не можем сказать, когда и при каких обстоятельствах Янгир-Султан стал ойратским пленником, н о в самом факте его пленения едва ли мож но сомневаться\", — деггп (129- бег). А л \"Крзак, совет энциклопедиясы\" (6-том, 380-бет) былай депп: \"Ж о щ вр хандьпынын, курылуы (1635) бул мемлекетгш, б1рлтн кушейге тусп. Сол жылы жоцгар крнтайшысы Батур мен крзак, султаны Ж эц п р дщ арасында кдян-кесю сотые басталып, Ж э ц п р крлга тусп\". Б1з сиякдъг пенделер 6ip туш ннен кеп нускр шыгарып аш уга кумар-акдыз, ал тарихтьщ макраты — кеп нускрдан 6ip тушнге келу. Демек, Ж эцпрдщ крлмакрр туткргн болуы — баягыда дэлелденген шындык, М ун ы бертшде ютэп жазган тарихшылар да далелдейдд. М эселен, С .Г.Кляшгорный мен Т.И.Султанов \"Казахстан. Летопись трех тысячелетий\" (Алматы, 1992) деген кпэбшде: \"Подробности о первом из них (ipi согысгы айтып отыр — Б.Н.), имевшем место в 1635 г., нам неизвестны: сохранились лишь отдельные факты. В этой войне предводитель казахов Джахангир попал в плен к калмакам, и только какая-то счастливая случайность возвратила ему свободу\", — деггп. С о л \"какая-то счастливая случайносгьщ\" сырын былтыр жарык, керген ¥лтгык, энциклопедияньщ 6ipimni томы ептеп болса да аша кеиггп. 87-88-бегтеп Агынтай батырга арналган деректе: \"Шапырапггы Кррасай батырмен 6ipre Жэцпрдд 191

Ш сут ан ЧНфэквкв-ты________________ кэлмак, туткдтынан босатура кдтыскдн\", - делшиш. Кдкжд болса да аса кунды мгшмет. Сырттары дана тарихшылардан repi ез1м1здщ кдра тарихшыларымыз ез тарихымызды терещрек быетшше бул да улпл1 далел. Кдрасай батырдын, Аррын Атынтай батырмен 6ipre жерленген жер1 Айыртауда ескерпош орнатылганын да баспасез былтыр жария ет п . Елбасымыз да 6ip-eKi per Кдрасай батыр мен Аррын Атынтай батырдын, уды достырын улп ете, макдан ете сейлед1 Эйткенмен, екшшже орай, бутит урпак, Арынтэй бабамызды ам де аз бгледд. О ньщ да, менщше, ез сыры бар. Э й г ш Ш ьщрыстьщ эйг1ы крлбасшысы, аты тарихтьщ талайында-ак, ашык, айтылып келе жаткдн, буюл К л а й д ы монгол бшагше багындырран, кдзакдан шыкдщн хас батыр Мукдлидщ езш де GHAipin бшп, езгеге быддрш жаткднымыз шамалы гой. О ньщ кдсында Атынтай эл1 кез1 ашылмаран булак, icnerri. Эйткеш 6i3 аы улы Сталиннщ улы кдигдасынан бас тарткдмыз жок; адам жок, болса, OFaH байланысты проблема да жок, Алайда кдзакда Аррьш деген тайпаньщ бары да рас, одан ш ы к д а Атынтай атты аскдн батырдьщ да болтаны рас: б е й т бар адамньщ e3i болмауы еш мумкш емес. О н жетшпп расырда Матай деген би еткен. Алтьшемзл асуыньщ батысындагы Матай тауы со юсшщ атымен аталган. С о л заманда М атай бидщ 63i, ypiM-бутары сол араны мекендеген. Ш апы раш ты ны ц шеж1ресш шала-пула б1леттндер де Эж ж еден Курман, одан Дэулет, одан Матай туатынын жацылмай айтады. Сол Матай бабамыз ез заманьшда ептеп окдпан, керген-б1лгенш шеж!ре дептерше жазьш крйьш отыратьш адам болыпты. Сол юсшщ жазьш кэддырран мэл1метше суйенш, Кдзыбек бек Тауасарулыньщ айтуына Караганда, Аррын Атынтай — EciM ханньщ белгш батырларыньщ 6ipi. О л шамамен XV H -расырдьщ басында туьш, сол расырдьщ 2-жартысында, ят и 1672-жылыдуниеден еткен. Атынтай атан туйедей ipi Kici болыпты. Денесше сай купи де керемет болтан кершедд. Батыр атану уш ш дененщ улкендт мен куштщ молдыры, ерине, аздык,етедь Ец бастысы ерлж жасайтындай ж урекп болу — шарт. ©Mip дерекгерше Караганда, Атынтай бабамыз олжарынан да айтулы екен. Матай бабамыздьщ жазуьша Караганда, Ж е ц п р кдлмак, 192 .

