Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Б. Нұржекеұлы. т8

Б. Нұржекеұлы. т8

Published by biblioteka_tld, 2020-06-10 00:28:34

Description: Б. Нұржекеұлы. т8

Search

Read the Text Version

_ _ _ _ _ ___________ __________________ fflafmxka ттмЗым айткдн \"ю з”, Б.вгелайткдн \"йузГ, Н .М ы цж ан жазган \"йозы” мен \"жуз1” деп ойлаймын, ейткеш турне элемшде \"уз” дегенге ук,сас келетш, жакцшдап айтылатын баекд халык, белпаз. С.М .Соловьев \"История России с древнейших времен” атгы ютебшде (1,2-том М оосва, \"М ы сль” , 1988. 142-бет): \"Печенеги граничили к западу с козарами (хазарлар — Б.Н .), а к востоку с другими турецкими ордами, кочевавшими в нынешних киргиз-кайсацких степях и носившими названия узов или гузов, т .е . св о б о д н ы х ” , — д ей дт О р ы с жылнамаларында жазылган бул халыщъщ аты \"жыужыдан” repi \"йузше” жакцш екенш кцлай мойындамассьщ. \"Святослав бросился на последних (хазарларга — Б.Н .), оделел их кагана, взял его главный город на Дону — Белую Вежу; потом победил Ясов (уйсшнен тарайтын азык;гар — Б.Н.) и Касогов, жителей Прикавказья”, — дегендд де айтады Соловьев (153-бет). \"К асог” дегендд \"Крзак,” сезш щ коне айтылу Typi деп кдбылдауга кдкдшыз болса, ясьшьщ, ягни уйсшдердщ кдзак, больаньш да мойындауымызга тура келедд. Карамзин де: \"Святослав победил ещ е Ясов и Касогов: первые — вероятно, нынешние О ссы или Оссетинцы — будучи Аланского племени, обитали среди гор Кавказских, в Дагестане, вторые суть Черкесы, коих страна в X веке именовалась Касахиею: Оссетинцы и теперь называют их Касахами”, — децдд (127-бет). Крзакцъщ кшв ж уз курамында шеркес тайпасы бар екенгн 6apiMi3 де б1лем1з. \"Юечжи назывались и тохарами”, — дейдд Аристов, оны мусылман жазушылары Тохарыстан деггп. ¥лы ж уз уйсш 1ш1ндеп суан тайпасыныц ец аргы аталарыныц 6ipi — Токдрыстан. Содан соц Аристов: \"Вамбери находил возможным, что юечжи тюркского племени”, — дей отырып, Риалль оны еда, жете тайпаларыныц бабасы деп санаганын айтады (111-6). Кцзыбек бек кшп ж уз жешруды Ж ете баласы деп таратады (47-бет). Бичуринн1ц: \"Резиденция М алого Ю ечж ы в городе Фулэуша. Владетель происходит от сьша владетеля Кидолу, царствовавшего в Большом Ю ечж ы ” , — деп, ею йузш щ байланысын керсеткенше де коз жума кцрауга болмас (2-к. 266-6). \"П о \"Тан-ш у” в V I столетии, в стране, где в V веке находилось владение Ю ебань, обитали тюркские аймаки чуми, чумигуньи, чую е... Следует, быть может, принять в 25-549 385

Ъ в к с у л т а н 9 i ^ )t c e k e - y m _______ __________________ соображ ение и соотнош ение с именами \"Ю ебань\" и \"Чубань\" имен ныне сущ ествую щ их значительных родов больш ой или великой орды \"адбан\" и \"суван\" (субан, суан), чуми и чумигунь суть, по всей вероятности, многочисленный род М алой орды \"чумэкэй\" или \"чумикей\", кочующий ныне м еж ду рр. Сы р-дарьей и Эм бой \", - дейщ Н А ристов (87-6). Булан улы ж уз, ккш ж уз кдзакщ ры ны ц 6 ip кезде аралас- куралас турганын, Кришыгаранъщ \"батыскд кеткеннен кешн олармен кдрым-кдтъшаста болмаган\" деуш щ н еп зо з екензн, ал ж узге туы сты кден кдтар крны стас болгандьщтан да 6 ipiKKeHiH байкдйм ы з. Ш окдн ш ы гармалары на ж асаган тусш ж темелер1нде Э .М ар гул ан да: \"Конграты входили в состав старш его ж уза, но в конце X V III в. в связи с неблагоприятной политической ситуацией, отделились от него и присоединились к Старш ем у ж узу\", — деп (1961. 1-к. 638-6), \"Род Больш ой орды — кереит — отделился от сою за казаков и соединился с узбекскими родовичами кереитами, а небольш ой остаток его... пристал по соседству к М алой орде к сем иродском у поколению \", — деп (207-6), Шакэр1м: \"улы ж у з ппш де крцы рат бар, ол басы нда орта ж уз едд, ок п ел еп к еп п п б ар ган \", — деп (ЗЗ-б), бул ойы мы зды орньщ гы ра туседд. С он д а дейм ш -ау, кеш еп йуз1 атанган елдщ курамында б уп н п кцзак, тайпаларьш ьщ да 6ipa3bi ж ур се, бурынгы улы йузщ ен K^3ipri улы ж уз, кеш еп Kkni йузД ен бугш п ккш ж уз ш еж греленген ш ы гар-ау деудщ де ©рескелддп бар ма? Бул да, ол туралы кцггайлар еш теце жазбаганды кщ н, тарихкд деген адалдыщы арамдайтьш нэрсе ме? Крлай болганда да ез тарихымызга ©3iMi3 ©поклей, кене кцггай жазбаларьш а К ун (хун), Елхан (Ильхан), Кунби (Гуньми), ¥сы н, H ye3i (юечжг), Уй (Ю й-Дом), Ж иенхун, Ш улен, Нан (Нэн), Елсау (Елжау), Дулы (Дулу), Кртын (Хатун), Ш эниу, тагы баскц тольш жаткцн турке сезш туарткен бабаларымыз ж айы нда туйндетпей с©з айткцнымыз дуры с-ау. Б1з рун, х у н атап келген баб а халы кды К рйш ы гара \"си уцн у\" деп атап, гун да, хун да оньщ ©з аты ем ес дейтшш ж огары да айтты к. Рас, бул халы куы ц атын кцггайлардыц \"сю нну\" деп те, \"ш иунну\" деп те, тагы баскцш а да атаганын Бичурин де, ©гел де ж азады . Bipaie, екеу! де \"хун\" деп алганды дуры с кередд. Гумилев те \"хунну\" дейдд. Н еге? Ce6e6i бул ат сол халы куьщ тарихи ©з атына ж акцш дау айтылады. 386

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ fflafmxka тм&т Кдытайша атауды кулш ы на ж ацтаган Крйш ы гара ©з макдласында Бичуриннщ: \"...то сим самым отсечем руку у хуннов\", —дегенш (1950. 2-кггэп, 155-156-бет), \"...егер оларды одактас етш алсак, онда сиуцнудыц оц крлын кесем1з\", — деп, \"хунды\" \"сиуцну\" деп бурмалап аударады. Сойтш , ©з тарихымызда дэстурл1 турде б1рде \"тун\", б1рде \"хун\" атальш келген халыкды \"сиуцну\" деп таныстырута талпынады. Онымен крймай, \"Сонда сонау есте жок, есю заманда озшщ гажайып бай тарихын Ш ьшыста бастап, Батыста аяцтаран, тулпарыньщ туягымен дуниеш дур сыкщддрш ояткдн кошпем батыр халык^ьщ тол аты — моцгол, жасанды ж амау аты — сиуцну екенш бьдем1з\", — дейдд (\"Си уцн у\", 15-бет). Сонда рундарды турнсгщ теп деп, кцзакцыц apFbi бабасы деп журген1м1з бекер, од монгол болып шырады. Тарихи шындык, солай болса, эрине, амал ж ок, конем1з, сенем1з. Алайда буран сенддрмейтш де себептер бар. Коне жылнаманы 6ip коршБпз кцггай рана емес, екшпп уды корплм1з орыстар да жазган. Кцггай од ет 1зшен адастыру ушш сиуцну деп атаган халык, кешн орыс, еуропа ж ерш е де аяк, баскдн... Сондыкщн: \"Олар не дед! екен?\" — деген сауал ойьща epncci3 оралады. Ж ацалык, айту, аш у куштарльцыньщ ыркдшен еж елп тарих бетш ендд рана 6ip ©3i ашьш отыррандай, бурыш ы- соцры еуропа, оры с, цазак,, ш ы ры с тарихш ы лары ны ц жазгандарымен санаспай, ежелп тарихымыздыц кокжиегтн кецейтудщ орньша, Крйшыгара оньщ eciriH кдзак, уш ш таре жабумен барабар тш рлерге барьш отыр: оньщ айткднындай, рун (хун) мощ ол тект! сиуцну, усы н, йуз1 тол аты ж ок, кцггайша аталатын халыцтар болса, онда олардыц кейпш жалгасын, урпатын бугш п тарихтан табу туттд, оны кцй нег1зден 1здеудщ оз1н б1лу мумк1н ем ес. О ларды ел1 халыцтардыц кдтарына жаткдгзу рана крлады. М ундай баиланыссыз тарихты ж азу ушш, кцггай тш н уйренудщ, коне кдггай жазбаларын аударудьщ не кцж еттт бар е,дд? Бойында жок, мэдениетп ойыцнан ала алмайсыц, сол сияк^ы дэлелс1з немесе б1ржак,ты ппйрмен де тарихты ж асай алмайсыц. Ж асаймын деу — оте кдуштт Кцзацтыц еж елп тарихын кцггай рана жазды, соньщ рана жазраньш куп корешз деу — б1ржак,тылык, Кдзак.тарихыньщ нег1з1 — оз шежзресг ©згенщ жазганы оран крсымша рана. Си уцн у\" к1тэб1нде ж азган алгы сезш де Крйш ырара 387

Ъ е к о у ш ш п (Н ф ф е к в ~ у т Сиуцну-дунху IТНралеЛГН СаЛЫСТЫра KGAill, ©K©yl 6ip ©А, ЯРНИ сиуцну дегешмп хунну да, хун (рун) да емес, моцголдар деген тужырьш жасайды (15-бет). Бул параллельдщ непзш осы 03i аударран ютэптщ 32-бетшдеп жардай-ак, быт-шытын шыраратынын байкдмайды. Б1зш е ай тцан да, рун (хун) ш эниу1 М ед е (М уде), Криш ырараш а айткднда, сиуцну тэщркуты M ay-Дун га керид \"дунхудьщ билеуииа оран елпп ж1берш... кунше мьщ ли жерге ш абаты н атты беруш талап етедд\". \"Корпи отырран елш з, 6ip ат уш ш олармен рею ю суге болм ас\", — дейдд сиуцну билеупдсг Сиунцудьщ билеупдс16ip баскц, дунхудда 6ip баскр болса, онда ею елдщ ею баскц екеиддз осы жардайдан-ак, ап- айтцш керш ш турран ж ок, па? Ж арай ды , енд1 рун атауьш а келеш к. Рун дегенде eciMi3re ей гш Атгила туседд. Карам зин аталмыш ютебш ьщ 1-томы, 184-бетшде император атынан Аттилага елндлжке барран П р и ск ж айы нда былай деггп: \"П р и ск рассказы вает весьма любопытные подробности об Атгиле, у которого он сам был несколько дней. Греческие послы нашли его в стане воинском . А тги ла... велел им ехать за собою в одно местечко, где он ж и л обы кновенно в мирное время. Там встретили его молодые девицы, в длинном белом платье, и пели в честь ем у песни на языке Скиф ском... Все другие ели с блюд серебряны х и пили из золотых стаканов: Атгиле подавали только деревянны е. В конце уж ина являлись Гуннские стихотворцы, петь и славить великие победы Ц ар я... Атгила, всегда мрачный и задумчивый, безмолвствовал, лаская рукою маленького сы на своего, которому волхвы Гуннские обещали усп ехи и славу отц а... Н е только Гунны, но и другие народы, им подвластные, любили сего удивительного человека за его великие свойства и правосудие. М ногие Греки и Римляне добровольно служ или ем у... В числе послов Императорских был человек, который являлся умертвить грозного Царя Гуннов: Атгила знал о сем умысле, но великодушно презрел его. Воинское счастие вскруж ило ему голову, так ж е, как и Герою М акедон ском у... М ы привыкли изображать Гуннов чудовищ ами: надобно думать, что Атгила был не очень безобразен, ибо Гонория, сестра Императора Валентиана, предлагала ем у руку свою \". О сы ю тэбш ы ц 39-бетш де К арам зин: \"Ц арь Гуннский 388

