Б. Нұржекеұлы. т8

Ъ^екстпан Нф/квкв-ты________________ ____________ ___ 8335 reicrapFa дэн еплсе, ол келем 1931-жылы 11.047-ге жепп, 1932-жылы 8568-гетемендеп, 1933-жылы 11816 гектаргакдйта ерлейдд. Ж аппай кьфылудан журтты ол да ептеп сакуаса керек. Ежелден мал багып келген казак, халкдша б1рден егшип бола кету де оцай еместагш кдз1р тусшем1з. О л кезде де тусшуге болатьш едь Эуел1 елдд епншшкке уйретш алып барьт, мальш содан сод ортакуандырса, бэлюм, ел соншалык, кдфылмас па еду \"еткешек\" болып боспас та ма едд?! Коллективтенддрумен кдбат ежелден кешпел1 халыкуы отырыкуандыру эреке-п де журдд. Ж а н е ол да жетюлпш дайындыкрыз журдд. Елдщ кдй мекендд таддайтынымен санаспатанды былай крйранда, сонша жаца крныскд курылыс салу ici де атусп кэралып, атусп шецплдд. Баспанасы aAi сальшбатан журтты к т з уйге mpin, 6ip орталыккэ жинады. Ауру-сыркдудыд кебекяне, елдщ азык,-тулжтен, отьш-судан тарьпуына бул да улкен себеп болды. Колхоздастыру 100 процент ж урш жаткднда, крныстану курылысы кдлай журдд екен деген сурак, та кекейщде турады. С ол кезде Акжазык, ягни Октябрь ауданы Алматы обылысыныд курамында болтаны белгш. Алматы обылысы бойьшша 1932-жылгы крныстану курылысыныц ж узеге асуымен таныскднда, epiKci3 тебе шашьщ тж турады. Ж о сп а р бойьшша 1932-жылы 302 туртын уй, 7 астык, сакуайтын орын, 18сиыр крра, 12 жылк^г крра 1 2 устадукеш, тагы-тарылар — барлыры 417 объект салынура тшс екен. Соны ц 6ipAe-6ipi сальшбашы, 6 ipAe-6ipi! Тек 48туррьш уйдщ 3 астык, сакуайтын орьш мен 4 кудыкуыц рана курылысы басталып кдна крйыпты. Демек, халыкуьщ аш-жаладаш кдлуьша бул да себеп болтан. 1930-жылдардыц жай-кушнен Байгазы акракдл мьшандай жагдай адрартады: \"Колхозда еуелп жылы 23-24 уй едш, кетн 32-33-ке жетпк. Колхозымызда бар-жогы 6 бузау-сиьф, 13 жылкъ1, 2 eri3, 1туйе, 6ip аттн 2 арба, 3 сока, 1тырма болды. Кпэпбектщ эйел1 Тэу1рбала 6 сиьфды саудьфып, ез1де сауьт, ж ас баласы бар уйге тостагандап сут б е л т бередь С а у ь т болтан сод, сол сиьфларды сокдра саламыз, тукдлм тасимыз, тырма тартамыз. Алты биеш де кулыньш ем1зген сод сокдра жегеш з\", дейдд. С о л Октябрь ауданыныц ежелп туррыны Кдбылда К ен ж ебе ко в: 'Толощ екинн1д \"А сы р а с1лтеу болмасын, ашатуяк,кдлмасын\" деген уранымен 1930-жылдьщ кузшде-ак, туттм1з кдлмады. Улгергендер мальш сатып алды, 50

_____________ ______________ __________ ЯЩ т хка тмЗым улгермегендер айдап ар жаккд кдиггы. Сонда елден алган малды Кекталга айдап экеледд, онда ет комбинаты ж ок, одан ары кдйда айдап экетш жаткднын бьлмеймш\" дейдд. А л Сештбатгал Кенжебеков: “Б1здщ ж урт талайларга кдраганда коп кырылмады. ©йткеш Кдятайдан у н экелддк. Ш апан, галош... апарамыз. Уй-уйге Kipin сураймыз, 6 ip пальтога 6 ip пут ун бередд. С о л кезде малды С а р ы е з е к , Уш т о бе ге айдататьш. Ет сасып кетш 1леге де тастапты. Etd-уш жыл кдтгы кдгсым керддк\", дейдд. Ел басына осындай нэубет келген жылдары Акдказыкды Ютэпбек баскдрыпты. С о л жылдары eric бригадир! болтан Жумаддл карт: \"Акдсумбезде туцым бидай бар едд. С о н ы Ютэпбек Жайлаубайдыц М укдсына тазалауды буйырды. Халыкдф 1-2 путтан тарат дедд. Kim хабарлаганын кдйдам, соньщ усгше еи л к еп кдльш, эбден басымызды эуреге садды\", дейдд. А л Байтазы акракдл: \"Т ук а м бидайды ж урткд таратьш жатыр деген пэлеге кдлатын болтан соц, агам Ж ан тазы Ауганбаевты “Сорлы-ау, куритын болдьщ, дереу кет\", — деп Ю тэпбек 1933-жылы ез крлымен Кдггайга кдшырып ж1бердд. Содан агам 1935-жылы тана кдйтып келдд. Ел кез алдында кдярылута айналган с о ц , К1тэпбек цырманда жиналган бидайды ептеп халыккд тарата бастады. \"©шметгщ жоспарын толтырмасган елге таратып жатыр\", — деген арыз ауданга жетедд. С о л кезде Ю тэпбек аяк, астынан ауырды да, кектемде кдйтыс болды\", — дейдд. Акжазыкуыц кешелер1 эуел1тде шыгысган батыскд кдрай келденещнен салынган. Ауылдьщ шыгыс жагындагы ец баскды уй сол кезде Октябрь, Ж ар кент аудандарына эйпл1 зергер Акуайлак, Бугыбаевтш болтан, онан кейш батысьша колхоздыц уста дукеш салынган. С ей тш Kp3ipri Акдказык, ауылыньщ ipreci 1934-жылы жазда кдланган. Кдз!р бул ауылдыц н е п з п кешелер1 солтуст1ктен оцгуспкке кдрай ттгшен салынган. Eip кдлзык, жэйт: кешеш алгаш булайша ттгшен салуды Ю тэпбектщ баласы Акдш Ютэпбеков колхоз бастьпы болып турганда, согыстан к е т н й жылдарда крлга алады. Кдз1рге дешн пайдаланылып келе жаткдн ауыл клубьш да бурынгы мешгггщ материалдарьмен Акдш салдырган. Бурынгы Акдказык, тау шпнде, улкен жолдан бурыста болса, кдшрп Акдказык, С а ры езек-KppFac тас ж олыныц бойында, ашык, ж ерде, екеу!н1ц арасы ш ам ам ен 25-30 51

Шсштан 'НфМ в-т ы __________________________________ шакдлрым. ©сек, К у езендершщ суьш Эш рарьж , Кдзакдрык Орысарык,аркдллы алады. Е п с п к жер1 непзшен жугер1 егуге пайдаланылып келедь Ауылдыц орны бшчрлйшен тацдалганын ешрдщ e3i дэлелдедд, елу жыл бойы Акжазык ауылы келем жагынан да, экономикалык,туррыдан да унем1 ерлей есумен болды. Ал кезшде журтгы осы Акжазыкка кеипрмек болтаны уипн, бурымгы Турдымбет ауылыньщ 6ip топ адамы жасырьш \"Жотт\" деген уйым курып, Кггапбекп елнрудд ж оспарлайды. О л ж оспардьщ ж узеге асуына Бегтмжан Толыбайулы деген азамат кедерп болады: тун шпнде Кдйшынын, белшен Кекталга ж аяу келш, купия жоспарды Ютапбекке ашьш кряды. 1941-жылы 10-мартга Акж азы к ж эне Кдызыл Жамбыл колхоздары (арасы 3 шакдлрымдай) крсылып Ж амбы л атындагы колхоз атанады. Ортальпы Акжазьж, ауылы боп белпленедь Колхоз басгьпъша Нусшкржа Имадиев бектледд. О л да Акж азы к ауылыньщ ез перзенп, оган дешн ауатком аппаратында нускдушы болып кызмет аткдрып келнгп. Басгыкболганьша 6 ip ай еткен соц, 18-апрелькуш Н.Имадиев Ж амбы л атындагы колхоздьщ жылдык Kipic-шыгыс кдржысы женшде ауатком мэжш сш де есеп бередд. Есеп куптальш, бектледд. Содан кешн арада тагы у ш ай еткенде, 7-июль куш уш не уптеуж урпзш п, Н.Имад иев \"халыкжауы\" деген жаламен кдмауга алынады. Оным ен коса шагыи ауылдьщ кдймагы деген азаматгар Райке, Нуптебай, Мукд, Кржакдн, Ж ацабек, Айьш та усталады. 1955-жылгы 15- июньдеп Кдзак С С Р Ж огаргы Соты президиумыныц каулысы бойы нш а Н .И м ад иев кылмысы ж о к себепт1 акуалады. Онымен крса кеткендер де ж ау болмай шыгады. Kp3ip булардьщ 6 ipAe-6 ipi арамызда ж о к Акж азы к ауылы — осы куш “Кекгал\" крй совхозыньщ ушнпш фермасы. 320 уш, 1200 адамы бар ipreAi, улкен ауыл. 600-ге жуыкбала окддтын онжылдыкорта мектеб1, 5-6 кеш еа бар. \"Кдй ауылдансьщ?\" дегенге, кдз1рп урпак ойланбасган: \"унпшш фермаданмьш\", дейпн боп барады. Акжазыкгьщ аты ауыздарына очайлыкден тусе коймайды. Ж ердщ аты — ел тарихьшьщ 6ip белшеп. Оны умыткдн урпак оз тарихыньщ да 6ip белшепн умытады. Ал 6ip белшеп умьпылган тарих — кемнпн тарих. ©кшшже орай, жерплпсп ел баскдратын ею мш ш к жуйем1з де ел тарихы мен жер тарихына енжар кдрайды. Эйтпесе, А кж а зы к Аккудык 52

_________________________________Шг^нхка тмЗым Саргебе, Кдгзылеспе сияк?ы ауылдар нелжтен уш шпп немесе •reprimiii ферма болып атанута тш с? Ондай фермалар Одак, бойынша мыц-миллион шьп?ар, гам бьле/у? ©йтш нешрлемей, неге ен, курымаса \"Агуказык,фермасы\", “Агасудык,фермасы\" деп атамаймыз? О ньщ кдндай крындыгы бар? Kp3ipri кунде Киров, Горький, К алинин сиякуы атак,ты, ш ы н мэнш де лайыкцы адамдардьщ езше ж ен д гж е н а з кдла атгары мен кеше атгарын бере бергешм1з Одак, бойынша сыни эцпмеге непз болуда. О л эцпменщ кдзак,аудандары мен ауылдарьша кдтысы тштен ерекше. Огызынш ы жылдары дербес колхоз болып, социалист* ауыл шаруашыльпъш еркендетуге азды- кегтп ез улестерш крскдн, сол аркдглы белтьм 6ip тарихи мшдет аткдрган казак, ауылдарыньщ Ke6 i, кей ж ерде титл 6epi осы куш ферма немесе бригада болып кдлды. С оньщ салдарынан ол ауылдардыц еж елп атгары, атымен крса бугал гарихы 6ipre-6ipTe умьггыльш барады. Бул, с е з ж ок, б1здщ сауатсыздьпымыз бен ереназдцтм1здщ салдары. Бурын 6ip- 6ip колхоздьщ ортальпы болтан Буракржыр, К^гзылеспе, Кдгзылжар, Улкенаташ, Кдрамола, Ак,тебе тектес ауыл атгарыньщ умьгг болуы 6i3 сиякцы кеш нп урпак^ъщ тжелей KiHeci деп утам. Тарихи кдлалары соншалык, кеп те емес. Кдзакртанныц 6 ip еж елп есга кдласы — сон ау орта тасырдан 6epi белгш Ж аркент. О л кдз1р Панфилов аталады, ауданда ж ене Панфилов атындаты совхоз бар. Осы ньщ бэрш ойлап кдрасак,, Ак^казы к,тыц т атд ы р ы а у д а н ы м ы з д а , республикамызда жалкдг емес. Акдумбез бен Ыртайлыньщ арасын кдз1р ешгам Ак^казык, деп атамайды, ейткеш ол араньщ атын аталарымыз бен еке- шешелер1м1з ездершен 6 ipre, Эипрарьщгьщ бойына 1934- жылы алып келген, евдгп Агуказык, осы арада. Ендеш е ол Агуказыкцы умьггу 6 i3 ушш кешеп елтарихын ез крлдарымен жасаскдн екелерМ з бен ата-апаларымызды умьггумен б1рдей. Б1з ондай умытшак, урпакда жатпасак, керек. Белтам, 6 ip кешенщ атын жаца Ак^казыкцъщ 1ргетасьш кдлатан К пэп бек атамыздьщ е а м т е н атармыз?! Ресггубликадагы Ак^казык,тагдырлас ауыл жастары, ауыл азаматгары, ойланайыкдш, ауыл халкьгмыздьщ тарихьшдаты 6 ip тарау гой, сотан курметпен карайык, \"Лениным ж ас\", 03.02.1989-жыл. 53

<Ш о сут т Ш ф к ек е-т ы _______________________________________________ ТАРИХ БИЛ1КПЕН ЕМ ЕС, Б1Л1КПЕН ТАНЫ ЛМАК, О сы жылгы 17-19-январьда \"Известия\" гэзетшде жарияланган жазуш ы Борис Васильевен макдласындагы: \"Bi3 узак, уакд>гг ез тарихымыздан шетгеттлш келдж... Cipa, ез халкд>шыцтарихымен булай куресудд 6 ipAe-6ip улт басынан кешпеген болар...\", — деген ашынысп.1 окджанда, таныс шындыкцъщ тап басып айтылганьша суйсщддм. Жасыратын не бар, шындьпында, нагыз тарихшьшы жалган тарихшы •пзе букпрш келдд гой. Мэселен, б!здщ республикада тарихи соны niKip турмак, еткен енордщ элде&р факткпн мысалга алгандардыц езш дереу тукдлртып алатын айрьпдна эддс кд л ы птасты : к е й б 1р цы рагы , с о ц и а л и зм мен интернационализмдд езгелерден ете артык, йлемгз деуиплер ондайда республикалык, партия гэзетше айыптау макдласын жариялай крятын да, автордыц аузьша оп-оцай кум куятын. © йткеш ол кезддц зацы бойы нш а, партиялык, гэзетте жарияланган midp акдлргы акджрт деп мойындалатын. Хальждарихына да, оны сез кд,1лган адамгада билж осылай жасалатын. С о л билжтен сескенгенджтен, тарих крйнауьша терец ущлудд кдьлмыскер болумен барабар санап келдж. С о н ы ц салдары нан улт азаттык, KOTepiAicTepi интернационализмге ж ат окцгаларга жаткдпылды, хандар мен билердщ заманы тек сепп сейлейтш обиекпге айналды. Огырсац, — опак, турсац, — сопак, дей берген соц, тарих жайлы калам тартудан да урейлене басгаганбыз. Алайда б1здщ ойымызша, еткеннщ 6opi — тарих. Э ри не, жаманы да, жакрыса да. Ал тарих эддл жазылмаса, бугшгшде де эддлет бола бермейдд, ягни бурынты эддлетаздж бупн де эддлет бола бермейдд, ягни бурынты эддлегаздж бупн де кайталанады, тарихтьщ тагылымы болмайды. К з болашагымызды буге- ипгесше дешн ешкдшан бже алмаймыз, ол мумган де емес, сондыкхан болашакдан б1рдеме уйренем1з деген н и е т п з де жок, Н е уйренсек те етке1шен уйренешз, сол ce6em i (Мз еткен тарихымызды буге-ш угесш е дейш бтлуге THicni3. ©йтпейшше, мэдениетплшлпз де, бшмддлтмтз де — 6api жарымжан. Алайда тарихкд эм де билж айтк)ысы келетшдерддц бар екеш байкрлады. Олардьщ ектем ш ирлерш шр тутушылар 54

______________________________________ffiafmxka т Ф т да табылып, 6ip газеттен 6 ip газет аударьш басып, \"мше, ец оцды niKip осы \" дегендд ацтартады. BipaK, тек менщ тана айпфным тарихи шыцдык,туртысынан свйлеген сез деп кесш айту K£3ipri плюрализм мэдениетше ж араса ма? \"Аргументы и факты\" газетшщ успм1здеп жылгы 5-санында тарихшы Р,Медведев сталинизм курбандарыныц саны шамамен 40 миллион адам дегендд айтты. Э ри не, дал есеп емес. Алайда сумдык, цифр. Бес жылга созылган ¥лы О та н согысында жор'алткднымыз 20 миллион едд ю й . Тебе ш аш ьщ тис турады. Дегенмен тарихшыга: \"Н еге дал цифрды айтпайсьщ? Ж обамен сейлеп, ж уртгы шошындырасьщ? Окырманга эсер ету уш ш , курбандык,тыц саны н э д е ш асы р а айты п отырсьщ\", — деуге ешюмнщ аузы бармаса керек. C e 6e6i тарихшы тастьщ емес, адамньщ санын айтып отыр. Ж ан е ке бМ зд щ б 1лпм1з келген купия санды туцтыш рет жобалап болса да жакцщдатып айтьш отыр. Ондай тарихшыга сегуден repi суйсш у лазым, Б1зде, республика тарихшыларында да, осындай езара ытипатгы тусшкгпк болтаны абзал. Эз1рше 6ipiH-6ipi бас салу, 6ipiHe-6ipi билж айту б1зде эл1 жалгасьш келедд. в й п п , \"шындыкзы\" монополиялау мэдениетплжке жатпайтыньш, жариялылык, кезшщ плюрализмше кдрсы эрекет екенш б1здер де тусш етш кез болтан сшщгы. Кдзакртан тарихында эл1 езш щ эддл багасьш алмай келе жаткдн кеп мэселенщ 6 ipi — коллективтенддру кезещ. О л тустыц жалпы ж ай-куш Одак, бойынша украс: крркцггьш, куштеп коллективтенддру барлык, республикада да болды. Адам курбандыты да ein6ip республиканы алалатан ж ок, Алайда ол жылдары адам шытыны Кдзакртанда айрыкща болтаны да акцкдт. “К еппен керген улы той\", сондьпрган халык, тек б!зде тана кдгрылгандай байбалам салудьщ кцж еп жок, дегендд ацтарткдясы келеттндер байкдлады. “Кдзак, кырылды\" дегеннен шошына ма элде оны айта бергеннен ©зге халы цты ц к е щ л ш е келетш б 1р д ем е т аб а ма, \"...республиканьщ езге ултгары арасынан 200-250 мьщ адам аштыктыц курбандыгында кетп\", — деп озге халыцты кдзаккд келденен, тартады. Кдзак, ттлшщ жай-куш н крзгай бастасац, орыс ттлшщ проблемасын отан крсарлай крятьш, ез халкцщныц ескеруаз кдлган 6 ip жагдайын айта бастасац, оган элемддк проблемаларды экеп жапсарластыратын, ал, шыцдырында, кдзак, халцыны ц татдырындагы, т ш мен мэдениетшдеп айтылмай келген шындыцгарды айтуга кдрсы арекет жасайтын буланкуйрык, саясатшылар бас катере 55