___________________________________Шфнхка лтЗмм туткдянына 1635-доцыз ж ылы т усед ь М у н ы баск,а тарихшылар да жокдщ шыгармайды. О л жолы казакда кррсы калмакцъщ Талай, Куж ы, TopFam деген тайшылары 6ipirin шабуыл жасайды. Ж э н д р крлмак, тугкд>гнында 6ip жылдай болады. KpAFa тускен Жэцпрдд крлмакуар аягын гасендеп, ж еке кш з уйде устапты. Х а н баласына кцнап, зорлап кррлык, керсете крймапты. EciM хан баласы ухшн аддымызга кишрейп келедд деп куткен кершедд. Бдрак, К ррасай батыр досы Агынтаймен 6ipre, тагы 6ip адам алып, yuieyi гана Жэцпрдд босатуга атганады. Алдьш ала сурау салып, барлау жасап Батыр крнтайшыньщ ауыл жагдайьш абден бглш алган болу керек, тунделетш келш аттарьш жакдян мацайдагы взенге ппдерлеп тастайды да, ездер1 крнтайш ы ауылына ж аяу жвнелген. А й баткднша ауыл ipreciHAe кутит жаткдн. А т cyFapa келген крлмак, ж ш тш устап алып, одан мэн-жайды аныкуап бптедд де, езш байлап тастайды. Жэцпрдд кдмаган уйге жете бергендершде сырткд 6ipey ш ьта келген. К р пераз калмакдыц Кдрасай батыр куре тамырын баса кр й ьт, талдырып тастаган. Агынтайлар сол кезде уй ipreciH кетерш ж1берш, Кррасай Жэцпрдд кетерш экеткен. Дэл буйтш батыл эрекетке кдзакд-ар бара кряды деп куддктенбеген ap i уйыкдвп калган кузетпп муньщ бэрш б1лмей де калган. Батыр бабаларымыз ж ур ек п де, е п п де болтан. ©здер1 мана тьпыльш жаткан с у бойына оралган соц, Кррасай Жэцпрддц гасенш узш тасга деп айтайьш десе, кррку да, сасу да жок, Агынтай крлмакдыц 6ip енддр кртмызын кетерш келе жатады. Cipe, калмакдъщ карауылдары кальщ уйкыга кеткен кез болу керек. Агынтай келе сап Жэцпрддц аягындары гасендд крлымен бырт-бырт узедд. ©3i де карулы Карасайдыц юсендд e3i узе салмай, Агъштайра узпзгенш е Караганда, оньщ аса карулы екенш батыр досы да даусыз мойындаган болса керек. Жэцпрдд атка мшпзш, ендд ж урер кезде Кррасай жан- жагына караса, ылым жылым Агъштайдыц жок, боп кеткенш байкайды. Сэлден кейш кетерген б1рдемеа бар ол да келедд. Кетергеш эйел больт шыгады. О л тун ею батыр уш ш ете сэгп тун болыпты. Булар жакд1ндаи бергенде алдарынан шьпа келген крлмак, Батыр Крнгайп тыныц, ягни крлмак,ханыньщ e3i екен. Далага шьпъш кеткен Kyfteyi узак, кендккен соц, артынан крнтайшыньщ 13-549 193

Ъвксушпт Нфкеке-ты______________________________ кэтыны да шыкдщн сэтге оны Арынтай аузы-басьш басып кетерш экеткен екен. Qpi туткьтдары казак, ханзадасьшан айрылып, api крйнындагы катынын алдырып, езш казак, батыры талдырып кетш, Батыр крнтайшы эбден-ак, маскара болады. К еп аскер келш кушпен тартып акетсе, тары жен- ау, уш-ак, адам келш ьщ-жыцсыз, ешгамге сезж те салмай, куддкп дыбыс та шырармай, емш-ерган бьлгенш icren кеткеш жаца рана хандык, курып, улы билжке ендд крлы