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ fflafmxkg таФлм Баламбер, вступился за утесн ен н ы х... Анты и Венеды признавали над собою власть Гуннов... во время Атгилы, грозного царя их, повелевали всеми странами от Волги до Рейна, от М акедонии до островов Балтийского м ор я... жизнию сего варвара, но великого человека, умершего в 454 году, прекратилось и владычество Гуннов\", — дейдд. М уны окдгганнан кейш ьунды гун емес деуддц 93i кунэ сеюлдд. Гун кесем1 Аттиланьщ кдсында болтан П рискке сенем1з бе, дунху мен сиуцну да моцгоддар деп отырган Крйшыгарага сенем1з бе? Еуропага \"секс\" деген турж созш альш барган да осы Аттила жауынгерлер1 деседд. Карамзин: \"Мы не знаем язьжа ни Гуннов, ни Аваров, ни Печенегов. Знаем только, что последние говорили одним языком с Команами или Половцами\", — дейдд (263-бет). Алайда жогарыда скиф пен гунды 6ip ел деп, Присктщ оларды беле-жармай атауы оньщ тш де скифтщ, я т и сакцъщ тш болран uibiFap деп жорамалдауга непз бередд. Ал Соловьев: \"...азиатские степи выслали новые толпы варваров одинакового происхождения с гуннами — то были авары \" (116-бет), \" ...в 677 году болгары , н арод единоплеменный с гуннами и аварами, покорил семь славянских племен\", — дейдд (\"История России\" М осква, 1988. 127-бет). Болгарлардьщ турж ттлдд халык, екеш н, Кдзан болгарларын кцз1р татар деп жургегпмтздд б1лем1з. Ендеше ьундар да ез тайпаласы больарлар сиятцы турж ттлдд халык, больан. Шынында, кцсында отырган Аттила ез1 гунмьш демесе, некерлер1 ьунбыз демесе, ондай соз олардыц ©з аузынан шыкцаса, Прискттц де, жылнамаларына Tycipin отырган орыстардьщ да оларды гундар деп кдй кцсынмен атай крюы мумк1н? Cipe, со ган к,араган да, А тти ла м ен он ы ц кдсындаьылар сиуцнумын деп те, моцголмьш деп те айта к,оймаган болу кер ек. К арам зи н де: \"С и и турки , по свидетельству историков Китайских, были остатком Г ун н о в \", — дейд1 (1 -ю тэп , 42-бет). К р й ш ы гаран ы ц айтуы ндагы к,азак, тари хы н а он к,айнатсац со р п асы к,осылмайтын, не аты -ж ош уйлеспейт1н, 6epi кц1тайш а аталатын, оньщ кцзакдпа аталымы ешкцшан табылмайтын тарих кцйтш кцзак, тарихы боп есептеледд? Б1з кцггайдыц емес, кдзакцыц тарихын ж азуга micni3 ьой. Кцггайдыц жазганы - тупнускд, сондьщтан онда кдлай ж азы лса, 389

Ъ е к с у ш а н H y h lc e k s - y m ________ ______________ халык,тар да, адамдар да солай аталура тш с деп, ез ата- быбымыздьщ, ата-тепм1здщ атгарьш санамыздан да сызамыз ба? К^ггай ттлш б^етш дердщ айтуьш а кдраганда, \"рун” дегенд олар еш айта алмайды екен. ©згелер айта алмаса, ез1м1з айта аламыз гой. © з м з тарихы , тш бар ез алдымызга дербес елм1з гой. “ТКас А лаш \", N 81, 08.07.2003-жыл. Б1Р-Б1Р1НЩ C03IH СЫЙЛАМАЕАН АДАМДАР ЕШКДШАН ШЫНДЫКДД ЖЕТПЕЙД1 Кдддрл! \"Ж а с А лаш \", курм етп окдярмандар! К.ойшыгара Салгариннщ \"Ж азуы н ж азам ы з-ау, 6ipaK,\" деген ашынысьш окутан сон,, алрашкдя макдламда улкен кдтелж лабергешмдд тусш ш , кдтгы екш ш отырмьш: соган Крйш екецнщ атын бекер-ак, кдстырран екем. \"¥сун\" мен \"уйсш \" exeyi ею баскд нерсенщ атауы, \"усун\" деген \"уйсш \" емес деген пиар тасгады. Б уд шын мэншде, тарихи делел емес, пендеуи куй к кдна\", — депш н. Крйшыраранын, \"пендеуи\" дегеш ме 1ренж утщ саддарьш ан уй сш ж айы нда ж азы м ан Т.Досановтьщ тарих купиясы н аш а тусетш жан,а KiTe6i тасада кдлды да, ез1м кедденен, даура килйсйм. ©те ею нш гп бодды. Крйш ы рараны н,: \"Зэукдйы р б1реудщ ж азганы на niidp айтсац бодды, с е т бейне езш е кдстандык, жасагалы жаткдн ата ж ауьш дай керш , тур/й пеле-ж ала уйымдастырьш, есек- аян, тараты п, адал ниет1ндд арам га ш ы гары п, басы цды айы кдас бэлеге кэддырады\", — дегеш рас боп ш ы щ ы . Кд/цр/й \"Ж а с А лаш \", будан кеш н Крйшырара тары ж азса, тары гаюр airm ayFa уэдемдд берем . Дат! Слздер жарияларан \"А т аунаган ж ерде тук кэлады\" атгы ж ауапты мен еуелде \"Егеменге\" усынтам. Ондары жгпттер жариялары сы келмедд, 6ipaK, баскд газетке усьш уы ма кдрсы болмады. Олардьщ керегендж жасараны на кдйр кез1м анык, ж е т п . Байкдймы н, уй сш , иозы , рун дегендердщ тарихы кдз1р ж айьш а кддды. Ш ьш ы мды айтсам, \"газетгщ ею бетш толтырып, етектей макдла ж азуы мдагы \" макратым ап-айкдш едд: Крйш ырара: \"¥ сун , м енщ ш е, ру-тайпанын, не тайпалар 390

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ fflafmxka б1рлесшшщ аты емес\", яти этностьщ аты емес, \"мемлекетгщ, я т и хандыкдын, аты болуы керек\", — дейдг Демек \"уйсш\" этносьша кдтысы жок, дербес этноним, баскд атау дегендд айтады. Ал мен этностьщ да, этнонимнщ де мунда 6ipey екешн, ертеде \"усун\" деген мемлекет болса, бупнде сол мемлекетгщ кдлдыгы саналатын тайпа да эл1 сол атаумен \"уйсш \" аталады деймш, соны ез1мше б1рталай галымнын, жазгандары на суйенш дэлелдеймш. Крйшыгара оган: \"©м1р бойы окдгган ютэптершен конспекплеген усун мен уйсш ге кдтысты дэйексездердд Ti3in,.. Ш амасы, маган шюр айтатындай бул KiM деген iniKi ам би ц и ясы м ен е з ш щ 6ipa3 д ун и е окднандыгын Kopcendci келгеш болуы керек\", — деген жорамал кекесш айтады. Эрине, олай ойлауга да болады. Алайда саликдлыкрен муны мен гана емес, талай атак,ты галым айткдн дегендд дэлелдеу уш ш де \"конспекпсш \" алга тарткдн екен-ау деп те ойлауга болатын едд, амал не. Ж алпы, \"конспект^ деген кекесшнен юм-юмнщ де аулак, жургеш абзал. Енд1 дэйексездердд Ti3in дэлелдемегенде, \"М ен коне уйсшдерд1 ез кез1ммен керд1м\", — деу1м керек пе? Крйш ыгара маган: \"Тарих адалдьщты кдлайды, акщкдт айгак^ы ттлейдд\", — деген улкен айыптау ескертпе жасады ез макэласында, мен байгус арам емес екешмдд дэлелдеу уипн, бую л 0¥фт б1лгешмд1 айгакдд тартты м , 6ipaK, Крйшыгарага сонда да жакдадым. Уйсш деген тайпаньщ Ата шежзресшде аргы уйсш мен бери тайпа уйсшд! 6ip этнос деп кдрайды, оны Бан Гу мен Ныгмет Мьщ жанньщ жазгандары да жокдд шыгармайды, ал этнонимш кусак, усун деген Дэу, Н эн дегенмен магыналас шыгады. Оньщ бэргн сандырак, санасак, эрине, усун жайында не ойьща келсе, соны айта беруге болады. \"¥сун\" кдггай ce3i дегеншен Крйшекен, кдйтпайды, тургк ce3i дегешмнен мен де кдйтпаймын, ©йткеш ол ез дэлелш мы кд.1 санайды, мен ез дэлел1мд1 орынды санаймын. Бул — занды кубылыс. Ею тю р д щ болуы соншалык, таусылып сейлейтшдей трагедия емес. \"Хандык, кулады, тарихтан усун атауы да епгп. Тарихи тытармада УГгасырдан басгап \"усун\" эгнонимшщ кездеспеух содан\", — дейдд Крйшекен,. Ал мен: \"Рас, кдггай тарихында кездеспесе кездеспейпн шьнар, кдзак,тарихында усун атауы ешкен жок,\", — деймш. 391