Ш с р ш м щ м $ - у м _______________________________________________ бастады. Отызынш ы жылдардагы халы к, трагедиясына б1реулер кез ж асын тепл ашынып жатса, олар: \"Кейб1р авторлардыц арасында кейде келецаз бэсеке ербш, мэселеш етюрлей тусу уидн, курбандыкдар туралы 6ipiHeH 6ipi артык, соратын ж ан турппкттрер цифрларды кдггымырлыкден кдкракылдаут'а Kipicyi кдрсылык, сез1мш тугызады\", — деп, эцпмеш мулде баскд сарынга бурып екетуге тырысады. Адам, халык, тагдырына кдтысты сездд езшщ 6ip ауыз билшмен 6iTiprici келедд. Адамньщ влотн есептегецде, оньщ туатьшьш, есетшш есептемейдд, тас санагандай санайды. 1926-жылгы санак, бойынша 3.496.136 казак, болса, 1939-жылгы санак, бойынша республикада 2.315.532 казак, калганын айтады да, \"Осылайша 6i3 1930-1933-жылдары республиканыц казак, халкы 1,8 миллион адамга кемиенш жэне олардьщ непзп бо л т к е ш т кегуцдлер болкшын б1ршама дал аныкуадык,\", — дейдд. Сонда казак, 1916-жылдан 1939-жылга деюн ягни 13 жыл бойы еспеген, тумаган сиякды. Адамньщ, халыкдъщ тагдырына встш те Kici билж айта ма? ©crin те \"тарихи шындык, тургысынан\" аддл сейлегенсш, хальщгы демей-ак, крялык, жай арифметика быетш адамдарды кррлауга бола ма? С е з ж ок, бул эддс — бэрш т1зеге салып уйренген заманньщ ерескел эддсг Адамды жокуау мен жогалган затгы жокз-аудьщ жазушы уш ш де, тарихшы уш ш де гуманиспк 6ip айырмашылыкы болу керек деп ойлаймыз. Демократия дегеннщ непз1 эддлетке жугшуден, баскдны сыйлап уйренуден турады. Элдеб1р саясаткд бола пгьшдыкды бурмалау, боямалау эддлетке де, демократиялык, midpre де жатпайды. Интернационализм, хальщгар бауырмалдьпы деген шын м энш д еп кдсиетп сез1мдердд 6 i3 жасанды кдщдалар мен бурмаланган факплер аркдллытым арзандатып алдык, \"Интернационализмге кдйшы келш отыр\" дегендд патриаггык,санап, соньщ натижесшде интернационализммен 6ip-6ipiMi3Ai крркдггатын да дэрежеге жетпк. Баска халык, екглд ерш щ ек ш п п 6ip т ер р итор и яга к е ш ш ке л у1н интернационалды к, ар ал а су д еп аЙБайладык,. О ндай араласудьщ 6api жерплпсп халык, уш ш тек прогрессивп рел аткдрмайтыныц В.И.Ленинн1ц элдекдшан айткднын ескермеддк. Tim i немгстердщ, шешен, ингуш халыкуарыныц Кдзак,станга зорлыкцен ж ер аударылганына кдшжылу орньша, куандык, десек болады. Кезшде испандыкуар мен агылшынд ардьщ Америкага тек интернационалдык,сез1ммен 56

___________________________________Шфихка matSuH кешш барматанын бэриюз де б1лешз, б1ле тура сол тектес кубылысгарга б1ржак?ы бага 6epin келдис. ¥лт м эселеа ете курдем мэселе деуш дейшз де, нелштен курдем екенш накуы айтпай, эншейш жегцл-желт тужырымдар мен билжке тэн пшрлерд1 31лдеп, салмакуап санамалай женелем1з. Капиталистж крныстану мен соци али сте крныстанудьщ, россиялык, крнысгандыру мен советик крнысгандырудьщ айырмасы болу Keperi сезс1з. Алайда сол зацдылык, Кдзакрганда сацгалды ма, меселе осында гой. О л зацдылык, сакуалмаса, интернационализмдд бурмалаган, оны уран етш, аз халыцгын, кук^ш шектеген басшыларды неге сьшамаскд? Ж ок, алде сынамау аркэлы , кдтелжп керсетпеу арк£1лы интернационализмд1 KppFay керек пе? О сы уак^ггкд д е й н интернационализмдд кдте тусшддрш, крркдгга уцтырып келгендер ал1 де 6i3/y букуыра бермек. Э р и н е , кеше ездер1 ютегенд! бугш ездер1 акуамаганда, гам акуамак,?! Аздап дерекке жупнешк. Ралым Н .В Алексеенконьщ 1981- жылы \"Население дореволюционного Казахстана\" деген гатэб1 шыцты, сондагы дерек бойы нш а сол кездеп алты обылысга 1870-жылы 2.596.723 кдзак, 1897-жылы 3.311.492 кдзак, 1914-жылы 3.845.217 кдзак, болыпты (47-бет). Kepin отырсыздар, Кдзакртандагы халык, саны унем1 ecin кебейш отырган. А л енд| осы халык, 1926-жылы буюл Одак, бойынша 3 миллион 968 мьщ гана б о л ьт кдаады (\"Демографический энциклопедический словарь\", 432-бет). Сонда 1914-жыл мен 1926-жылдыц аралыгьгадагы 12 жыл бойына халык, неге еспеген? О ньщ себебш гам аныкуауга тш с? Алайда мьша есепке де кендл аудару керек шьпар: кдзакзыц саны оспей жаткднмен, Кдзакртанда туратьш адам саны унем1 есумен болтан. М эселен, 1870-жылы 2.869.152 адам болса, ал 1897- жылы 3.927.560-ка, 1914-жылы 5.909.904-ке жеткен. Патшалык, отарлау саясатыныц тупта макратын тану будан, эрине, кцын емес. Жерцтлпсп халык, эз1рге б1зге бе л п о з себептермен ойсырап жаткднда, ол жанталасып Кдзакртанга сырттан алдмдарды крныстандырьш жатыпты. Шз отарлык, саясатты секкенде, осындай озбырлыты уш ш сегем1з. Алайда орыстардыц крныстануы арю>1лы казак, халкрщьщ мадени д ецгет ескенш де ескерем1з. BipaK, мэденией томен халык^ыц ж ерше мэдениеп жогары халык^ыц жаппай крныстанып алуы н б у р ы н т ы -со ц т ы e m 6 ip т а р и х а д 1л етт1л 1к д еп 57

Ш сут ан 'НфЫсе-ты__________________________________ есептемеген. ©йткеш \"жапалакцы таспен урсан, да жапалак, еледд, тасты жапалакден урсан; да жапалак, еледд\", ондай миграциядан жерплж-п халыкдъщ улттык,ерекшелш, езшдж эдет-гурпы, т ш жала шегедь Казак, халкдшыц совет заманында да осындай куйте уш ы ратаны н кдянжылмай, ке й б1реулер айтк,андай, \"кдггымырлыкден\" айтпау мумюн емес. Сталинизмнщ, оньщ республикадагы жузеге асырушысы Голощекиннщ саяси эрекетшщ нэтижесщде, Одак,бойынша 1926-жылы 3 миллион 968 мы щ а жеткен казак, халкы 1959-жылдьщ санатында 3 миллион 622 мьюта зорта ж етп. Арада 33 жыл еткенде де езш щ 26-жылгы децгейше кетерьле алмады. Бул, эрине, отарлау саясатыньщ тана жеьасз емес, сталинизмнщ де суркдя KepiHici. М ун ьщ н епзп кесапаты коллективтенддру кезш кэмтиды. Б.Телепбаев пен В.Осиповтыц \"Соци али сте Кдзак,стан\" гэзетзнде (12-январь, 1989-жыл) жариялантан \"Тарихи шындык, туртысынан\" деген макдласында \"...era санак, арасында (1926-жыл мен 1939-жылды айтады. Б.Н.) халык,тьщ ж алпы саны ньщ турак,тыльны ж ен е казак, халкдшьщ 1.181 мьщ адамта турл1 кдяскдруы езш е назар аудартады. Турак,тылык,ты 30-жылдары республиканы индустрияландырута байланысты мунда баска елкелерден уйымдастырылтан кдбылдау бойынша кептеген жумысшылардьщ ж ене олардыц семьяларьшьщ келу1мен тусшддруге болады\", — дейд1. Бул ф акп, шьшында да, езше epiKci3 н азар аудартады. К,азак,тар \"эткеш ек\" болып (\"откочевник\" дегендд казакдар солай деген) аш тьщ ан капшп кдфылып жатканда, Казакртанга сыртган адамдар экелш крныстандырьш та жаткан екенб1з гой. Миллиондап емес, ж уздеп кргрылып жатканньщ ез1нде де барлык, куш сол кырылып жаткан казакцы куткаруга неге жумсалмаган деген занды сурак, туады. \" С О С \" берёлуге т ш с ж ерде неге берьлмеген? Б1здщ елде ец кдпчбат капитал адам емес пе едд? Индустрияны сол кдфылып жаткан казакуардьщ ез1 де кетере алмас па едд? Кдлрылып жаткан адамдарды ел1мнен куткара алмай жатканда, OFaH крсамжарластырьш сыртган адамдар экелш крныстандырьт жатканымыз да гуманизмнщ керйпа ме? Кдлай дегенде де бул жаны ашымастык, болса керек. Era тарихшы бул фактшэ дурыс назар аударткан. Алайда олардьщ: \"...тутастай алганда колхоз курылысы уакдгг сы н ы н а т е т е п б е р е алгандыр'ы к у м е н т угы збайд ы . 58

___________________________________ Шфноска тмЗым КоллективтецаДру непзгаде аграрлык, секторда ж аца eHAipicTiK кдты н астар кдлы птасы п елеул1 эл е у м е т т ж iArepiAeym iAiK болранды гы — тар и х и нацтылык,. К дптрн л1Л1ктен отырыкщылыкдф, шаруашылык, журпзудщ коллективтж формаларьша кеш у кдзак, шаруаларына, буюл кдзак, х а л к д ш а э л е у м е т т ж -э к о н о м и к а л ы к , д а м у д ы н, бурынрыдан жорары сатысына кетертлш, патриархаддык,- феодалдык, кэлдыкуардын шырмауынан кутылып шыгуына мумкщадк бердГ, — дегеш адамды еюудай, ауыр oifra кдлдырады. Бул тужырымньщ ток, erepi, менщ тусшитмше, \"кдзак, кдншасы кдфылса да бекер кдфылган ж ок, прогресс жолында кэфылды\" дегенге саяды. М енщш е, буюл прогреспц e 3i адам баласын аман сакуау уш ш жасалады. Элдею мнщ табигат сыйлаган eMipiH элдеб1реулердщ ец жакры деген идеясы жолында курбан ете беруге кдкдгсы болса, онда 6 ipiHiui адамньщ егашш адамды адам деп санамаганы емес пе? Идея жолындары адам сол идея ухшн ез eMipiH кцсын- ак, 6 ipaK,баскдньщ eMipiH билеуге оньщ кдндай кдкргсы бар? ©з eMipiHe e3i билле ете алмаган адамды да \"елеумегпк- экономикалык, дамудьщ бурынгыдан жорары сатысына кегертлдщ\" деп жубатура бола ма? Кдрапайым адамдык,кдкд! аяккд басылгандарра булайша ж убатуш ы емес, сол кдкдшы жокуаушы керек, жазыкрыз жандардьщ кдфылуына себеп болгандарды айыптаушы к е р ек .. М ен щ ш е, тарихш ы атаулыныц ец басгы гум ан исте мшдетт де сол. Тарих накды факттге, шындыкдд ж у п нуге т ш с. ©р халыкзъщ тарихы сол халык^ъщ ез ттлшде де, ол халыкзы зертгеупплердщ ана ттлшде де жазыла бередд. Олар 6ipiH- 6 ipi толыкцырады. Дегенмен халыкдардырын зертгеген адам: \"Бул халыкдъщ ез ттлшде де б1рдеме жазылмады ма екен? О кн алмасам да сурастырайьшшы, бар болса, бкейштш\", - д еп 1л ти п а т ж а с а с а , ха л ьщ ты сы й л а у д ы ц , н агы з интернационализмнщ ipreci содан басталган болар едд. Кдзак, ттлшде жазылган кдфуар материалдарды окдымай-бшчей, кдзак, халкдшьщ тарихындагы ацтандак, кезецдер туралы кесш-гшшп билж айтатьш ж ене ец дурыс niidp 6 i3Aiid дегендд ацгартатындар амалсыз а ш у шакдфтады. Халыцтьщ ана тш н д еп деректерд! менеш бей, бглмей турып, халык, тардьфына олайша араласу — сыйламаудыц ж ен е сол 59

Ъекттан НфЫаз-ты______________________ _ сыйламаудан кысылмаудын, KepiHici екендпт даусыз. Дэл каз!рп шьшайы интернационализмге бет бурран кез1мзде муньщ ете зиянды ic екешн айткдн лазым. Демограф галым М акдш Тэпмовтьщ ece6i бойьшша, отызыншы жылдардагы ашаршылык, пен ждеттщ курбандыгына 2 миллион 22 мьщ кдзак, ушыраган. Халык, саны 74 процентке кемш, Кдзакрганньщ ез шднде 26 проценп FaHa калган. Апат жалпы MGAuiepi 3 миллион 53 мьщ адамньщ е>прш шарпыган (\"Кдзак, эдебиетГ, 28-октябрь, 1988-жыл). М енщ ойымша, апаткд ущыраган халык, саны 3 миллион бол а ма, ж ок, 2 миллион н ем е се к е й б 1р д убар а тарихшыларымыздьщ дабылынан к е й н тым жукдртылып 1 миллион болып аныкуала ма, одан сол жылдары ел1м1зд1 баскэрган адамдардьщ кылмысы иэ ауьфлайды, иэ жещлдейд) деп есептеу — кате. О ньщ басты щллмысы халыкцы аз немесе кеп к^фгандыгында емес, кэфылып жаткдн халыкцы керш- б1ле турып, куткдруга бар кушш салмаганында. Сонан соц, Б.Телепбаев пен В.Осипов дэлелге келиргендей, кырылып жаткдн халык,ты куткдруды уйымдастырудьщ орнына, индустрияны дамытамыз деген макратпен сыртган крныс аударушыларга кещл белш кетушде. М уньщ езш 6ip icri кермегенсш, еюшш icxe эдеш кещл аудару деп тусш у дурыс. TaFbi 6 ip ескер етш ж айт: казак, халкд>1ньщ соншалык, к^фылганына сол басшылар еш ка1нжылмаган, кдтелж icreAiM-ay, халыкцъщ обальша кдлдым-ау деп, 6 ipAe-6ip per бармагын -пстемеген. Тарихш ы М .К рзы баев Голощекин туралы: \"О л басшылыкдэ буюл республикада 6ipAe-6ip адал казак, коммуниа жок, деген тю р д е болып келдд жэне осы пигылмен кетш бара жаткднын ж асьфмады да (“Казак, эдебиетГ, 8-апрель, 1988), 'Толощекиниплдж сталинизмнщ сахарасындагы б1рден-б1р KepiHici болды. М ш е, осылай Голощ екин халык, кдррысына iAiKTi, революционерден Ю>1лмыскерге айналды1’, — дейдг (\"Кдзак.эдебие’п\", 9-декабрь, 1988). К£1лмыскерд1 кдшчыскер крррамаса, и м крррайды? М эселе Tinri крргауда немесе айыптауда емес, шындыкда кез жетюзуде. Коллекгивтещцру кезшщ асьфа сытеушен 6ip казак,емес, буюл С С С Р халыкхарыньщ зардап шеккеш, крфылраны хак, Алайда ежелден кеш пеи турмыс курьпт келген хальпргардьщ отырык,тандыру мен егш ш ш к ке Keinyi кдбаттаса ж эне круырт журпзыгенджтен, айрыкща ауыр хэлге ушьфаганы да факт. BipaK, турмысы да, TipuriAiK eniipi де б1рдей крфгыз 60

___________________________________Шефихка талЗым халкдшан да бетер кдзакцъщ кеп кргргынга уш ырауы - ол тек Голощекиннщ кдглышынан айрыкща крн тамрандьпыньщ салдары. 30-жы лдардагы ак,тандак,тыц ш ы н айы б е т ш аш ы п, трагедияньщ дэл мелшерш аныкуау басшылардьщ кдншалык, KjdAMbicKepекенш далелдеу уш ш FaHa емес, ец алдымен халык, тарихын бшкпен, болганьш болтан куганде ж а зу уш ш кажет. С о н а н с о н рана т ар и хта н сабак, алуга болады . Кдзак, халкд1 — езшщ 1926-жылры сан мелшерше 1960-жылра д е й т жете алмай келген Совет Одагындагы 6ipAeH-6ipi ipi халык, М ун д ай ж а й т C i 6 ipAiH сан ы а з халык,тарында д а бар. Сондыкц-ан ецпме казак, халкдшыц тарихи тагдыры жайында болганда, и м де болса ез гагарш билжпен емес, бш кпен, м еш р ш аз буркеме акдарлармен емес, таласты-тартысты болса да халыкрд деген Ь\\типатты умытпай сез айткдны ж ен сиякцы. © йткет интернационализм дегетм1здщ e3i — 6ip- 6ipiMi3,ai крркдлтатын урейл1 к а р у е м е с , 6ip-6ipiMi3Ai сыйластыккэ, бауырмалдьпдсд, жанаш ырльпдф баулитын аракдтынас. Ж алпы, 6ip халыкуыц е к ш е и ш ш 6ip халыкцыц тари хы ж айы н да айтк,анда, бауы рмалды к, этиканы умытпаганы унасымды. Ж е к е адамды ренжггуге болар, одан крркдауга да болар, б1рак, бу ю л 6ip халык,ты р е н ж т п алармын-ау деп ойламау — интернационалиспкп терк етш, баскд ce3iMre бой уру. Ондай ic совет тарихшысьша тан болмаса керек. “М эдениет ж ене турмыс\", N 5, 1989-жыл. КДС1 PETTI К У Н Д Е РД Щ Б1Р БЕЛГ1С1 ( “Эдшет”кргамынын. назарына) Огызыншы жылдаргы Казакртандагы аиггык, курбандары жайлы кдз1р халык, 6ipa3 шындыкуы б1ле бастады, эл1 де б1ле беретш болар. О сьн ан орай мына 6 ip ф а к п тещрегщде ттлек быддрмектн. Алматы облмемархивш щ 685-кррында (37-icriH 35-36- бетгерше) \" Э г е купил\" деген ескертпемен 1932-жылдыц 15- желток,санында Алматы облаткомы ны ц терагасы н а, KemipMeci Алматы кдлалык,Советш щ терагасына ж !бер ш ен 1150-нем1рл1 кдтынас кдгаз -пркелит. О нда былай делшген: \"За последнее время наблюдается некоторый наплыв 61

Ъексутпан 'Нффвкв-yiu __________________________________ откочевников в г.Алма-Ате и н а главном вокзале из близкорасположенных городу районов. Несвоевременное оказание помощи этим откочевникам в деле скорейшего размещения их на работу, согласно неоднократных на сей счет директив правительства, ВЫ НУЖДАЕТ И Х БРОДИТЬ П О ГОРОДУ И ПРОСИТЬ К УСО К ХЛЕБА, ЧТО ВЫЗЫВАЕТ ОБЩ ЕСТВЕННОЕ Н ЕД О В О Л Ь С Т В И Е. В виду этого Совнарком предлагает Вам немедленно принять меры к ликвидации этих накоплений, для чего необходимо выделить от Горсовета ответственное лицо, который по мере накопления откочевников — оказывал бы им предварительную материально-продовольственную помощь и по согласованию с К П К трудом — разместил бы их на работу. Для развертывания этой работы необходимо Горсовету выделить некоторую сумму из городского бюджета. Для оказания первичной помощи откочевникам, впредь до размещения их на работу, Н Е О Б Х О Д И М О О Т В Е С Т И СООТВЕТСТВУЮ Щ ИЙ ДО М В ГОРОДЕ, КОТОРЫЙ ДОЛЖ ЕН СОДЕРЖ АТСЯ В НАДЛЕЖ АЩ ЕМ САНИТАРНОМ ПОРЯДКЕ. О ваших мерах Вы имеете уведомить меня не позднее 16 декабря. Зам. председателя Совета народных комиссаров К А С С Р У.Кулумбетов\". Kepin отырсыздар, жагдай аса кцын болтан жене шутыл шара крлданута межбур еткен, соцдыкуан мэселеш шешуге 6ip-aK, кун мерзш белйленген. Мундаты \"откочевник\" деп буркемеленш отырган — кэддмп аш кдзак,тар, оларды \"Кешпендд шаруалар\" деп ататан. О ньщ сырын Орталык, мемархивтщ 44-к,орында, 872-юте -пркеул! \"О тч ет о проделанной работе по оседанию казнаселения в 1933-году\" деген документ дурыстап ашады. Кдзакргандаты халыкуыц аштьпдщ ушырау себептерш айта келш, онда былай делшген: \"...создала состояние голода и население начало уходить, лишенные скота, всяких средств к существованию в другие, в более благоприятные районы и о б л ае т : и эго переселение приняло массовый, стихийный характер (совершенно неправильно названное \"откочевкой\"), порожая нередко почти целые районы. ...Это состояние аула старым руководством всемерно скрывалось, замазывалось, были даже попытки объяснить 62