жеткен крнтайшыга, сез ж ок, елердей соккы едд. Бул окртта болтан ж ер шамамен K93ipri Нарынкрлдьщ аргы бел. О сы кегш кайтсем, кдлай кайтарам деген Батыр крнтайшы казак, крльша тускен бул эйелш тек 1643-ж ы лры Орбулак, шайкасы кезшде рана босатып алады. О ры с ж эне калмакцъщез адамдарынын, жазба деректерше Караганда, Орбулак, сорысы кезшде калмакхар он-он 6ip мьщ нан астам адамынан айырылран. Ал ол сорыскд казакхардан алты ж уз -ж е п ж уз рана адам катысгы деген дерек бар. ©зшен элденеше есе кеп жауды ор казып карсы алган кдзак, к,олы ол сорыста аскдн epAiK керсеткен. Эйткенмен кайта-кайта кайырыльш шабуылдаган калмакхыц кдльщ крлынан казакхар тубшде ж ец ш с табуы ебден мумкш едд. Оларга кемекке, И.Я.Златкиннщ айтуьшша, жиырма мьщ крлмен, Казыбек бектщ айтуынша, жиырма уш мьщ крлмен Ж а л ацтес батыр кемекке ж етш улгередд. Бул Орбулак, согысында Карасай мен Атынтай opFa беюнш согыскан. CoFaH Караганда, Атынтай батырдьщ тасш де, амал-айласы да мол болтан. Крлмак, хандьньшьщ аса 6ip кушейген, ел больш басы алташ 6ipire бастатан, б1ржкен тусьша Е о м хан мен оньщ улы Ж ецпр дщ заманы деп келедд. Ж е н е казак, уьшн де бул кезен; аса 6ip айтулы, ерлш мен 6ipAiri сай туе болады. Олай болматанда, гам бкедд, ежелден андыскан era керш ш щ 6ipi ерте сенш Keryi де мумган едд. О л кездеп Е с ш ханньщ ер батыры, Казыбек бектщ айтуьшша, еркайсысы ж у з Kicire татитьш адамдар большты. Олар: Казакхьщ Кррасай батыры, Артьш Арьштай батыр, Найман К ексерек батыр, Криды Сарбука батыр, эйгш жырау Терткара Ж и ем б ет батыр, Крчырат Алатау батыр, Дулат Жакрытул батыр, Аррьш Крмпай батыр, тары баскалар. 1627-крян жылы Тобылдан ьпыекан крлмакхар Цадл мен Жайыкд<а келш Kinri ж уз казакхарьша кун керсетпейдд. EciM хан 20 мьщ крлды Ж айы кка атгандырады. Крлмакхармен 194

______________________________________Шфихка matSwt coFbic 83 кунге созылады. О н ьщ 6ip ж ары м айы ж екпе- жекпен етедд. Бул да сол кездеп сотыстьщ езшдис ер екш елт. Сол согыста Атынтай батыр ж е п кун бойы жекпе-жекке ш ы р ы п , к,алмак,тыц о н 6 ip ба т ы р ы н ж ец ед д. С о н д а Атынтайдьщ кей кундер1 б1рнеше рет ж екпе-жекке шыкдщны гой?! Keft6ip жекпе-жектер ол кезде ертеден кдра кешке д е т и созылады екен. М эселен, кдлмакуьщ 17 ж асар батыры Ж анлрмен сайыскднда, ж екпе-ж ек саске тусген улы бесшге дешн созылган. Сотан кдратанда, жег! кун бойы жекпе-жекке шыгып, соныц бэршде ж ецш mbiFy Атынтай батырдьщ куатьшан да, ерлш мен ептш гш ен де б1зге улкен елее берсе керек. Кдлай макдасац да сиятын, кдлай макдансац да лайык, iiTbTFaTbm батыр! Б1зге де, б1зден кеш нпге де улп болатьш бабамыз осы емес пе?! Тэуелаздитапздщ тарихы осындай тулгалар аркдялы рана дэстурл1, танымды, тэрбиел1 