Ъ е к б у л т а н 9 d ^ >) h e k e - m u _____________________ М ен этнонимдд айтсам, Бексултан этносты айтады деп 1ренжидд Крйш ырара. Сей те тура: \"Bipax, бул еж елп усун мен кеш нп уй сш халыщ арынын, ш ыгу теп непзш щ б1рлшне ху д ж туды рмаута т ш с\", — дейдд. М ун ы сы н мен тусш е алмаймьш . О йткеш бул кдзакщ аны тары кдзакщага аудару кржет, кроссворд сеюлдд. Уйсш немесе усун мемлекетшщ атауы уй сш тайпасы ньщ атауы емес болса, сонда арры усун мен бери уйсш нщ Heri3i 6ip екенш Крйшекен, немен, к^лай доледдейдд? М ен айтсам, дэлед керек те, ал ол айта кдлса, 6opi ез-озш ен дэлелдд бола крла ма? 0 3 i куддк тудырып оты ры п, \"Куддк туды рмаута т и к \", - деп кесш айтады? А р и сто вты ц осы н дай \"д эл ел д еу Г бой ы н ш а, ежелг1 усундардьщ бугтнп урпакдгары кдзакдъщ уйсш тайпасы емес, 1^ы рры здар б о л ы п ш ы ры п о ть ф р ан ж о к , п а ? С о н д а Крйш ырараныц осындай кумэндд тужырымьш бойыма сшдре алмараным уппн де одан \"Тарих адалдьщгы кдлайды\" деген кдйарлы айьш тау естуге тшсгпн бе? \"Б1реудщ n ixip m e келш пей, оны кдте дейдд екен сщ , алдымен соньщ неге кдте екенш дэлелде, сонсон, езщ дурыс деп тапкдн ой туж ьф ы м ы н ды алга тарт та, соны тары дэлелде\", — дейдд езь А л сол айткднын icren, дэлелдеуге ты ры сы п ем , элгш дей кекету есттддм. Сонда мен ендд не icTeyiM керек? Еш дэлелщдд тындамай, дэлелдерщдд тэлкек кдялтан адам га не ш теу к ер ек екен ш К рйш ьж ара эл п макдласында айтпапты. Ж арайды , Тоны кок тасындагы \"усун\" с©31 кдте окдялран- ак, б о л сы н , он ы С а р т к р ж а у л ы д эл ел д есш -ак ,, алайда \"усугш ьщ \" турж c©3i ем еспгш сол дэлелдей сала ма? Оньщ устш е ол niidp Сарткрж аульш ьщ кдй ютэбшде, оньщ кдй бетш де, крй сейлемш де екенш корсетпеген сон,, од менщ б!лу!м ш е, ры лы м и дэлелге журмейдд. Т.Досановтьщ \"усьш \" сезш ею тастан крлай о к р т , кдлай сойлем шырарранын, оньщ крй бетте айтылраньш менщ корсетш отырраным дэлелге жатпайды да, еш накды сшгемес1 ж ок, Сарткржаульш ьщ nnapi крлайш а дэлел бола кщ\\ады? Будан менщ укдфным: сен не десен, де дэлелщдд тындамаймын да, мойьш дамаймьш да дегендж . Крйш ырара: \"...рун ш энуш нщ хаты рун тш нде емес, хэн зу тш нде жазылган, Сы -м а Цянь да, Ван Гу де хат мэтшш сол хэн зу тш нде берген\", — дейдд. М ен де кдггай тарихы рун тш нде жазыдран деп отыргам ж ок, Б1рак,хальждъщ атауы рун ш энуйш щ хатында да \"усун \", одан баскд уакдшта, баскд 392

I j _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ fflafmxka таФт жерде жазган Сы-ма Цянньщ да, Бан Гудщ де жазуында !! \"усун\" болып келу1 бул атауды кцггайлар крймаранын, халыцгыц ез тш ндеп атау екенш керсетпей ме? Бул жерде кдйтсем де кдггай ce3i екенш дэлелдеймш деп кдсарысудыц кдншалык, к&жеп бар? Сонан сон, \"Бексултан байбалам салады\" деш1, талай жыл бойы талай ралым рундарды моцролдар деп келш, онын, туржтерге баба екенддгше ендд-ендд алемнщ кезш жетшзе бастаранымызда, Крйшырара оны кцйгадан моцролдар деп тапса жэне оньщ аты рун емес, сиуцну деп тузетсе, кцлай байбалам салмаспьш? Ж эне онымен крймай, Бичуриннщ \"хун\" деп жазганын ез бетшше \"Сиуцну\" деп езгерте кдзакщаласа, мундай копе-кернеу бурмалау мен оцырманды аддауды коре турып, кдйта атган салуым керек емес пе? ©йгкеш будан Бичурин де apFbi туб1м1здд рун демеген болып шыкдай ма? Bip укццным: мундай талас — маран да, тарихкд да, Крйшьпараньщ e3i айткцндай, \"абырой эпермес т1рлж\", \"акцьл-еом тузу\" екенш дэлелдеп ендд ауре болмай-ак,кряйын, тары одан зор б1рдеме есгш кцлармын. М ен \"усун\", \"иозы\" (юечжр жыу-жы), \"рун\" — уш еуш щ де арры теп TypiK немесе терж екенше, уш еуш щ де атауы тержше аталганына ©з дэлетйм жетю лжп деп ойлаймын, ал Крйшыгара OFan келкшейдд, сондык,тан бул таласты б1зден repi мэдениетплеу айтыса алатындардыц жалгастырраны жен. \"Егеменге\" де, \"Ж ас Алашкд\" да шынайы ризашыльжден 'Ж а с Л лаш ”, 13.12.2003-жыл. КДЗЫЛРАН К,ОРГАНДАР КДРАУСЫЗ КДЛМАСЫН \"М эдени мура\" бардарламасыныц ж обасы н талкцьлау кез1нде Президент Н .Н азарбаев: \"Тарихи ескертюштердд жарцырту жумысы ерекше ыждайаттыльж,ты талап етедр Бул — курылыс емес, ры лы ми жумыс, — дей келш, — ол жумыстардыц бггкеннен кейш п тардыры кцндай болмак,? Отырар сиящ ы ашьж, аспан астында ашыкцпашык, тастап кетем1з бе?\" — деген-др Сол сездщ астарында кдншалык, ©KiHim пен аш ы ну жаткцнын брздщ археологтар сезшдд ме екен?! 393

Ъ е к б у м ш н 9 1 ф ж е к е -у % м ______ _ М ен Президент айтып отырран сол Отырардьщ орнында б1рнеш е марте болды м. 1 9 7 0 - 1980-жылдар аралыБында болганы мда, кдла орны ны н солтустж -ш ы ты с бем пн деп археологтар арш ып крйган орынды керш , ата мурамыздыц гаж ап екенш е кез1м ж етш , кдтты куанрам. Кдла орны Kici бойы на жетекдбы л кдзылып, уй кш, кдзан-ошак, орны, уйдь уйге тартк^н кубы р, тар кош е - 6api кдз-кщшына келш тур екен. Отырардьщ макщ н етуге турарлык, Отырар екенш сонда корш , куаны ш кд кенелш ем. Арата 10-15 жы л сальш К ,Салтаринм ен 6ipre 1990-жылдьщ кузш де сол Отырарды таты керддм. Керддм де, кен ш м су сепкендей басылды. Ce6e6i баяры мен керген Оты рардьщ орны ж ермен ж ексен, тек топырак, боп ж аты р едд. ©з кез1ме ез!м сене алмай, Алматыга ж еткенш е археологтарды ж ерден ап, ж ерге сап келгешм де еПмде. Э р и н е, зертгеген ралым зертгеген ж ерш фотосуретке, белш м , киноф ильм ге де T ycipin алтан болар. BipaK, сол арш ы лтан кдла орны на кдрап niKip айткдн ралым кдте туж ы ры м ж асаса нем есе Kepyi мумкш нерселердд кермей 1ф л са ш е? О нда ол тарих м анд курыды ем ес пе? Ата мураны м анд куртура крлы барран ралымды мен ез басым кдйтш ралым деп атаура болатыньш биш еймш . Отырарды ейтш зертгеген ралымга атак, беру керек пе, алде атагьш алу кщкет пе, арине, оны м ен ш еш пейм ш . К ен е тарихымыздьщ ен, улкен мактаньптттарьтньщ 6 ipi Оты рардьщ хал1 сондай болтан соц, баскдсынан не деметерсщ ?! K,a3ip К,азак,станны н, уш айм ары нан да Алты н адам табылды. А м ал не, сол крлда бар алтынньщ кдддрше эл1 ж ете алмай келем1з. Ecik ж азуьш рылыми турде ж ендеп окдгамы з ж о к , О н ы сак, д ед р ш щ адамы деген де онш а сенддрмейдь Ойткен1, ол кррганн ьщ табы лган орны ежелг1 уй сш мемлекетш щ ж ерь О н ьщ усттне ханзаданъщ ж ас мелшер1 уйс1н кун бш Елсауды ц ерте олген улы мен дал келедь Ж алпы лай сак,деп айта салу, мешндпе, анъщгап айта алмаган адамнын, сакдыры сиядты. © йткеш , уйсш де сак, урпагы болранды к,тан, олардын, ар а ж згш аш ы п ж атудьщ онш а к р ж ет т т де жок,тар1зденедд. Эйткенм ен, сак,дэу1р1 мен уйсш дэу[рш мерз1мдж ж агы нан 6ip кдуызга сыйдыра алмайтьш да кез бар ем ес пе? Белек атпен аталган елдщ мекеш мен уакдзпы тарихи ж агы нан да белек аньщгалуы тш с крй. 394

___________________ 9Jlafmzka ттгЗим Алтын адамды уйсш дэу1рше жа'щызудьщ ры лы м и непз1 де нанымды секпуц. Турсын Ж урзбаев \"Дулыга\" ютабшде к^ытайша \"Уйсш туралы зерттеуден\" мы нандай мы сал кел^редк \"Археологиялы к, тексеру материалдары на Караганда, У р !м ж ш щ о ц тустж м ацы нан, М и чуан жайылымьшан жене Ш иху ауданыньщ батысьшан Ж ьпща дейш п аральпдгардан суш р тустжтен терюшкке кдратып крйылган кдб1рлер табылтан. Олардьщ кдтар-кдтар Ti3iAyi 1ле бойындагы уйсш зираттарьша украйды. Будар уйсшдердщ батыскд крныс аударран кезш ен крлран 13 болуы мумкщддш жокдд nibiFapa алмаймыз. Ж ьщ нан батыс ощ устж ке кдрай беттегенде, Тон-Ш эн тауынан асып тусш, 1ле езенш щ басы Жулдыз езеш мен Текес езенше барагын тете жол бар. Уйсшдер журген непзп ортальщгын, 6ipi осы ара\" (1-кггэп, 282-бет). Сол жацаты Уац-М ьщ -Ж и мен Уан-Бин-Хуа жазган \"Уйсш туралы зерттеуден\" тары мынандай узтнддш алга. тартады: \"Текес езен1 бойынан Тон-Ш эн жоталары на деш н кен, аумакуы уйсш кдб1рлер1 бар... Топыракуын, табан айналасы 200 метрдей, бш ктт 6-7 метрдей улкен моланьщ он н еш еа кездеседт Булардьщ 6opi уйсш нщ кдракек тукдшдарынан шыщфн акруйектердщ кдб1рлер1 екеш ап-айкдш\" (286-бет). EciK кррранын кдзран Кемел Акдпнев: \"Оньщ диаметр! 60 метр, бижттп 6 метр. Кррраннын, усттне уйплген топырак^ын, тебесшде диаметр! 12 метр, терендд! 2,3 метр шунщыр бар екен\" — дейдд (\"Ертедеп ескерткшггер елее!”, 1976, 6-бет). \"Кдб!рдщ кдбырраларына узынынан ж эне колденещ нен кдланран беренелер 6ip-6ipiHe Kipin кдылысып турады\", \"Кдб!рд!н, Te6eci узьш кдбырраларра колденещнен к^ланран боренелермен жабылран\" (14-бет). К,ытай ралымдарьшьщ жазганы да осы тектес: \"Доу тебе боп уйолген ураньщ ортасында tlk терт бурыш акдхм бар. Акдгмныц узындыры — 6 метр, еш — 4 метр, терендт — 4 метр, колем! — 100 текше метрге ж уы к,.. Акдгмнын, торт кдбыррасынын, 20-30 сантиметр келемш кдрагайлардан щноластырып кдлаган. T e6eci уш -терт кдбат агаш пен жабылран\" (\"Дульца\", Бютоп, 292-бет). К,ьггай ралымдары кдзган уйсш б е й т мен кдзак, тадымы кдзган EciK обасыныц курылысы б!рдей екен! еш куддк турызбайтыны осы мысалдардан-ак, айкдш кершш тур емес 395