______________________________________Wajmxka тмЗмм все это несерьезными прорывами на ряде хозяйственных участков аула, с \"природой казака, привыкшего кочевать\" (отсюда и термин, \"откочевник\")\". Жогарыдагы ¥.Кулымбетовтыц хатына берш ен жауап мынау: \"...отведен специальный дом, где имеется столовая и уголок проведения массово-разяснительной, культурной и другой работы (угол Торговой и Пролетарской). Зам предоблисполкомом Кю н\". Торговая кешесп — K^3 ipri М .Горький, Пролетар aAi солай аталады. Талайдьщ OMipiH caiqran кедтан, бэлгам, талайдьш ец соцгы дэм таткдн тураты болтан сол у й миллиондатан апггык, курбандытына Tipi куэ болар едд, сол Kpciperri еске сакуар ескертпе болар едь Амал не, ол уй сакуалмапты. Ендд сол уй туртан арата тым курыса ескерткпп такуа жазып крю 6i3 уипн борыш емес пе? О л api тврбиелж мэш бар саяси-тарихи ескерткйпке айналар едд. С о н ы жузеге асырута эрекет жасасак, екен! 1933-жылдыц пплде айында Крзак, елкелж комитетшщ VI-пленумы Голощ екиннщ баскдру эдю ш деп залалды жатдайларды кдтац эшкереледь Сайлеупплер сол кездеп елкел1к б ю р о MyiueAepi м е н ха т ш ы л ар а л к д сы н — И .М .К ,ур ам ы сов ты , Л .Б .Рош альдр Е .Е р н а за р о в т ы , ¥.ДК,улымбетовт1 , тэты баскедарды кдтац сьшады. О . Исаев аз кдтесш мойьшдап, ел басынан еткен жатдайта бюро мушелер1 тугелдей кшэ.м екенш ескертп. \"Кдзак, эд еб и еп \", 22.09.1989-жыл. ТОПЫРАК, БАСКДН ТАРИХ Кдзак, тарихында Сырдьщ бойы м ен Кдратау ещр1 еж елп ел 6eciri ретшде айрыкдпа аталады. Академик Бартольдтш, куэлендфушде, ерте заманда \"Уйдш, тебесш е шыкдрн мысык, Шынаеддн Ж изаккд немесе Шынаэдан Кдзалыта дешн жерге туспестен ceidpin жетедд\" деген ацыз тарапты. О н ы acipeAey деп укханньщ езшде, ертеде С ы р бойында кептеген кеда болтанын, мэдениет дамытаньш бул сез жанамалап болса да двлелдесе керек. Алайда бугш б1здщ эц пм е етпепмдз - буюл С ы р бойындаты емес, тек 6 ip Кдазылорда обылысьшдаты ескерткшггердщ кдз1р п ж ай-куш тана. 63

Ш а ш м Нфл-Лл-ши__________________________________ Эуел 1 дерекке сез берсек, обылыс бойынша ескерткшггердщ жалпы саны 1988-жылы 474 болтан, оньщ шщар тарихи — 18, археологияльпы — 114, архигегауралыгы — 255, енер ескерткшп — 87 болса, 1990-ж ы лры саны 504-ке жетйгп. С е п з аудан мен Кдлзылорданыц ез басын крса есептегенде, бул, теп, улкен байлык. Ж ене, й здщ ойымызша, мактанута татитын байлык^ Ата-бабасьшан муншалык, мол мура калган урпак,кдлай макданугада какдглы. Алайда алдьш ала желгану аргык, Обылыстык, музейдщ тарихи ж ене мэдени ескерткдштер ж е н ш д е п ар н а й ы бел1мш щ акдгары бо йы нш а, 504 ескерткшггщ аз1рге паспортгалтаны, якни ептеп сыр-сипаты аныкдалганы 273 екен. Кдлганын тек изщ де бар деп кес.ш amyFa болады. Ец гажабы: осынша ескерткшггщ осы кунге дей1н т ек 15-ш е гана мемлекетт1к к,оррау так,тасы орнатылыпты. Кейде цифр дегенщ де коп сыр ащартады: ттз1мге кдрап спырсак, обылыс келемшде 40-тан астам кене кдланьщ орны белгтл1 кершедг С о л кдлалар кцрамай турган кезде уйдщ тебесше шыкдан мысык,жерге туспей-ак, 6ip крладан екшхш кдлага вддырса кыдырган шыгар деп epiKci3 ойлайсыз. Демек ecid ацыз бекерден бекер шыкраган. К ез келген таныстык,тьщ ауем аты-жендд аныкуаудац басталатыны бел гш . Б1з Робенсай, А с ар деген кцраган кдлашыкдъщ атын окрпанда, б1рденацгарылып кэлдык, Оньщ G3iТеретамньщ оцгуспк батысында 37 шаквдрымжерде жене б1здщдэу1рМздщ Vr-Vni-гасырына тан ескертиш екен. БЬше ол расырларра Робенсай деген ат тэн емес сиякды. Кешннен, бэлюм, алгашкдл зертгеупплердщ 6ipi атай салган келденец ат сегалдд. BipaK, аньгк-кдныгъш ешгам б1зге айта алмады. Мулкалан ке се н е стщ кужаттарын кдрап та ерйсаз кдшжылдык, Ескертюш есепке 1980-жылдыц 25-тамызында алыныпты. Оньщ аты куж апъщ 6ip жершде Мьщкулан (cipe, М ьщ кулан дегенге мецзесе керек), тары б1ршде Муллакалан деп толтырылыпты. X V I-X V H -расыр ескертк1ш1 деп керсет1л1пт1. Е с к е р т ю ш Т е р е ц е з е к ауд аны ны ц территориясында. Кдз1рп купм1 жаман емес, жакдш арада кэлпьша келпршпп. BipaK,era Facbip бойы салатындай курдел1 курылысы жок, алайда оньщ салыну мерз1мш ралымдардьщ нелжтен ею FacbipFa б1рдей телиттнш туонбедж. \"Баш ня С а р а м ан К оса \" дегендд inrreft кдзакдгалап, Сараман кесе деген юсш щ мунарасы болар деп шамалагамыз. 64

__________ ____________________________fflafm xka пшЗым Б1рак,тагы 6ip кужатга Сарм ан крж а деп жазылганын Kepin, дагдарып кдлдык. М узей щязметкерлер1 дурысы Сараман- Крса екенш тусшдфдь Сараман деген ж тт гщ , Крса деген кд1здьщ eciM i ек ен . Е с к е р т ю ш К,азалы ауд аны нд агы \"Кдозылкум\" совхозыньщ орталыгы Кэукей селосьшан ею шаквдэымдай жерде екен. 80-жылдардыц басында кдлпына келттршггп. Э р и н е , \"кдлпына ке лттрЫ птГ дегендд сол кдлпында тусшддруге болмайды. \"Ж ацаш а жамалып- жаскдлыпты\" деген шындыщщ жакдшырак, ©йткеш ауатком терагасыньщ орьшбасары Рустем Ж анаевтьщ айтуьшша, бурьш мунараньщ тебесшде теспс болтан, кдз1р оны 6eKiTin тастатан. Аудандык, елеуметпк кэмсыздандыру бел1мшщ мецгеруш кз И гш к о в Сейгл (1929-ж. тутан) ак,сакдлдыц айтуынша, сотыстан кеш нп жылдарда мунараньщ цшнде аташтан жасалтан баскдшггар болтан. Kp3ip оньщ орны да ж ок, Бурын осы совхоздьщ AepeKTipi болтан Бердшали Курманбаевтыц айтуында, о сы мунарадан шыгыскд 6-7 шакэфымда Крса деген ж ер бар, Ж аткдн 6ip ак, темпеийк кершедь Bip ацыз бойьшша, Сарам ан деген батыр К р са атгы кдоды альш кдшып келе жатып, осы арада ж а у крльшан елген. Ескертю ш сол eKeyiHe крйылган. Екшып ацыз бойынша, бул мунара кдрауыл уппн салынтан. Бурын жогарты жатында т е с т , сол арата дешн кетерьлетш швнде агаш баспалдагы болтан. Ж а у келе жаткднда, жогарты теакген от жатып белп бер ш ен . Ескертюш тщ кдз1рп кейга бул ею ацызды да дэлелдеуге дэрменаз. Б1ршидден, кдлпына KeATipy кезш д е бастапкдт сикд1 бузы лтан. Ею н п п д ен , мунараньщ не шпнде, не сырггында адам ко\\плгенди<тщ ein6ip белпсп жок, Упмшлден, мундай ескертюштщ ею б1рдей адамга арналып салынуына тэты еш кщсын ж ок , Эйткенм ен ескертюш тубщдеп крргау такуасына: \"Сары аман - Крса мунарасы. IX -X I-гасьфлар ескерткшп\" деп жазылыпты, 1946- жылддн 6epi мектепте география мен тарихтан сабак, 6epin келе жаткдн Бакбергенов Еркднат акракдл (1920-жылы тутан): \"Сараман — ез алдына белек мунара, Балыкцы деген ж ердщ оцтусппн д е К р са деген бар. А у зы Сарам ан га кдрайды. Сарамандиа Крсага кдрайды. Екеушщ арасы 40 шаквдэым\", - дейдь Расында, 1988-жылдьщ кекепнде алынган Кдпылорда обылысындагы тарихи ж ене мэдени ескертюштер нз1мшде 46-болып \"Башня К осе\" деген ж еке ескертюш тур. Кдгскдсы, бул ескер тю ш тщ салынуы н тылым ел1 айкдш дамаган. Аталуыньщ ез1 кумэнд1. Ж е р г ш к п журтгьщ 6epi Сараман 5-549 65

Ъексштн №ф>квке-ты_______________________________ __ атайды, алайда ресми кужагга еш дэлелаз Сараман — Крса деп крсарланып жур. Т арихи ескертю ш тер атынын, бурмалануына т ю с п кужатгардьщ тек орыс тшнде толтырыльш келгеш де белом дэрежеде KecipiH типзген. Мэселен, 6i3 \"Мазар Окши-Ата\" дегенн щ кдзакдыа ив Окдии екен ш , ив Окдиы екенш езд1г1>пзден анык,тай а л м а с е д ш . К,азак, ж е р ш д е п ескерткшпердщ крзащиа атыньщ e3i де тарихи ескерткип болып табылатынын умытпауымыз керек. Арал ауданында Крмбаш деген едад мекенд) жене келдд кврдйс. BipaK, Кдмбаш деген свздщ мэган тусше алмадык, Ал тусш ген кезде басымызды шайкдй бергеннен баскдга жарамадык, О л сездщ туп теркпп Кдмыстыбас екен. Бурынгылар Кдмыстыбас д еп п . Кейшгтлер Кдмышбас, Крмышбаш дей келш, Кдмбаш этап ж ур екен. Мундай топономикалык, ереназдисгер мен салакдыкз-ар мундагы ел азаматгарыньщ елдж icKe кдлай араласатынын жалпылай болса да 6ipa3 сипатгап турган сиякцанды. Кд>13ылорда жершде к^раган кене кдланьщ орны ете кеп. Солардьщ шпнде Кррмакдгы ауданына кдрасты Ж е и Асар ескерткшггерш Сиз айрыкща агар едцс. Олардьщ б)разы б1здщ AeyipiMi3re д е й ш п Ш -У -гасы рлардьщ ескерткш п деп белпленмт. Демек, буларды зертгеу аркд>1лы тек казак,жерш емес, элем тарихьгна кржетп деректер aniyFa болады. Алайда сонш алы к, м е ш б ар , м ацы зы бар кдлаларды к,азак, археологгары эл1 зертгей крймашы. Бул ескертюштер аудан ортальпы Жосалыдан, шамамен, 50 шакырым крты ктыкта. Алтын Асар, Кдра Асар, Томпак, Асар, Ж е п Асар деп, cipe, бер1ректешартгы турде атаган тар1здь Бжетш б1реулер айтьш, аж ы раты п берм есе, в з беттмен барган адам олардьщ крйсысыньщ крй “Асар\" екенш бал ашып та б1ле алмайды. Олардьщ 6ip-6ipiHeH ара кршьщгыгы 10-15 шакдорымдай. Ешб1ршде мемлекепж крргау такуасы жок, Кдсымызда ауатком терагасьшьщ орынбасары Нурадин Ермеков бар, 6i3 eyeai 6ip б е л п а з \"AcapFa\" тап келдж. Кдланьщ орны деуге келмейдд: шагын. Кдраган мазардын, кдлдыгы деуге тагы сыйымсыз: крмакцы. Кдз1рп сакуалган бшкттгшщ 031 3-тен 5 мепрге дейш бар. Айналасы толган сьп-iFaH сырлы кумыраньщ кдлдыры. Устше шьпъш едис, 4-5 ш ак^фым алдымыздан тары осындай алып тебе, 10-15 шак^фым батыс жакуан крмакуы-крмакзы уш улкен осындай ескертгаш коршдд. Б1з енд! солай бет алдык. 66

________ _________________________ JJlafmzka пжЗым А ты -ж еш б е л п а з тары 6ip \"AcapFa\" келдж. Келемш щ аумагы жагынан эуелп кергешшзбен б1рдей сегалдь ©рмелеп уй м е т о пы рак ,ты ц у с т ш е шык,тык,. К ,у а н ы п к е т т ж : археологиялык, кдзба ж умы сы ж урш ж аткдн А с ар о сы екен. О н ы ж ол -ж ен ек ей ecrireMi3. М ундары ескертк1штердд С.И .Т олсговтыц басшылырымен 1950-1960-жылдары С С Р О Былым академиясьшьщ Хо р езм экспедициясы зертгегтп. Kp3ipri зертгеп жаткдн да сол экспедиция, тек оньщ Kp3ipri бастыры - Л .М Л е ви н а екен. О л \"Аудан ньщ тарихи- а р хео ло ги я л ы к, еск е р тш ш т е р 1 хакдянда кдяск,аша аныкд'амасында\" былай дейдд: \" Ж е т а са р ecKepnoiirrepi Еддл бойы сарматгарымен, солтуспк Кавказ аламандарымен тщелей байланысты, cipa, ергедеп рундарра да кд гысы бар, кейпярек мунда турж тайпалары келш, ж е т асаралыкуармен 6iTe кдйнасы п кеткен. А й та кетейш , м у н а н табылган затгардыц арасында туткдсында коне турж ж азуы бар кумган да ■ пркел1’ен\". Кдзба ж урш жаткдн жердд кдрадык, та, кдйран кдлдык; ушлген топыракуьщ аспъшан дэл муншалык, у й шыгады деген/ц ю м ойлаган?! BipiHeH Kipin 6ipiHeH шыгатын шагын белмелер ап-айкцш кершетшдей ыждайатпен кдзылыпты... Келеа Асардьщ Алтын Асар екеюн кдсында эскери кдзарма болгандык.тан анык,тадык; аудан орталырында бьлетшдер солай тусшддрген. Бул 03i а л ь т жаткдн кол ем ж агы нан О ты рарра ба р а ба р еск е р тю ш . Сы р т к ц 1, imKi крррандардьщ сулбасы a\\i анык,сакзалран. Э р жер-ор жершде кдзба жумыстарыньщ i3i байкдлады. Heri3ri улкен ушндшщ устш е кешел1-буг!ндер эскери маш ина ш ырыпты: ауы р салмакуыц i3i батгиьш жатыр. Кррраусыз, сураусыз жаткдн асыл тарих ecrin крр бола м а деп кещлщ жылайды. Bi3 елуге келдж. Елуге келгел1 осындай коне тарихымыздыц Kyaci дэл буйтш берекеаз куйде жаткднын бжмедж. Бймей е т у М з де мумкш едд. Алайда с о т тусш, к©31м1збен кердж. К ут Ы аз жаткднына кцналдык, Ж анаш ы рлы к, ж асамаганы уш ш , ж ергш к!! ошмет орындарьша ренждлж. Б1рак,дэл мьшандай коне тарихымыздьщ, медениетмздщ бар екенше маркдйдык, мэртебем1з о сп . А л егер осы кдлашыкзан крзып алыш-ан баба мураларды крлымызбен устап кореек, онда 6i3 бакдпты болар едж. Ондай бакрпты озге жасап бермейдд, эрине. © з М з жасауымыз керек. О л уш ш зертгеуге, кдзура тшегаз. Bipax, енд1 кдшан зерттейм1з, енд1 кдш ан кд зб а ж ум ы сы н ж урпземз? Bip айта кететш нэрсе: Левинаньщ экспедициясы 67

Ш ст ш н Щ .M i-y m __________________________________ ез тапкдндарын жерплпсп жерде кдлдырмайды, ез1мен 6ipre альш кетедг 03ipre кдйтарып алуга крм жасап жаткдн не академия, не ескерткшггердд крргау кргамы жок, Б1здщ ойымызша, мэселенщ 6api кдзута, зерттелуге рана ■ прелш турматан сиякхы. Крпылордада бйршама зерпелген, тарихи багасы аныкхалтан крлалардьщда орны бар. Мэселен: Жанкент, Сыганак, Шымкент территориясындагы Сауран да солай. Ж анкент — С ы р бойындагы ipi кдлалардыц 6ipi, IX -X -расырда огыздардьщ астанасы болтан. О л — Шыцгысхан шабуылынан кейн де eMip сурген кдла. Ертедеп ipi керуен жолдарыныц торабы болтан. Сыганакхы ралымдар V I-гасырдан бар дейдь Кене заманнан кртшак, хандытыньщ астанасы болтан. О ны Ж о ш ы кцраткдн. К еш н \"улкен\" Эбглкдйыр хан оны асгана еткен. X V -гасырдыц аягында казак, ханы Мурындык, келген. Акрфгы кулауы — ХГХ-гасырдыц бас Ke3i. Сауранды да талымдар УП-тасырда бар етедь О л да XDC-гасырдыц басында кцрап бггкен. Бул кдлалардьщ эл1 де зертгелш, тел тарихымызды тьщ деректермен байьгга 6epyi, эрине, кджет-ак, BipaK, олардьщ казак, тарихы унпн аса комбат, айрыкща баталы екеш кдз1р де белгш , кдз1р де даусыз. Алайда олардьщ KyriMi сол мацыздылыкхарьша муде сай емес: казак, даласында кдптап ж атк,ан кад1мгс т аб и т и т е б е д е н олар д ьщ т у к те айырмашылыты жок, халде. Тым болмаса ipreciHAe аты-жеш жазылтан жука такхайы д а жок, К,азак, С С Р халык, акдш ы М а н а п К ек ен ов атамыз Сауранныц кдмалы бала кездершде будан алдекрйда жакры сакуалтаньш айтады. Bipre-6ipTe будан бетер тоза беретив TyciHiKTi гой . Б ул к,аланыц кдсы на кр р гау тацтасы жазылыпты, eirreyip. Кдмал кдм юршштен ермтен. Эл1 де тэп-Tayip сакхалган 6ipep мунарасы бар. Кдмалдьщ ок,ататын алде бакылайтын Teciicrepi де сакхалган. \"Апырмай, ец курыса осы к у й н сакхап кдлар ма едд? Ертецп урпакдд тым курыса осы кэлпында керсететшдей крм жасасак,-ау!\" — деген ой келедь Бэрш болмаса да, ец TayipipeK сакхалган тусьш жауын- шапгын шайып кетпейтшдей етш кдтырып крйсак, кдндай гажап болар едМ Kp3ip ондай арнайы крепа да бар кершедь Ж а р к е н т кдласыныц жатдайы Саур анн ан да бетер: \"©ркендеу\" совхозыныц азаматгары оньщ устш айкдгш- уйкдш! жол торабы жасап алыпты, трактор да, машина да кез келген жагьшан Kipin, кез келген жатынан шыга береди кдеиетп ескерткшгген repi кулатан жардьщ кдлдытьша украл