болмак, Атынтай батырдьщ ауылы Ш удьщ аягы Курдым деген жерде отыртан кез1 екен. Кдсына он ж ш т альш ауыльша барып келуге шытады. Ж олда шаршатан сон, атгарын тусап ж1берш уйкцап жаткдн кезде, оларды токран кдлмак, кдмап алады. Кдру-жаракхарьш жинап алган кдлмакдар он кдзакцы алдарына сальш ж аяу айдайын десе, Атынтай мылкду Kicinie мелшшп орнынан крзталмайды. Кдлмак,тардьщ басшысы Лозон деген ж т т ыза болып кдсына ж етш келгенде, Атынтай оны кулак, шекеден 6ip крйып-ак, ел-пре салады. С он ан сон, кдлмакд-ар оган жабыла кетедд. Кдзакдар да кдрап турмайды. 0з-езш ен кдрусыз тебелес ойда жокуа басталады да кетедд. Bip Агынтайдьщ e3i сепз кдлмакуы урып елтсредд. Барлыгы он кдлмак, уш кдзак, сол тебелесте м ерт больш, акдгры кдлмакд-ар туткд>шдарды аткд мш пзш байлап-матап айдап журедд. Bip аптадай кдзакц-ар кррлык, кередд. Содан Крцыр деген кдяртыз ж нтп кэлмак,тыц 6ip кдязымен е й арада у э д е л е с т кдлып, е з ш щ аяк,-к,олын ш е ш ю зе дт Та сп ен Агынтайдыц крлындагы зэююрдд ур ы п сындыртан соц, баекдлардыц зэнж1рш Атынтай кдлмен-ак, бырт-бырт сындырады да, 6api кдлмакдъщ eprreyAi атгарына мш е кдшып кутылып кетедд. С о л окдпадан кейш ел шпнде \"Атынтай жудырык,\" деген мэтел тарап кетедд. 1ленщ боиында Тасмурын деген жерден кушшлж теменде Аиянтай еткел атанган ж ер бар екен, Аркдрлы тауьшьщ пшнде Атынтай тебе аталтан тау болыпты, олар кдз1р де солаи атала ма, жок, па оны ж ер гш к п туртындар б1лмесе, 6i3 б1ле алмадык, С о л жерлердщ бэршде Атынтай батыр 195

Ъексутан НфквЬ-шы_______________ ____________ айрыкдпа ерлж керсетш , елш щ жауларын аямай ж ер жастадд ырран екен. Кдрасай мен Агынтайды ц coFbicy эддсше Бегенбай бачырдьщ адда украйды екен. Олар кун демей, кдй кездд ездерше крлайлы деп тапса, сол кезде урыс сала беретш кершедд. Ж ауды тацры уйкдл кезшде тупщыл басып алу, жауын-шашын кездд эдеш пайдалану, 6ipaK, кдлай болганда да ез адамын аз шырынрэ ушыратура тырысу бул батырлардьщ басты мураты болыпты. Оньщ да туша себе®, эрине, елдд, елдщ эр адамьш сую, соны сакуау. Кдрасай мен Арынтайдьщ кдлай, кай кезде таныскдньщ, кэлайша айырылмас дос болганьш кдз1рше кдзак, тарихы да, бегде тарих та айта крйган жок, Алайда ею батырдьщ айрыкща дос болганьгн Матай би айрыкдпа ытипатпен жазып кеткен кершедд. Олардьщ ез гумырьшда крнша рет жекпе- жекке шыкдфнын еш юм есептемеген. Крлайда аз болмаса керек. А л кесюлескен сорыскд eKeyi де ею ж уз марте Kipiirri. \"Огы з жыл ойран, кдырык, жыл кд>фрын болса да ажалды еледд\" деген сез бар. EKeyi кд>фык, жыл сош скд кдтысса, жылына орта есеппен бес рет жаппай шайкдскд кдтысып отьфган. Соньщ бэршен аман-есен ш ьну — улкен сэтплж. С ол сэтплнсгщ езек сьфы, бакрак, достьщга