Ъ е к с у м и т 'Н ф о к е к в -у п ы _________ ________________ пе? Ендеш е, Еспсген табылган обаньщ уйсш б е й т екенш тылыми непзде дэлдеп айтсак, одан кдндай зиян ш егем з? EciKTeri Алты н адамды кдзган археолог галым Бекен Н урм уханбетовтщ айтуына кдраганда, Алтьш адам табылган ж ердщ кдсында тагы да 7-8 кррган болтан екен, кдз1р олардьщ орньш а курылыс салыньш кетш п. Ал саяжайлар мен уйлердщ шпнде 20 пкщ гы кррган кдлып крйган керш едь С ол ендрде 6ip кезде 600-дей кррган болса кдз1р соньщ 6 0 -7 0 -i гана аман кдлыпты (“А к, ж о л \"( 07.11.03). М эдени-тарихи мураны зерттеу кдрщ янына кдраганда оны курту кдркдшыньщ элдекдйда к у п т екендщ осыдан да ацгарыдмай ма. Е сж деген Алматыдан аса алые емес ж ер ( 50 шакрфым. Этгец-ай , Алтьш адам табылган орын еу бастагы кдлпына кел'прАпт, Kici кднддсы кдй ж ерде, оньщ алтьш кшм1 мен алтьш буйымдары кдй арада ж атса, соньщ бэрш щ кеппрме бейнес1 сол арата крйылса, соны керуге кдлальщтар да, крнакщ р да агыльш барьш ж атар едг-ау! Ондай мэдениет эз1рше б1зге арман гана. \"М едени мура\" багдарламасы ондай ш араны ойласгырган ба, ж ок, па, ол жаты маган беймэлш. В ткен ж азда М олдахм етов М ы рзагали деген агамыз екеум1з эдеш леп Бесш атыр обаларын керуге барды к, Судан ш ы гары п тастаган кем едей ец ки ш -ец кш п ж аткдн крргандарды алыстан керш , тула бойымыз шымырлап кря бердг Б е л п а з 6ip сез1м бойымызды билеп, ата-бабамыздан кдлган кдеиетп ескерткш ж е емш е, кдыыга, суйсш е кдрастык, Ш ы ны нда, гаж ап екен. Сы рт келем1, улкендш нщ ез1 айрыкща 6ip аекдк, куйге туаредд адамды. Д еу обаньщ айналасын кррш аулап, ж арты лай ж ерге кемы ген узы н-узьш кдлкдн тастар да кррганьа ер ек ш е 6ip суеты айбат 6epin тур. Еасырлардан аман ж еткен бабалардьщ мурасы. Айбатъшан, мэдениетш ен, едет-гурпьш ан, заманыньщ прш ш пн ен елее беретш кдеиетп белп. Э р тасьш алакдньща сап аялаитын ез1з ескерткпп. KinriripiM тебедей улкен обаньщ тубш е келш таплана 6ipa3 турды к, Бекер уй ш п , бекер жасалмаганьш ез1 де, айналасы да у н а з айкдйлап айтып тур. 1ш1м1зден бш мыла деп обаньщ уст1не кетеры дж , iniiH керуге асы кды к, Кетер1лген бойда ж урепм су ете кдлды. ©з кез1ме ез1м сенбеддм: алды мы зда ж ары лган бомбанын, орньш дай ойылган шундргр гана ж атгы . Эйгии Бесшатырдьщ inn-сы рты тек саусы лдаган тас больш шыкды, тастан бетен 396

_________ ______________________ ffla fm x k g 6ip келтек aFani сыньпы да кершбедт Бутан дешн Кемел Ащлшевтщ \"Ертедеп ескертюнггер елесш \" ок,ыран еддм. Сонда бул обалардын, кдб1р екенд1п( олардьщ араштан салынран курылыскд жататындыры айтылранды. Kp6ip уш бел1мнен — дэл1з, ауызгы белме ж эне кдб1рдщ езш ен турура тшс едт Ал мынау тек топыракдд араласкдн тас. 0 A ii мен ок,ыран кдб1рдд керу турмак, оньщ кдй арада болганын да елестету мумкш емес. Уйшдд тастан баскд тук жок, жерден не тусшуге болады. Еалымдар зерттеггп-ау дейтшдей де i3 ж ок, Бурын тоналган кдб1рд1 ралымдар тас-талкдн етнт тары б1рдеме 1здегендей. Тук таппаран сон,, ашуланып ашык.-шашык, тастан кеткен бе дерсщ . Д эу обаньщ тубгнде оньщ жобасы сызыдран тем1р такщ бар. Сонда обанын, бшктиз 17 метр деп керсеттлген. Акдпнев кггеб1нде жазган уш бол1к сонда сызьш корсеттлген. Алайда сол сызбата сайкес кдб1рдщ i3i де ж ок, Tirrri сол кдб1рдщ болтан, болмаганына сен у де, сен беу де кщын. C e6 e6 i, кдб1рден кдлган кдьлаудай белп ж ок, ©3i зертгеген нэрседен езгенщ зертгеуше тастан езге тук крддырмайтын зертгеундш рылымда кдндай ралым деп атайтынын мен бьлмеймш, 6ipaK, будан кеш нп ралымдар Бесшатырдын, обасынан тастан озге тук таппайды, сонда олардьщ нен1 зертгейтшш тусшбеймш. К,ыскдсы, ралымдар зерттеген Бесш атырда болашак, урпак, корет1н еш теце кдлмаган, ж ау кдраткдннан да жаман. Баба мураньщ мундай халше кдйтш журегщ ауырмайды. \"Буйткенше, зертгемей-ак, крйса етп!\" — деген окшкн турды ойымда. 31 обаньщ 18-i осылайша зерттелген екен. Егер сак, кесемдерш щ Kp6 ipi зерттелген кездег1 кдлпына келпрш п, келген Kici керенндей, уцш п шине кдрайтындай болса, бабалардын, кезшдей ескерткш т ез коз1мен арнайы керш кдйгура талайлар агылар едьау деп ойлайсьщ. Келгендер к,ызык,тап кдна ем ес, еж елден ез медениет1 бар ел болранымызга сенш те кдйтар едд рой. М енщ ойымша, \"Мэдени мура\" бардарламасы бойынша алдары уакдггга аткдрылатын icTep кене ескерткпнтердщ болашак, уакдгтта да зертгеу нуктес1 кдлпын сак,тап кдлуына баса мен берулер1 керек. Ен, бастысы: кене ескертюштер зертгеу барысында жойылып кетпеу1 керек. Зертгеу кдндай 397

Ъ ексим пан fty frojcefa -y /iu кдж ет болса, сез ж ок, сакщ у да соншалык, кщкет. ©йткеш, сан гасы рдан Ам ан ж еткен ескерткапггердд ез крлымызбен ж ок, кдллранымыз кдндай мэдениеттш кке жатады. Букалэлемддк мэдени муралар т1з1мше жатура кдкдасы бар E clk кррранынъщ ол н зш ге ш ге адмауыньщ да осындай сыры бар деп ойлаймы н. Кдз-кдлпын сак,тай бьлсек, ол пз1мге Бесш аты р обалары ньщ да lAiryi мумкан едд, амал не. К ,азы п зе р т т е ге н сон ,, к д й тад ан кдлп ы н а келтаре алмайтынымыз бар, ©те кунды, тым еж елп ескерткплтермзд! кдзбай-ак, крйтанымыз дуры с па деп те ойлаймьш. Б1ржола ж ок, кдлп ж аберуден r©pi соны м ы з ж ен сеюлдд. Сондай зерттеуд1 к ут ш А л м аты -Н ар ы н к ,о л ж ол ы н ы ц устш д е К ум текей ж аты р, сол Еспеге сан оба жаты р. Алые заманнан А м ан ж еткен рухани байлыкдгарымызра рухани бшктжтен кендл крйсак, коне. “Е гем ен К,азак,стан\", 25.02.2001-жыл. КДИДАН ШЫКДДН EJTMI3? (Аташешре акикатына жуг1ну) © зш 6ip елдщ перзентт санайты н эр адам ©з елш щ кдйдан ш ы ры п , крйдан келгенш , туп бабасы 1флай аталып, кеш н оньщ каммен туы сы п, каммен одакщ екднын, каммен сорысьш , камдд женд'ешн, камней жендлгешн, неге жещ лгенш — бэрш 6iATici келедд. © йткеш оньщ 6opi — ©з ©м1рбаяны. А л ©з ©м1рбаянын бы м ейтш , б1лгеншен ой туймейтш адам не кдшалмай-ак, баекдга кщянат ж асай бередд, не ойланбай-ак, ©згеден алданып кдла бередд; кдюкдсы, тарихтан телам ала алмайды . Тарихты бь\\меген адам эке-ш еш е тербиесш керм еген ж анм ен б1рдей. Бул ecipece ел баекдрган, елдщ басш ы сы болтан адамдар ymiH айрыкдпа мэндд. ¥лттык, саясатты н, улы Heri3i — тар и хта. Сондьщ тан Ш ьш ыс Туркастанда аурып жагкрн бауырымыз Султан Жанболаттъщ хаты бойы нш а \"Ж альш \" журналы уйымдастырран тарихи ататеЖ пз хакдгндагы ж иы н, Ш .Уэлиханов атындагы Тарих ж ен е этнология институтьш да \"Балама тарих кубылысы рылыми таным туррысынан” деген такдярыппен ©ткен м эж ш с тари х рылымына ipi С1лкшас кр ж етп п н ж эн е ататепм1здд 398

___________ _____________________'f f h f m x k g т т ы Зы м адаспай табута тарихи дэледдер тап кдз1р ж еткш кп екенддтн айкдгн далелдеп бердд. KeumeAi елдщ урпаты болтан сон,, б1зде тарих акеден балата ауызш а берж ш келдд. К ейб1р ж азба деректердщ дэйетше кдратанда, олтарихтыэуелде “тектелгГ, беришректе \"шеж1ре\" деп ататан кершем13. Keuieri кецес заманында кдзакд! шежтренщ куш кдрад болды: айтылмады, талданбады, жазба деректермен салыстырылмады, сонын, нэтижесшде еж елден кеде ж аткдн ж алтасты дэстур у з 1лд1, натыз ш еж1релер умытылып, кдз1р кез алдындаты кекелерш кокке кетерген шежтрелер оркендеп жатыр. Ал 6 i3ce Keperi — орден маклумат беретш ата и к ж р е . ©кшпнке орай, б1здщ шежзрете десен козкдрасымыз “Кцфьж, бирж \" epTecicme деген кезкдрасымыздан алыскд кетпейдд. “Елдщ еркеп — еркек емес, ертеп\" деп Оспанхан атамыз айткцндай, езге елдер ацыздыц озшен мацыз тытарады. Кдлай болтанда да, “О сы шеж1реш ата-бабамыз ерж кеннен шытарБан ж ок, шытар\", — десен 6 ip ойланыс кджет-ак, М енщ ойымша, б1здщ тарихымыз — ете к.ызьж.ты тарих. Ж ане ол тарих — ете ежелден 6 epi хаткд жазыльш та, жаткд айтылып та кеде жаткдн тарих. Сондыктан ж азба тарих пен ш еж1ре тарихты салыстыра кдрасанда, талай куцпрттщ бет пердеа жаркцфап сала бередд. Bi3 ез1м1з тарихымыздын, езесш ш еж 1реде сацтасак, езтелер, ябни сырттатылар б1здщ тарихты ез тарихын умытьш цалм ау уппн -ак, ж азы п к еткен . О й т к еш б 1здщ ата- бабаларымыз элемдж тарихтьщ бел ортасында, кейде кеш басы нда ж урсен, умыт цалды руса, айтпай кетусе болмайтындай дэрежеде eMip кеш кен. Bi3 бодандьндгын, буБауьша тусш бэсендесешм1збен, eMip тарихымыздьщ тарам- тарам жолдары 61зд1унем1сжкшуге, кдйта ерлеуге шаквдэады да турады. Ата-баба рухы десен — сол. О л рух — тарих. О ры с тарихш ысы Н .Аристов ж азы п алтан Дикднбай шеж1ресш мен кергем жок, оны П.Румянцев Ж еп су уйездер1 жайында ХХ-тасьф басында жазтан кггэбшде бертен екен, 6ipaK, ол шеж1реш элдектмдер б1рде-б1р кггэпкд кдлдырмай курпцш. Сондыктан ол шежтренщ Ш окдн пайдаланБ’ан узж - узж нускцсына кдрап, кдндай сападаты шежтре болтаньша баса беру мумкш емес. Ал Дикднбай — э й бш “Ацтабан шубьфынды\" заманыныц атацты батыры Ботпай Сэменнщ 399