__ ___________________________________ W ahixka тпалЗым барады. Ж ед ел крмкррлык, керсеплмесе, крлкрйьш туркан кднатгар кеп узамай кулап бггедд. Аралдагы Бекетайдьщ кумбез1 мен Терецезектеп К/элжан ак^шньщ меддресесшщ шпнде ал! кунге дешн малдьщ т езеп тольш жатыр. К уш кешеге дешн 6i3 тарихи ескергкшггер1М13Д1 осылай таптап келддк. Есюм1здд сыйламаган сайы н мэдениетп болатын сиякуандьгк, Сумдык, адаскрнымызды ендд-ендд FaHa ангара бастадык, Bipax, э м ацгарып бггкен жокды з. Bi3 кенекез тарихкд эм курметпен кдрамаймыз ж эне ж урекпен сыйламаймыз. Оларды крлпына келттрт жатырмыздегеншпз кеп жагдайда тарихтан б1ржолата енпру больш жаткдны купия емес. Ж окарода айткдн Ж е п асардагы ескерткиптердш, усттмен кдз1р эскери орындар ж ер асты суы н Теретамга кдрай тарткдлы жатыр. О а н Кдзакрган галымдары кцтысы жок, адамдай кермегенсш отыр екен. М осквадан Левина уш ьш келш, элп кубырдьщ курылысын уакрггша токуапы. Уакрггша FaHa. экспедиция ж умы сы н аякуаганша FaHa. А л содан кешн ше? Содан кешн ескерткшггер кцрай берсш бе? Бул мэселеге ралымдарымыз неге енж ар кдрайды, неге белсене араласпайды? Б1здщ ойымызша, Ж ер-ананьщ бетш деп ез е н и т п з — ата-баба ескерткшггерше бастан-аяк, кдмкрр болатьш накцы 6ip тегеуршд) мекеме кажет. Эйтпесе, Kp3ipri барымыздан да кеп узамай айрылып кцлуымыз кэдис. \"Социалист ы Крзакртан\", 21 .1 0.1990-жыл. (Ж азуш ы К,.Салтаринмен б/pirin жазылтан). ТОПЫРАК, БАСКДН ТАРИХ 1990-жылы к д зан ны ц 2 1 -ш д е гэзет1м!зде о сы н д ай такдгрыппен жазушылар К,Салгарин мен Б.Н урж екеевтщ макдласы ж ари ялан ган едк О с ь н а н о р а й К,ы зылорда обылыстык. мэдениет жешндег1 комитет! терагасыныц орьшбасары С.М ырзагалиев былай деп хабарлайды: С о ц 1-ы жылдары тарихи ж эн е мэдени ескерткцнтердд есепке алу мен оларды крргауда б1ршама ж умы стар ж урпз1л т келедд. Кдбылданган кужаттарды icxe а сы ру нэтижесш де есепке алынган тарихи ж ен е мэдени ескерткшггердщ жалпы саны 504-ке жетш, бурышыдан exi 69

^вксушпт Нф!свкв-ты_______________________________ есе кебейдь Бутан дейшп уак^ггга паспортгалтаны 57 болса, Kp3ip 335-ке жетш отыр. Айта кету керек, одацтык, академияныц Хорезм археология-этнография экспедициясыныц асарлар отрядыньщ басгыгы Л М .Л еви на жолдаспен археологиялык, ескертюштердщ 100-ше паспорт жасауга шарт жасаскднбыз. Кдз1рде сол юсшщ толтырган 30 паспорты республикамыз- дыц М едениет ж еш н деп мемлекеттш комитетшде кдбылдауда, тэты 6ipHeuieyi Ш.Уэлиханов атьшдагы Тарих, археология ж ане этнография институтында рецензияда жатыр. Макдлада керсеплгендей, ескертюштердщ тек 15-шде гана крргау такуасы бар екеш рас. \"Казреставрация\" т1ресшщ арнайы кую цехьша 1983- жылдан 6epi алты рет крргау такуасын жасауга тапсырыс бердж, 6ipaK, ол осы уакцгпсд д е т и орындалмай келедд. Макэладагы тарихи ескертюштер атыньщ бурмалануьша тш сп кужатгардыц тек орыс тш нде толтырыльш келгендш де белпл1дэрежеде KecipiHтипзген деген тужырымдар дурыс. Ал ескертюштердщ аты Кдзак, С С Р Рылым академиясы Тарих, археология ж ене этнография институтыныц революцияга деш нп ж ене совет дэуаршде журпзы ген археологиялык, жумыстардьщ нэтижесш жинацтап 1960- жылы ж ары к, кер ген \"К,азак,станныц археологиялык, картасы\" ютабшен алынган. Кдрмакщы ауданьшдагы ерте замангы кдлашьщгардьщ (асарлар) кептеп кездесетпп, оларды б1здщ галымдардьщ зертгемейпш айтыльпт, Москвадан келген экспедицияньщ тапкдн заттарын кдлдырмай алып кетет1н1 кдшжыла жазылган. Шынында, экспедицияньщ кдзып алынган затгарды зертгеп, сурьштап болгасьш ез отаньша кдйтаруы лэз1м. Алайда олар багалы тарихи мураларды кдйтару орнына Москвадагы музейлерге сататьш кершедд Ал Ke6i этнография институтыныц ж ер асты белмелершде кдраусыз кдцырап жатыр. О ны Левина жолдас та макулдайды. 1983-жылдыц ceyip айында археология-этнография институтыньщ басшыларьша orimni жасап, осы асарлардан табылган затгардыц ею мыцга жуыгьш музею мзге алып келгенб1з. Олар музейдщ археология зальша крйылды. Макрлада Ж е й асар успмен ескери орьшдар ж ер асты суьш тарткрлы жатыр, ол ескертюштерге сезс1з зиянын 70

__________________________________________________________ W a jm z k a т алЗьт типзедд делшген. Ш ы нында да солай. Кез1нде Левина жолдаспен 6ipre эскери орындардьщ бул ж умы сы н токуатуьша ыкдал еткенйз. О бы л ы сты к, а т к д р у к о м и т е т ш е 1986-ж ы лдьщ 29- мамырында хат жазып, с у кубырларыньщ трассасын езгертуд! талап еткенб1з, 6ipaK, бул арекетопз аякрыз кдлды. Алдагы уакдггта ескертк1штерд1 крррау ж ум ы сы н жакрарту макратында бул мэселеш обылыстык, С ов ет аткдру комитетшде арнайы кдрауды усынбакрыз. \"Социалисток Казахст ан\", 09.02./991-жыл. EJII AJ1KAFAH ЫДЫРЫС Кеш еп жазыкрыз курбандар алдындагы б!здщ б у т и т борыш оларды мадакуап жазумен 6iTnece керек. ©йткеш \"халык,жауларыньщ\" 6api шетш ен данышпан, ултьш текста суйш, сол ушш курескен кемецгер, акдхлмен бш м нен алдына ж ан салмаран суцгылалар, пецдеш ш кгщ анымында аягъш агат баспатандзр десек, онымыз шындыкуд кцянат болар едь О ньщ устше кептеген \"халык, жауыньщ \" атак,-абыройы кецес еюметш орнату мен HbiFafhyFa -пкелей байланысты. Шындьпд<д жугшсек, кдзак,даласьша кецес егаметш кдптаган ултгык, революционерлер орната крйган ж ок, 6ipax, 6ipAi- жары м агаларымыздыц оры с. зиялылары мен пролетариатьшыц ыкдалымен революциялык, юке белсене араласкдны акцкдт. Алайда кецес егамеп уш ш кушбурын жасырын курес журпзбегеш мен, орнаган огаметп крррап, оны ныгайту уш ш талай агамыздыц куш-ж1герш аямай жумсаганына тарих куэ. Ыдырыс Кешкшов — осы соцры топтьщ кдтарындагы азамат. Ы.Кешкшов 1897-жылы бурьшгы Ж е тю у губерниясыньщ Ж аркент уйезше кдрасты М ер ю аулында дуршеге келедр О л араны ел уш M e p x i д еп те атайды. K^3ipri Алматы обылысыныц Кеген ауданьшдары \"Узынбулак,\" совхозыныц * e p i. Кеш ю н — 7 ул, 1 кдгз суйген Kici, Ыдырыс — оньщ 4- баласы. Ыдырыстьщ орысша б ш м алуыныц езш дж сыры бар. О л ез еркшен емес, куштеп окдпылады. Kp3ipri Нарынкрлды кезшде казак орыстар Охотничий атандырран. 1911-жылы сол арадан Нарынкрлдыц Албан-Пантусов орыс-тузем 71

Ъекщтпт (Нф1свке-ты____________________________ интернат-училшцеа ашылады. Оран бала тарту ушш, эр болыскд 2-ден бала беру мшдеттеледь Ыдырыс ез болысындагы ею баланьщ 6ipi больш сол училшцеге зорлап апарылады. Училищенщ толык, курсьш бтргендиз ж етн д е 1913-жылдьщ 15-1шлдесшде берыген куэлж баласы Бэзен Кешюновтщ крлында а й сакхаулы. Cipa, училшцеш Ыдырыс езгелерден repi уздж б т р г е н болу керек, ей т к ет 1925- жылдьщ 22-кыркуйегшде вз крлымен жазган емрбаяньшда сол училищ е мурал1м1нщ кешлдемездмен 1913-жылы Ж аркентгеп ауылшаруашылык. мектебше арыз берш, сол кузде OFaH кабылданрандыгын айтады. Б1здщ ойымызша, орыс MpaAiMi кез келген казакдщ кешлдеме бере крймаса керек, тек уздж окапан, умгг кутпрген балага рана 6epyi ти1с. Ж а н е кеш лдемеш ж ай м угал ш ем ес, училище- интернатгьщ мещерушка Гаврийл Величкиннщ 03i 6epyi де гажап емес. С о л кезде1т саясатгьщ суркынан сескенген Ыдырыс оньщ аты-женш эдеш атамай кеткен болу керек. Ж а р ке н т ауылшаруашылык. мектебш Ыдырыс 1917- жылдьщ нилдесшде тэмамдайды. BipaK,сол жылдьщ кдзанына дей1н мектептен кетпей, ондагы дэр1 ш ептер е а р е тш тэж1рибе учаскелерш карауылдаушы больш, тары баска да жумыстар аткарады. Жиырмага шыккан ж ас ж ш т ендд ептеп елдж icrepre араласа бастайды. Оньщ ол кездеп кещл кутан ешб!р кужат баяндамайды. Казак, ол кез туты каз1р де кунделж жазып жарытпайды, сондыкхан тек болжам мен жорамал рана жасаймыз. 1916-жылдьщ дурбелещнде Ш ьпы с Турюстаета урюп еткен кдзакхар, патша уюметз кулаганнан кейш атамекенше к,айта орал а ба с та г а н -д ы . С оларды н; ор н а л а сты р у комиссиясыньщ курамында казан айыньщ (1917) аяк,кезшде Ы ды ры с Н а р ы н к р л д а 6 ip ж а р ы м ай уакдят к,ана боскдяндардьщ т1з1мш алуш ы боп кггейдь О дан кешн Ж а р к е н т к,аласына кдйта оралы п, боскдяндар комиссиясы ньщ ж умы сы мен б1ржола бел шешш айналысады: кайта еткендерге азык,-тулж таратады, кшз тауьш бередд, мекенжайра орналастырады, тарытагылар. Бул кызмет ж ас Ыдырыска халкршьщ жай-кутан, азаматтарьшьщ хал-кадырын байкауга улкен мумюндж тугызран болар, cipa. Басына таукдлмет тускен боскындардыц халш жендлдету ушш, канатымен с у сепкен карлырапггай куй Keuiyi оньщ азаматгык, аяк, алысыньщ оцынан басгалганын ащартады. О л 1918-жылдьщ акранынан 1920-жылга дешн Ай г жэне 72

_____________________________ Шфихка тмЗым Алжан болыстарьпнда хатшы больш кггейдь О ньщ жумысшы- шаруа паргиясыньщ м уш елтне eryi соншалык,оп-оцай бола крймаган сиякцы. Ce6e6i мушелжке етуге aAFam 1919-жылы арыз бергенмен, одан еш накцы нэтиж е болмайды да, 1920- жылы 2-рет арыз 6epin кдна крбыдданады. 1920-жылдьщ тамызынан 1924-жылдьщ тамызьша дейш ол тары Ж а р к е н т кдласына келш , у й е з д ж аткомда уйымдасгыру, баскрру бел1мдершщ, уйездж ж ер белш ш щ менгерунпа ж эн е Ж ар кент уйездж аткомыньщ терарасы кдгаметгерш аткдрады. Э р ! тез ed n , api тез К£1змет ауысгырьш OTbipFaH. О н ь щ е н б а с т ы c e 6 e 6 i ол к е з д е с а у а т т ы азаматтардыц аздырынан болса керек. О н ь щ устш е Ыдырыстьщ icKepAiri де рел аткдрран болар. О л 1921-жылы кррашада Загира деген Букдан аулыньщ кдвына уйленедг Уйленгенде, 63i куш бурьш керш -бш п, кецш к е т т емес, куда тусш уйленедг Ыдырыстьщ кенже iHici Эуе зха н н ьщ айтуынша, ол кудальнущ улкен атасы Дэулетбак, ce6enmi болады. Дэулетбак, б у р и т устайтын саятшы адам екен, С о л Kici 6ip кун шелдеп келе ж а т ь т Букдан аулыньщ 6ip у т н е ат тумсыгьш \"прейди Атьш байлап, ус п -б а с ы н кдры п уйге гаргенш де, сол уй д щ 15 ж а са р бойжеткеш де самауырды уйге крнакрен 6ipre ала гаредь Кд1здыц крнакжайльпына кртгы риза болтан Дэулетбак,дереу кызды Ыдырыс ипсше айтгырады. Загира К еш ю н кел!ш Ыдырыспен 17 ж ы л отасады. О л Kici 1981-жылдьщ 1-нплдесшдекайтыс болады. З а ш р а ж а з ь т кегкен кдгскд есгелжте Ыдырыс туралы: \"Жолдастарыньщ арасында KftaipAi, сыйлы болады\", — деген бага бар. Ж убай ы жайында гам жылы сез жазбайды дейсщ. Алайда: \"Досьщньщ гам екенш керсет, езщнщ гам екенщдд айтайьш\", — дейтш халык, шпнде кдд1рл1 сез бар емес пе, сол nirapre суйенсек, Загараньщ ест е л т Ыдырыстьщ азаматгык, децгеган айкдтн ацгартады. С ол кезде езйчен 6ipre ок^п-ан, кдометтес болтан мьша гаалер едг Эубегар Ж у ш со в, М ыркдсым Серж баев, Айтакдш Туркебаев, Магазы Масанчи, Абдолла Розыбакдев, Тайр Жароков, Ахметжан Шымболатов, Ахмет Алпысбаев, М анан Байпакрв, Сэрсенбай Бейсенбетов, Н урбапа ©м1рзакрв, Суранш ы Сауранб аев, Н ур сап а Сабы ров, К д бы л бек С а р м о л д а е в д еге н Ti3iM ж е н е М .Э у е з о в , С.Сейф уллин, [.Ж ан супро в, С.М укдновтарм ен аралас- куралас болуы оньщ елдж, халыкзык, макратгарды ойлай б1летш бижтжке кетержгендитне кумен кдлдырмайды. О л 73

т SfcjBH K (Нф1секв-шм__________________________ ____ ОНЫЦ устш е халык, тарткдн к,орлык,ты, кемси-ушшктт кдршадайынан кулагы естш ескен бала болу керек. 16- жылдьщ канды кыррынына Ыдырыс туван елкенщ адамдары турмак, тау-тасы да Tipi куэ-тш. 1926-жылы улт азатгык, кетершсшщ 10 жылдыгына орай О раз Жандосов екеушщ халык, курбандарына ескерпшн erin Кдркара жазыгына крлдан тебе уйддрт, оны Ереултебе атаулары - ек еу ш щ бук1л азаматтык, болмыстарын танытатын epi урпак,тан-урпакка насихат кылатын улп- эрекет. Ел ушш курбан болван ерлердд ел камын ойлайтын ерлер вана ешкдшан умытпайды. © з камын ж еп ерлж жасагандарды ел ecipe дэрштемейдь \"Ереу1лтебеш уйгенде мен он тертгемш, — дейдд imci Эуезхан. — Тебеш уюге тасгы О раз бен Ыдырысгьщ ездер1 де тасыды\". Э уезхан Кешюновтщ айтуьша Караганда, М.Эуезовтщ \"Кцлы заман\" повеандегт ¥зак, Ж эм ен ке батырлардыц жанында журген Э убею р — Ыдырысгьщ жакдш кудасы. Атасы Дэулетбакхьщ кдйын журты. Демек халкы уипн басын бэйгеге тиу — Ыдырысгьщ ата кэнында бар касиет. О л 1924-жылы Ж аркенттен Алматы уйезатком ж ене Мемлекетгтк жоспарлау терагальпына шакдгрылады. Содан exi айга толар-толмас уакдгг еткенде Облатком теравасы болады. Ж алпы, ол аткарван жоварвы кызмет ете кеп. Ж ене 6api де жауапты, бэршщ де билш ушан-тещз: Акцвбе облатком теравасы, Акдюла округпк атком теравасы, БК/б/П елкелж бакдллау комиссиясы теравасыньщ орынбасары, Караганды облатком, Батые Казакртан облатком теравасы, Казак, А С С Р Е гш ш ш к Халком орынбасары, тавы-тагылар. Кызмет бабымен ол дэмш татпаван Казакртанныц Tyicmpi жок, Kp3ip Кеген ауданыньщ \"Узьшбулак,\" совхозында туратын баласы Бэзен Кешкшов пен imci Эуезхан Кешкшовтердщ крлында Ыдырысгьщ емзрше катысты ne6ip кужат пен дерек мукцят саксаулы. Солардьщ шпнде арагаддк айрыкща куалж пен манд ат та кездеседь С о л мандат пен куэлжтердд окьгганда, epi кртыгез заманньщ ызгарын сезш ш , epi 6ip ьщгайсыз кудисп ерж йз еске ала берддм. Мэселен \"Жолдас Кешкшовке партия мен угаметгщ асгык,дайындаува катысты шеппмдерше кайш ы к,абылданван ж е р г Ы к ™ партия ж ен е кецес органдарыньщ шеппмдерш бузу жуктеледд\", — дей келш, алп куэлж не мандат жазыкцыларды орньшан алуга, жауапка тартуга, кейде туткдщва алуга да оган кук, бер1летшддгш, сондык,тан барлык, ж ерплж т1 партия ж ене кецес 74