екен. \"Кдрасай мен Акынтай батьфдьщ арадан кры етпес достыеы, жан алып, жан берш жаткдндада айьфылмауы, 6ipiHe 6ipi сакдхы больш журу1 — урыста басы домалап кдлмай, екеушщ де саламат болып, кейш ез ажальшан елуше себеппп болды. Эйтпесе пален ж ы лга созы лган сорыстан ек еу ш щ Tipi кдлуы тацкдларлык,.. А л егер 6ipiH-6ipi елЬшен крргап, достык, басьш езшен жогары бараламаган болса, фазыл болмаса, онда урыста бола беретшшдей, бул екеушщ басы да кез келген жерде домалап кала берер едд. М ш е, нарыз достыкцъщ купи осындай\", — деггп Кдзыбек бек Тауасарулы езшщ \"Туп-тукдюннан езше шешн\" атгы кпэбшде. \"М енщ байкауымша, юлэбка (жещске дегеш — Б.Н.) жегюзетш тек кдна достык, болар деймш\", - депп жарыкдык, 1664-улу жылы Кдрасай мен Атынтай батьф наймандар мен жалайьфларга шабуыл ж асаган кдлмаюгарды кууга кдтысьш, сол со ш ста ею дос та жараланып акрак, болью кдлады. 196

______________________________________fflaftmka тмЗым 1670-жылы Кдрасай е зш щ досы Агынтайды ц кдсына Арндта кешш келед1.Ойткеш бул ара жаудан жырак, тыныш едд. Bip жылдан сон; 1671-жылы сонда кдза болады. Айыртауга жерленедь Bip жылдан с о ц Агынтай д а кдйтыс болып, Кдрасай досынын, кдсына жерленедд. Н а, 6i3 олардыц басы на ескер тю ш бе л п крйдык, К длзылж ар к,аласы н ьщ к,ак, о р т а с ы н а К ,а р а са й м е н Агынтайдын; ескерткшдн орнаттык, Б1рак,олардьщ алдындаты парызымыз онымен етеле крймайды. Солардай д ос бола б1лсек, солардай бауырмал бола алсак, болуга умтылсак, онда ол парызды 6i3 болмасак, та, б1зден кеш нп урпак, етей алар, балгам. Алайда б в тэуелаздж алдык, О л тэуелаздд1тм4здд олар але-елгенше KppFaFaH. Я гаи етей де басгадык, \"К^зак, эл еби еп'\", N 3, 21.01.2000-жыл. ДАНА БАТЫР Батыр дегендд каб1м1з ойланьш-толгана бермейтш, эрнеш акдллта сап шешуден repi aniyFa басып кететш, ic-эрекетш акылдан бурын намыс билейтш адам сиякды елестетем13 гой. Жасыратыны жок, мен де солай багалаута бешммш. Алайда ол ндгидага сыймайтын, олай баталау обал болатын батырлар да тарихтан erirrri. С он ьщ 6ipi — Кднжыралы Багенбай батыр. — Ей, Багенбай, Багенбай! Шешец сенщ Баяу-ды, Kici едд аяулы. Сусындатпай ж1бермес, Жалгыз-жарым жаяуды. Ей, Багенбай, Багенбай! Э кеч сенщ Акдна едд, Емес едд акдналы, — дейдд Букдр ж ы р ау. Батырдыц тегш о сы а з с а з 6ipa3 ганытады. Э к е а Акдна epi акд>ш, api батыр Kici болыпты. О л да бар гумырын ат устшде ел крргаумен етюзигп. \"М ен оларга - Кдбанбайга, Бегенбайга, Наурызбайга — кдзакд-ан шыккдн арыстандар деп кдрадым, курмет тупы м ... ...AFaui бесиске тускен ж ер бесж ке туспей крймайды\", - депп Кдзыбек бек Тауасарулы. 