нем ереср Сем ен ов Тянш анскийдщ \"Естелш терш де\" 3 айтылатын Б ай серкен щ агайы н iHici (агасыныц баласы). I О ры с тарихш ыдары мэн бергенмен, кдзак, тарихшылары од 3 шежзреге мэн бермеген, сондыкцан оньщ сакцалмауына да I улес крскцн солар болуы мумюн. М ен ез1м ел1м1здщ еж едп i3iH ею шеж1реден айрыкща | 1здеддм. Bipi — ©тейбойдак, Т1леукдбылулыньщ \"Ш ипагерлж 1 баян\" деген ю тэбш де берьмен \"Тектелп\". Бул ютэп 1994- 1 жы лы Ур1мж1 кэласында арап кдрш мен басылып, одан KepiM | УЕлемес пен Д укен М эсзмхан б1здщ кдршке Tycipin \"Ж алы н\" баспасы нан 1996-жылы ж ариялады . Бул ютэптын, жалпы кунды лы гы ж айы нда Алматы дэр1герлш университет! р е к т о р ы Т .М о м ы н о в т ы ц б асш ы л ы гы м ен гы лы м и конф еренция етюзгп, берер багасьш бердд, сондьпрган мен j тек тектедпсш е тсидгалмакдын. Кдзакхьщ дэл тарихы осы тектедпде деу — тарихкд обал. I BipaK, эр Д ен ж еткен бул аманаттан ата-бабацньщ б1р дерегш 1здемеу — ол да обал. Кцлай дегенмен ютэп X V -гасырдьщ : Kyerepi fo h . © ткенге, ез1цнен бурынгыга деген Атипат та, сеш м де, кудж те — 6 ©pi занды. Тектелп былай басталады: \"Кцзгак, ж ацгы кдзгак, кдрагы улы с теп, кцн аумагылык, ж ияргы ©зек тармац-таркдм улу дуз аталык, тектелп: (осыдан сон, 100 аш ж аз ж ок)\" (404-бет). Бул былай деген сез: \"Крзак, ж эн е кдзакцд кдраган улыстык, теп, кдндастык, топтары бойьш ш а жинагцалган улы ж уз аталарыныц непзп тармак^ап таратылган ш еж 1р ес1: (осыдан сон, 100 бет ж ок)\" Э ри н е, ютэптщ улы ж уз аталары жазылган бетгершщ ертенш кеткеш е ю н ш т , алайда басцы сойлемнщ сак^алганы сол 6 ip с э п ж ©кпппднд! еюнзш сэтге-ак, ацтап экетедь ©йгкеш кцзак, ш еж 1р ес1 тгкелей туы сты кден ем ес, \"кдзакда кцраган улы сты к, тек \" бой ы н ш а да ж инак,талганды гы ж огаргы сейлемде тайга тацба баскцндай ап-айкцш айтыльш турган ж ок, па? Д ем ек шеж1ре — ата туыстыгынан бурын елдж, улы сты к, бярлж п баяндайты н п зб е тарих. Э у бастагы ш еж зренщ туу макраты — осы . О ны келе-келе ж екелей ататепм 1здщ п зб еп н е айналдырып ж урген — кеш нплер. О ган , эрине, вм1рдщ 9 3 repici, уакцгпъщ талабы ыкдал еткен болу керек. О сы лай екенш е дэлел: улы ж уз ш ежзресш де кциды мен 400

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Wnfmxka уйсш 6 ip-6 ip ата есебшде айтылады, ал тарихтан крндынын, да, уйсшнщ де ж еке-ж еке мемлекет болтаны белгш емес пе? Демек будар алдеюмнен туган элдеюмдер, ягни ж еке длямдар емес, уды ж уз тобьша б1рнекен ж еке-ж еке тайпалар. Былайша айткрнда, куйреген мемлекеттен кддган кдддьпдар, шашырандылар. Найман мен Керейдн, де жагдайьх осындай. Дастурд! орта ж уз тобьша жататын Крцырат тайпасьшьщ да кей шеж1реде уды ж уз курамында Kopcermyi де шежгренщ кдзакдд кэратан улыстарды, ауылдарды жинак,тайтынын дэлелдейдь (мэселен, И .К р аф т курасты рган \"С бор н и к узаконений о киргизах степных областей\" ю тэбш де, (Оренбург, 1898-ж) уды ж уз курамы \"Поколение уйсюн. Роды: Ботбай, Чем ы р, Д ж аны с, Си кам , Авдай- суван,Чанышклы, Канклы, Сарасулы, Джалаир, Дулат, Адбан, Суван, Чапрашты, Исты, Ушакты, Сары -уйсунь, Сергелы; П околение Конграт: Байлар-Д ж андж ар, Уразгильды , Кульджегач, Бочман, Токбулат, Яманбай, Куракрсиз, Этимдяр, Куюш —Кансыз\", — деп керсеткен: \"И з истории казахов\", \"Ж алы н\", 1999, 374-бет). Уйсш, найман, крцырат, тагы баскц тайпалардьщ тек кдзак, халкдшьщ емес, баскд да турне халык^арьшьщ курамьшда кездесш жатуы кдзакдын, аргы ш еж 1ресш деп аталар 6 ip кездег1 рудыц немесе тайпаньщ , кейде мемлекеттщ ыдырауынан кддган топтар мен болшекгер екенш керсетед. Сондыщ ан жузге болшудш, о баста аймак^ык, бел1стен тугандыгын тарихи акццат рет1нде мойы ндауы мы зды мэдениеттшк санайтъш уакргг ж етп. Бурынгы \"Ж уз\" соз1 6i3 ойдап жургендей сандык, м энд керсетпейд, ауыл-аймак, деген магынаны б1лд1р се керек, оган 6 ip кезде оры с тарихшыларьшьщ \"юечжы\" деп журген еддц дурыс аталуы \"йозы\" немесе \"иуз1\", я т и \"ж уз” дегенге ж акдн окцглып ж ургендп дэлел. Тарихта \"он ок, ем\" атаман елдн, де кдз1р \"он улыс ел\" екеш белтш, ойткеш М ахмут Кдшгаридьщ сездгтнде \"ок,\" сезшш, мэш \"енш 1, улес\" деп керсеттдген (\"Хант\" баспасы, 1997, 76-бет). ©тейбойдак, жазуына Караганда, кдзак, шежгресш алгаш жазып шьщкдн адам — Ж ауйар деген акракдд ал шежлре жазуга жарлык, берген — Кдзак, кунби. Кдзак, кунби Созак, кунбид такуан тайдырып бимкке келген екен де, Кдзак^ан кейш бимк neci кунби емес, хан аталып, алгаш кд хан Алаш болыпты. 26-549 401

w . шI. «ш й О ндай кунбилердщ тарихта болган-болмаганы н кдзбалам ай-ак, крй сак, ш еж 1ре ж а зу дэстур1 кунбилер тусында, ягаи уйсш мемлекен тусында пайда болтан деп ж о р ам ал д ау ы м ы зга болаты н сияк,ты, ей тк еш уйсш мемлекетш щ тана, басш ысы кунби атам ан гой. Т ектелп бойы нш а кдгрык, арыс халык, куралып алаш аталыпты. \"Толыкрыган щарык, улыс алаш ж еке-ж еке Арыс д ел ш д т А ры с улы сты ц тарм ак,талы п таратьтлтан тарм агы \", — деггп (406-бет). Сонда кдфык, арыстьщ шпнде кулагымызга аты таны с \" д е й т арыс\", \"албан ары смг \"сак, арыс\", \"суан арыс\", \"найман арыс\", \"керей арыс\", \"крцырат ары с\", \"уак,арыс\", \"дулат арыс\", \" э л т арыс\" дегендер ауыд топ, арайын марьшасында т1з1м д е л т ж ур (406-407-бет). 0 pi \"Арыс татулык, — алмауыт кеп, абысьш татулык, — салмауыт коп\" деген макэддьщ сол кезде тууы да (409-бет) сол ойга итермелейдд. Нддш; тектелпсш , ягни ш ежзресш жинастырьш жаздырган Крзак, кунби: \"О ты з ж ы л 6ip ата болса\", — депп (417-бет). Алгаш шеж1реш курастырганда, \"урпакдарына умыт болтан, дэлел болмаган межетй ата — 2000; уакдпы айкдгн болмаган, 6ipaK, ел аузы нда дереп бар ш ежзрелж ата — 92; Кдзак, кунбиге таяу, коз жетерлгк шежзрелж жалгасуы бар нак,тылы аталардыц Кдзгак, кунбиге деш нпа — 60\" ата больш ты (421-422-бет). К унби атанган дэу1рдш, аякдалуы, ягни уйсш мемлекетшщ ыдырауы — бесшип гасыр, шежзре ж азу да сол туста крлга алынды десек, \"нак^ылы аталардын, Кдзгак,кунбиге деш нпа\" 60x30 —1800 жылды, я ш и сак, заманынан басгалатьш уакцпты кдмтиды. Бул ш еж зре бойы нш а, кдзак, б1здщ дэу1р1м1зге деш н п 1000-1500-жылда да бар халык, болып шыгады. Бул тектелпдеп: \"Ж ауйар акракдл жарыщыкцъщ жазбаша айтуы нш а\", — дегеннш е, (404-бет), \"Н еп зп ортак, ойлар акц1ддасыльш, ж азб а жарлык, больш тусетш\", — деуш е (406- бет) кдраганда, ата-бабаларымызда opi ж азу болтан, epi шежзре ж азбаш а турде сакщлган. \"...баскд ел тарихы нда осындай екенш ет кудакден естш отырмыз. Кцзакдц кдрасты аталар олардан кем демнсе, — акцшакцъпс, тйтп олардан да кеп, санап тауыскдгсыз , — делш генш е кдраганда (416-бет), ш ежзре курастыруга керпп кцггай елш щ ж ы лнама ж азуы турткз болды ма деген де ой 402