______________________________________ fflafmxka тгЗым органдарыныц OFaH ке м ек K ep ceiy i т и с ек ен д ж т ер ш мэл1мдейд1. \"Апырмай, осыншама жауапты icrepai аткара журш, ылга айрыщиа кукда ие бола турып, 6ipAe-6ip рет жаза баспады ма екен? Б и л т куртырдыц ш ек а зд тн ен б1реулерге кцянат ж асап крймады ма ек ен ?\" — деп урейленесщ. Алайда н е архивтен, не ел аузьшан оньщ атына кдткдзл сез 03ipre шыкдфн емес. Ыдырыс 1938-жылы М аскеуге кетш бара жаткднында пойы з imiHAe ¥сталады . 58-статья бо й ы н ш а a ye a i а ту жазасына кеолш, артьшан оны 25 ж ы л турмеге ауыстырады. Ж азасьш Архангельск! жакцаты Талаги деген селода етеп жатып, 1944-жылы кдйтыс болады. С о л турмеде кдсында болтан Кусайынбек Эм1ровтщ куэленддрушше, кдтгы кдлстьщ кеарш ен кдтынас токуап, турмеде азык,-тулж болмай крлады, сонда 3-4 ж ш тпен 6ipre Ы дырыс 03i суранып азык,-тулж акелуге барады. Ж олда шанасы ойылтан музта тусш, содан суык, тиш ауырады да, акдыры сол аурудан кдйтыс болады. О ньщ З а т р а т а турмеден жазтан 4 хаты ж ене оньщ кдтгы ауру екенддгш айткдн М акай Ж уш со втщ 1944-жылдьщ 27- мамырында жазтан хаты Ыдырыстьщ баласы Бэзеннщ крльшда ал1 саксаулы. Ы дырыс 1954-жылы ак,талды. 1964-жылты 10-кдзанда Казак, С С Р М инсов тератасы Д.Крнаев крл крйтан кдулымен Кеген ауданындаты ¥зынбулак,8 жылдык, мектебше Ы дьфыс Кешгановтщ аты бермдд. Ал K^3ip оньщ атындаты кеше, ауыл, мектеп аттары б1ршама. Ел ёзш с у й ген, e3i уш ш азамапыкрен крвмет аткарган улын осылайша алкай бермек. \"Парасат\", N 7, 1991-жыл. САЛКДМ Ж ВЦГ1Р COFbICKAH Ж ЕР Кдзакхын, Ж э ц п р ханы X V H -тасырда ©Mip сурген. О л - EciM ханньщ улы. Кдй кдсиетше бола олай дегенш гам б1\\сш, халык, airreyip \"Салкам Ж а ц п р \" атапты. О н ьщ емдр сурген мезпл1 Жотщар, ятни кдлмак, хандытыньщ кушейе бастатан кез!мен туспа-тус келедт Жондар хандытыньщ 1635-жылы курылтандыты тарихтан MaAiM. Дэл сол жылы Ж а ц п р султан сотыста кдлмакхардьщ крлына тусш калады. О дан ретш тауып кдшып шытады. \"Кдзак, К С Ртар и хы \" (2-том, 298-бет) Ес!м ханды 1628-жылы 75

Шхушан Нфзквкв-шы____________________________ вДД1дегендей булдырлатады. Б1рак,Жэндрдщ крй жылы т а а д оты рганы н а ш ы п айтпайды . Ал айда, 1635-жылы — кдлмакр-ардыц тупдлнында болганда — Ж эц п р э/и хан емес, султан Fana. Ал орыс тарихшысы И.Я.Златкин \"Ж о щ ар хандыFbiHUH, тарихы\" атты кй-эб1нде (1983-ж. 129-бет) ойратгардьщ, ярни жоцрар немесе кдлмак,тардыц 1643- жылдьщ езшде Ес1м ханмен сорыскдндьпъш жазады. Демек, Есш ханньщ ол кезде ал1 Tipi болтаны. KJK3 (4-том, 201-бет) Ecmw 1645-жылдар шамасында едаддейдд. Б1здщ ойымызша, осы дерек шындыкд<э жанасады. ©йткеш тарихшы Златкин Жэцпрдд 1644-жылы да хан демей, ханзада дейдд. Осьшан Караганда, Ж е ц п р таккэ, cipa, 1645-жылы EciM елген соц OTbipFaH-ay. Х а н болганра д еш н д е халык, арасында Ж эщ тр д щ батырлырымен атары шыкдсдн. О л — кдзак, халкр>гаыц Жоцрар шапкдшшылыгьша кдрсы азатгык, куресшде ацыз боларлык, айрыкдга ерлж керсеткен батыр. О ны ц ерлМн кдра купи рана емес, акдллы мен айласы да айкдондайды. Тарихи дерекке жугшсек, К Д Э (6-том, 380-бет) былай дейдд: \" 1643-жылдьщ кдлсында Батур (тунрыш жоцрар ханы, ярни крнтайшысы — Б.Н.) казак, жерше тагы да шабуыл жасады. Алайда бул жорык, сэт а з аякрэлды. Ж еткуды ц едэуДр 6eAiri м е н А л а т а у ц ы р р ы здар ы н ы ц 10 м ы цдай адам ы н ж оцрарлардыц тутцынра алганын ест1ген Жвцг1р хан (дурысы — \" Ж э ц ф султан\" — Б.Н.) болмашы крлмен (600 адам) Батурра карсы атганады... Ж э ц п р ез тобыныц 6ip белшне жощарлар тар асудан асьш келгенше ею таудьщ арасындары тар жылгара ор казып бекйис жасауга буйырады, ал ©3i еганнп белМмен таудьщ apFbi бетше жасырьшады. Крнтайшы (ярни, Батур — Б.Н.) ор кцзып альш, ерлнспен кррганып жаткдндарра карсы шабуыл жасады. О сы кезде Ж э ц п р жаудьщ ту сыртынан лап бердь Сейтш, жоцрарларды катгы ж ецш ске ушыратканы сонша, душпандар жарынан 10 мьщдай адам каза тапты. ¥рыс бггуге жакэшдаганда, 20 мыцдай эскермен Самаркдн билеуппо атакры Жалацтес батыр Ж эцпр ге кемекке келдд. Батур кейш шегшуге мэжбур болды\". К Д Э -н щ жазганы, эрине, кужатка жатпайды. Bipaic, бул деректщ тарихшы Златкиннен алынгандырына онда йлтеме бар. А л Златкин аталмыш ютэбшде бул деректердр жоцрар хандырындары орыс eAiuici казак Г.Ильиннщ мэл1метшен адрандырын айтады (129-бет). Бул соры сты ц дал сондай 76

_____________ ________________________ Шфнхка талЗым нэтижемен бггкендтн ойрат елдна Бахтый да жазып керсеипн (130-бет). О л кеэде жонрар хандыгыньщ ордасы крлай дегенде де Жонрар Алатауьшьщ тендрепнен алыста болмаса керек. ©йткеш таудьщ аты бекерден-бекер Ж о ц гар аталмайды гой. Тарихш ы П .П .Р у м ян ц ев \"A en ci уй езГ' атты кггэб1нде (С .-П е т е р б у р г, 1911) шведгщ унтер-офицер1 Ренат жасаган карта бойынша, ХУШ -гасырдыц басында крлмакрар мына аралыкры альш жатгы дегендд айтады: \"Ж оцгар Алатауыньщ бойы мен Балкршкр куятын езендердщ бас ж агьш Алтынемел мен Крйбьшньщ, Кектал мен Кектеректщ арасындагы жазыкры, Кегеннщ солтуспк жагалауьш, Шарьш ньщ шыгыс жаты мен Кетпен тауыньщ солтуспк беткеш, Шелектщ басы мен салалары, Туп езенш щ бойы, т. т. О сы н ьщ бэрш айта келш, крнтайшыньщ басты ордасы К улж а мацында болды дейдь Академик В.Бартолгд \"Ж еп сутарихы ны ц очерга\" деген ецбепнде крлмак, крнтайшысыныц кдоскдо ордасы X V III- гасырда Крргастыц мацындагы Талкрл тауыньщ етепнде болды дегендд айтады . Б ул е ю niKip 6ip-6ipiH жокрсд шыгармайды, Крргас пен Кулжа 6ip-6ipiHeH соншалык,алыста жаткрн ж ер емес. О р ы с елыда И .Унковский 1682-жылы крлмак, крнтайшысынын, 1ле езен ш щ жагасында кдкггап шыкрэнын жазады (\"Крзак, К С Р тарихы\". 2-том, 302-бет). Бул мэл1меттердщ 6api Х У П -Х У Ш -га с ы р л а р д а крлмак, хандыгыньщ ордасы Kp3ipri Ж а р к е н т крласынан ж ен е Ж оцгар Алатауынан онш а алыста болмагандыгын шамалатады. А л К Д Э : \"EciM хан Турк1стан крласындагы крзак, хандарынын, ордасьшда турды\", — деп жазады (4-том, 201- бет). Демек, Ж э ц п р султан Батур крнтайшыга кррсы Турю стан мацайынан атгануы мумю н. С он д а крзак, пен крлмакрыц крлы крй таудьщ арасында кездесш, крй жерде сопясуы мумюн? 1ле Алатауы Ж э ц п р д щ жольшан бурые, он, жакра крлады. К улж а багьггьшда жаткрн крнтайшыга жету ушш Ж эц пр ол жакден крыс журмесе керек. Сол сиякры солтуспктеп Тарбагатай тауьш да айнальш етш ауре болмауга тш с. О н ьщ жолындагы б1рден-б1р тау — тек Жоцгар. Ендеше Ж эц п р мен Батур осы Ж оцгар тауыньщ шпнде с о ш суы тшс. Бул арада аныкрап алатьш 6ip ж эйт бар: Ж э ц п р бейкрм жаткрн Батурды крпыда бас салушы емес, крзакрр кррсы атганган крнтайшыны езш е оцгайлы жерден кутш алушы. 77

Ш у ш м f H jt f u h -p * _______________________________________________ О ган И .Златкиннщ аталмыш ютэб1ндеп: \"Г.Ильинмен en riM eci кдзакрарра кдрсы ж орык, 1643-жылы вдета басталганын ж ен е 1644-жылдыц ж аз ортасы на дешн созылганын айракрайды\", — дегеш толык,далел. Ягни, Ж эцпр ел шетше жау тигенш еспген соц, Самаркандагы Жаландвске суыт хабар айтып, e3i асьпыс жорыкка атганган. Сейтш, аз кушпен езшен б1рнеше, дамрек айткднда, 83,3 есе кеп кунгп кдрсы алура мукцят дайындалран, ол уипн ею таудьщ арасын аса тапкырлыкден epi авдлдылыкрен тандап алган. Тарихшы И.Златкин бул согысгьщ ойратгар уипн улкен зардабы болгандырын, олардыц iimd бэсекесш сумдык, ерпйтш ж1бергендшш жазады. К еп шыгынмен жещлген Батур ендд кдзакка кдрсы Дд1л бойы кдлмакрарын да тартура тырысады (аталмьпп гатэп, 130-131-бет). Бул сорыс, б1здщше, казак, хандыгыньщ ез азатгьпы ушш журпзген аса ipi ж ене аса ерекше сорыстарыньщ 6ipi. X V - расырдьщ ортасьшда рана курылган дербес казак, хандыгы ХУП-гасырдьщ орта тусьшда, ярни ею расыр аралырында улкен кушке, айбынды мемлекетке айналгандырын бул жендс айвдн дэлелдесе керек. Бул согысга Ж э ц п р туцрьпп рет ор казып, беюшс жасап согысады. Одан бурынгы, кейиш казак, крлбасшыларынын, булайша ор казып согысуын тарих айтпайды. О л жонрардын, крлын крлайсыз жерде согысура м еж бур етедд. Златкиннщ ж азуы нш а, 300 крлды opFa орналасты ры п, e3i 300 крлмен ж артасты ц кдлкдсына тырылып турран. Ж ендрдщ бул ж ецга езшщ тарихи мэш жарьшан орысгардьщ Куликов шайкасьшан 6ip де кем емес. С о л ж ецш стщ кеарш ен Ж оцгар хандыгы кепке дешн ес жия алган жок, узак, уавд т ез шпндег1 тартыс-таластан кез антпай, ic жузшде кдзакрарра карсы 1723-жылга дешн жендеп бас кетере алган жок, Сондыкран Салкам Ж ецпрдщ 1644- жы лры соры сы — казак, тарихы уипн аса мацызды, патриотгык, мэш ете улкен сотые. 1994-жылы ол жещетщ 350 жылдьпъш этап етсек те артык, болмас едд. Талдыкррран обылысыньщ Панфилов ауданына карасты Уйгентасгьщ белд жайлауында Ордыц булаты деген ж ер бар. Ш амамен Ж аркент каласынан солтустж батыска карай 80- 100, ал Кектал аульшан 60-80 шавдрым жерде. Жонрар тауыньщ дел бел ортасьшда. С о л арада шырыстан батыска карай ж арыса созылган ею таудьщ арасында казылган ордьщ i3i eAi кунге дешн айвдн керйпп жатыр. Бодщ ойымызша, Салкам Ж эцпрдщ Батурмен сорыскан жер1 — осы ара Оран 78

_______ ______________________________ Шг^нхка тагЗът жердщ Ордьщ булаты атануы да крсымша куэ. А л н епзп куэ - ордьщ Q3i. Kp3ipri сак^алтан сглемше Караганда, ол согысута оте крлайлы ж ерге кэзылган. С ол туспк басы кця беткейдеи бастальш, о ц гуспк жак, уш ы терец шаткрлдаты езенге барып аареледд. О р цырдьщ у сп м е н ж ур ш отьграды. Алдыц1ы жаты немесе шыгысы, я т и ж а у келетш жаты ендстеу жазык, болып келедд де, дэл ор кэзылган кдфдьщ иек астьша жеткенде терец сайта айналып кетедд. А л ор кэзылган кд>1р жотаныц т у сырты, ягни батыс жаты — терец сай. Cipe, сол арата 300 аскер ез атгарын кэцгарып крйган болу керек. О р кэзылган кдяр жотаныц о ц гуспк буйрщ де, ордан сэл шыгыскд таман ж ерде Есенгулдьщ сайы деген терец шаткрл бар. Cipa, Ж э ц п р e3i бастаган 300 крлды осы арата жасыртан болар. ©йткеш оньщ ар жагындагы Крргалы сайы Ордьщ булагьша катерыген адамта ап-айкцш керш ш турады, ал Есенгулдьщ сайьш Ж алаулы ж отасы кдлкрлап крлады. O pi Есентулдьщ сайьша кэрсы жаткдн Кдязылкця беткеш сол арадан атгы эскердщ туткцыл шыга келуше ете крлайлы. Ж э ц п р , cipa, осы Кдязылкця бе гкей аркд>1лы Б атур крлыньщ ту сыртынан шабуыл жасаган болу керек. Орды ц булатын биылгы пплде айында ж азушылар К,.Салгарин, К .А хм етбеко в, К .С е п з б а е в , Д .И с а б е к о в , Т.Эбддков, К,Курмангалиев Kepin, оны ц даусы з сотые макратында кдзылгандыгьша кездерш жетгаздд. ©йткеш бул ор Шокрнныц \"Кдяргыздар туралы жазбалар\" мен \"Ж оцгар очерктер1нде\" жазган куланга кдрсы кэзылган о р ем ес. Шокдн Ж о ш ы кэздырган ор туралы ацызды еспгенмен, оны аз кезш ен кармеген. О л тек ацыздагы ордьщ Ж оцгар Алатауыныц Крштар жагьшан басталып, Кдратал аркд>1лы 1леге, одан Шута дешн созылып жатуга тше екенддпн (1-том, 1961-жыл, 345-бет), екшыл 6ip арада, ацызга кэратанда, ол орды Ж э ш б е к хан Тарбататай мен 1ленщ арасы нан кэздырышы дегендд (сол том, 396-бет) айтады. Ордьщ булатындаты ор ондай узьш емес, ею таудыц арасьша тана кэзылган. Н е солтуспгшде, не оцгусппнде оньщ жалтасы жок, О рдьщ бет алды, ят и шыгыс жаты бгакгетшп, ордьщ ишндеп адам турегеп туратьщаай ыцгайда кэзылган. Кэрсы келген ж ау ектш м ен ордагы эскерге лап кря алмайды, ол эуел! ордыц бет алдьшдаты сайга туеш, сонан соц гана жота уетше кетерые алады. Ж а н е ол сайдыц жотага кегер1легш бел ете тщ. Ал ейтш пктен шыга келген жауды орлэты адам кезш шукьш алса да б!рдеме кьглатындай. Tirrri 79

Ъвкттт ШуШсе-шм_____________________ ____________ ордан аман-есен етш кеткен ж ау онын, т у сыргындаты тже сайта курт тусш кетуге мажбур болады да, кдрсы брекет жасаута еш ощ-айы келмейдд. Былайша айткднда, ор ете крлайлы жотаньщ устше кдзылган. Жэцпрдш, акдглдыльпы да, керегенддп де, жаудьщ жагдайын алдын-ала есептей б1лгендш де — 6api ордьщ крзылу ьщтайынан ап-айкдш Kepimn тур. О сы ндай ете мацызды, халкдомыздын, тарихындагы Ацыракрй ж ещ амен бара-бар окдга жайында \"Кдзак, К СР тарихыньщ\": \"Кдзак,тар мен кыргыздар баскдшшыларта табанды кдрсылык, керсеткен, сейтш жорык, ойраттар ушш нэтижеаз аякуалган. Ж эцпр султан мен Самарканд билеуппсп Ж а л а ц т е с баты рдьщ 6ipiKKeH KyuiTepi ойраттарды (жонтарларды) шепнуге мэжбур еткен\", - деп (2-том, 302- бет) api булдыр, api сыдырта, жалпылай баяндап ете шьпдфнына epiKci3 кынжыласьщ. Б1здщ ойымызша, бул — халык, тари хы н кдлдрлей бтлмеудщ KepiHici. © йткеш Ж з ц п р д щ ол сога сы , б1ршицден, кдзак,тардыц эскери тактикасыны ц X V II-тасырдьщ езш де ете жотары болтандытын керсетедь О р бегангс егге крлайлы жерге жасалтандьщган, 50 мьщ ойрат 600 кдзактд тук те кггей алматан: кештпн пайдаланып лап кря алмайды, — ею таудьщ арасындаты щлспакда сонша аскер б!рден сыймайды api алдьщты жак,тагы кдрылган ез acKepi ез жолына бегесш; орта бекшген кдзактарды айналып та ете алмайды, ею жанындаты тж беткей жол бермейд), сондьщган уйлыкддн эскердщ кдлай берекеа кдшкднын елестетш байкду аса да кртын емес. ЕюншДден, Г.Ильин эскербасы Куракинге жазтан мал1метшде Жэцпрмен сотыскд Батур 50 мьщ эскермен шьпдфндытын айтады (И.Златкин. Ж о щ а р хандып>гньщ тарихы. 1983. 129-бет.). Мундай улкен кушке 600 крлмен кдрсы шытута бурьш-сонды кдй тарихта, кдй батырдьщ ж ур еп дауалапты? Оран кемекке келген Жаларцвстщ езшде де 20 мьщ-ак, крл болтан. Сонда езшен элденеше артык, жауды кдшуга мэжбур еткен Ж э ц п р мен Ж а л а щ ес бупнп урпащщ неге макуаныш болмауы керек? Б абаларымы здыц мундай батырлытын мак,таныш ете алмасак, онда б1здщ кдндай урпак, болтанымыз? Шокдн Уйгентасгьщ белшен 1856-жылы тамыз айында Кулжата кетш бара жатып етедь О л кездеп жол Кдгзылкпя бегкейшщ баурымен етед) де, ордьщ жакры сакзилган тусы оньщ солтусппнде кдлады. Тамыз айьшьщ басында эл1