197

Ъексутан Нф 1вк-т ы_______________________________ Алайда aFam бесйсген шьпъш, ж ер бесиске тускенше елшщ есшде мэцп крлатындай к^имет керсетш, ез eciMiH мэцп дацкрд белеп кеткен кдзакц-ар да солар. Bi3 олардьщ шьш багасын ал! берген жокрыз, шьш кдадршам тусшген жокрыз. Б1\\сек, тусшсек, буйректен сирак, шыгарып дауласуга, ейтп- буйтп дегендд сылтауратьш езара жауласуга бешм турмас едис деп ойлаймьш. Рас, Бегенбай, Крбанбайды б э р М з макуаймыз. Ара-тура Наурызбайды да ауызга аламыз. BipaK, Бегенбай кусал ел кдмын жемейшз, “крлмакрр кдрсы шыкрэнныц маган 6epi ж а ц ы н \" д еп К д б а н б а й ш а ба р кдзак,ты бауры мы зга тартпаймыз, Крбанбай мен Бегенбайдьщ алдынан кря етпей агалап туратьш Наурызбайша 6ip-6ipiMi3Ai сыйламаймыз. О н д а й MiHiMi3Ai с ан а м а л а й ба с т а с а м , к,азак, болып круымдасудан rep i кдзакхык^ан ыдырап бара жаткдндай кершпт, зарем ушады. Сондайда epiKci3: \"Кдйран Бегенбай бабам-ай! Б1здщ ecrin eMip суруь'пз уш ш басыцды еммге •ririn eMip бойы согысьш етпц бе? T ip iw i келе кдлсац, бетще ■ пке карай алмай кдрабет баламыз-ау!\" — деп екшем. Bepi6ip кдзакцан кудер узбеймш. Bepi6ip у м т м узйшейдь Д ан а бабалар сепкен урык, туп тамырымен курьш кетп дегенге кещ мм сенбейдг Оларды мадакуап журген казак,кундердщ куншде не угшн, крндай Kpi3MeTi уппн мадак^ап жургенш де 6ip ойлайтьш шыгар-ау. Еж елп батырларьш жырга крскднда: — Мылтьпыма — мыц Kici, Садагыма — сан Kici, Кдглышыма — кырык, Kici. Тесенерге тесек жок, Жастанарга жастык, жок, Жастык, болар бес Kici, — деп мадакуайтын кдзакхьщ Бегенбайды да сол екпшмен зорайтьш елестететип с е за з. Э йтпесе ол крлтокракуай гана, б!рак, ете тез крмылдайтын Kici большты. О ньщ кескш келбетш Умбетей жырау былай бередг - TeMip жумсап ок, аткдн Крргасындай Бегенбай! КрАтыпя ала бугыныц Пэйкеандей Бегенбай!

fflafm xka тмЗым Ж алац кия жерлерден Ж азбай тусш тулю алган Buveri жуан бурмттщ Тегеурш1ндей Бегенбай! Крзак, совет энциклопедиясы (2-том, 435-бет) Бегенбай батыр 1690-жылы туып, 1775-жылы кдйтыс болды деггп. Ал эй гш \"Акдабан шубырынды, Алкдкел сулама\" жылдарында онымен кдтар журген, 6ipre согыскдн Кдзыбек бек 6ip жерде \"менен сепз ж ас улкен едд\" десе, тэты 6ip ж ерде \"же-п ж ас улкен\" деп кдлады. Бул деректщ булай ею нускдда айтылуы, cipe, кдзакща жыл санаудьщ ерекш елтне байланысты болар. Бекец, бэлюм, кдлс айларында туган болар деп шамалаймыз. ©йткеш кдзакцъщ ж аца жылы кдцтарда емес, наурыздын, 22-сшде басгалады ю й . Алайда Кдбанбайдан Бегенбайдьщ улкен болганын буюл эцпме-шеж1ре мен толгау-жырлар накдылап айтады: Кднжыгалы Бегенбай деп. Кдбанбай 1690- жылы туган. Е ю батырды курдас едд деген дерек ж ок, “Бул кезде Кдбанбай аткд эл1 крнбаган, 6epiMi3 оны Ерасы л дейтшб1з. Бекен, (Бегенбайды айтады — Б.