_____________ ______________________ fflafruzka ттимЗым келедд. Алайда 6ip аньщ нэрсе: ертедеп шежзре — эр атаньщ 03 тусында жазылган тарих емес, кейш жазылган, еткен тарихты ойша есептей курастырылган дуние. Эр шежзредеп эр атаньщ 6ipz\\e uvrepi, б1рде кеш нп уакдггта айтылып, 6ip шеж1редеп бабасыньщ екшпд ш еж1реде баласы боп журу1 немесе KepiciHiiie келу1 сондьщтан. О ныц устш е эуелп жазбаша шежзре жогалган соц, ауызша таралтан аталар йзбеп айтушыньщ зердеа мен бш пне байланысты ауысып не шатасьш кетш отырган да болу керек. ©йткеш ©тейбойдак, езш: \"Ата тепм — уды жуз, Зарман, Зарман пшнде Албан, мекешм — Ж етку\", — деп таныстырады. Алайда ©3ipre белгш б1рде-б1р ш еж 1реде Зарман деген ата кездеспейдд. Соган Караганда, не кеипруиплер атын кдте кегшрген, не 6i3re жеткен ш еж1релер эл! толык, емес. ©тейбойдак, ш еж 1ресш деп apFbi Албан 3-ата( 6ep ri Албан — 86-ата. Сонда ею Албанньщ арасы орта есеппен 2490 ж ы л Бул шежзре бойынша ©тейбойдак, аргы Албаннан тарайды, 6epri Албанньщ атасы Бэйддбектен де улкен (925- бет). Бэйддбек 80-ата болса, ©тейбойдакцъщ O K e d Тыеукдбыл 71-ата. Бэйддбекгщ озш 7-расырда ©Mip кеш кен адам десек, онда ©тейбойдак, одан аргы заманда ©Mip сурген болып шыгады, ал кггэп 15-расырда жазылган деп шамаланады. Сонда бул шеж1ре жыл кдйыруга келмейтш былыры к©п шежаре болып шырады. ©йткенмен кггэптщ \"терттен уш белей жанып кетп\" дегендд ескерш, бул былыцты ©ртенген беттердд орньша дурыс кря бымеген кеппруппнщ кшэсшен кеткен болар деп шамалаймыз. Кдтелжтерше кдрамастан, бул тектедп ежелп арыстар курам ы н д а K,a3ipri кдзак, тай п алары н ы н , ту гел д ей болгандьпын жэне арыс сезш щ Kici атынан ©зге ауыл, топ деген де магьшасы бар екеншен хабар бередд. Екгнгш шеж1ре — Кдзыбек бектщ \"Туп-тукцаннан ©зме шейш\" ютэбшдеп Ата шежзре (\"Жальш\" баспасы, 1993-ж. 24-135-бет). Мунда ©тейбойдакдгыц тектелпсшдепдей емес, Алаш Кдзак,тан бурын келедд. Ал Алаштын, атасы Кддыр делшедд, онын, бауыры — Кцлша. Жалпы, кдзакдъщ аргы атасы Кддыр, К,алша деген 6ipa3 шеж1реде кездеседь Ж огарыда айткцн И.Крафт курастырган ютэпта да Колча — Кадыр деп, екеуш 6ip адам ретшде керсетедд (362-363-бет). ©тейбойдак,та Ж аныстан кеш н Арыс келсе, Кдзыбек бекте Ж уманнан Арыс тарайды. 403

¥ ) е к с у т а н ^ y ^ o fc e k e -y / iu “Ж ум анны ц ею улы Арыс, Сабыр аталады. Арыс деген Kici ш амадан тыс ipi(ете кунгп, айбатгы адам болыпты. Мше, барлык, кдзак^ъщ: “Ой, мьш ау Арысым екен “, “Арыстай юс! екен\", — дейпш осыдан крлыпты\", — дейдд Казыбек бек (36-бет). Арыстьщ ез аты Анарыс болтан деседд. LLIeineci еркелетш Арыс атап KeTirrri. О д шмдд Еуропа елдершде алып, коп 1ум ы ры н етюзш , ез елш е келгенде он ею-ак, ж ы л турыпты. О л арты на пэлсапа кдлдырган. Ж азб а Машуы заманына дейгн келген екен. С ол замандаты 6ip ж ер с1люшсте ол топырак, астында кцлган. Арыс акдгн да, ахун да адам болтан. Еуропада корген онегесш щ жак,сы жак,тарын оздерш щ патш алыгына ю рпзуге умтылган. Ол езш щ туган атасымен осы жонш де келюе алмай мерт болтан. Ocipece табигат сы ры на коп ундлген. “Дуние — ш еказ, оньщ алды да, арты да жоКу хакцкдтта да м олш ер ж ок, еткен куннщ б е л п а жок,\", — деген сез крлган. О ньщ коп ©лещ сакщлган екен, ол да ж ер еш бнгенде курыган. Арыс Еуропаны ©з туыекдны Токрары диуанамен 6ipre аралаган. Патш аньщ кдндай болуы керектптн айтамьш деп, туыскрнына жакдаган. Аскдн шешен А рыстьщ айткдны коп екен, ол б1зге жетпеггл... А рыстьщ алты улы большты: Ак, Пан, Ж ан, Бол, Бек, Бал. Сол 6ip заматта Арыс атамыз Тэндр тауынын, мацын кдгстайды екен ... А гайы нды Ак, пен П ан ©лген ай... ею атайьш ды атанган... Бал заманы нда кдтал хан болтан деседд... С араркдда Балкан аталган тау да соньщ аты нан крлган... Акдрыс, Ж анары с, Бекарыс деп жургенАпз — Арыстьщ уш баласынын, аты... Ак, деген ю еш щ Кипсбай (Кейю) деген ж алты з улы болтан. О дан — Тебей, М отан — ею ул, Т ебейден — Бакдгияр, Бэйтерек, Ж ацылык,\", — дейдд Ата ш еж 1ре (36 —37-бет). “Е уроп ада ер ек ш е елм1з, ары с урпагы м ы з деи п н дер бар. О ны 6i3 О тен екеум1з Дунай дайрасы ж атасьш ан кездеспргенб1з\", — дейдд Кдзыбек бек (36-бет). О сы шежзреге сенуге бола ма? Сенддретщдей кцндай дэлел бар? Б1здщ дэу1р1м1зге деш нп 484-жылы туган грек Геродотгы таты 6ip Ц ицерон деген грек “тарихтьщ атасы\" деп атапты, оньщ солай екенш кеш н буюл элем мойъшдады. Сол Геродот тогы з ю тэптан туратъш “Тарих\" атты ецбек жазьптты. Соньщ 404

____________________________________Wafmxka ттиЗым 4-кггэбшде скиф деген ел жайында сез крзгапты. \"Б1з олардьщ йшнен скиф Анахарсистен баскд б1рде-б1р ататцы адамды кездеспрм ейм 1з\", - дейд1 сол ю тэбш де од (Геродот. \"История”. Ленинград, 1972, 198-бет). Осы Анахарсис Крзыбек бек шехаресшдеп Арыс, ягни Анарыс болуы мумкш бе? Мумкш дейш десен,, ол — скиф, 6i3 кцзакдыз. Грекгердщ скиф дегеш сак, екенш тарихшылар кептен айтып келедг Крзыбек бек: 11Мухаммед туганнан мьщ тогыз жуз жыл бурын Кддыр,.. Кдлша деген аталарымыз болтан. Мен де, бурынгылар да муныц хакцкдтгагына кегадддк бере алмаймыз. Олар эдде Турне, эдде Сак, эдде Хун аталган деседь Кобше Сак, дегенге кеб1рек аркд суйейдд”, — деггп (34-бет). Бутан кдраганда, Анахарсис сак, болса, онда оньщ Анарыс болуы да мумю н тэр1здГ О йткенм ен эл1 де дэлел1м1з жеткшкс1здеу. Геродоткдтагы ущлешк: \"Анахарсис повидал много стран и выказал там свою великую мудрость. На обратном пути в скифские пределы ему пришлось, плавя через Геллеспонт, пристать в Кизику. Кизикинцы в это время как раз торжественно справляли праздник М атери Богов. Анахарсис дал богине такой обет: если он возвратится домой здравым и невредимым, то принесет ей жертву по обряду, какой он видел у кизикинцев,.. Вернувшись в Скифию, — Анахарсис... совершил полностью обряд празднества... Какой- то скиф... донес царю Савлию. Царь сам прибыл на место и, как только увидел, что Анахарсис справляет этот праздник, убил его стрелой из лука... Анахарсис, как я узнал от Тимна опекуна Ариапифа, был дядей по отцу скифского царя Иданфирса, сыном Гнура, внуком Лика и правнуком Спаргалифа. Если Анахарсис действительно происходил их этого царского дома, то да будет известно, что умертвил ею родной брат. Ведь Иданфирс был сыном Савлия, а Савлий и был убицей Анахарсиса”, — дейдд (206-бет). Сонда Геродотгьщ Савлий деп отырганы Арыстьщ бауыры Сабыр больш шыгады. Анарысты Анахарсис деген Геродот Сабьгрды неге Савлий демесш? Алматыньщ кцк,ортасындагы Есентай езеш н Весновка деп те журм1з гой.: Есентай — Есеновка — Весновка. ©кшпнке орай, ©тейбойдак, та, Крзыбек бек те тек ез бабаларын куалап, бауырларыныц урпагын таратпайды, 405

Ъ в к су л т а н ^ ф о / с е к з -у я м сондыкщ н сабырдын, улы Иданфирстщ атын кдзакщалай алмаймыз. Алайда Анахарсис грекш е аталуында Гнурдьщ б аласы , Л и к тщ н ем ер есГ С п ар гап и ф тщ ni© 6epeci болганды гы н б1лем1з. © кш ны ке орай, Гнур деген атты Кдзыбек бектеп Ж ум анга да, ©тейбойдакдагы Ж аныскд да ж акдш дата алмай дал боламыз. Кдтелскен, cipo, шежзре ш ыгар деп шамалаймыз, ейткеш Геродот сол аты аталган скифтердщ 6opi жайында да нанымды окдгалар айгады, ал ш ежзреде ондай жок, Эйткенмен ерте кезде ел билеген ш энуй, кунбилердщ лакдп аты да болатынын б1лешз. Бэлюм, Геродотгыц айтып отырганы олардыд сол лакдп аты да шыгар. Сонымен, Анарыс пен Сабырдьщ, яга и Анахарсис пен Савлийдщ 6ip-6ipm e бауыр екеш ж эне Анарысты ©лпрген С абы р екеш ш ежзре мен Геродотга б1рдей. Бул ею удсастык, А нарыс пен А нахарсисй 6ip адам деуге эл1 аздык, ететшдей. Б1здщ дэу1р1м1здщ VT-гасы ры нда ©Mip сурген Диоген Л аэртский деген адамньщ \"Атак,ты философтардьщ ©Mipi, WMi м ен тэл1м создер1 туралы\" деген ю тэбш де 8-орында А нахарсиске токщп, былай дейдк \"Анахарсис, скиф, Гнурдын, улы ж эне скиф патшасы Кадуидщ бауыры, анасы ж агьш ан эллин, сондьщган ею тиуц бЛедд. О л скиф тер мен эллиндердщ кдрапайым турмыстагы ж оне согыс кезш деп салты туралы 800 ж ол ©лен, жазган, ал ерю н с©зде алдьша ж ан салмагандыгы сондай, \"скиф сиягды сейлеу\" деген мэтел содан кдлган. ...Б1раз уакдгг ©ткеннен кеш н Анахарсис Скифияга кдйтып оралады; алайда ол Kid гректерге деген улкен курмей упдн, ата салтьшан бас тарту ниейнде деген куджке ушырап, ад аулап ж ургенде ©з агасынъщ ж ебесш ен кдза табады, ©лер алдында ол былай депй: \"Элладада м е т адыл-парасат крргап едд, ©з ем м де ды зганы ш курбан етй\". Ецдд 6ipey/vep ол грек салт-дэстурш оры ндау усйнде кдза тапты деп сецддредГ (М осква, 1986. 86-бет). Сабырдьщ мунда Кадуи атальш жургенше кдрамастан, ендд К дзы бек б ек й д \"пэлсаф а кдлдырган\", \"акдгн да\", \"шмдд Еуропа елдер1нде алып\" дегеш дэлелденш, А нахарсисйд А нары с екенш е илана бастаймыз. Тек скиф деген сак, па, сак, деген кдзак, па деген гана кудж кдлады. Иэ, А нахарсисй (эрине, атагы кед жайылгандыдтан) 406