______________________________________ Шфнхка тмЗым жайлаудьщ uie6i шуйгш болрандьщган api езеннен етер туста ордьщ i3i онша кершеу жатпагандык^ан, оньщ ус п н е е ш и м эдешлеп керсетпегендисген, Шокдн ол opFa кендлаудармапты. Алайда ол Уйгентастьщ жолы оншалык, к^ьш емес деген гаюр <11АД1рр.л1 Ж а н е Уйгентастьщ белщдеп тас кррганньщ тарихы 6ip жонуар крнтайшысына, cipa, Батурга кдтысты барлыгъш айтады (Шыгармалар жинагы. 2-том, 1962-ж., 11- бет.). Бул ацыздьщ ез! де Батур крнтайшыньщ ордасы кезшде осы арадан онша алыста болмагандьпъш ацгартса керек. Бпдщ ойымызша, осындай тарихи орынды кдлдрлеу — баршамыздьщ перзентпк борышымыз. О л уш ш эуел1 ордьщ 6ipep тусына археологиялык, кдзба ж урпзген ж ен . Табылган дуниелер б1здщ niKipiMi3Ai дэлелдей тусер деген ойдамын. Сон ан соц ж е р г ш к п ж ер , аддымен аудандык, мэдениет уйымы О рды ц булагын тарихи ескертю ш орны ретщде есепке алуга тшс. О ндай есепке аду, арине, обылыс келемшде де жузеге асуы кажет. Бул юке республиканьщ тарихи жене мэдени ескерткшггерд1 крргау кргамы бас-кез болса, титл ж арасар ма едд деп ойлаймын. © йткеш мундай тарихи орынды крргап, оньщ басьша ордьщ тарихьш баяндайтьш так,та орнатсак, елдепмщдь ерлтм1здд быддретш нак,ты керсепшн болар едд. О сы ж енш де алдымен аудан, обылыс басшылары ниет кдолып, оны республика журтшылыгы крддап жатса, кднеки! XVH I-гасырдан жеткен дал мундай мура б1зде кеп те емес крй. \"Егемендi Казахст ан\", 15.08.1991-жыл. ОТАР МА ЕД1К ЭЛДЕ КДТАР МА ЕД1К? 1 . Зимин —нуштшш Кдзакхьщ талантгы акьшы С абит Денентаев: — Бул заман, байкагаша, купгпшю, — Азулы, тырнакцы мен пспни о, — деп едд. О н ы 6i3 осы замаш-а кдтысы жок, п ш р деп, ондайды патшалык, дэу1рдщ алеуметпк т е ц а зд т н е рана тан нэрсе санаганбыз. Сейтсек, к а п ы кателесшгаз: заман ешкашан да купгп в м е с т о болып кермепп, бул заман да, будан к е й и т де солай болады екен. Тек мэселе кушпге юмнщ жататьгнында, кай кезде юмнщ калай купгп болатынында. 6-549 81

Ъвксутан ’НфквЬ-т ы_________________________________ КАзак,ССР гимншде: \"Одакцас, урандас елдердщ кдмкрры, Кеп алгыс айтамыз улы орыс халкдша\", — деген сез бар. Осыншалык,жакры ниетгщ асгарында алаздщ алдие биуурер KipirrrapAbiFbiда барьш 6ipiMi3 байкрсацта, кебЫ з байкдмай келдпс. \"Оры с халкэ1 болмаса, кушшз кдран, едд\", — дегец/ц 6i3 кун сайын айтып келддк, ал: \"Казак, халцы болмаса, орыстар муншалык, куншыгыска карай канат жаймас едГ, — дегендд орыстар ешкдшан айткдн емес. ©йткеш олар б1здщ достык, бауырлык, интернационализм дегетм^здд дэл би уккднддй емес, баскдша я т и саяси тургыда тусшдг Аньпъш айткрнда, саяси курал деп укцы ж эне сол макратка жумсады. ¥лы орыс халкыныц ыкралымен, сез жок, казак, халкы белгш 6ip элеуметпк езгергстердд бастан еткердг Оныц ец кернекпа — отырьщгану. Алайда отырьщгану ушш олезшщ ултгык, болмысьшан б1ржола айырылып кдла жаздады. Отызыншы жылдары коллективтенддрумен отырьщгандыру iciH кабат ж урпзу аркдглы кецес егамеп казак, халкдгньщ тец жарымьш жойып ж1бердь Бутш 6ip улт экономикалык, экьмшшк реформаныц жолында жойыльш кете жаздады. К уш бупнге дешн кцт етсе болды: \"Ойбай, экономикага сумдык, зияны тид1, елдщ турмыстык, жатдайы кулдырап кетп\", — деп байбалам саламыз да, ултгьщ кррлануы мен куйзелуше дэл сондай кещл аудармаймыз. Дурысы: ултгык, мак,сатты ц 6epiH эк он ом икал ы к, мак,сатк,а эд е ш багъшдырамыз. ¥лттык, мэселеш эларетудщ бул — б1здщ елдеп ец классикалык, эд[сг Мэселен, 1960-1970-жылдары \"одакзык, ектн д1 комсомол курылысы\" немесе \"республикалык, ектндд комсомол курылысы\" деген обиекплер acipece Казакртанда каптап Kerri. BipaK, керек нэрсенщ бэрш ж а са у уппн сырттан кемекке адам шакыру кажет пе eaj? Bip ултгьщ жерше баска ултгьщ еюлдерш жаппай шакдгру бауырмалдык, па элде зулымдык, па деген маееле крйылмады, экономиканы кетеру кажет пе, жок, па деген мэселе гана крйылды. Баскалардыц каптап келуш интернационализм деп, оган ептеп кудиспен карагандарды ултшыл деп багаладык, Крлскасы, жерплиот улттыц ыкралын eAcipery экономикалык, кажетплж деп багаланды ж эне интернационализм уранымен буркемелендд. С о л саясапы ц саясьшан эл1 толык, шыга алмай келешз. Тьщ ж эне тьщайган жерд1 игеру науканьш сез кдглып керпрзпп, каз1рдщ езщде мушз1 карагайдай деп журген агаларьщыз аузыцызга какпак, болады: \"Кудай-ау, астык. 82

___________________________________Шфихка тчЗым мэселесш сол арк£1лы ш е п п ж крй, — дейдь Д ур ы с айтады, шешкекдапз erripiK емес. С о л шешудщ аркдсында 30-жылдары опат болтан кдзакуардьщ саньш казак, еместермен толтырдык, та. А л сол аталарымыз ултгык, саясат пен экономикалык, саясатгы уштасгыра icreyre болатыньш ж эн е солай icrey кажет екенш к е т н де болса ойланды ма екен? ¥лпык,мудеш ун еш ойлау ултшылдык,па ? А л ултшылдык, дегеннщ e3i кдж етаз, зиянды нэрсе ме, жок, занды, керек нэрсе ме? Бутан жауапты кдтардагы 6ipey берсе, кдзекец таты шаужайга жармаса кетер, сондыкуан элемдтк абырой- бедел1 бар Ж а в аха р л а л Н ер уд е н с е зд э й ек келт1решк: \"Интернационализм мен пролетарлык, крзгалыстыц тегеурштмен ултшылдьж, жойыльш бара жатыр-мыс деген шгардщ дурью емесш дуние ж узш деп соцты ж ы л окцгалары керсетп. О л бурынгысынша халыкуарды крзгауга т уаретш , ец куатты дем беруип куштердщ 6ipi больш отыр; халыкръщ ce3iMi м ен д эс ту р ь Tipm iAiri м е н ем1рл1к мак,сат жатдайларыныц ортак, екенш угу санасы сонымен байланысты\" (\"Открытие Индии\", 1989, 1-кггэп, 76-бет). Бутан кдрасак, ултшылдыкцъщ адам безшердей еш пэлеа жок, К р зы И.Гандидщ сез1мен айтсак, Ж .Н е р у api ултшыл, api интернационалист болтан адам (\"Мир, сотрудничество, неприсоединение\", 1985,92-бет). \"М е н щ атам Мотилал Н ер у ж эне б1здщ кептеген ipi саяси крйраткерЬпз илантан ултшыл болды\", - дейдд И .Ганди (сонда, 278-бет). Ж э н е ол да ултшылдыкцы халыкуы крзталтушы куш деп багалайды. (377- бет). Бутан Караганда, интернационализм мен ултшылдык, 6ip-6ipiMeH уштаса алса керек крй. А л б в болсак, бул екеуш 6ip-6ipiHe мулде кдрама-кдйшы нэрсе деп келдж емес пе? Bip кдгиданы дурыс десек, баскдсы н кара есекке терю мшпзетш эдетген 6i3 эл1 арыла крйтамыз жок, ж эн е содан соккыны аз ж еп келе жаткдмыз ж ок, Интернационализмнщ аскдшган, ултшылдыкцен сан аспайты н Typi, с е з ж ок, космополитизмге, ягни эз ултын мойындамаута барып ушгасады. Сол сиякцыултшылдыкуыцда интернационализммен санаспауы шовинизмте немесе фаш измте уласады. Кдзакртандаты Кецес еш меп тусындагы интернационализм кэдичп 6i3 тусшген халыкуар (улт) досгыгы бола алтан жок, Б1здщ ресггубликадаты онын, басты кы змеп кдзакуардьщ ассимиляциялануын тездету болды. К^юкдсы, кеп ултгьщ аз ултгы бейбп' жаулап алуын жузеге асыратын кдрудьщ кдвметщ агкдрды. Ендеше ондай интернационализм^ 83

кылмыскер деп танура тигешз. Keiueri Колбиннщ интернационализм! - осындай кцимыскер интернационализм. О ны ц крлдаушысы 6ip Колбин рана болса, кудайра тэубэ дер ек крй. EKi марте С оц и а л и ст а Ецбек Epi, эйгий колхоз курылысыныц ардагер1, кеш еп Черненкомен 6ipre 30- жылдары шекарада цызмет жасаган Н.Н.Головацкий де, Колбин сиякды, интернационализмнщ басты Kepimci аралас неке деп тусшедд. О л 1988-жылы М ескеуден шыкдан \"Человек на земле\" атты ш тэбш де е з колхозындары интернационализмге айрыкдга токдвлып, онда 17 ултекшнщ 6ipre icremiHiH, казак, Кусаный Эм1ровтщ эйел1 татар, куйеу баласы турк, уйгыр шопыр Садык, Нурысовтьщ эйел1 орыс, татар Эбдуэли Файзуллиннщ ейел1 цыррыз, келий казак, екенш макд-ана мысалга келттредд (176-бет). Ал езш естш интернационалиспш деп отырган Головацкий таза кдзакуар орналаск,ан \"Сар ы б ел ” , \"Ж ам бы л\" колхоздарын экономикалык, мудеге бола дербеспгш ж о й ь т ж 1бергенш де мак,таныш етедд (29-бет). ©йткен1 бул адам, сез1не Караганда, улт мэселесш ешкдшан аса мацызды дербес мэселе деп тусш беген ж эн е солай царамаган адам. Оран экономикалык, муде рана керек. Егер элдешм: \"Николай Никитич, казак,колхоздарын баскдмен 6ipkripin ж1бергетндз не?\" — десе, ол ойланбастан: “М ен 6ip кдзакдъщ рана емес, осы колхозда туратьш 17 халыкдыц ортак мудесш кездеп отырмьш\", — дейдд. Оныц жауабы интернационалистк, ал сенщ ейтш сурауьщ ултшылдык, болып uibna келедд. ¥лт меселесш будан артык,келемежге айналдырудыц эддсш ендд ешгам, эй, ойлап таба алмайтьш uibiFap?! Ал шын мэншде, кеп ултгьщ аралас 6ip жерде туруын да, а р ал а с н е к е л е су ш д е eu i6 ip тео р и я ш ы еш к,ашан интернационализмге жатады деп дэлелдеген емес. Кдйта Kepiciinne ондай эрекеттер — непзшен улттардьщ 6ip-6ipiMeH крсылып, б1ршщ жойылуын, екш ппсш щ кушейуш; кеп улттыц аз ултгы ассимиляцияга ушыратуьш жузеге асыратьш эддстер. Шын мэрпндеп интернационализм — тапка белу ш м ш щ жегксг халыкдардыц жумысшы таптарьшьщ езара ырггымацтастыры, щ-эрекеттнщ 6ipAiri, 6ip-6ipiHe достык, кемек керсету1 (\"Краткий словарь по философии\", Москва, 1966-ж ыл, 103-бет). Сондык,тан 6i3 крлданып келген штгернационализм ешкдшан ултгар мен халыкдар достьпы деген угыммен б1рдей матына берш керген емес. Сондьпсган 84

_____________________________________________________ Ш ф т к а т м З ы н бурынгы Кецес Одагындагы интернационализм дегетм^з халыкд-ардосгыгы деп кртелеспеу1м1з керек. О н ьщ асгарында орысгану, орыстардьщ рана ьщрайьша кеш у саясаты жатгы. Оран уйлеспейтш, hfhh ултыцныц мудесш кездейтш саясатты ц 6epi ултшылдыкд<д н е м е се ¥лтшылДЬ1к,тыц керштсше жаткдязылды. Bi3 зац жузшде ултгардыц 6api тец, кджет жагдайда балщш кетуге кдкдясы бар ел еддк к,ой, ic ж уз1нде н еге олай болмадык,? © й т к е ш OFaH е ц б а с ты с е б е п — за ц н ы ц алдаркдтушы FaHa миссия аткдррандьпы, ал эрекетгщ 6epi \"демократиялык, централизм\" бойынша гстелгендцт. Онда: \"Азшылык, кепш ш кке багынады\", — деп бадырайта жазылган. Дурыс, демократияньщ зацы бойынша солай болуы тгас. Ирак, кез келген баскд мэселеш ш еш уде ец эддлетп саналатын бул эддс, улттар м е се л е сш ш еш уге келгенде, ец барьш турран озбыр эддс болып табылады. \"К еп айтса, кендд, ж ур т айтса, болды — эдетт надан адамньщ\", — дегендд А б ай бекерден-бекер айтпаган-ау. © йткеш улт мэселесшдеп гуманизм дегетм1з — кеп ултгыц аузына кдрап, аз ултгыц бугежектеу! емес, кеп улттьщ аз улткд керсеткен кдмкррлыгы мен жанашырльпы, онымен санасуы. С о л санасу б1зде болмады. \"К еп кррк^ггады, терец батырады\", — дейдд кдзак, Кецес Одатыньщ 6ipAeH-6ip кеп, б1рден-б1р купит улты орыс болтаны 6epiMi3re аян. С о л себегш улт мэселесшщ 6epi соньщ ыцгайына кдрай ш еш ш п отырды, ic ж узш де \"аз улт кеп улткд багынады11болып шыкди: тыц ж ен е тыцайган жерщад кетерем1з дедд, кетердд; екпшдд курылыс саламыз ДЦЛД, салды; орыс мэдениетше уй л еа м а з ултгык,салт-сананьщ 6epi есюлисгщ кдлдыры дедд, кейдж; оры с атаулыга \"Kip\" келттретш тарихтьщ 6api жабылды, \"интернационализм\" деген термш шыкдайтурганнан бурышы \"интернационализмге кдйшы келетш\" тарихтьщ 6api \"кертартпа\" деген бага алды, орысша oxyFa дацрыл ж ол ашылып, кдзакдпа окудыц тынысы кун сайын тарылып отырды. С он ьщ 6api интернационализм деитш кдсиетп сездщ айкдймен айтылуы аркдсында ж узеге асты. BipaK, шьш меншде куштшщ куш керсет^мен солай болды. О л эдш тен B \\i де талайлар ба с тар тп ай оты р. Васильеваныц, Водолазовтыц, Солж ен ици нн щ ултгык, менмендцт мен ултгык, менсш беуш ш гш щ т у п и асгарында да шындыкдо барышан гуманизм емес, куштшщ зорлыгы 85

Ъексттан Нфкеке-шы__________________________________ жатыр. Ермактьщ Ci6ip мен Крзакрган жерш кдлай жаулап алранын, Орынбор ещ рш орыс зиялысы В.ИДалцдыц e3i XIX-FacbipAa казак, даласы деп жазганын орыс зиялылары бш ч ей отырран ж ок , эн ш ею н 6i3 сияк,ты аз халыкда эл1мж еттж ж а са п , шындык,ты елемей оты р. К еп эл! крркдггуын крймай отыр, ал 6i3 OAi терен, боп батыра алмай келемдз! К у п т л е р к у ш тш гш ж асап, бар шындык,тыц атасы саналатын тар и хты ц 03iH де ез ыцрайларына к,арай бурмалауда. Мэселен, кулм казакдъщ бьлушде, Кенесары мен Наурызбай — орыс отаршылдьпына кдрсы улт азаттык, куресп бастаган батырлар. Тарихи шындык,та солай. Алайда 6i3re оларды казак, халкдыныц азаттыгы уш ш алыскдн батырлар емес, бауырлас кдтргыз халкдлна шабуыл жасаган кдшшерлер деп Егусшддрпа келедд. Олардьщ кдлррыздарра атганганы, аяусыз кд>франы, акдярында солардьщ крлынан елгеш — 6api рас. О ньщ солай болтаный сол сорыстьщ шпнде журген Нысанбай жырау баярыдд-ак,айткдн. Bipax, Кенесары мен Наурызбай бугал кетерш сп кафгыздарды цыру ушш, оньщ ж ерш басып алу уш ш бастаган жок, Кдяррызга олар орыскд кдрсы б1збен (Мржпедщ деп тш сгь О ны былай крйганда, Кенесарьшьщ кдррыздармен сорыскднын Сьшатай сияк,ты к,азак, б а ты р л ар ы д а кр ста м а д ы . С о н д а , интернационализм тургысынан Караганда, Кенесары мен Н аур ы збайд ы ц улт азаттык, к е те р ш ш кдлррыздармен сорыскдны ушш жауыздыцкц жатады да, ал бейбн жагкан ж ерш гуткцыл басып алушы Ермактьщ агрессорлык, id батырлыкдщжата ма? Кенесарыны сегетш интернационализм Ермакгы неге секпейдд? © йткет Кенесары — аз халыкдъщ, ягаи а л аз халыкхьщ ек ш ; ал Ермак — кептщ, ягни елдд халыкдъщ екш . Элемддк саясаткер Индира Гандидщ: \"Кумэн жок; юм KyurripeK болса, эркдш ан ез д егенш е жетедд\", — деу1 саясатгьщ осындай сумдьщгьпъш б ш е н соц айтылган болар. Эйтпесе Кенесарыдан сел бурьш рана казак, елш шапкан кдяррыз батыры Этасе жьфыкдъщ ici интернационализмге кайшы емес те, Кенесарынш калайша кайшы бола кальшты? Онда, Teri, сон ау УШ-гасырдары Култепндд де сегуге тшс болармыз, е й т к е т ол да талай халыкден согыскан ю й . Жалпы алганда, хальщгар досгьпъш курметгеу, эрине, дурыс, 6ipaK, тарихи сорыстарды талдаранда, соры стьщ эддлепч н ем е се эд1летс1з болганы н, басы п алу уп пн б е елде