Н.) одан бес ж ас улкен едд\", — дейдд Кдзыбек бек. Бутан Караганда, Бекецнщ туган жылы 1685-болып шыгады. \"Деректерге Караганда, батыр Беген езеншщ бойында туып, Торгай езенш щ бойында кайткан\", — дейдд зерттеупл Ж ум абек Кенжалин (\"Халык, ке ц еа \". 23.05.1991). Соган Караганда, батырдьщ аты езеннщ атынан крйылган. Ендеше, 6i3 оньщ атьш 6ipece Бегембай, б1рде Бегенбай деп булталакуатпай, Бегенбай деп 6ip i3re Tycipin жазганымыз жен. \"А л Бегенбай О л е п бойында кайтгы. Былтыр онын, денесш Асыга а л ьт келш, К р ж а Ахмет саганасыньщ жанына жерледд\", — дейдд Кдзыбек бек. К п эб ш 1776-жылы ж азып отырган адамньщ былтыр деп отырганы, арине, 1775-жыл. Бул жагынан К .С Э екеушщ дереп 6ip жерден тушседд. Сонда Бегенбай бабамыз дуниеден токранга келш озган болады. Кднжыгалы кдрт Бегенбай деп, оньщ кдртгыгын алга тарта сейлеу1м1з де сол ем1ршщ соцына таман болса керек. Бегенбай — кдлмакц-армен \"Акд-абанга\" дейш де талай согысып, батыр аты елге тарап улпрген адам. Ал \"Ак,табанньщ\" алгашкдя жылдары Асы ны (Турюстанды), Сауранды крргап, одан кдлмакдарды куып шыгуга кдтыскдн. \"Ашаршылыкда жеген куйкдньщ дэм1аузьщнан кетпес\" дейдд кдзак, 1723- жылдын, кекепнде кдзак,жерше туткдгыл басып юрген кдлмакд-ар жол-женекей узак, аялдамай, б1рден ел 199

ортасы Турюстанды басып алган-ды. С ол ал1ес таппай турран сатге ес жиып, елдщ ipreciH алгаш крргаган батырлар ел Уш1н кдшанда курметп. Бегенбайды айрыкдпалайтын да сол - ен, 6ip есецпреген, элареген кезде елге ес болуы. М ен щ шамалауымша, Кдбанбай мен Наурызбай кдндай жа>та да кдскдйып кдрсы крятьш бетпе-бетгщ батыры да, Бегенбай - к е з а з ерлжке бара бермейтш, ap6ip урыскд алдымен акдал-айла жумсайтын, кдскдйып крйып кетпес бурын алды-артьш ойлайтьш, батырлык, пен батылдыккд б1лпрляш басшы ететш батыр. \" Ж т т п к , ерлпсп айтсац, Бегенбайды айт\", - деп Тэтждра, \"Уа, Алатаудай Акдхадан Асып тудыц, Бегенбай. Болмашыдай анадан Болат тудыц, Бегенбай\" деп Умбетей сондыкуан OFaH суйсшедд. 1726-жылы Ордабасыда жалпыкдзакдык, кецес етш, сонда Эбыкдйыр крлбасшы боп сайланганнан кешн Айрантеплген деген жерде кдян-кесю урыс болады. С ол Сары су бойьшдагы согыскд крзакд-ан 44 мьщ адам кдтысады. Кдлмак, та кеп болады, 6ipaK, казак, саны басым болтан кершедд. ¥ры с басталардан ею кун бурын 63 адам акдллдасуга бас крсады, OFaH крзакцъщ ей гш уш бш де кдтысьш, жиьшды Т еле б и ашады. А л Э бы к д й ы р алдагы сорыста, Кдзак, крлдарьш кдлай, крйда орналастыру керек екенш тэптшггеп тусшддредд. Бул согыскд Кдзыбек б и ею тумен крлмен кдтысьш, 6ipiH Бегенбай, ею нппсш Кдбанбай баскдрып келедд. Майдан б1рден терт жерде журедь Кдлган ею крлдьщ 6ip басшылыгын Эбьлкрйырдыц 63i, eKiHuiiciH Кдзыбек бек Тауасарулы журпзедд. Алгашкд.1 уш кунде тек жекпе-жекке ш ьпу болады да, тер йш ш куш кдзак,-кдлмакдодара туседд. К еп кдтгы кдзакдвр бул жолы туткдлн алмай согысады. Эскердщ кеггпгш орынды пайдаланган олар кдлмак, крльш крршап ап Айкрраланды согысьш сап награды. Булай сорысудыц макраты - эуел! жауды айналдыра сыртынан крршап алып, аргынан 6iprre- 6ipTe шше карай кдыса тусу. Бул эддс езш ен eocepi аз крлга рана крлданылады екен. М айдан ортасына шорырланган кдлмакзы айнала крршап алган казак, жан-жагьшан жаппай садакдтен аткдллайды. ¥йлыкдс,ан ж а у д ы ц о р т а сы н а 200

тусетшддктен, олардыц о ш зая кетпейдд, е ц курыганда ж ауды ц аты на тиедд. А л кррш ауда кдлып асы п-саскдн кдлмакдыц о ш сыртга туртан андыз-андыз казакдыц 6ipiHe тисе, 6ipiHe тимейдд, тигеншщ ез1 е л а з тиедд. Сей тш , 6ipre- 6ipre азайган кдлмакуы акдярында казакуар крян-крлтык, жакдяндап кеп кдярады. С о ш с г ь щ а я ш \"Крян кашты\" эддсше уласы п, бет-бетш е кдшкан ж ауд ы куалай аткдллайды. Осындай куйте тускен калмакуардыц аман кутылтандары аз болады. С ол согысган кеган Айрантеплген даласы \"Кдлмак, кдлрылган\" атанып кетедд. Атынан да керш ш туртандай, калмакуар, cipa, катгы кдярылган болу керек. О сы сотыста бьп'-шьпы шыкдфн калмакуыц терюпкке карай кашканын Бегенбай кдлы, шытыска кдшканын Кабанбай, батыстатысын Эбтлкайыр, тау орлей кашканын Казыбек бек Тауасарульшьщ крлы куалап, жауды тертке белш ж1бередд. Бул сотые казакуарга б1рйудщ Kyuii мен куддретш таныткан, \"Акуабанньгц\" ауыртпальпъшан алташ ец сесш кетерткен с ога с болды. Осы ган деган Ташкен, Самарканта деган тоз-тоз боп боекдн казак, ендд калмакуыц езш куалай бастайды, Алайда бул б1рлпже де узамай сызат туседд. Еддл бойында калган ел-журтына ол жакуагы калмакуардыц да маза бермей жатканынан хабардар Эб1лкайыр ат басьш солай бурады. Алайда жол-женекей ¥лытаудьщ батыс бетш деп Найман-Мецлдкара, аз ата М ойын, Караш ор ауылдарыньщ малый талап, адамдарын олпрш кетедд. О рдабасыга келгенде хандыкуан дэмеленш келген Эб1лкайыр бас крлбасы болып кдна калтаньша онша риза емес едд. Cipe, соньщ ызасын сыртка шытартаны болу керек. Бутан кдтты кушнген Бегенбай батыр Эб1лкдйырды шаппак, та болады. О ны Кдбанбай, Мугаздд ©теген, Сендобай батырлар да крлдап ашуга мшедд. Бэрш тек: — ЭуелД жаудыц кезш жояйык, е з тентепм1зге содан к е т н келегак, — деген Теле би мен Казыбек бидщ акд,глы зорга токуатады. Казак, батырларыныц \"Кдлмак, кдярылганнан\" кеш нп улкен с о ш с ы мен жегцо — Ацыракай шайкасы. О л алдыцгы согысган уш жыл кеган 1929-жылы маусым айында Далатау деген жерде етедд. Дал сол кезде Кабанбай батыр Каркаралы сыртында Кдрагайлы деген ж ерде уры с ж ур пзш жатады. О н ж еп кунге созылган сол с о ш с га ол 6ip кун бойы алты 201