_______________ ____________________ fflafmxka пмьЗым Геродот та, Аристотель де, Платон да, Плутарх пен Лукиан да, тары баскрлар да (олар жайында Т.Ж уртбаев \"Дулыта\" итэбшде \"Анакррыс\" деген атпен тиянакдл баяндайды) — 6epi скиф дейдд. \"Скифтер Азияда 28 ж ыл билж курды”, — дейдд Геродот (45-бет). Парсы патшасы Кирдщ эллиндерге шабуыл жасауына Вавилон, бактрия халк,ы, сак^ар мен египетгжтер кедерп болды дегендд айтады ол (60-бет). Э йгш Томирис патшалык, еткен массагеттер жайында айтып келе жатьш: \"Б1реулер оларды да скифтердщ тайпасы деп есептейдд”, — дейдд (75- бет). \"Гер озеншщ арры жаты патша иелш аталады. Ол жакдга ен, ержурек жэне ен, кеп скиф тайпалары турады. Ол скифтер калган скифтердд ездерше батыныппы санайды”, — дейдд (192-бет). Геродоттьщ бул сездершен скиф дегеннщ жалпы атау екенш, гректер \"жабайы” санаган буюл тайпаларды жалпылай скифтер деп ататанын ацрарамыз. Скиф — кен, урым, солай аталрщр тайпалардьщ пшнде турю тукдшдас емес \"жабайылар” да бар, ал сак, — тар утым, ол — скифтер курамына юретш 6ip рана тайпаньщ аты. Анарыстын, скиф iiniHAe сак, тай п асы н ан ек ен ш к,азак, шеж1рес1 рана аж ы ратады ж эн е оны сак, дем ейдй к,азак,тын, apFbi аталарыньщ 6ipi дейдд. Ал скиф кдзакдъщ атасы екенш тш де дэлелдейдд. \"Скифтер амозоншаларды \"эорпата” дейдд, ол эллишпе куйеуш елт^ргкитер деген магъгнаны бьлддредд; \"эор” деген — куйеу, \"пата” — елпру”, — дейдд Геродот (214-бет). Кудайга пгуюр, \"казашкалардын,” куйеуш кдзадтар эл1 кунге дешн Геродотша \"эор”, яртш \"ер”, \"epi” дейдд. Осы сан расьррдан аман жеткен \"ер”, \"опат” (пата) (елпру) деген ею соз-ак, сюрфтн, сак, сакдъщ кдзак, екенш е серрддредд деп ойлаймын. ©йткеш кддым заманнан рфлган рсдзак, — сак, c©3i эл1 солай озгермей келедд.. Геродоттын, айтуьрррша, \"савроматгар скифш е сейлейдд”. Савромат деп отырраны — сарматтар. Ал сарматгар мен сакд ардыц туыс екеррш тарих элдекдшан дэлелдеп Рфйган. Геродот заманында сршф пен сак, атауыньщ кейде синоним ретш де айтыла берет1н1н онын, мына ж азраны нан да ардрарамыз: \"Сак,тар (сюрф тайпасы) бастарына кртты, т ж туратын узы н шошак, 6opiK киед1. Ш албар киедГ сар^, садаръгмен жэне кднжармен кдруланады. Оран рфса оларда 407

Ъ е к б у т а н Н( ф ) !с е Ь - у 1 м _________________________ _____________ тары сагарис (ею ж аты да жуздд) ескери айбалта болады. Б ултайпаны (ол ©3i скиф ке жатады) амиргилык, сак^ар деп атайды. П арсы лар буюл ск и ф п сак^ар дейдд\" (332-333-бет). Бул арата Бичуриннен де 6ip сез крсута болады. \"Кдятай тарихы уйсш халкдян ертеде Аутанстанды мекендеген СЭ халкдшын, 6ip тайпасы деп атайды... О л — сэйлердщ (сак^ъщ нем есе скиф тердщ , кдятайша сэ) урпагы\" (\"Собрание сведение о народах...\". М осква. Ленинград, 1950. Ш-ютэп, 53-бет). Осынын, 6opi кдзакдын, Ата ш ежтресш деп Анарыстын, гректер ж азтан Анахарсис екенш е толык, сенддрсе керек. Ягни сак,тар — кдзакдын, туп атасы. Будан мьшандай кррытынды шытады: кдзак,мемлекетпгш уйсш ж эне кдндыдан бастау — тарихты ортасьшан бастау, ал сак, дэурш ен бастау — тарихи непздд. О ны шежзре де, ж а зб а тар и х та толык, долелдейдг Сондык,тан кдзак, тарихы ньщ ipreciH арты заманта кдрай терендете ж аю ушш шежаре мен ж азба деректердд 6ip-6ipiMeH уйлеспре пайдалану кджет. Д А аэртский Лидия патшасы Крезге жазтан Анахарсисгщ хаты н келпредд, ал К рез — б1здщ дэу1р1м1зге дейш п 560-546- ж ы л аралытында патшалык, еткен адам. Ягни Анарыс бабамыз да, ж азб а тарихтьщ дереп бойынш а, б.д.д. 6-гасырда OMip сурген. Бул уакдятты К дзы бек бектщ Ата шеж1рес1 де куптайды. О нда Арыс — алтыншы, ал Бэйддбек — 47-ата. Ею арада 4 Ката ж аты р. Э р атага 30 ж ы л берсек, онда ол 41x30= 1230 жыл. \"Бабамы з Бэйддбек хи ж ра ж ы л санауьш ан 13 ж ы л бурын туыпты да (ягни 622-13 = 609.), сексен алты ж асы нда (ягни 609 + 86 = 695.) ©з аж алы нан Кдратауда Боген © зет бойында кдйтьш ты\", — дейдд К дзы бек бек (68-бет). Сонда осы 695 ж ы лды ж огаргы 1230 ж ы лдан алып тастасак, 1230-695 = 535, ягни б1здщ дэу1р1м1зге деш нп 535-жыл шытады. Бул — тура К рез ©Mip сурген кезен, (патшалыгы 560 —546-жыл, ягни 14 ж ы л аралыгы). Бутан кдраганда, кдзакхын, Ата шежзресшде де мерз1мддк акдкдт бар, ондагы ж ы л молшер1 ж азба тарихтагы мен дол келедд. А нахарсистщ Анарыс екенш е бул да иланды ра туседд. Ата ш ежгредеп кдзак, Арысгьщ сак, Анахарсис екенддпн м ьш а 6ip украсгык, та долелдей туседд. 408

____________________________________________________ f f ld f t n x k a \"...Майкуя айтыпты: Б1здщ бабамыз Арыс \"©Ai кеп пе, Tipi кеп пе?\" — деген суракдд Kepi сурак, берген: — Кеме уснндеплердд кдй жагына кресан,, сол жаты кеп болады. ©йткеш кеме уетшдеп адам е^м н ен терт-ак, eAi жырак, турады гой, — депп. Яш и кеменщ еденшдеп такщ й терт-ак, ем\" (57-бет). Диоген Лаэртский аталмыш кггебшьщ \"8.Анахарсис\" тарауында: \"На вопрос, кого больше, живых или мертвых, он переспросил: \"А кем считать плывущих?\" — деген онын, тапкдфлык, сезш келиредг Бул сез бен шежзредеп сездщ б1рдей KeAyi ол сездщ 6ip юегшн, аузынан шыкддндыгын, ягни Анахарсистщ Арыс екенш дэлелдейдд Токрары. Лидия патшасы Крезбен 6ipre скифтер гректерге кдрсы сонысады. Сонда скифтердщ шзгнде арлар, ягни арилар да болады. \"Арилар мидияльщтардьщ садагымен кдруланды, олардьщ баощ кдрулары бактрияльщтардгю едд\", — дейдд Геродот (333-бет). Бактриялыкщр дегенБпз Бактяирлар деп далелдеп жаш ай- ак, крйтанда, бул арлар немесе арилар AeremMi3 юмдер деген занды щязыгушылык, туады. ©йткеш Кдзыбек бек келпрген Ата шeжipeдe \"Ж ан деген гаоден (Арысгьщ ортанпты баласы) Ар, Кун деген eKi бала болыпты... K,a3ipri Аргын деп жYpгeнiмiз — осы ею улы адамньщ алты баласынан тараган ургтак, Олардын, 6ipirin (Ар Н-Кун = Аркун) Аргын аталуы Алтайга ауган заманнан кдлган\", — делш ш п (46-бет). \"¥лыкщуды (¥лытау) мекендеген Ар тукдшынын, жасаган кдрулары (тем1рден)\", мылтыкщры кдзак, eAi айналасындагы бетен, бегде журтгы ттреткен \", — деггп Кдзыбек бек (48- бет). Осындаты Арымыз Геродот айтып отырган арлар немесе арилар емес деп кдлайша кесш айта аламыз? Арилык;гардьщ астанасы деп журген Аркдйым мекеншщ Крстанайдын, кдсында гана жатуы осы шюрдд беюте туспей ме? Мен, Tirrri, Орхон деп жургенБпздщ дурыс аталуы Аркун емес пе екен деп те кдялданам. \"Ж ер елемнщ борщ кдзак, кдглып жзбершещ\" деупплер, ерине, еуелт ез арамыздан шыгады. Bipax,шежзреге жуггнбей- ак, бул арада жазба тарихтын, езгн куэге тартсак, Азия мен Еуропада арлардыц, кундардьщ, туржтердщ, кдшшак;гардын, i3i мен ici кдлмаган кдй ж ер бар? Бабаларымыздьщ аягы 409

i v'ki ifпит fiijhlceh-ym_____________________ баск^н ж ерлерде урпагы, туягы, кэддыты, ж у р и а т эл1 де менмундалап ж атса, 6i3 оган неге кендл аудармауга тш стз. Ен, гажабы, ол тарихты 6i3 емес, баскдлар ж азды гой. Б1з тек сод ж азбалардан ез тегйнздд 1здеупд мен табуш ы ганамыз. Ж арайды , ©3i суранып турган удсастыкды айту тарихкд кдянат та емес, жала да емес деп ойлаймын. Сондыдтан арлар немесе арилар Ар бабамыздын, урпадтары немесе тайпасы болса, онда хун, гун, гун деп ж ургенМ з неге Кун бабамыздын, урпакщ ры болмайды? Ата шеж1реде бутан да апарар 6ip ж ол бар сиядты. Кдггайлар ж азган тарихта турне пен уйсш нщ аргы атасын 6epi ем1здд дей й н украс ады з бар. Ол, шындьпъшда, адызга айналган акдкдткд кеб1рек украйды. \"Мше, сол барыс ем1зген бала Елсау ержетш, аргындар кемеймен елше кдйта ие болады. Аргьш бауырлары арасьшда журш, согыс енерше эбден ж ейлш , одан ©з елш ен кдшкдн аталастарьш ан крл ж инап, кдйта ез елш, биллей крльш а алады\", — дейдд Ата ш ежтре (40-бет). Бул ж айы нда Бичурин былай дейдд: \"..уйсш билеуппа Гуньмо деп атакуалады... О ньщ экесш хундар согыста елйрш, ж ад а гана тутан Гуньмоны далага тастап кетедд. Онын, денесш ен кустар курт-кумырекдны шодып терш, кдншык, кдеды р ©з суйм ен ем1зуге келедд. Ш энуй (хун патшасы — Б.Н.) тадгалып, оны эулиеге санайды; сондьпрган оны ©зше альш багып-кдгады; кейш Гуньмо ержеткенде, шэнуй оны эскербасы кряды. Гуньмо жорьпрга б1рнеше рет кезге туседд; сол себепй ш энуй оган эк еан щ иелнтндей жердд кдйтарып 6epin, Батые кррганьш ьщ мадын кдрауылдауды тапсырды\" (\"С обрание сведений о народах...\" М осква-Ленинград, 1950, П-том, 155-бет). Бул узшддден, б1ршпдден, хун мен уйсш нщ 6ip-6ipiMeH бауы р ел екен1 айкдга адгары лады . Еюнш1ден, уйсшдд кдйтадан ел кд1лган хун екеш де ап-айкдш жазылган. М уньщ 6©pi Ата ш еж 1реш д ep6ip epi6me деш н куптап тур. Хун, хун, Бун, гун деп турленддре атап журген халкдшыз шын мэншде Кун екенш , оньщ кдз1рп аргьшдардьщ аргы атасы екенш шеж1ре мен ж азб а тарих ортак, дэлелдейдд. Ар ж ене Кун тайпасы ны д б1рлМ Ар + Кун, ягни аргы н аталуы йлддк занды лы гы мызьа да кдйш ы келмейдд. М арко Полоныд айтуынш а, кдз1рп Кдгтай ж ерш де ш амамен Сендук немесе 410