_____ ________________________ Wafmxka таьЗым баскдшшыльпдсд кдрсы ма — осы жагына баса назар аударып кдна бага берген ж ен емес пе? Былтыр \"Советская женщина\" журналыньщ Э-нелпршде Галина Герасимова деген пэлсапашыньщ \"тарихты ойдан к,¥растырушыларра\" кдрсы макдласы ж ары к, керд!. \"Ресей — отаршыл держава\", \"Патшалык,самодержавиенщ жаулап алу саясаты - Ресей империясын курудьщ н епзГ деген тужырымдарга кдрсы бола отырып, бул галым молдаван, грузин, кдзак, халыкцарыньщ Ресей курамына кушпен емес, 63i ергамен крсылганын кужатпен дэлелдемек болады. О нда 1730-жылдьщ 8-кдфкуйепнде Kiiui ж у з ханы Эбыкдйырдыц 1733-жылы ¥лы ж уздщ Крдар би, С а та й батыр, Кднкедйд, т ага баскд батырларынын, империатриса Анна Иоановнага бодандыкдд алуьш сурап жазган хатгарьш келденец тартады. в зд ер щ бодан кдгл деп етшгенсщдер, енд1 неменеге даурыгасындар дегеш гой. Шындык, эрдайым куж атпен б1рдей бола бермейттш бешенеден белгш. Кужаткд сенсек, 74 жыл бойы Кецес Одагы ец алдьщгы демократияшыл, мэдениетп ел болды, ал шындыга мулде олай емес. Кужаткд сенсек, 6i3 Ауганстанга басып KipreMi3 жок, халыкдралык,купцы бузгамыз ж ок, Ауган мемлекетш щ еттшшш орындадык, К уж аткд сенсек , 86- жылдын, 17-18-желток.санында Б реж нев алацына ецкей ул тш ы л д а р, н аш а к р р л а р м е н бузакцылар ш ык,ты. Эбш ф йы рдьщ хаты да сол сиякцы, оньщ жазылган хат немесе жаздырган хат екенш де б1лу.кджет. Эбмкдйырдьщ ол хатын кулл1 кдзак, крлдаган болса, жолын тосып турып оны кдзакцар неге елттрген? Онын, ар ж а г а н а уцы сек, орысган пана 1здейтшдей Эбыкдйырдьщ басына н е кун туып ед1 деген сурак, тагы тур. О н ьщ жауабьш, эрине, \"Акцабан ш убырынды, Алкдкел сулам адан\" 1здейм1з. Ж о ц гар шапкдшшылыганан эбден титыкцаган кдзакцъщ орыс сиякцы купгп мемлекетп езш е пана кылуды кездеу1 эбден занды емес пе? BipaK, пана кдглумен басыбайлы болудьщ айырмасы ж ер мен кекгей гой, оньщ устше ол кезде Эбыкдйыр кулл1 кдзак, атынан емес, Kimi ж уз кдзакцарыньщ атынап гана хат жазбады ма? Ж э н е 1730-1731-жылдары кдзак, \"Акцабан шубырындыдан\" ес жиып, кдлмакцардан кэддмпдей есесш де кдйтара бастаган ед] гой. М ен ез басым Эб1лкдйырдьщ эрекетш алдауга т у с у д еп тус1нем ap i кдлмак, батыры Эм1рсананыц кцялыгана украс ею нш гп ic санаймын. ©з бакцаласгарынан билисп тартып алу ушш, ©Mipcam да кезшде 87

Ш д /т ш Я ф /Ж -з /ж _______________________________________________ Кдятайдан эскери кемек сурайды. Кдшай эскерш ез елшщ ipreciHe бастап экелген ол, олардьщ кдлмак,тарды кдлай кдярып-жойранын кергенде, к^ггай эскерше ендд ез! кдрсы шыгмп, улт азатгык, согысьш ашады. Сейтш , ез кдтелтн e3i Kemirin тузейдд. Ал бо д щ Эбш срйыр, екшшпсе орай, ез кртелитн ейтш тузей алмай кетп, оны кдзак, халкдя 260 жыл бойы ал1 тузей алган жок, 0йткеш купгп ел куптлитмен оцай тузетпрер емес. Э б 1лкэйыр да, Теле би мен баскдлар да орыс -плш б1лмеген жене орысша жаза алмаган адамдер болса керек. Алайде олардьщ етшйн хаты орысша жазылган. Демек, хатгьщ дел солай жазылуьша орыстар акд>1Л крскдн, соган ете-мете мудел1 болтан. О л халыкдъщ бэрш де кундердщ куншде Герасимова сияк,тылардьщ м ш е деп куэ реттнде керсету1 кезделш жазылган. Саясаты купгп ел сейтедд: элазддгщмен, алысты ойламайтындырыцмен, ез аратгырьщмен ез бетщад согады, шындыкуы кужатгьщ кдгсынымен жырура умтылады. Таты 6ip мысал \"Международная жизнь\" журналыньщ былтырры 9-санында Г.М .Дерлугьян деген тарихшыньщ \"Была ли Российская империя колониальной?\" (“Ресей империясы отарлаушы болып па едд?\") деген келемдд макдласы жарияланды. Бул галым жаулап алу мен басып алудьщ 6epi отарлык, экспансияра жата бермейтшщ, Иван Грозный баскдрран уакдьптан 6epi уш Facbip бойы Ресей жершщ кунше орташа есеппен 6ip шаршы шакдгрымра е с т отырраньш айта келш, Кдлрым мен Кубаннан бастап Алтай мен Камчаткага д е й п т аралык,Ресейдщ дестурль ярни занды кецею обиект[с1 болды деп тужырымдайды. Кдлскдсы, Ресейдщ жаулап алулары мен басып алулары отарлаушылыкдсд жатпайды, империяны кенейтуге рана жатады деп туйедд. Огарлауды жердд кецейтудщ непзп eAici деп санамай, елаз, и е а з жаткдн бос даланы крсып ала бергендей кдрайды. \"Ж а ц а жерлердд крсып алу мен игеру шаруалардьщ ж ене баскд таптардыц демографиялык, артык,тарын орталык, аудандардан альш кетуге мумкшддк жасады\", — деп кррытындылайды. Ш ьпыс жакуагы империя ж ерш кецейтупплердщ казактар екенш, олардьщ шпнде уры- кдры кеп болтаны, ондайлардьщ Ермак тобында де кептеп жургенш жасырмайды. CidipAeii усак, алс1з хальщгармен кезщде патшалык, Ресей кдлай санаспаса, Дерлугьян кдз1р де оларды есепке альш отырган жок, Крзакуа: \"Таспен жапалакуы урсац де жапалак, еледд,

___________________________________Шфнхка талЗым жапалакден тасты урсац АЭ жапалак, еледГ', — деген сез бар. Ресей — отарлаушы болсада, империя ж ер ш кецейтупп болса да, 6api6ip жаулап алушы. Ж аулап алушыньщ басты суйенер1 — куш. К уш жумсалган ж ерде ер Ь аш к , эрине, болмайды. Bipax; \" 0 з ерюммен крсылам\", — депзш мэжбур етуге ебден болады. Эйткенмен барлык, тарихшы Дерлугьян емес крй, Ke6i шындыкды Tepic айналдырмай, тура жазады. М эселен, атакды тарихшы И .Я.Златкин езш щ \"И стория Дж унгарского ханства\" деген кпэбшде: \"ХУШ -гасырдыц басында орыс отаршылыгыньщ жаца толкдшы Енесайдыц бас жагына, Тобыл мен Ертгске карай умтылды. ХУШ -гасы рдыц алгашкд>1 15-20жылында буюл Epric бойыньщ адр'ары Ресейге крсылып 6iTri, ал оган дешн Epricreri ен, шетш оры с п оселкеа Ер п ске О м куятын арадан ш амамен 60 шакдлрым тем ендеп Чернолуцк слабодасы едд” , — деп жазады (Москва, 1983, 217-бег). \"Московские новости\" гэзетшде (N45,10,11,91) Толстая деген АКДТты к, эйел 6ip тарихкд э р елдщ ез кезкарасы тургысьшан эртурл1 бага берепнш е кдшжылып, татар-мондол езпс1 орыстар упин буюлхалыкдык, ойран болса, моцголдар уш ш ултгык, макд-аныш; ал Ермактьщ Ci6ipai багьшдыруы орыстарга макд-аныш api дацк, саналса, Ci6ip халыкд-арына е з п боп есептеледд, олай болса, барлык, ж аул ап алуды эддлетазддк пен жауыздык, санау керек крй деп жулкдшады. Егер есте жок, ерте кездерде кэз!рп Грецияны пректер жаулап алмаса, Ж е ро р та тещ зш щ халык,тарын ез1не багындырмаса, онда осы кунп гажайьш антикалык, мэдениет те болмас едд гой деп кутнедд. Анайы заманньщ зорлыгын сьшайы заманда да icrerici келедд. Айнальш келгенде, дуниеш гулденддрген жаулап алу согыстары дегенге мецзейдд. А л ол мецзеудщ тупю асгары Ресейдщ отарлык, жаулап алуларын акд-ayFa экелш саяды. О н ы ц арил тубш де кеш еп Одакдсд б1р1ккен улттардын, о ры с ы кдалы нан ш ы гы п кету1не кдрсылык, жукрлап айткднда, кдшжылыс жатыр. \"Куырдакдъщ кекесш туйе сойганда Kopepcin\" деген екен. \"Наука и жизнь\" журналыныц 4-нем1рше \"Сталиншыддктщ герюндерГ деген атакды макдла жазган кернекп политолог галым А Ц ипк он ы ц ез1 жакдлнда \"Литературная гезетага\" берген сухбатында Одакдъщ ыдырауьша езгеше кезкдраспен мои 6epin кдлнжылады. \" O c ip e c e Р С Ф С Р - д е тур аты н кдрапайым адамдар болашакд-а Одакдъщ ыдыратпыньша кун 89

Ъвксутан Шфквкв-уяы_____________________________ _ еткен сайын к а п ы кдянжылыс быддрт жатса, керйпнше республика басшылары оныц ыдырауьш тездету ушш бар мумгандж пен жок, мумюнддктерш жумсауда\", — дейдд. Онымен крймай, бфнеше рана куни ц шпнде ез елщде, езшщ тарихи территориясында улттык, азшыльпд<д айналып mum келген уй а з, куйаз, орыстардьщ не жазьпы бар едд деген ашынысын тэты айтады. \" 0 з ел1\", \"тарихи территориясы\" дегендд, эрине, кдсакэна айтады. ¥лтгык, кррлау мен зорлыкдсд сонау патша заманынан 6epi кенш келе жаткдн улт республикаларыныц кудай алдында жазьпы не дегендд сонда гам айтады? Кердццз бе, 6epi эддлетпмсидд, б1рак,жан туктрлершде баска улткд жаны а ш у жок,. Отарлаура уй р ен ген, империялык, куш тен айырылгысы келмейтш жалган гуманистер еспп ашынтан сэтгершде азу TicTepiH амалсыз керсетш алады. Ал т1сш керсетпей жургендердщ кднша екенш 6ip кудай бьлсш. Орысгьщ отаршыл мемлекет болганын жокд<а шьпарура эурелену б1здерге кара суды Kepi арызумен б1рдей сиякуы кершедд. BipaK, гам бь\\едд, Kyurri халык, кеп халык, оны да солай дэлелдейтшше сенетш болар. Алайда орыстыц отаршылдыры жайында оры стардьщ e3i де кез1нде аз жазбаган. И.Гамовтьщ \"Очерки далекой Сибири\" (1884.52-бет) деген гатэбшен: \"...бул елкеш орыстардьщ отарлауы улкейген кезде, якутгар уак^гг ете келе орыстармен толык, крсылып кетедд де, дербес тайпа ретшде жойылады\", — дегендд окдядым. П .П .Р у м я н ц е в к и \"Л епси н ск и й уй ез\" (1911. 40-бет) ю табш ен: \"¥лт деген ж эне мемлекет деген yfum кдяргыздардыц кукцык, санасына жат. М уньщ @3i орыстардьщ кдаррыздармен KypeciH жец1лдетп, ейткеш ол жардай соцрылардьщ 6ipiryiHe мумгандж бермедд жэне бул куресп кцындатгы да, ейткеш белши 6ip ханньщ батындым деген уэд есш ала оты ры п, сол аркдллы оны ц халкдыныц да багыиапдьпъша с е й м болмады\". \"...1831-жылы кдз1рп Сергиополь станциясьшъщ орнына эскери отряд кдзьша ушн салып, Аягез приказын непздедд. Ж еттсу жерщдеп туцрыш орыс елдд мекеш осылай пайда болды\" (43-бет). П .П .Рум я нц евттц “Капальски й уй ез\" (1913. 16-бет) гатэбшен: \"О р ы с тургындарыныц пайдалануындары жер, жалпы келемше шакд<энда, мардымсыз процент болранымен, сапасы жагьшан ец жакрысы болтаный ескерте кеткен жен, 90

___________________________________ЯЩихка тмЗмм ал малшы квдшыздардьщ пайдалануына уш ан-тещ з кумды ляля кдлдырылды\". П .П .Румянц евтщ \"Дж аркентский уй ез\" (1912. 20-бет) кпвбшен: \"1871-жылдан бастап крз1рп Ж а р ке н т уйезш щ шецбершдеп жерлерге орыстарды орналастыру басталды, эз1рше тек казактарды FaHa\". П.П.Румянцевтщ \"Верненский уйез\" (1913.5-бет) кпэбшен: \"Х1П-расырдьщ басьшан елкеш орыстар жаулап aAFaHFa деюн Верный уйезшщ турацты тургындары цыррыз-кэзацтар болды\". \"1855-жылдыц 1-цплдесшде Алматы езен ш е C i6 ip казакгарыньщ dipimiri крныс аудару партиясы кедлд. 1ле бойы елкес1ндег1 оры стыц туцрыш отырыцты мекеш Алматы станицасыньщ непзш солар бастады\" (8-бет). Н.М .Ядринцевтщ \"Сиби рь как колония\" (1882) мтэбш ен: \"О р ы с ж урты ны ц колоннасы, б1здщ айтцанымыздай, ортасымен erin, буратаналарды крк, бедд). Олардьщ кейб1р1 эл1 баяры кдлпында кцлды дерлжгей, Keft6ipi муде курьш кетп; орыстармен араласьш кеткендер1 де, сондай-ак,орыстар крршаган кдк,ортада аман крлып кеткендер1 д е баршылык,.. Буратаналарды айнала ш етш ен кдбылдап, ортада турган орыстар оларды тез ез арасьша сщ р ш экетед! де, жутып кряды. ...Оры стьщ нанымьш кдбылдап, оры с ейелдерше уйлен!п, б1рте-б1рте орыстана бердд... буратаналарра тэн белгыердщ басым болуы ж ене оны кдбылдау орыстар мен буратаналардыц саньша, белгш 6ip тайпаньщ сан жагьшан кегшгше, сондай-ак, белггм 6ip ж ердеп олардьщ процентик аракдтынасына да тэуелдГ. \"C i6 ip A i4 б1р к езд е Kp3iprire Караганда элдекдйда буратаналык, отар болганына, буратана адамдар мен тайпалардан шубарланып жатцанына кдрамастан, ол тайпалардыц тардырьша аз кец!л аударылды; б1здщ тарихтары б1рден-б1р макратымыз ол тайпаларды ьпыстырьш, оларра ез устемд1пм1зд1 орнату болды. Бул макрат кдз1р орындалды. О ры с халкцшьщ буратаналар алемш итерш тастап, Ci6ipre орныгып алраньш кердж, олар кдз1р тштп сан жарьшан 6ipa3 артыкщылыкда ж етп...\". \"Солтусгжп, Камчатка мен Элеугг аралдарьш аралаган саяхатшылар буратаналарды жаппай урып-coFy, кулдыцкц салу жагдайларын айтып отыр. Хабаровты ц Амурра, Павлуцкийдщ Камчаткага жасаган жорьщгары солай болтан. 91

Шсштан Н‘ фкеке-шы______________________________ Врангельдщ mtipi бойынша, орыстар батындырганга дейн Ci6ipAeri халыкуар будан елдекдйда кеп epi алуан турл1 болтан\". \"Б1здщ отарлау кдб1лепм1здщ озге халыкуардпонен темен емес екенш айкьгндап, орыс Америкасы — Камчатка мен аралдарды крса, Оралдан Тынык, мухит жагалауына дейнп Ci6ipAi аса кыскд аралыкуа алу аз ерлж емес\". \"О р ы с т ар д а н б у р атанал ар дьщ к а п бол уы н ан 6i3 орыстардьщ aAcipeyi мен жойылып кетуш керем1з\". \"Орыс отарлауы батыспюнен, атылшынддинен, испандар мен голландтардпонен бакдпты кездейсокуыты аркылы ерекшеленеду мунда жер-жердщ бэршен repi отарлаушы мен крныс аударушыньщ жердд тегш пайдалану кукы сакуалады. Бул — кудайдьщ улы кукы гой!\". П.Головачевтщ \"Сибирь\" (1902.148-бет) кпвбшен: \"Kp3ipri кунде оньщ бугал туртындарыньщ тертген yuri болып отырган С1б1рдеп орыс журты бул арата алгаш будан 320 жыл бурьш, 1582-жылы Ермак друж инасы Кеппм ханньщ астанасы Искердд алган кезде, орныкуы. \"Тек малга тана байланысты болып келетш кыртыз кржальпы соцгы жылдары кеддмпдей кулдырады, ей ткет крныс аударушылардьщ Дала елкеане агылысы олардьщ Kouri-KpH шецберш тарылта басгады — малнашаржайыльш, бурынгы табити ©ciMi болмайтын болды...\" И.Степнойдьщ \"Сибирь\" (1912. 23-бет) кпэбшен: \"Ж аца елкелерге казакгар ащпылык, ж асап жургендей кедад жене кус пен буратаналардьщ 6ip-6ipiHeH айырмашылытын аз кврдГ. \"Бос ж ене уптьнщырсыз Ci6ip ж ерш жаулап алу шамамен 70 жыл шпнде аякуалды, 6ipaK, жабайы елдд мылтык, жене зецб1рекпен ез1нд1к1 ет е ал м айсьщ той, ол арата вз адамдарынды орналастыру керек, крлалар мен селолар салу керек, шабындыкуар мен кесштер аш у керек, жол жасап, кегпрлер салу кажет\" (23, 24-бет). \"О б 1р д щ ежелг1 тургыны кдшанда Ресейдщ ежелг1 шаруасьшан бай болды, cipe, талайларды крныс аударткрн да сонысы болар\", (35-бет). \"С1б1рдеп барлык, буратаналардьщ шпнде кьгргыздар ец кеп тайпа — б1рнеше миллион адам\", (70-бет). \"К еп санды ж ене курьш бара жатпатан, мвдениетпрек ж ене купгп тэты 6ip тайпа — бурятгар\", (87-бет). 92

_____________________________________W ajmxka талЗым О сы мысалдардан-ак, Ресейдщ отаршыл ел болтаны ж эне о н ь щ о та р л аг а н е л ш ба г д а р л а м а л ы т у р д е к,алай орыстандыруды жатпай-турмай ойлаганы — 6epi ап-айщ>ш кершбей ме? Осыншалык, аксиома нэрсеш елдеюмдер неге кдйта-кдйта бурмалай беред1? Э ри не, алдап-сулап тэты ары «драй отарлай беру ушш. М енщ ш е, оньщ тагы, будан баскд да ce6e6i бар: олар сггарлау тындытыньщ орысгарга мш болатьш кужатгарыньщ Ke6i 6i3re беймельм кдлады деп угатьш болу керек. ©йткеш ж огар ы д агы гатептер ж азы л га н т у с т а к,азак, сияк,ты \"буратаналар\" орыс т ш еркш быген ж ок, сондьпрган оны окдгмады, б1\\медд. А л сощ ы уакргтта орыс отаршылдарыньщ буратаналарды кдфып-жоюы айтылмай, тек олардыц медениегаз халыкцарга уш ан-тещз прогресс екелгеш гана макцвй айтылып, дэрштей жазыльш келдд гой. С о л себептен тарихтьщ шындыгьша 6ipey жетедд, 6ipey жетпейд!, сейтедд де, eKeyi 6ip-6ipiH ж ец е алмай езара дауласумен етедь Т ар и хты ш ала бглген дж тен , ш ы н ы н да, езд1-ез1м1з кд>гркд1спаганда кдйтем1з? Бул да саясатгьщ 6ip суркцялыгы. С он а н соц оры с отарш ылдары б1здщ тек сандык, аздьпымызды гана емес, мэдени-турмыстык, сапамызды да эбден есептеген, ескерген. Ж огары да аталган ютэб1нде Ядринцев: \"Б1здщ шьпыста егшр сур у тардырымыз акдлл мен агартушылык, ж агдайлары на теуелд1 ек ен ш естен шыгармауымыз керек\", — деп кдтгы ескертедь Кдгскдсы, сан мен сапалык, артыкщылыкдщ, ягаи сандык, куш пен сапалык, кушке огарлаушылар баса назар аударган. Демек отаршылдьпдщ кдрсылар да ец алдымен оларды сандык,ж ене сапалык,артык)пылыкда жетгазбеудд ойлауы керек. О л ушш, б1ршппден, хальщгьщ ес1мталдыгы уппн куресу керек. Ж е н е жерщдд ж а у басып алганда кдлай жанталаса курессец, бутан да дел сондай жанталаспен куресу кджет. ©йткеш согысьш жаулап алудьщ тупга макраты 6ip: орыстандыру. Екшипден, халыкцъщ мэдениетш кетеру уш ш куресу керек. Халыкцъщ мэдениеп кетерглмесе, ол езш е отарлаудан тонген кдуцтп тубегейл1 тусшбейдь Тусш беген соц, талпынбайды. 1989-жылдын, санагы бойьшша Кдзакртанда 6 млн. 635 мыц казак, 6 млн. 228 мьщ орыс турады. Кудайга шугар, ел1 жарты миллиоша жуык,адамымыз артык, О л да умгг дуниесь Ал бурынгы Кецес Одагындагы казак, 8 млн. 136 мьщ, орыс 145млн. 155 мьщ. \"И т — тойган жерше, адам — тут'ан жерше\" 93

Ш сутм МфМсв-ты__________________________ _ деген ата-бабамыздьщ сезше сенсек, кдз1р казакуыц басьша т е н т туркан кара аспан 6ipre-6ipTe сешлетш де сеюлдг Кеп д у н и е к,азак,тардыц е з ш е ба й л а н ы сты . К,арацыз: республикамызда туратьш кцзак,тар бурынгы Одацтагы Кдзакуьщ 80,3 процент! гана екен, 19,7 процентт, я т и 1 млн. 601 мыцы шет-шетге шашырап ж ур екен. © з ултыньщ территориясынан тыс жерге ец кеп тараган халык, армян, ТЭЖЖ, беларустен кешн казак, боп шык?ы. (\"Экономика и жизнь\", N35, 1991). Булай болуына, эрине, 61здщ ежелп территориямыздьщ шет-шетге талаугатусш кеткеш де себеп. Дегенмен енбейтш дауга жармаса бергенше, елмейгш кундд алдьшен ойлау керек. Латыштар мен грузиндердщ 4,9 процентт, литвалыкцардыц 4,7, эстондыкуарацщ 6,2 процентт гана сыртга кершедь Юмнщ сапасы мен купи кдндай екенш осьи-ан кдрап та 6ipa3 салмакцвуга болатъш сеюлдг К^скдсы, езге халыкуарга керек сандыцжэне сапалык,куш кдзакуарга да керек. 2. Крзак, улт па, жок;па? С апа деген жарыкуыкцы em6ip санмен салмакц-ау мумюн ем ес. BipaK, оны ц ауызб1рлж, б1ртутастык, атты басты кдсиетгерш еске алганда, кейб1р кудцсгщ кещлще дык, ете кдлатыны рас-ак, Б1рлшм1з бен тутастыгымыздыц елс1з екенш, жасыратын не бар, ез1мтзде б1лем1з, езгелер де бгдедь Неге олаймыз? Алауыздьпымыздыц сыры неде? Элде 6i3 ал1 улт боп кэлыптаспаган елм1з бе? Кщскасы, казак, улт па, жок, па? \"¥лы Октябрь соци али сте революциясына дешн улт д эр еж есш е к е те р ш п улпрмеген патшалык, Россияныц б1рсыпыра езыген халыкуары, оныц йшнде казак, халкц1 буржуазиялык, улт дэу1рш атгап етш, тткелей социалисте ул т бол ы п к,алы птасты \", — д ел ш ген К,азак. энциклопедиясында (11-том, 349-бет). ¥лтдегеннщ не екенш дэлелдеп талай теорияшы таласкан. Солардьщ йшнде mieipi устем болып, улт дегеннщ не екенш 03 далельчен мойьшдаткан — И.В.Сталин. Соган ж угш етк: “¥лт — нэолдщ де, тайпаньщ да тутастыгы емес, адамдардыц тарихи ж агы нан калыптаекдн тутастыгы\", — дейдд ол (\"Марксизм ж эне улт мэселеса\" И.В.Сталин. Шыгармалар. 2-том, 1947). Бул тутастьщгьщ Сталин терт тутастыцган куралатыньш талдайды: ттлдщ тутастыгы, территорияныц 94

___________________________________Шфихка птЗым тутастыты, экономикалык,турмыстьщ тугастыгы, психикалык, пшпннщ (болмысгьщ — Б.Н.) тугастыгы. Ендд аныкзвйык; осы терт тугастык, казакуа бар ма? Бар болса, кай кезден бар? Ж о к , болса, неге жок, ж ане олар ендд кр тан болады? К С Э-нщ туж ы ры м ы на Караганда, бултутасгыкцвр казакц-а 1917-жылга д ей ш болмапты , О м б ы м е н О р ы н б о р д ы , Астраханды Ресейге, Бостандык, пен Тамдыны ©збекстанга калдырган сон, бул тугастык, орнап, улт болтан сеюлд^пз. Ендд бурынгы Казакртанньщ тутастык,тары мен 1917- жылдан кейшп Казакртанньщ тутастьщгарьш салыстырьш байкайык, Тучгыш казак, мемлекетш, ягни казак, хандыгын Керей мен Ж аш бектщ X Y -гасырда курганы белгш . М емлекет болу деген сез — белгш 6ip тутастык?ъщ жемкд. Алайда Сталин улт тугастыгы мен мемлекет тутастыгын 6ip нэрсе деп карамайды, \"...ултгьщ тугастыгы жалпыга ортак,ттлоз болуы мумкш емес, ал мемлекет уш ш жалльша ортак, п л а щ болуы мшдетп нэрсе емес\", — дейдд. Ж а н а гана мемлекет болып жаткан казакуа ттлтугастыгы дэл сол XV-Facbipaa, бэлгам, бола крймаган шыгар. Ондай тугастык, мемлекет адамдарыньщ 6ipa3 уакдгг 6ip ттлде сейлеушен сон барып туар. 1523-жылы казакц-ар 6ip миллион болды деген М .Х .Д улати 1537-жылы булардан ж ер бетшде i3 де калмаганын жазуьша Караганда, казак^ъщ мемлекет болып 6ipiryi де оп-онай бола крймаган-ау. Казаков: \"Аргы атамыз Алаш, керегемаз aFam”, — деген сез бар. Казак, халкы X V I-гасырда, аньнын айтканда, Хакназар хандьпъшьщ тусында жакры дэу1рлеген гой. С ы р бойы 6 ipece крлдан ш ыгып кетш , б1рде кай та карап турганмен, непзш ен Каратау мацы мен Ж еттсу казак, территориясьшьщтуп кдзьпы болып кала берген, я т и 6eAii\\i 6ip терриюриялык,тугастык,сол кезде-ак,кальпггаса басгаган. Демек ттлдщ де тутастыкка ие болуы сол кезден басталса керек крй. О сы н ьщ бэр1н ескер е келш , ез1м1зге ез1м1з мынадай сурак, крйгымыз келедд: 1.1917-жылгад ей н кдзакда и л тугастыгы болды ма? Эрине, болды. Еддлден Алтайга, Таш кеннен О ры нборга д ей ш п аралыкзагы кдзактарда тигп бэлендей ттл айырмашыльпы болтан да жок, 2. 1917-жылга деш н казак,та территориялык, тугастык, болды ма? Эри не, болды. О л территорияны еж елп казак. 95

Ы ирм н Щ НаЬ-ум____________________________ ханы Хакразардьщ 6ip e3i отыз жылдан астам уакыт билеп турады. Одан кешн Шьшш, Тэуекел, Е а м , Ж ацпр, Тэукелер биледд. Территорияныц тутастьпынсыз тлдщ тутастырын сакц'ау мумюн ем еа былай да белгш. Дегенмен кешпендд халыкц-а туракды территория бола ма, жок,па дегенде, баска ж ур т кдзак,тыц ез айтканына кумэн KeATipyi мумюн. Сондыкуан орыс тарихшысы Златкиндд тары куэге тартайык; \"Монгол, кдггай ж эн е орыс тупкужаттары XV1-XVHI- расырларда Моцголиядагы ap6ip феодалдык, иелжтердщ белгш 6ip территорияны толык, билеп турганына кумэн кдлдырмайды\", — дейдд олжогарыда аталган ютэбшде (254- бет). Мощолдыц кептенддлт мен кдзак?ыц кешпендшгшщ украс екенш дэлелдеп жату, cipa, артык, болар. Златкин бул ойын ары тереодетш: “Маркске дейшп эдебиетгерде кен тараран кешпел1 малшыларды ешнэрсе, ешгам жэне ешкдшан шектемейдд, олар \"epiicri\", \"ерган\" журш тура бередд деушшк улкен кдте кезкдрас болып табылады\", — дейдд (255-бет). Солженицынныц кешн солай дейтшш алдьш ала бшендей. Менщше, erimiri ез егшш еккен жерге кдндай дэрежеде ие болса, малшы да ез малый жайган жерге сол дэрежеде ие. 3. Э к о н о м и к ал ы к , т ур м ы с т ы ц т ута сты гы , hfh h экономикалык,жагынан байланыстылык, кдзакха 1917-жылра д е т н болды ма? Болса, болганын немен дэлелдейсщ? Болмаса, оны кдлай дэлелдейсщ? Буларды дэлелдемес бурын алдымен экономикалык, байланыстылык, деп неш угатынымызды аныкцвп алу керек сиякды. ©йткеш Kp3ipri экономикалык, байланыс дегешщзге арылшындар келш Кдзакрганга зауьгг сальш берсе, ci3 OFaHол зауьгпъщ ешмшен бэлен жыл бойы ироцентш 6epin турсацыз, сол жатады. Bipaic, ол улттын iuiKi экономикалык, байланысы емес, сы рпдж ы болады. © з пн М здеп экономикалык, байланыскд ауылдагы eriHiiri мен малшыга кдладагы зауыт-фабриканыц кдз1рг]дей курал-жабдык, ктм -кеш ек беретшш, ал оньщ есесш е шаруалардьщ жумысшыларра азык,-тулж немесе ш и ю за т 6epeTiHiH жаткдлзамыз ба? М ен щ ш е, муны байланыстылык, деуден repi экономикалык, тэуелддлж деп атаган дурыс тэр1зденедд. BipaK, езара тэуелддлжтен езара байланыстык, туатыны да рас. Н е п з ш ё н малмен рана айналысып келген кдзакхарда 6ip-6ipiMeH экономикалык, байланыс болды ма? М енщше, болды. Ж э н е ол байланыс 96

___________________________________Шфихка тмЗым кдрадан ханга деш нп аралыкцы толык, кдмтыды. Ж е н е де сол хандыкды ныгайтура тжелей кдлзмет жасады. Кдра кдзак, мал бак,ты, малмен е з ш асырады, кшндд, малдьщ еш мш айырбастап, турмысын тузедд. Бай кдзак, к#ра кдзакдщ малый бакдырды. онын, акдясын теледд, сауы ш а, майына малый бердд, сол аркылы 6ip-6ipiMeH экономикалык, байланыс орнатты. Крж а мен малшыньщ байланысы аркрглы бугал кешпендд елдщ iimd ipreci 6ip-6ipiMeH epiAin жатгы, MaAFa кджетп жер: кектеу, жайлау, кузеу, крюгау, жайылым, шабындык, — 6epi ep6ip к,ожалык,тыц езш дей кернн кржалыкдтен eceirrecyiH, байланыста болуын талап e ir i. Осындай сатылы байланыс аркдялы ханды да, хандыкды да халык, устап турды деп айтура абден болады. Оньщ устше кдзак,хандыры тусында Акдиешгг, Тургастан, Ш ы мкент, Э у л и е А т а сегалдд кдлалар да дамыды. М а л аш мдерш айналыскд т у а р у д е олардын, да айтарлык,тай экономикалык, peAi болды. \"Кешпендд халыкуардын, 6api жабайы\", — деген кемйтпе кезкдрастьщ мулде кдте екенш тарих рылымыньщ докторы К.Акдяшевтщ кдзбалары м ен ж азбалары элдекдш ан бултарыссыз дэлелдедд. Кешпенддлер крлданган ен ердеп ацбейне эддсш кдз1р кулл1 дуние курметгейдд. 4. М эден иетгщ тутастырынан кер ш етш психикалык, гашшнщ тутастьпы, ярни ултгык, мшез-кулык, 1917-жылра дешн кдзакд-а болды ма? Буран кулл! кдзак, ойланбастан: \"Болды\", - деп ж ауап берер деп ойлаймын. ©зшддк эдет- рурпы м ы з бе н сал т-са н ам ы зд ьщ , крнак^кай, улкенд1 сыйлагыш мшез1м1зАЩ болганын гам STipiK дей алады? Демек улт болудьщ терт белпй де кдзакда 1917-жылра дешн-ак, болтан екен, 6ipaK, улт болмаппыз. Дурысы , ешгам: \"Сендер улт болдьщдар\", — деп айтпапты. Тек Кецес егаметш щ : \"Енд1 улт боласьщ дар. М ш е , улт бола бастадьщдар?\" — дегенше бас шулрып ж ур е бершгаз. \"¥лт — ж ай рана тарихи категория ем ес, бе л гш 6ip заманньщ ерлеп келе жаткдн капитализм заманьшьщ тарихи категориясы. Феодализмнщ жойылуы мен капитализмнщ еркендеу пр оц еа epi адамдардыц улт болып куралу nponeci де болып табылады \", — дейд1 С т ал и н , С о н д а бул — жогарыдагы терт белпй тугелдей болып турса да кдзак, ал! ултка жатпайды деген сез. ©йткеш кдзак,жершде капигализм еркендеген жок, Сталиннщ ер еж ей бойынша, улт болудьщ бесшпл белпй ез-езшен капитализмге келш и р е л т тур. 97

Шсситан Нф1свкв-шм_____________________________ Сталин емес екеш, баскдны крйдам, 6i3re малш болса керек. О ньщ тамыры эр1де. Социал-демократия ултгардыц езш-ез1 билеу куцый жариялайтыньш айта келш: \"...0 з тардырын шешуге улпъщ взшщ тана правосы бар, ултгыц -приплтне зорлап араласуга, оньщ мекгептерш жене баскд мекемелерш кцратура, оньщ эдет-гурыптарын бузура, оньщ т ш н е цысым жасаура, праволарын жырута ешгамнщ хукы жок,\", - депп Сталин. Айтуьш айткцн-ак, Алайда арата сепз сейлем сальш барып: \"Пролетариаттыц муделерш цоррайтын социал- демократияньщ мшдетгер1 мен ер талаптардан куралтан ултгыц праволары — eKeyi ею баскр нэрсе\", — деп тага елдененщ ушын кцлтитьш кряды. Кез келген меселеш тапкр байланыстырады. Сталин: \"Россияда прогресгщ татдырын улт меселеса емес, аграрлык, мэселе шешедД, улт мэселеы — батынышты маселе\", — дегецад де айткрн. Бул не деген сез? Бул — Кецес еюметшщ саяси крйраткерлерше егер улт мэселесш курдьЕша итерпц келсе, оган аграрлык, меселеш кдрсы крй деген сез. Коллективтенддру кезшде Голощекин тап осылай icreAi. Соньщ салдарьшан улт мзселеа тупл, ултгьщ e3i курып кете жаздады. \"Капитализмнщ алташцы сатыларында улттардыц 6ipireTiHiHe к у м эн жок,. Ш рак, м ы н ау да куменш з: капитализмнщ жогаргы сатыларында улттардьщ бытырау процеса басталады\", — дей келш: \"Ултгык, межелер беюп келе жаткрн жок, кцрап, курьш келе жатыр\", — деген тушн айтады Сталин. ¥лт дегеннщ болашатьш йржола белплеп, оньщ Ty6i куригынына Стекецнщ сол кезде-ак, сетмд1 екеш осыдан-ак, кершш туртан жок, па? \"Буркенген ж ен е буркеулг куйшде б ш п болмайтын ултшылдыкцен куресу анарурлым берж, итжанды болады\", — дейдд ол. Болашакуага ултшылдыккэ кдрсы курес наукрны осыдан ербмегенде, неден ep6iAi дейаз?! Социал-демократия \"улттардьщ езш-ез1 билеу правосы уш ш куресе отырып, сонымен катар, меселен, татарлардьщ белшуше де кдрсы, кэпкэздык, улттардьщ медени-ултгык, автономиясьша да кцрсы уп т журпзеду ейпсеш муныц eKeyi де бул улттардьщ праволарына кдйшы келмегенмен, алайда багд арл ам аны ц \"дел м ар ы н асы н а” , ятпа к,апк,аздык, пролетариаттыц муделерше крйшы келедГ, — дейдд Сталин, ©йткеш бардарламаньщ \"дел матынасы\" пролетариатгьщ 100

________________________________ fflafm xka тмЗым болса да - буржуазияньщ, аристократияньщ, ддн иелершщ, т.т. муделерш кездей алады, кездегенде осы таптардьщ куш! мен ыкцалына карай кездей алады\". Кдрацызшы, Сталин езш щ улт жайындагы тужырымьша о сы арада e3i к,айшы ке лш о ты р. Б у р ж у а зи я с ы н , аристократиясын, дш иелерш, таты-татыларын езш ен белш TacraFan ултга к д й т т ултгык, тутастык,тар сак,талар едд? Э ри не, сакц-алмайды. Олай болса, социал-демократияньщ iAiMi, багдарламасы эуелден-ак, ултшылдыкра, тары элденеге емес, ултгьщ езше, ултгьщ болуьша, сащ алуы на карсы. Мадени-ултгык, автономияга карсы бола отырып, Сталин, \"обылыстык, автономияныц артыкдпылыты\" \"ол адамдарды ултгарына карай айырмайды, ултгык, межелердд кцратады ж эн е баскаша айрылуга, таптарына карай айырылуга ж ол аш у уш ш халыкцы б1риспреттнш\" ашыкуан-ашык, айтады. А л ендд мундай багдарламалык, кагададан кейш социал- дем ократия, соци ал и зм улт ем естерд1 улт eTin калыптастырады дегенге калайша алдануга болады? BipaK, Сталин: \"Обылыстык, автономия — улт мэселесш шешудеп кажетп пункт\", — деп кесш айтады. Сонда ол кай шешудд айтады? М енщ ш е, улт жойылса, ултгык, мэселе де жойылады дегендд айтып отыр. ©йткеш оныц бул ойын кешнп шюрлер1 кумэнстз дэлелдейдд. \"¥лтгык,автономия ултгар дамуынъщ буюл epiciHe кдйшы келедд\", — деп, оган карсы обылыстык, автономияны усьпгган Стал ин ендд ултшылдыкда кдрсы интернационализмдд усьшады. \"Bi3 жумысшыларды ултгарына карай айырудьщ неге эк ел т сокдыратынын б1лем1з\", — дедд ол. “Бутан карсы б1рден-б1р курал-интернационалдык, непзшде уйымдасу\". \"Сонымен, — дейдд Сталин, — б1здщалдымызда уйымныц пр и н ци птж ж аты нан эртурл1 е ю турпаты т ур ; ол: интернационалдык, 6ipAiK турпаты мен жумы сш ы ларды ултгарьша карай уйымдастыру жатьшан айыру\" турпаты. ¥лт-улткд белш ген уйы м улттык, ш ецберге тытылып, уйы мдасты ру межелер1 аркдмы 6ip-6ipiHeH араларын айырады деп есептейдд, \"уйымдаты ултгык, федерализмнщ жумысшылар арасьшда ултгык, даралык, рухын кушейтетип тацыркарлык, нэрсе ем ес\" дейдд. ¥лттык, даралык, рухты кушейтпеу дегеннщ ултгык, тугастыкды бузу екенш и м бДлмейдд? Мунда Сталиннщ ойлап озырганы - э р ултгьщ ез 6ipAiri емес, эр ултгьщ жумысшыларыныц 6ipAiri. Интернационалдык, 101