________________________ fflafmxka Тендук атаман мекенде: \"Бул арада аргон деп аталатьш халык, бар, ...ол eici рудан пайда болтан, аргон руынан тендук шыгады...\" (\"О разнообразии мира...\" Алматы, 1990). Будан артын халкдгньщ ез1 де ертеде ею рудьщ (немесе тайпаньщ) 6ipiryiHeH пайда болтан ел екенш айта жургенш шамалаута болады. Демек кун мемлекеп кдзак, елшщ баба ордасы болБанын шежзре де дэлелдейдд. Сырт тарих туп бабамыздьщ 6ipiH сак, деп, екшпнсш кун деп, баскдларын уйсш, кднды, найман, керей, кдшшак, ататанымен, ез ш еж1рем1зде соньщ 6epi кдзак, аталтан. Ш ехаре мен тарих байланысын Аскдр Селеубаев деген зерттеупп iHiMi3 тэп-Teyip талдап жур. \"Арыстын, улкен баласы Ак,тан — Бал, Балдан — Уак, Керей, Нау, Ман... Наудан — Анды, Сан, Бай, Ек; Маннан — Mip деген жалгыз ул болган. K,a3ipri н ай м ан д ар — осы бес атанын, тукдш ы\", —дейдд Ата пш ш ре (46-бет). Аскдр осьшдагы Нау мен Манньщ 6ipiryiHeH найман (Нау+ Ман) атауы, Сан мен Байдыц 6ipirymeH тарихта Сэнби аталып ж урген тайпаньщ (Сан + Бай —Сэнби) атауы шыкддн, ал тарихтагы жун деген тайпа шеж1редеп Керейдщ Ж ун деген тармагы деп дэлелдейдд (\"Тарих таразысы\", Алматы, 2003-жыл). Мен онын, п1юр1нде гылыми жорамал бар деп мойындаймын. Ce6e6i Бичурин де: \"Kpsip де Вынь-шанде Ж ан ж эне Ман руларынын, жартастан ундген турак, yroiepi кершш тур\", — деп жазган. Шеж1реде Арыстын, экеН Жуманнын, бауырын Туман дейдд. Ал кдггай жазбалары оны хун патшасы Теоман, Тау Ман, Тобан дейдд. \"Туман — адам аты api алтайльщтарга кец тараган ат\", — дейдд турне тарихшысы Б.©гел (\"¥лы хун империясыньщ тарихы\", Алматы, 1998). Бул Туман — эйгш Ш энуй Муденщ экесг \"У хуннов Шаньюй назывался Тумань\", — дейдд Бичурин. Ал 6epi асыраган баланьщ тукдгмьш Тупо деп окдш, оньщ басшысы Тумынь, лакдп аты Елхан екенш жазады да, оны турне дегенге Бртчуррш кел1спейдд. Алайда оньщ Кунга да, Санбайта (Сэнби) ЛДкдтысы бар екенш керсетедд. Тумыннан —Исиги —Мунюй- хан Кигинь — Тобо хан деп Тугюдщ (б1зше турж тщ ) паппаларын керсетедд. Кдзак, me»dpeci, Туман - Сабыр - Кейю - Тебей, Моган (агайынды) деп аталар пзбегш бередд. Сонда Тумыны — 411

Ъексулман ftyftolceb-y/iu Туман, И си гш -С абы р, Кигиш - Кеша, Т обосы -Т ебей сишрганып турады. Эрине, муны дэледдеу (тер1ске шыгару да) ете кдын. \"Мотан да, Тебей де заманында ел билеген\", — дейдд Ата шеж1ре. Ж эне: \"¥лы ж узбш дейтш кдзак^ардьщ 6epi дерл1к Т ебей тук^ш ы \", - дейд1 (37-бет). Сонда Бичуриндеп М ую й хан Кигиндд — М оган хан емес пе екен деп те кдласьщ. Тарихта 6ipi сак, 6ipi кун, 6ipi уйсш бон жазылтан адамдар Ата ш ежзреде тек кдзак,боп айтылады. Бул не? Эрине, ж азба тарихтагы хандардьщ орны Ата шежзредеп реш ен дэлме- дел кеде бермейдд, 6ipaK, хандык, курган деу1рлер1 тура. Буд м е н щ ш е , сак,, к у н , с е н б и , у й с ш , ту гю (ту р ж ) деп жургендер1м1здщ 6epi де кдзакдыц аргы теп болгандьпрган. Рет-ретз ауыздан ауызта айтылса кеде сел-пэл шатаскднымен, урпатымыз аркы тепн бьле ж урсш деген макратгы Ата шеж1ре кдлайда орындатан. О йткеш ата тепн сыйламатан елдщ 6ipiH oipi кдф ьш -ж ойьш жаткдндытын бери аталарымыз бшген, керген, содан ой туйген. ©йткеш тарихкд кдрацызшы: еуел! caiprap шьпъш, Кдра тендзге ж етш турак^атанша, ж ат пен ж ак^ш ды б1рдей ж айпап еткен; кундар да сод уйсшдд де, уды ж узпп де куйреткен; кунньщ ©зш сэнбилер жецген, содан хазарлар, болтарлар, турпсгер, к^пппак^ар — 6opi де 6ip-6ipiH билж тен тайдырган. EipaK, бэрш щ де шьпркдн теп ардар м ен сак^ар едд. Мьпргы тутрымнъщ 6ip-6ipiHe кдрсы ш ьщ кднынан repi э д а з тущчмдардын, 6ip-6ipiMeH 6ipiKKem утьш ж ап ф н ьш бабадарымыз б1дген, сондьщган ата тет п зд щ акдкщ ы н шеж1ре арк^ыды насихатгатан. Мше, Ата шежзре урпакдд осыны ук^ыру упдн жасадтан. Б1з унем1 сы рт ел галымдарына кулак, тургендд крюымыз керек, одарта салсак, кун да, найман да, керей де, крцырат та монд)лдар; сак, та, сэнби де, массагетгер де, уды ж уз1 де, уйсш де — бэpi бетен ел. Ад будардьщ бэрш щ де басын кдзак, едше крсатьш — тек Ата шежаре. Демек Ата шеж1ренщ уды макрагы — кдзак^ы 6ipiKripy. Сондьиртан 6epri ш еж1реш крмпита бергенш е, Ата ш еж 1реде айтылган apoip атаньщ ар жагында умыт кдлтан ел, тайпа, ру, топ бар екенш , одар турады ж азба тарихта кейде эдеш бурмаланып, кейде тш келмей бурмаланып кеткен талай м эм м ет ж аткдны н унем1 жадымызда устап, бугш п кдзак^ъщ арты Ty6i арлардан, сак^ардан, кундардан 412

____________________________________ ffiajmxka та$3гт басталып, бер1де уйсшмен, кдцлымен, туржпен, к^тш акден жалгасатынын бупнп урпакдд окулык^ар аркд1лы, зертгеулер мен 1зден1стер аркдглы унем1( узддказ ж етю зш отыруБа тш стз. Сонда рана кдзакуьщ ежедден кеде жаткдн ел екенше ез1м1здд де, езгеш де сенддрем1з. Ол ушш ез тарихшымызга багдар етш ез шежзрем!здд алганымыз жен. “Ж алы н\", N 6, 2004-жыл. 413

МАЗ МУНЫ Мархабат Батут. БАРК0РНЕУ БАР КДЗАКДСД К0Р1НЕД1........................ 5 Тарихи тебе............................................................................. Ереуиггебе уствдеп кдозыл ту..............................................25 “Кешпещц шаруалар” кдйдан шыкды?............................... _ Акдгазык, ауылыньщ тагдыры.............................................. 41 Тарих билжпен емес, бшкпен танылмак,...........................54 Кдаретп кундердщ 6ip белгкл............................................. 61 Топырак, баскдн тарих.......................................................... 63 Топырак; баскдн тарих.......................................................... 69 Ел1 алкдган Ыдырыс........................................................... 71 Салкдм Жэцпр согыскдн жер.............................................75 Отар ма едж елде кдтар ма едж?........................................ 81 Кужаткд кдтысты 6ipep сез................................................105 Ежелден елге суйжп елке.................................................. 108 Жэцпрге кдтысты жэдагерлер............................................117 Елдестзрмек —елшщен.........................................................126 “Акдабан шубырындыга” —270 жыл.............................. 138 Жэцпр мен Жалацтес к,ол бастаган улы жещске 350 жыл.......................................................... 142 Кумтекейдщ купиясы кум астында кдла бере ме?........ 148 Жалацор жене бэлекрр....................................................... 154 Уйгырдьщ сощы султаны................................................... 178 Ахат Жацсыбаевкд...............................................................185 Кдзацкдй кезде кушп?.......................................................187 Агынтай батыр...................................................................... ^ 1

Дана батыр......................................................................... 197 КдЬары кдтты Кдбанбай...................................................209 Букдр жырлаган батырлар................................................224 Кдзакдл согыстар...............................................................236 Шеж1ре...............................................................................249 Президент.......................................................................... 262 Бвдес батыр жене оньщ урпакдары.......... .................... 283 Ырайымбек батыр, Мукдгали жене Аухадиев................ 289 Б1рден тусннп, Глрден суйсшетш белп ел! де болашакда крйылатын шыгар.......................................... 308 Кдсиетп Орбулак,.............................................................310 Жолдасбайта жауап.......................................................... 330 Белек батыр.......................................................................339 Орбулак, атауы туган жер тес1нде мецгшкке кдлсын.....344 Алматыньщ тарихы теренде............................................. 353 Ак^нсдт тарих терецше жетелецщ..................................... 354 “Ат аунаган жерде тук кдлады”........................................364 6ip-6iphriH; ce3iH сыйламаган адамдар ешкдшан шьшдыккд жетпейдц..........................................390 Кдзылтан к,органдар кдраусыз кдлмасын........................ 393 Кдйдан шыкдан елм1з?..................................................... 398

у С Ю -о о Б Е К С Y Л Т А Н Н ¥ Р Ж Е К Е -¥ Л Ы Т а р я х ц а т агзы м Курастырган — К уаны ш бай К урм ангапиев Сарашысы — Улжалгас Зэу1рбекова Техникалык сарашысы жэне беггеген — Н ургул Сейдахметова И Б № 5094 Теруге 12.04.11 жзберщдг Басуга 05.05.11 крл койылды. Кдгазыв офсегпк. К дрт Typi “Таймс”. IliiiiiMi 84хЮ8'Д2. Офсеттж басылыс Шартты баспа табагы 22.0. Жапсырма 1.0. Баспа табагы 26.00 | Жапсырма 0.84. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №549. Кел1с1мд1 бага. “Жалын баспасы” Жауапкершшйт шектеул1 сержгестт. 050009. Алматы кдласы, Абай дащылы, 143/93-уй. Тел.: (727) 394-36-40 ЖШС РПБК «Дэу1р», 050009, Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93а. Тел.: 394-39-22, 394-39-34, 394-39-42, Д 0 У 1 Р E-mail: [email protected], [email protected] ISBN 978-601-7286-13-2 786017 286132


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook