Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Б. Нұржекеұлы. т8

Б. Нұржекеұлы. т8

Published by biblioteka_tld, 2020-06-10 00:28:34

Description: Б. Нұржекеұлы. т8

Search

Read the Text Version

fflafmzka талЗът Шеларе мен Ж екецнщ романын салыстырсац, тарих дегеннщ не екенш тусш е алмай басын, кдтады. Шеяиреде: Жекецде: Ырайымбектщ экест — Туке, Хангелдд Ш еш еа — Айтолы, Сулуке Нарашысы — Биеке, Биеке Эйел1 — (аты бе л п й з), Кугаш Баласы - 10 ул К,ожагелдд (туцгышы) Осындага уйлесетш ж а м ы з нэрсе — тек нарашысы Биеке. Сонда Биекенщ 6ip щлзын Туке, 6ip щлзын Хангелд1 альш, эк е мен бала туран баж а болган тэр1здд. Кдзак, отбасы тарихында, бэлюм, тущ ы ш кездескен окцга. Ырайымбектщ 10 улыньщ шпнде Кржагелдд деген баласы шеж1реде ж ок, Окушыны осыншама былыкрд батыру уипн де Ж екец е роман жазудьщ не кджета болганьш тусш е алмайсьщ. Туке ез уакытында тумаган соц, Ырайымбек е з экесш е бала болмаган соц, эрине, ж азуш ы ны ц ырк^вмен Ырайымбек шыгармада ез1 куралпас адамдармен емес, мулде езшен улкен адамдармен араласады: Кдбанбай, Бегенбайлармен кдтарлас болып шьша келедь М акдласында Ж е к е ц солай деп далелдеуге де талньшады. Т1лешс Досболулыньщ елецшде Ырайымбек аты Кдбанбаймен кдтар аталыпты, Эбы кдсы м Делебаев деген тарихшы ©теген мен Ы райымбек дос болтан деггп. Кэр1бай акдга Кдбанбайды Ы рай ы м б ектщ 1здеп келгенш айтыпты, Аррынбай Бекбосынов Кдбанбай мен Ырайымбек жайында apFbi аталарьшан келе жаткрн жырда айтылатьшьш еске Tycipim i. Алайда бул мысалдар н еш дэлелдейд1? Ш ы ны нда да Ырайымбек бабамыздыц даццты, атак,ты болганьш, оны кврмеген, кдсында журмеген акэшдардыц да жырра крсьш мадацтаганы н керсетед1. Ы рак, о н ы ц К,абанбай, Бегенбайлармен тустас, узецплес болганын, Ацыракдй согысьша кдтыскднын, 1705-жылы Хангелд!ден туганьш еш дэлелдей алмайды. Егер Ырайымбек Кдбанбайлармен кдтар журит батыр аты шыккдн болса, сол Кдбанбаймен кдтар журген Букдр, Умбетей, Ацтамбердт елецдерш щ б1ршде болмаса б1ршде аты аталар едь 0cipece: — Жауырыншы кер1пкел Албаннан аскдн Хангелд!, — деп Шимойын деген ж ерде 1757-жылы жырлаган Букдр дэл Ырайымбекп атагысы келмей бура тартпаган болар. ©йткеш: 335

Чэвкутпан fitinbke-ты — Батырлардьщ аскеры — Кдзыбекулы Кдскдры... Досты ж аудан айыркан, TaFbiHbi тацнан кдйырган, Кдскдрыулы Молдабай, — деп, Букдрекец экелнбалалы баска бапырларды беле-жармай атаган гой. Ж екец нщ жазуы бойынша, 1757-жылы 52 жаскд келетш Крбанбайлармен бастас журген Ырайымбекп Букдр ж ырау ал1 бымесе, онда бабамыздьщ кдндай батыр болтаны? Осыньщ бэрш эдеш ойласгырып отыртан Ж екецнщ мунысы Ырайымбекп мадакз-аганы ма, мазакзаганы ма? Эрине, не ж азсам да коне бермейсщдер ме деп, б!здд — окрфманды — мазацтаганы. Ж екен, Хангелдз кдлмацкд туткрш боп Тургенде кдмауда жатгы дейдз. Крзыбек бек те, ацыз да Хангелдз калмакзщ туткрш болды дегендд де, Турген кдлмакзыц жер1 едз дегендз де айтпайды. Сондай-ак, \"Тамыз тацында\" баяндалагын Ырайымбектщ бала кезщде, тарих пен шеж1ре ж ен ш ен келеек, жэне Кдзы бек бектщ айтуына суйенсек, оныц улы атасы Сырымбет те, ез OKeci Туке де, экесшщ тутан бауырлары Тглеуке, М ецке, Децкелер де Tipi. Сондыкзан оныц, Ж екец жазтандай, нагашы атасы Биекенщ крлында тэрбиеленуше, титл, кулак, асатынддй кисын да, далел мен себеп те жок, Ал баскрларды былай кротанда, Кдзыбек \"бш кп, билисп\" деп отыртан улы атасы Сырымбет иен ез aKeci Туке жайында Ж екец нщ ею томдык, романында ец курыса ею ауыз сез жок, Ж екец нщ жазганы бойынша, Ырайымбек Ойрантебедеп с о ш с т ы ебден есейген шатында салады. Ал ежелп ацыз бойынша, бабамыздыц батыр атьш шыгарган сотыс^ — осы. Нанымдылык, ж агы нан алтанда, романда Ырайымбек баскррган сотыстыц бэр ш неге Хангелдз батырдыц ез! баскррмайды деген кудзкке кдласьщ да сггырасьщ. Сонын, 6epi окзтта, уакргг, ж ас сейкесплитнщ ескерьииегеншен. Басты тепрмеселе — Ырайымбектщ екесш Хангелдз жасаудаемес, соган орай уакз.гггьщ да сэйкеозздзкке ушырауында. Тарихи i-ургыдан Караганда, Хангелд1 батыр К,абанбайлардыц кдтарында Абылай басшылыгымен Алакел, Шимойын мацайы нда согы сы п ж ур ген 1757-1758-жылдарда ж ас кцфшын Ы райымбек \"Ацтабан шубырынды\" кезшде атакрнысьша орныгьш кдлган крлмакзарды куып шьпу ушш 336

______________________________________ Шг/тхка т Ф т ата жолын куып аткд мшш, эй гш Ойрантебе сорысын сол кезде салуы тшс едг 1леден е ж е л а з ету кез1 де сол ж ас шагында болуы керек едг Амал не, ол да олай жазылмапты. Кррдай деген кдлмак,батыры, \"Ырайымбек соцынан куып келш, кдз1р Аласа асу, кешн Кррдай асуы аталып кеткен ж ерде най зам ен т уй ре п eATipinTi\", - дейдд Ж е к е ц (\"Ырайымбек батыр” , 156-бет). Ал Кдзыбек бек бул араньщ \"Акц'абан шубырындыга\" дешн де Кррдай екенш жазады. (227-бет). Ж е к ец Сатайды да, Белекп де ж ас ж ш тдеп жазады, Кдзыбек бек олардьщ экел1-балалы екенш айтады, Букдр да: \"Текеден шыкддн Сатай, Белек\", — дейдг Кдзыбек бек: \"Сегеттдеп елше кеткен Албан Хангелд1 батыр келд1\", — десе (312-бет, Алматы), Ж е к е ц Хангелдшщ аульш Алматы айналасы мен 1ле бойы дейдд (\"Тамыз тацы\", 41-бет). Кдзыбек бек те, Kp3ipriтарихшылар да уш бидщ 1726-жылы бас крскдн жиьшы Ордабасыда e n i десе, Ж е к е ц оны Ташкенде епозедд. Осындай-осындайларды -пзе беру тштен мумюн емес. Анаган да, мынаган да кцтыстырып, бэрше араластырсам, ацыз Ырайымбектен адам тац кдлатындай айрыкдга Ырайымбек ж асап шырарам деген-ау, cipe, Ж е к ец . Алайда, менщ тусшу1мше, н е п за з мадакдау — кдсиетп адамды келемеж кдллу. Акцф айгкдн соц, шьггарманыц керкемддшен де 6ip мысал келпре кетейн: \"Бегенбай батыр, — деп гуж erri 6ip ауыкцэ Чона — Доба шокдар с1лтесш ж урш , — сайысты осы арадан токзатайык, Таты 6ip кездесерм1з\" (\"Ырайымбек батыр\", 189- бет). Ж екпе-жекте 6ipiH 6ipi елт1ргел1 журген батырлар емес, ш ахмат ойнап отырган спортш ылар сияк,ты. М е н щ 6ip байк,аганы м: Ы райы мбект1 Хангелд1н1ц б а л а сы д еп кдтелескенш мойындагысы келмеген1 е з алдына, одан ромаша еш нускдн келмейдд деп те санайтын сиякды Ж екец . Олай емес. Ырайымбек кдтыскдн ер окцганы куддкпен, сенбей окцсыц. С еб ебг “Бул окдга еш рде етш жаткдн кезде шын Ырайымбектщ шын ж асы кдншада болды екен? Романда аты аталмаган Тукенщ ол кднша жасында дуниеге келд1 екен?\" — тэр1зд1 таусылмайтьш кумэнде отырасьщ. Н е п з п кешпкердщ ж ас мелшер1 э у баста еттрщ альгнган с о ц , сога н к,аты сты оц и р алар д ы ц 6epi д е eTipiK курастырылганьш пищ б ш п турады. Оран тек Ж е к ец н щ ез1 кшэл1, б1зге бекер кейндг М ен былтырры тамыздагы макдламда: \"Kp3ip, кудайга шукгр, Ырайымбек бабамыз жерленген ж ер — кдланьгц 22-549 337

Ъвксутт ‘Ифкеке-т м_________________ _________________ крсиетп орныньщ 6ipi. Ал оныц бул жакдайка жетуше алкаш ресми бетбурыс жасакан - К ецес Аухадиев\", - десем; Ж е к е ц биылкы тамызда жарияланкан макрласында 6ip топ сыйлы адамдардыц атын атай келш, \"... сиякзы 6ip топ жанкуйер жандардьщ куш-жтерьмен icKe аскрн едГ, - д е т ! Бабамыздьщ басьша белп орнатуды айтады. Р о м а н ы н д а т а р и х и оцикаларды к,алай бурм алап пайдаланса, Ж е к е ц мунда да шындыцты сол эдгспен бурмалап отыр. © зщ басы-кдсында болкан icKe де 6ip б у т р д е н 6ip куддк тыкдалайды. С о л 6ip топ крна емес, элденеше топ адамныц кезшде Орталык, Комитетке арыз жазканьш, Ырайымбек бабамыздьщ басьша кулпытас крямыз деп акща да жинаканын, 6ipaK. ол ниетпц к к е аспаканын 6ipa3 ж урт бйцад. М эселен, 1982-жылдьщ кектемше дейш Ырайымбек бабамыздьщ б е й т улкен темпеппк больт кдна жаткднын мен де жакры б1лемш. Алкаш гранит кулпытас Аухадиевтщ нускдуымен сол жылы крйылканы — даусыз акцкрт. О л нускруды тжелей орындакан Боришполь Kp3ip жок, ал оньщ тапсырмасымен жумыс жасакан Карпов эл1 Алматыда, кулпытаскр жазылатын метзидд Ж азуш ылар одакыньщ басшыларьша жаздырьш алкан Обком криметкер! Б ерж Ацбаев Алматыда, Крнаевтьщ атына жазкан арызды орысшалакан Ерлан Сатыбалдиев \"М ектеп\" баспасында, арызка крл крйкан Т .Э л п е тс о в басгакан 6-7 адам олар да осы нда. А л Ж е к е ц айтцан 6ip топ адам цойкызкан ескерткшггщ крй жылы крй крулымен крйылканын, крйылса, 1982-жылка дешн неге оны ешгам кермегенш мен б^меймш, ейтш Ж е к ец м ен eiipiK ж арыстыра алмаймын. Ал 1982- жылкы кулпытас езшен бурын крйылкан em6ip ескерткшптц устше емес, бос темпеппкке крйылкан. М уньщ 6api, эрине, еуелд кудай, сонан соц Ы райымбек бабамыздьщ аруакы кеплрсш, ете былканыш эцпме. Тарихкр кереп ацыз да, баскр да емес, тек шындык, ©ткен касырдьщ аякьшда Асанбай Аскаров пен Кецес Аухадиев 6ip дастаркрн басында будан былай 6ip-6ipiHe тес кркыстыркан ака-пп болатьшдарьш жариялады. Кеп у замай соньщ курметше Аухадиев кшппрш той жасады, сонда мен асаба болдым да, соцкы кезде: \"Ырайымбек бабамыздьщ басьша кулпытасгы мен крйгыздым\", - деупплерддц кебейш бара жаткрнын айта келш, кеп адамныц крлынан кеп жыл бойы келм ей ж урген сол 6ip icTi кезш де Кецес 338

____________________________________________Я Щ ш к а т и З т Мустаханулыньщ крлай жузеге асырып, ьщ-жьщсыз гана Ырайымбек бабамыздьщ басына кулпьггас крйрызганын кепш ш кке 6ipiHuri рет ашык, айтып б ер гетм де, Асекец бастаган кепш ш к дуршрей о Kicire кршемет жасаган-ды. Сод аи кейш К,арасазда Мукдгалидын; 70 жылдырында жасаган баяндамамда Аухадиевке Ырайымбек бабамыздьщ басы н а кулп ы тас крйры зран к,аулы М ук,аралиды ц \"Ырайымбек, Ырайымбек\" дастаны болганьш айтгым. Бэрш айт та, 6ipiH айт, Ж е к е ц сонда Ырайымбек бабамыздьщ басына алраш еюметтарапынан кулпытас крйрызып, жылдар бойы армандап келген кзмщдд жузеге асырран адамды да мойы ндары сы келм ей, тары е з уй гар у ы м е н ойдан курасгырьпт, баска 6ip адамды кулпытас крйрызган сол д е п а кеде ме, кдлай??? Кррытындылай айтканда, eiipiri мен кдтелшн кррраиггап, eAi Кдзыбек бек пен Tipi маран тш се бергенше, Ж екец нщ кдсиетп аруак,тар алдындагы кдянатынан кдлай арылуды кешеуыдетпей ойласгырраны ж ен . М енщ ш е, романдарын кдйта жазганы дурыс, баска ж ол бар деуге акдллым жетпейдь \"Крзак, эд еб и еп \", 17.08.2002-жыл. Газет автордьщ ке/йсшт наз бул макдланы цыскдртып басты ж ане мазмундап басты. Б0ЛЕК БАТЫР Бабамыздьщ н епзп аткарган халыкцык, кы змей би болса да, Белекп 6i3 кебшесе Белек батыр деп макуан тутамыз. BipaK, кай кезде кдндай батырлык,жасаганын дел куэлендорт eui6ipiMi3 айта алмаймыз. Алайда “солай болган екен\", \"сейткен екен\" дегендд ерюм-эрюмнен естш жатамыз. М ен ацыз бен дакдыртка арка суйемей, крлда бар ж азба дерекке гана жупнбекшн. Белек бабамыз жайында накцы, ез кергенш рана жазран 6ipAeH-6ip адам — Кдзыбек бек Тауасарулы. О л езш щ 1776- жылы жазылган \"Туп-тукданнан е з м е ш ешн\" атгы кпэбщде Абылай мен Бегенбай, Кабанбайлар арасьшда болтан екпе- ipemiirri баяндай келш: \"О сы кезде билжке жаца араласа бастаган Cya n Белек би де кдязынып кета. О ны ю н мен кенпре салдым. ©йткеш ол менщ Кдскарымньщ Молдабайы катарлы едь Эл1 кдгзу, 339

Ш сут т Нфквкв-уяы _____________________ __ жаца би, ж ас би. О л урысгыд бетш керу уш ш суранып келген. Bi3 оны урыскд ж1бермегенб1з\", - децлд (370-бет). Ал кедеа 371-бетге: \"Ал Белек, Наурызбай, Кдскарылардиа 6ip ж ен . Олардьщ тайталасып журуш е болады, ездершщ катары. Б1рде араздасар, б!рде табысар\", - деп кдна этап кетедд. М енщ ш е, осы айтылгандар да б!раз сырдьщ ушьнъш адрартады. Абылай мен Кдбанбай, Бегенбайлардыц араздасып кдлатын жылы — 1757. Окдраныд болтан жер! — Шимойын. Демек, 1757-жылы Белек ж ада сайланран \"жада би, жас би\". \" М е н щ бэйб1шем Кдскарыдан туран улкен нем ереа Молдабайды сапка крспак, болып акрарбас айтьш, кудайы б е р д ь Енд1 экел1, бал алы , немерел1 бол ы п уры сда юрмекгаз\", — деп жазады Кдзыбек бек (311-бет). Бул кдй жыл? \"Хангелдд кдлыц Албанга cofuc саябырсыган сод барран\", — дейдд Кдзыбек бек гатэптщ 312-бетшде. А л 315- бетге:\" 1123-жылдьщ кектемшде Наурызбай крлы Сапы-Саты кел1 аркрьлы жартысы Додызтауга, жартысы Музартка карай бет крйды\", — дейдд. Демек, бул с о ш с 1123, ягни 1745-жылы болтан. С о л 312-бетге: \"Согыска атганар алдында Сегепдеп елше кеткен Албан Хангелдд батыр келдд\", — дейдд тары да. Ягни сорыс болып жаткан кезде, сол 1745-жылы, кайтадан согыска атганар алдында елше барран. Сонда Кдскдры батырдыд баласы Молдабай согыска 1745-жылы тудръпп ирген. Сол жылы ол канша ж аста болмак,? О н ы д э к е а Кдскдры батыр, менщ дэлдеу1мше, 1708-жылы туран. О л туралы Кдзыбек бек: “Содан 1088-барыс жылы суык, кузде менщ тудрышым Кдскары туды\", — дейдд. Хиж раны д 1088 деп отырганы 1710-жыл. Менщше, Кдзыбек бекгщ бул айтьш отырраны — кате, © йткет осы гагэбшщ 231-бетщде 1724-жылдыд жагдайьш айта келш: \"М енщ улкен улым Кдскары сол жылы он алтыга толран, ол да 6ip мыдныд и е а e&i\", - дегега бар. О сы айтканы, cipa, дурыс. ©йткет егер Кдскары 1710-жылы туран болса, онда ол \"Акуабан шубырьшдыныд\" 1724-жылы бар-жоры 14 жаста рана болмас па? О н терттеп баланьщ 6ip мыд крлга басшылык, жасай крюы еюталай емес пе? А л 1708-жылы туса, онда ол 1724- жылы 16-да с о ._:ы н ы рас. 340

1708-жылы Кдзыбек 16-да, 16-сында тунуышын керу — ол кез уш ш эдетгеп жагдай. О сы ыцгаймен Кдскдры 16-сында уйленш , туцгышы шамамен 17 жасында туган ш ьтар деп жорамалдасак, онда Молдабай 1725-жылы туган боп шьвады. Сонда ол туцгыш согыска 1745-жылы 20 жасында гарген. М енщ ш е, бул да ол кез уш ш нанымды жагдай. 16-сында да согыска Kipin аты шьпъш жаткдндар ол кезде аз болмаган. Белек те Молдабай туган 1725-жылы туган десек, онда ол Шимойында ж иьш еткен 1757-жылы 32 ж аста болады екен. М енщше, бул ж ас — би сайлануга болатындай нанымды жас. Рондыктан Б ел екп 1725-1730-жылдардьщ шамасында дуниеге келген болар-ау деп шамалауга болатьш да сегалдь Алайда одан да repi иланымды тагы 6ip жорамал бар. Казак, баласын атакцы, айгш адамдардай болсьш деген ырыммен де кряды. Ж алпы казак, баласы 1729-жылы э й гш Ацыракрй согысы болганын, сол coFbicra казак, батырлары 10 мын, кдлмакзы щлрып салганын, сол согысгьщ бугал \"Акцебан шубырындыньщ\" бел омырткасын узш, содан былай казак, жауынгерлершщ айбыны арта бастаганын, ал сол согысгьщ бас жекпе-жегшде Шапыранггы Белек батыр калмак, батыры Ацгыракты ж ецш, содан барып бугал согысгьщ Ацыракай согысы атанганын б1лем1з. Б1здщ Белек бабамыз 1729- жылдьщ не кузшде, н е кысында туьш, Сатайдьщ баласы Белектей болсьш деген жакры ниетпен сол кезде аты жалпак, казакда жыр боп тараган е ш ш батырдьщ атьш ырым етш Белек деп кротан болу керек деп ойлаймын. Бул жорамал, эрине, оньщ кай кезде туганы женшде тук бЬш егеннен repi Teyip. К д зы бек бе к т е к е сш айтпай, \"Каскарымньщ Молдабайы катарлы едГ деуа \"бэлгам, одан да 6ipep ж ас киш ме екен?\" деген ойга жетелейдь ©йткеш казак, \"катарлы\" деген сездд жетекабыл дегенге жакдга магьшада крлданады гой. BipaK, келеа 6ip сезшде Кдзыбек бек Белекп Наурызбай, Кдскарылармен де катарлас деп калады. Cipe, соган Караганда, Белек бабамыз ipi декель езшен улкендермен тец кершетш адам болса керек. Кдзыбек бекгщ \"ж аца би\" д е у оньщ жацаддн, бэлгам, сол жылы Faiia би сайланганын адгартса керек. 1757-жыл — казак,-калмак, согысьшьщ аякцалып калган кез1. Казыбек бекгщ сез ьщгайына Караганда, Белек бутан 341

Ш с у т н Я ф М х -р н дешн улкен сорыскд кдтыспаган, тек \"урыстьщ бетш керу уш ш ” келген. Ал урысты юмнщ Keprici келедд? С е з жок, кеудесшде намысы бар еж ег адамныц рана. Кдзыбек бектщ: \"Bi3 оны УРыекд ж1бермегенб1з\", — деу1 оньщ сорыскд кдтыспак,боп суранранын дэлелдейдд. Оран Караганда, ол - буран дешн де крлына кару устаган, калмактармен азды-кехгп кактьпыскан, согыскан адам. Кару устауды, оныжаура жумсауды б1лмеген адам coFbicKa сурана крймаса керек-Ti. Кдязына, Абылайра карсы кетер1ле сейлеуше Караганда, Белек бабамыз кызба, батыр мднездд Kici болса керек. Ондай мшез урпакхарында куш бупнге дешн бар. Будан б1здщ анык, б1летшддпм1з: X V n i-расырдьщ 6ipiHiiii жартысында туып, екшци жартысында Белек бабамыздыц ел билхгш, сезш устаган ж ас би болтаны. Елдщ мудесш крргап эддл билж жасамаса, кдлзметш халкдл уш ш адал аткармаса, оньщ жакры аты 6i3re жетпес едд деп ойлаймын. Демек ол би болганда да эддл би болтан. Ал ендд Белектщ батыр атанып жургеш кай кез? Жогарыда айтгык, оньщ кдлзба мшез керсетш отырран жиыны 1757-жылы еткен. Кдзак,-кэлмак, сорысы непзшен 1755-1758-ж ылдары кдггайлардын, к,алмак,ты ж аппай кдфуымен аякц-алран-ды. Сонда Белек бабамыз coFbic бггкен соц рана батыр болтан ба? — деген сурау тумай ма? Бул сурак, Албан Ырайымбек батырдьщ ерлж жасаган уакдггын айкдшдаушыларды да алан, етш, соньщ салдарынан кейб1реулердщ келецаз жалгандыккд да б а р ьт ж ургетн бглем1з. Сондык,тан е з щ б1лмеген, анык, куж ат немесе нанымды эщтме аркдылы жетпеген acipe сездерден аулак, болтан ж ен. Б елгш жэйтгердд саралай отырып, соньщ кщ сынымен рана ж ор ам ал ж а са у к,ажет. \"Ак,табан ш убырынды, Алкдкел сулам а\" кыргыны 1723-жылдьщ кектемшде басталганда, албан, суан елдер! кдшьш улгере алмай, ез крныстарында кдлып кряды. Kp3ipri Ырайымбек, Панфилов, ¥йгьф аудандарыньщ 6ipa3 территориясьш сол кезде басьш кдлган крлмакуар согыс аякуалар сэтге де ол арадан ез ыркдямен кете крймаган. М ш е, дел осы кезецде Ы р а й ы м б ек б а б ам ы зб ен к,атар б1здщ Б ел ек, С а та й аталарымыз да ауыл-ауыл, кртан-кртан болып отьфран кдлмадргарды туган ж ер м зд е н ©ржола аластау уш ш алысып- шабыскдн деп ойлаймьш. Бул тужырым — тарихкд кдгянат емес, тарихкд ундес, кдгсынды болжам. ©йткеш олардьщ 342

fflafmxka талЗым, ж ас MSAmepi осы болжамымызды жокд<д шьтармайды. 1723- жылы басталтан \"Ацгабан шубырынды\" мен кдлмакрарды кдзак, ж ер ш ен б1ржола аластау 35 жылга созы лганын умытпауымыз керек. 1729-жыл1ы Ацыракдй согысында бас ж екпе-ж екте кдлмак, Ацрырарын 30 ж асында ж ецген Шапырапггы Белек соры сгьщ аярьшда 59 —60-кд келген кдрт едд. О н ы ц бэр ш ескермеген адам б у и л кдзак, батырын \"Ак,табан ш убы ры нды ньщ \" б астал у к е зе щ н е эк еп тыкралайды да, тарихты куштеп бурмалайды. Б1з сондай абеспкке бармауымыз керек. Шимойындары жиьшга деш н де кдзак, кдлмак, аралас отырран ещрде кдзак, бш болып сайланган Белек, сез жок, кдзак, ауылдарыньщ кдлмакрардан кррлык, кермеса уш ш сан рет айкдскд Tycin атакды, беделдд болтаны уш ш д е би сайланр-ан болуы керек. Осындай болжамра ден крйсак, онда оньщ ж ас мелшер1 Ырайымбек бабамыздан улкен. Алайда батырлыры, ерлш, бштрл1г1 езгелерден окдгау байкалган Ырайымбек бабаларымыз Белек, Сатайды езш щ кдрулы к,олына к,осып, оларра басш ы болтан сею л д ь А ц ы з ецпмелердщ ыцгайы соган келедд. Tiirri, Ы райымбек пен Белек катар курбы болулары да мумюн. Егер Белек бабамыз жиырма жасьшан аткд отырьш ел крррады дегеннщ езшде ол 1745-жылдары-ак, ер мш ез1мен ез айматымызда беделдд бола бастаган болу керек. Сон д а ол кдлмакрардан жер1м!з б1ржола тазарран 1758-жылдарра дешн согысса, 13 жыл бойы аттан туспеген болып гпыгалы. Батыр аты н ш ы гарура 13 ж ы л д а а з ж ы л е м е с . \"А к,таб ан шубырьшды\" заманында ез ещ рш де батыр атанып аты шыкдсдн Белек, Сатай, Аралбай, Багай батырлардьщ кдй- кдйсысы да 6i3 уш ш epi курмепр, api кдсиетп. Кдзыбек бектщ ютэбшде жазылган аз рана сездщ езшен б1з осындай-осындай шындыкдардьщ сеулесш анрарамыз. Ярки ацыз туб1нде акркдт бар. Бабамыз Белектщ би болтаны да, батыр болтаны да рас. Ата-бабасыньщ елш, ж ерш , езш щ урпарын жаудан кррраран бабамызга ескертгаш крйып есте сакрауымыз — б1здщ перзентпк борышымыз. (Ж аркент крласында Белек батырга ескертк/ш аш у кез1нде свйлеген с е з: 26.Ю .2002-ж ыл.) 343

Ъвксутт Нфкекв-ты_______________________________ _ ОРБУЛАК, АТАУЫ TYFAH Ж Е Р Т0С1НДЕ М0ЦГ1Л1ККЕ КАЛСЫН Кдзак, тарихында умытуга болмайтьш, ауык,-ауык, еске Tycipin, тагылымынан улп а л ьт отыратын окщалар, кудайра iuy idp , баршылык, Солардыц 6ip айтулысы — Орбулак, шайкрсы. С о л шайкрста крзак, жауынгерлершщ тецдеа жок, ерлж к е р се т т , езш ен 80 есе кеп жаура куйрете coigcpi бергенше келеа жылы 360 жыл толмак, К ене тарих та, архивтерде сакталган жазбалар да сол сорыста крзак, крлыньщ 600 рана екенш, ал крлмак, ecKepi 50 мыц болганьш б1рауыздан куптайды. Дегенмен бутан кудщ кел-прундлер бурын да болтан, Kp3ip де бар. Э уе л п кудж И.Бичуриннщ аузьшан ш ы р ы ш ы . Ce6e6i ол бул шайкрскр кртысты кужатгарды кермеген, таныспаган, сондык,тан сенбеген. Ал кужатгар не дейдд? Т ау арасындр болтан бул соры сты алгаш жария еткен — ХУШ-расырдьщ тарихшысы И.Е.Ф иш ер (1774-ж.). Оньщ e3i ол окдгадан 130 жыл еткен соц жазган. С е з жок, архив материалдары на суйенш ж азган. \"Янгир —султан, освобожденный из плена, стал частыми набегами беспокоить ойратов. Батор-хунтайдзи, желая отомстить ему, вторгся в казахские земли в 1643 г. во главе с 50-тясычного войска и овладел двумя родами — Алат—киргизским и Томакским\". М унда 6epi ап-айкдш-ак, айтылган. Алайда бутан сенуге бола ма? Баскр кужатгар муны куптай ма? Куптайды. 1998-жылы В.В.Галиевтщ \"Хан Джангир и Орбулакская битва” деген гатэб1 жарык,керд1. О л ютэбшде тарихшы 1959- жылы М осквада шыккан орыс-моцрол кртынастары жайындагы архив материалдарынан крзакрр кртыстыларьш крсымша ретшде жариялады. Соньщ шпндеп 6i3 уипн аса кундысы — \"Ф .Сиби рски й приказ стлб. 109 лл. 128-132. Подлинник. 1644 г. между февраля 16 и мая 9. Отписка Тобольского воеводы Г.С.Куракина в Сибирский приказ о военных действиях между казахским войском и джунгарами, о сражении в горах\" деген архив материалы. Бул — со ры с ете салысымен, анык^ап айткрнда, жарты жыл аральпында рана жазылган кужат. Крлмен крйр-андай, кезбен кергендей десе де болады. С о л кужатта да 344

крнтайшыньщ кдзащ-apFa карсы 1643-жылдьщ бас кезшде атганганын \"ходил де войною... на Янгир-царевича Казачьи орды, да на Ялангуша, д а н е алатов — киргизов. А ходило де с ними воинских людей 50 тысяч\" деп жазады. Бутан Караганда, эскери адамыньщ e3i гана 50 мьщ болса, жалпы жоры ккэ аттанган кдлмакзъщ саны одан да коп болтаны ю й . Бул кужат бойынша кдлмак, крнтайшысы Батор жорыкра 1643-жылы не экран, не наурыз айында атганып, пплденщ аягында (шамамен, 20-сьшан, ягни Илья куншен сор) оралган. Былайша айтканда, жорыкра 5 айга жуы к, бэлюм, жарты ж ы л уакрп'ы кеткен. О нын, н еге ей тш кргс аярталар- аякуалмастан казак, пен крфгызга шабуыл жасаганьш бул кужат накцылап тусшддрмейдд. Б1рак, б1рден казак, ж ер ш басып етш, Алатау ж ене Ток^ак,кыргыздарына тшседд. О ньщ хабары Ж э ц п р султагаа жетш, олбОО крлмен карсы апанады, \"а войска де было с Янгиром 600 человек\", — делшедь Бул мэл1метгщ бэрш орыс кр1зметкерлер1 Гриш а Ильин мен Кучембердейкога (бэлюм, Куппм Бердже) ногай ж эн е кыргыз туткршдар баяндап бередд. С о л согы ста Батор крнтайша 10 мьщ адамынан айрылады. \"...сам Янгир и побил де у Контайши на тех дву боях людей тысяч з 10\", — делшген. Бул мэл1метпц шындыкра жанасымды екенш казакдыц ез окымыстысы Кдзыбек бектщ де айтканы дэлелдей туседд. “О ньщ басында экесш щ крлга тусш кррлык, кергенш умыта алмай журген Батыр крнтайшы болды. Бул согыска ол елу мындай крлмен келдд. Ж э ц п р хан жолындагы кдяргыздарды тапап еткен ойрат крлына мыща жетер-жетпес адаммен карсы шыгып, согыста т асш н ар пы р ьш ж ещ ске ие болды. ...Батыр крнтайшы о сы согы ста он мы цдай адамынан айрыльш, кайтуга амал жок, бет бурды\", — деп жазады ол (\"Туп-тукраннан ез1ме ш еш н\", 201-бет). Бутан Караганда, Батор экесшщ кепн алу уппн согыскан сиякды. Сонымен 6ipre туткындагы Жэцпрдд куткаруга барган кезде Кдрасай мен Аргын Агьштай батыр оньщ хонтайшы екенш бымей Батырдьщ эзш талдырьш, Kiuii катынын кдяз екен деп ала кеткен-д). \"К е й н бысе, далага пгьпрщн Батыр хонтайшыньщ 63i екен. О л ертецше тусге гана есш жиган. С ей п п , Батырдьщ кдзакка деген к еп бурынгыдан да арта тусш юж ш ш , терюше сыймай журген. С е й п п ашумен келгендеп ж айы тэты анау болтан\", — дейдд Кдзыбек бек (202-бет). “Эйтеу1р, казак, 345

Ш с р я т Ц Ц д Ь -у ж ________________________________ _ _ крлындагы Kiuii кртынын босатып алута рана шамасы ж ет п \", — деп (203-бет), кдзак,-кдлмак, согысыньщ крсымша себебш де ацтарта кетедь О р ы с тари хш ы сы И .Я .Златки нн щ : \"Сведения, сообщ аемые Г. Ильиным, находят подтверждение и некоторые дополнение в рассказе Бахтыя, посла ойратского Аблай-тайши, прибьтш его в феврале 1644 г. в Тобольск. ... Посол Бахтый портвердил, что Батур-Хунтайджи вернулся из похода против казахов с большим уроном\", — деушен кейш (\"История Джунгарского ханства\", Москва, 1983, 130- бет) кдзак, крлыньщ 600 гана, кдлмакцъщ 50 мьщ болганьша сенуге тура келетш сияк^ы. Бутан крсымша ой жорамалмен де муны дэлелдеп керуге болады. Кдлмакуьщ сол сотыста 10 мьщы щлрылранын барлык, дерек кездер1 айтады. Егер кдлмак, эскерш щ жалпы саны 20-30 мьщньщ мелшершде болса, онда неге олар \"тец жары мынан айрылды\", \"тец жартысы кдфылды\" деп ж а зб а й д ы ? Ф и ш е р , Л ев ш и н , Зл атк и н сияк,ты оры с тарихшылары ейтш жазбаса да, кдзак,окдгмыстысы Кдзыбек бек 6ip сейтш макуанып кдлар едд деп ойлаймын. CoFaH кдраганда, 50 мьщньщ 50 мьщ мацайы екеш рас болу керек. Будан ш ьтатьм ец н епзп тагылым — б1рлгк болса,'Оган крррау макратында бас 6ipiKxipe алса, аз кушпен де елдд, ел шебш KppFayFa болатьшдыры. Бул — ата-бабамыздыц тендес1 жок, еш сорыспен салыстыруга, тецеспруге келмейтш айрыкща ж е щ а , елмейтш ул па. Бул со ры с Салкдм Ж эц п р дщ аса ipi, бштр, алды-артын ойлап, кун1 буры н бэр1н ж оспарл ап алып согысатын крлбасшы екенш дрлелдейди О ньщ барлау/плтарту эддстерше де улкен мэн берген1 байкэлады. Алатау ж эн е Токдшк, к^фрыздарын кектемнщ кекозек уакдггында шабуылга ушьфаткдн кдлмак, крлыньщ ез улысына кдй жолмен кди кезде оралатыньш бш п, дэл кдз1рп Белжайлаудагы Орбулак, кьфатында ор кдзьш оны кдрсы алуы осьшы дэлелдейдь Кдзак, ж ерш щ Heci, кржасы ретшде ол жаута кдрсы туран жердщ де тоскдуыл бола алатыньш кдтгы ескерген, сондаи жердд сэт п таба да быген. Демек, ол езгелермен санасып, кецесш отьфатьш ащялды басшы болтан. Кдзыбек бектщ: \"Байтугей баласы Елтшд1 батьф осы урыста бага жетпес жэрдем жасады. Бурьш кдзакуьщ кдлмакда барымтасына коп кдтыскдн, жылкь! алатын Елтщад Epric жэне 1ле арасын 346

__________________________________________fflafm xka тагЗым талай сузш еткен-дд. О н ь щ ж ер ж агдайы н жак,сы 6iAyi Кррасайдьщ оц крлына шытардьг\", - Aeyi бутан далел (\"Туп- тукраннан взш е ш ею н\", 201-бет). Kp3ipri 6i3 Орбулак, атап кеткен жердщ тоскауылта ете крлайлы екенш керсетш, тауып берген сол жердщ еж елп туртыны Елинд! екега бул узшддден айкрш ацтарылады. Казак, халкдшыц, батырларыньщ 6ipAiri мен ipi-ipi жещстерше куэ болтан крсиетп жерлердд бугш п урпак,б1раз бтледг “Ордабасы\", \"Кдлмак, крфылтан\", “Ацыракдй\", т.б. Солардыц пшнде ец арты уакрптан калган epi сотыста крзылган ордьщ орны куш бугшге дешн сакуалган, ягни улы ж ещ ске ж еткен ж ерде оньщ еш пес б е л п а, Kyaci жаткдн б1рден-б1р жалтыз орьш — осы Орбулак, Казак, тарихында отан дешн ор (окрана) кдзып сотысу эдДсшщ крлданылтаны жайында мэ-ммет ж ок, О дан бер1де де кдйталанбатан. Бул окрта ата-бабамыздыц сотыса бш ендЫ н, Ж э ц п р тусында эскери сгратегиялыкгтактикалык, дэрежелершщ ете бш к болтандытьш керсетедг Орбулак, шайкдсында Ж э ц п р крлы мылтык,пайдалантан. Жотарыда айткрн 1644-жылты архив кужатында: \"И Янгир покопав шанцы меж каменем, и в те шанцы посадил 300 человек с вогненным боем\", — деп жазылган. О л кез уш ш бул да улкен epi казак, жауынгерлершщ еж елп бес кррудан да езге кару пайдалана быгенддш дэлелдейтш жацалык. Салкам Ж эц п р д щ жацашыл, 1здешмпаз крлбасшы болтандытына бул да дэлел. Бурын ат устшде эуел1 ж екпе-ж екке шытьш, артынан жаппай шабуылта кешетщ крзакуар бул жолы аткр мшбей, жерге тусш сотыскрн. ©здер1 окцаната тытылып жатьш, ат устщде келе жаткрн калмакуарды кррауылта алтан. Садакрен емес, окрен аткрн. Тарсыл-гурсыдщ де жаута психологиялык, есер ететшш ескерген. Ж е н е кдзакхар бул сотыста атпен сотысуды да умьппатан. Орбулактыц ец осал ж ер ш алдьш ала ездер1 6u\\in, сол сайлауыт жершен жаудьщ б у з ь т eTyi мумкш екенш ескерш, Ж э ц п р Кр1зылкря дейтш ж ерде 300 атгы эскер1мен e3i тытылып туртан. С о л эдкз кешн ойлатанындай орыпдалтан. Бутан крратанда, оньщ болж ампаз, кереген крлбасш ы екеншде дау жок, Сейтш , ол атгы мен жаяуды араластырьш сотыса б1лген. Ж эцпрдщ керегендртн оньщ 9Ai урыс басталмай, тш и, 347

Ш хут ан Мфкеке-уяы______________ ________________ оран атганбай турып Самаркдн aMipi Жалацтес батырдан кемек сурап, OFaH хабаршы »d6epyi ж ау к у ш мен ез кушш шамалап, бэрш куш бурьш ойластырып крйганьш керсегеди Оньщ усак,-туйекген бастап бэрш ескере бьлетш крлбасшы болганын KapeMi3. Кдншалык, оцтайлы, крлайлы жерге орналаскрнмен, 50 мьщ крлы бар кдлмак, 600 адамы бар кэзак,ты кэйта-кдйта шабуылдап, эр тустан эркцлы байкдп керш, акырында калжыратуы да мумган бе едд, кш б!лед|. С о л а й бо л ар ы н д у р ы с бо л ж а п , Ж э ц п р алдын ала Жалацтеске хабар ж1берген. Ж алпы, Ж э ц п р мен Жалацтес баска урысгарда да 6ip-6ipiHe кемектесш отырран. Мэселен, К ,СЭ-нщ жазуьша Караганда, 1649-ж ы лры Букдр ханы мен Иран ханыныц арасындагы сорыста Букдр эскерш Жалацтес батыр баскэрып, оран Ж э ц п р 100 мьщ крлмен кдтыскан 14- том, 235-бет). Буран Караганда, Ж ал ацтес пен Ж э ц п р арасында 6epiK достык, бауырмалдык, одак, кэлыптаскэн. ¥йым!11ЫЛДЫК, бауырмалдык, 6ip-6ipiH крлдау, 6ip-6ipiHe кемекке кеду сиякды epi эскери, api халыкцык, шаралардьщ Ж э ц п р тусында к а п ы дамыгандырын да Орбулак, урысы айгакуайды. Елдд, жердд KppFay шшде казак, халкрщыц EciM жэне Ж э ц п р тусында айрыкдга б1рлж, уйымшылдык, таньпып, ж анкептп iCTepre батыл барранын керем1з. О н ы ц 6ip мысалы — Жалацгесгщ 20 мьщ крлмен Ж эцпрге дер кезшде кемекке келуь Самаркан тупл Самарада ж урсе де, Жалацтес уш ш халкын кррраудан артык, кымбат борыш болмаганьш керем!з. Бул — урпарымыздыц урпагына улп болатьш ic. Еганпп далем — непзп урыска кдтыскан 600 крлдыц казак, ж ерш щ эр тукгаршен жиналуы. Таты Кдзыбек бекке жупнеш к: \"Ж эц п р жанындагы ж еп ж у з адам 6api сен тур, мен атайын, сыннан еткен Карасай, Агынтай, Ж иембет, Сарбука, Кексерек, кыргыз Кетен, Табай батыр эркайсысы ж уз Kicire татитын адамдар болатьш. Осы урыста терт адам ерекше кезге тускен. Ж екпе-жек болмаган, мерген Дулат Ж акрьпул, аррын Токан баласы Крмпай батыр, бул суйшддк тукымы едд. Шапырашты Алтьшайулы Карасай ж эн е С уа н Ханбарыс тукымы Елгшдд батыр\", — дейдд (201- бет) ал. Аргын Арынтай мен Карасай батыр ем1рде айрылмас, адал дос болтан, олардьщ Аркада катар жерленгенш, екеушщ ecK epT Kim i Кы зы лжар каласыныц ортасында турранын 348

__________________________________________fflafm xka талЗым 6iAeMi3. Найман Кексеректщ арш -берпсш ен 33ipre енггеце б1ле алган жокдыз. А л Ж и ем б ет п ц кэддмп e3iMi3 б1летш ейпл1 ж ырау Бортагашулы екенше Крзанвап Байболовтьщ \"Ецсегей бойлы ер Е а м \" атты дастаны арцылы кез жетизгем1з. Ж э н е бул кезде Ж и ем б етпц \"москдлдау батыр\" екенш Кдзыбек бек нащылап атайды. С он ьщ 6api бурыннан белгш шындыкхы шындай туседд. Кдцлы Сарбукд жайында да 93ipre крсымша ма/имет ж ок. А л Жакрырулдыц э к е а Ш абай екеш, О ц ту сп к Кдзакртан обылысында урпакуары бар екеш, ол жайында \"Ж акрыгул мерген\" атты гатэп та шыкдщны (Шымкент, 2002) белгш. Аты б е л гш 6-7 адам ны ц ез1-ак, елш к,оррау унин батырлардьщ э р кцырдан келгенш куэленддрт тур. Бул — б1рлжтщ гана емес, отан суйгшшктщ, ел мен ж ер дегенде батырларымыздыц ж ан аямайтьшдьпыньщ да KepiHici. С оцры жылдары Орбулак,шайкдсына с е м в найман йшнен шыкдщн Бедес атты батырдьщ да кдтыскдны белгш больш отыр. Аягез ауданыньщ Тацсык,аулында Кэр1бай Кэддржанов атында кдзак, орта мектеб1 бар. 1976-жылы 20-акранда осы Kici жазушы Кдлмукрн Исабаев агамызга e3i брлетш \"Бедес батыр\" атты жырдыц эр]ден сакдалып келе жаткднын айтып хат жазыпты. С о л дастанда мынандай жолдар бар: — Батырлары уш жуздщ 6ipireAi, Сыналтан барлыгы да ipiK едд, Ж е ц п р хан, Жалацтес пен Бедес болып, Бас крсып барлыгы да ж урш едд. О л кезде соилскумар кдзак, кдлмак, Сорыстан бас тартынбай ойран салмак, Bip мыц да алты ж уз цырык, ушшпп жыл Кдлмакцен кдтты сотые болтаны анык, Аттанды cofmckp кднша халык, Жиналган кеп батырлар хабарланып. Кдзакдыц жеще алган жолы болтан, Аузына тар кезецнщ кдмап алып. Буран туенпк 6epin ж атуды ц e3i артык, Бул мэлзмет Орбулак, согысына Бедес батырдьщ кдтыекдньгн рана емес, ол сорыстыц дакдырты ел iiirine кезшде кец тараканьи, оньщ ж ыр ацызга аркду болтанын да дэлелдейдд. 349

Ъвкстын ‘НфквЬ-т ы А л Ж алацгес батырдыц сонау Самаркдннан келгенш, оны ц 20 мы ц крлы 1ш ш де де э р жацтан бас кураран батырлардьщ мол болгандьпъш болжау крын емес. Ж эне Ж иембег, Кексерек, Крмпай, Бедестер 6ip оздер1 рана емес, тобымен, шогырымен келгенддгше гам кумэн кел-предд? Кдлррыз батырлары К эте н мен Табайдьщ бул сорыскд кдтысуы ею халык^ыц ежелден тардырлас, бауырлас екенш, ортак, жаудан 6ipirin крррашандарын дэлелдейдд. О р кдзылган кдгратгы бойлай журген адам окдананьщ ж ау келетш бет жакдсд емес, кыратгыц жаудан кдлкджарьша кдзылранын байкдйды . Бул, б1ршш1ден, жасырын тоскдуылдьщ бар екенш ж ау мезгтлшен бурьш байкдмасын дегендцсген болу керек; еюнндден, асантын ж ау окдан аман кдлып, кдф ат уст ш е кетер!ле кдлса, окранага жетпей кдлкдсыз жерде окрд уш сьш дегеннен де болар. ¥сак,-туйекке д е т и есептелген coFbic дейтплнз осыдан. О храна кдзылган кдяратсыц ж ау келетш шырыс жак, 6eri крграт тубшдеп сайга кдрай кулама больш келедд, сондыкдан беттеп келе ж атк дн ж а у оны ц ic-ap eK eT i — 6api алакдныцдагыдай кершш турады. Октан аман кдлган жау болса, ол кдлрат устше тщ беткей аркылы кетер1ледд. О л epi кцын, epi кдлкдсыз. Кдялт етш кдлрат устше шыга келген атгы немесе ж аяу жауды тумсыкуан таякден 6ip крюра да болады. О сьш ьщ бэрш кдзак, батырлары да, крлбасшысы да ескерген деп ойлаймын. Кдмсыз келе жаткдн ж ау, эрине, тек журуге ыщайлы жердд куалай журедд. Ондай ж ер — ор кдзылган кдуратгыц оцтустж ушындары езенге келш ттрелетш тусы. С о л ара — сайдьщ аузы. Кдз1р ол ж ер - машина ететш кдра жол. Бекйпстщ е ц осал тусы осы ара болран. Ж э ц п р де осы арадан ш уйл ж к ен ж ауды ацду ym iH 300 крлмен Кдлзылкряга тыгылран. Кдязылкця — ор кдзылган кдяратгыц оцгусппндег1 езеш пц оц жагалауындагы шокргныц асты. Атынан кершш туррандай, атпен етуге кцын, кря жер. О ны ц успн е кдлзыл ж осалы , тайганак, О сы н ы ц бэр ш кдзак, крлы мукрят есептеген. С е з ж ок, мундай есеггп соры с iciH ете мецгерген халыкуьщ улдары рана ж асай алады. Кдмсыз ж а у алгаш лап крйганда, мылтыкрен кдруланьш тасада жаткдн кдзакдар е у дегенде-ак,жауды жусатып салуга т т с . О к, адамга, адамга тимегеш оныц атьша тиедд. Демек, ес ж иы п кдйта шабуылга шыкдсдн жауга ез адамдары мен 350

___________________________________ЯЩтхка тагЗым аттарынын, елш де кедерп больш, олар куйрытып шабуылдаи да алмауга тшс. Крзакхар муны да ескерш , есепке а м ан. Я ш и согысу таолш щ Kjap-сырын жакры мецгерш, соны ете орьшды пайдаланран. С он ьщ аркрсында рана ездерш ен 80 есе кеп жауга ойдатыдай тетеп берш крна крймай, оньщ 10 мыцын кдфып та сам ан . Бул - тарихта крйталана бермейтш ражап ж ещ с. А л ол ражап ж ещ ске крл жетюзген — крзак, батырларыныц, крлбасшыларыньщ ж а уж ур е к т т, акыл- айласы, й р л т мен уйымшылдьпы. М ун ы 6i3 aAi жетгалЬсп макцан ете алмай журм1з. 10-сыныпка арнаман \"Крзакрган тарихы\" аггы байкру окульпында (С.Жоддасбайулы, \"Мектеп\", 2002) Ж эцпр хан р а кдты сты : “ Халкх>1м ы зд ы ц т а р и х ы н д а х а н н ь щ аты н а байланысты Kp3ipri Алматы обылысыньщ Ж ар кент ж ершде 1643-ж. боман бугалалемддтачдандыратын Орбулак,шайкрсы белгш\", — делшнш (94-бет). Буны улкен бетбурыстьщ басы рана деп багалаура болады. Алдагы уакрггга ж ас урпакрр оны талдап, саралап, мэн-марьшасьша ж етш тусшддрудд мыкхап ойлашанымыз жен. Орбулак, — ел1м1здщ шетшде, шекаралы ауданда жаткрн ж ер . 1643-жылы да, Kp3ip д е о л арада э й г ш шайкрскр кртыскрн, жаумен шайкрсуга крлайлы жердд тауьш берген Елтаад бабамыздьщ урпакуары е м р cypin келедь Орбулак, — бул араньщ ежелден крзак, халкршьщ мекеш екенш де ез тарихымен, бтм1мен, аталуымен дэлелдеп турган крсиетп ж ер. О л — батыр бабаларымыздьщ кез1, батырлыкхарыньщ Kyaci, жэдд-ерр © з рухымен урпарьш унем1 крлдап туратьш киел1 мекен. \"Бул арада 6i3 туррамыз, 6i3 мекен еткем1з\", — деп тарихты талкек кдллрысы келетш жалакррларра тапжылмас айбат, ата-бабаларымыздьщ турыры д а, румыры да мэцп крлхаты, Mepi. О л — Tipi кужат. ©йткеш 1643-жылы крзакхьщ атамекеш бо м а н ж ер кеган себепазден-себепаз баскд 6ip халыкупа бола крймайды. О н ы е з ш ш етем деген крлмакуардьщ тагдыры н е боманьш тарих б1ледр \"Сотые ecxi Ж аркент балыгынан кунннлж жерде Крскрлац тауыньщ арасында балды\", — деп дэлдеп жазады Крзыбек бек Хиж раньщ 1154-жылы, ж ацаш а 1776-жылы ж азган кггэбшде (203-бет). С о л кезде-ак, бар Ж а р к е н т балырьш (крласын) б1здщ ата-бабаларымыз 1882-жылы салды деп те сыпсындаушылар бар. Орбулак, шайкрсы — ондай 351

Ъвкут т Ифкеке-ты_____________________ ____________ сыпсыцаарга да сокд а бере алатьш окцга. Жаркент каласы Шокдн керш картасын сызган 1856-жылыда, уйезд оргальиы болтан 1882-жылы да, Кдзыбек бек айтьш отырган 1776-жылы да емес, олар бьлген, жазган жылдардьщ бэршен де эр 1де салынган, ейткеш оны жазушылардьщ 6 ipAe-6 ipi салынып жаткднын жазбайды, ежелден бар екенш жазады. Бул араныц ежелден казак, ж ер 1 екенш де айгакц-ап туратын Орбулак, 6i3re езш щ осындай куэгерлтмен де комбат. Осындай-осындай тарихы мен мацызы бар кдсиетп жер Панфилов ауданына карасты Бел атгы жайлаудьщ терщде. Болашак, урпак, уш ш Орбулак, окцгасы 6ip жылдык, немесе 6ip гасырлык,щ н а улп-енеге емес, мэцп улп epi мэцп макцан. Осыныц бэрш жан-жакуы ойласшрган, Орбулакцы керш кайткан 6 ip топ ацын-жазуш ылар осы кдсиетп елкеHi Орбулак, ауданы деп атасак, деген обылыс эшмше усыныс туйрдд. Ауданныц Панфилов атымен аталуында ешкандай, эрине, ерсш к жок, Алайда осы ауданньщ езшде Панфилов атындата жем1с-жидек шаруашыльпы, Алматыда Панфилов кешей ж ене 28 панфиловшы-гвардияшылар саябагы, сол саябакуа батырдьщ улкен ескертккш тур. Панфилов атындагы 316- аткдлнтар д и визиясы курылран T aA Fap к,аласы да ескерткш пен кур емес. Алматыньщ дал тубш де генерал атындагы шаруашылык,тагы бар. Осылар аркц1лы Панфилов аты Крзакртан тарихында б1ржола орньидсдн, мэцпленген. Ж аркент ауданы деп атаудьщ да зе р ул т жок, ейткеш Ж а р ке н т кдласыныц солай аталуы ежелден келе жаткдн т а р и х и атты у м ы т ты р м а й д ы . А л О р б ул а к , аты эл1 насихатгауды, сол арщллы бугшп жене болашак, урпакуы унемг узбей тэрбиелеп отыруды кажет етед1. Осыныц бэрш ескерген Панфилов атындата 8-гвардияшылар (бурьппы 316- аткцшггар дивизиясы) полкыныц жауынгер1 Э л1м ю ж а Садуакдсов, узак, жылдар партия ж эн е совет цызметш аткцрган Асы м Курбанов, Панфилов ауданыныц Курметп азаматы Н у с т б е к Сауранбаев, аудандата ацсакалдар уйткцгсы К ец е с Э ю м б е к о в бастаган ТКаркент ещ рш щ ардагер картгары мен катардата азаматгары аудан эюм1 мен мэслихаттан аудан атын Орбулак,ауданы деп езгертуд) етшш хат ж азы п отыр. Бул етш1ш обылыс, республика басшыларынан крлдау тауып, келер жылдьщ мэдени жэне 352

_____ _____________________________ ЯЩтхка т Ф т кэржылык, жоспарына дер кезшде енпз1лсе, ол¥лы ж ещ стщ 360 жылдыръша тарткэн тамаша тарту болар еде М енщ ш е, бул т ал ап-тек тщ орындалуы тарих алдында да, болашак, алдындадаабыройымыздыжогары кетерш туратын енегел1 шара болар едь \"Егемен Крзакрган\", 02.11.2002-жыл. АЛ М А ТЫ Н ЬЩ ТАРИХЫ ТЕРЕН ДЕ Ж а ц а жылдьщ 5-кднтарындз Ултгык, банк басшылары 6 ipiHiH, аузынан адам танданарлык, \"жацалык,\" еспдж . Алматы кдласыньщ 150 жылдыгына арналтан арнайы мерекел1к монета шыкатын болыпты, Кудай-ау, Верный беюшсшщ салышанына 150 жыл келеа жылы толатыны рас, б1рак, Алматы Верный емес, еж елп крла гой. М ахмуд Крнпари езш щ эй гш сезддшде: \"Уш — белпл1 6ip крланьщ аты\" (1-гатэп, 64-бет), \"Уш журтыньщ тш нде\" (459-бет) десе, Кдзыбек бек Тауасарулы: \"Уш кдласы кейш улкеш п Уш Алматы кдласы атам ан \", — деп жазтан (\"Туп-гущганнан ез1ме шейш\", 90-бет). Кеш н Уш Алматыны кдлмакцардьщ крлай щфаткрнын да Крзыбек бек аныкцап жазады. Ал Шокрн Уэлиханов езш щ Ыстыккелге жасатан сапары кезшде: \"Уш Алматы кентше (городище) келдж\", — деп жазтаны кдйда? Сонда 150 жыл емес, 1500 жылдык, тарихы бар кдланы оры с отарлауы тусында ipreracbi кдланды деу крндай ащллта сыяды? EciK обасьшан табылтан Алтьш адамньщ 2500 жылдык, тарихы бар екешн буюл элем мойьшдап сггыртанда, оны жасатан бабалардьщ ер к ен и еп 3000 жылта нем есе одан да api кетпес1не гам кепщддк бергендей. С о л себеп-п Кугзыл империяньщ крлдан жасатан \"тарихьша\" малданып, откенд) шатастырудан сак, болайык, ‘Егемен К^зацстан\", 18.01.2003-жыл. IЖазушы Карябай Ахметбековпен бфге жазылАы) 23-549 353

АК.ИКЛТ ТАРИХ ТЕ РЕ Щ Н Е ЖЕТЕЛЕЙД1 KiTen оры с т ш н д е 2002-жылдьщ аягында \"Ж алын\" баспасынан жарык, кердд. Аты — \"Эподы по памятникам письменности древних усуней\" — \"Ертедеп усун жазба ескерткшггерше байланысты этюдтер\". Ж азган — гылым елемше бэлендей белгш бола крйматан балац, б1рак, бшмдд ж ас Тайжан Досанов. Еалым итэбш Тараз кдласыньщ 2000 жылдьпъша арнапты. О л арнаудьщ Талас жазуьша катысты езшддк м э т де бар. Бул ютэп маган накдылыгымен унады. Автор айткдюы келгенш алты кдлрды орагытпай, тже айтады. Баскдньщ кате санаган т ю р ш алдьща жайьш крйып дэлелдейдд, ез тгарш сол кдтелисп кдлай тузету кажетпгше кезшдд жетюзе отырьш тары айтады. Будан кдндай кррытынды ш ыгару а зд щ ерющзде, ал мен ез1мнщ к е зм жеткендд рана жазам дейпн адам сеюлдд. Ал казак, тарихьшда \"усун\" немесе \"уйсш\" жайьшдагы гаюр сонды жылдары алашабырлау, куцпртгеу болып бара ж атканд ы ры бел гш . Бурынгы галымдардан батыл т и р айткандардьщ кешш басгайтьш Элкей Маргулан едд. \"Рундар, уйсшдер, качлылар — ете е с и дэуарден Казакрган сахарасын отан етш, онда кеп жойкдш калалардьщ ушнддсш каддырган елдер\", — дейтш едд ол Kici (\"Ежелп жыр, ацыздар\", 1985, 2 2 -бет). \"Бундар мен уйсшдердщ жойкдш мэдениен кеп сакдалган жерлер 1ле езеншщ бойы, OFaH куятьш Tareap, Шелек, Кеген, Уш М ерке езендер1. О сы арада 'пзбектел1п жататын улан- байтак, обалар - FyH мен уйсшдердщ есгелш\", - деп (29- бет) кете бередд, кете бередд. Kp3ipri б!зге жеткен шежзре бойьшша улы ж уз шине ир етш уйсш тайпасын Элекец кене кдлтай жазбаларындары \"усун\" деген мемлекетгщ каддьпы деп калткдлсыз сенедд. в й т к е т мекеш, кдласы, вдет-рурпы, т ш , билеген хандары, аргы-берп ацыздары — 6api ортак, Алайда менщ досым Крйшыгара Салгараулы \"Жальш\" баспасынан 1992-жылы шыкщш \"Казакдьщ кдрлы тарихы\" атгы ютэбшде: \"... уйсшдер бу и л улы ж уз тайпаларыньщ туп атальпы болып шыга алмайды ма деймш\" (188-бет), \"Усунь, менщше, ру-тайпаньщ н е тайпалар б1рлеспгшщ аты 354

емес, мемлехетгщ, ягни хандьпргыц аты\", — деп, \"усунь\" мен \"уйсш\" exeyi exi басхд нэрсенщ атауы, “усунь\" деген \"уйсш\" емес деген nixip тастады. Бул, шьш мэншде тарихи дэлел ем ес, пендауи куддк кдна. Н айман, херей, кацлы, кдшшак, мемлехеггер1 де, тайпа атгары да тарихымызда, кудайга uiyxip, дау-дамайсыз-ах, айтыльш хеле жатыр гой. Крйшехецнщ аталмыш хггабшыц хезшде жары х, херуш е езЫ т кехтес болып, оньщ элп nixipiH ж ех е адамныц езиэдх ойы ретшде кдбылдадым. Солайы солай да гой. Енд! 6ip досым Ахрелеу Сей д ш бех 2001-жылы \"Рауан\" баспасынан \"М и р хазахов\" деген xiran шырарыпты, оньщ | кдзакдгасы iArepipexre тары 6ip досым C e p ix Эбддрайымов баскдрып отырран \"С ан а т\" баспасы нан ж ары х, xepiirri. М уньщ бэрш 6iAyiMe \"Егемен Кдзакртанда\" элдех1мнщ осы хп'эпты e3iMAixi деп урлап бастырраны жайында махдла жариялануы себеп болды. Сонымен, \"М и р хазаховты\" apbi-6epi, берьары б1рнеше ахуардым. Ахрелеу досым кдзак,тыц хдзах, болуына улес хрсхдн сахуарды, рунддрды, Typix ж ане уйгыр хаганаттарьш айтыпты да, не “усуньдТ1, н е \"уйсш дГ олдэреж еде атамапты. Cipa, оньщ зертгеп б1лушде, хдзахдд оньщ дал аналардай хдтысы жох, ехен. Bipax, тарихи жагдай солай ма? \"Кстати, почему никому не приходит в голову сопоставить родовые названия уйсуни, ханглы, историчесхи заф ихсированны е ещ е в II в. до н .э., с современны ми Казахсхими названиями родов?\" — деп (15-бет) басхд ел тарихшыларыньщ хане тарихымызды эдеш хермей, елемей хелгенше ашына оты рьт, Ахдц: \"Плохо, если другие не понимают тебя, но если ты сам себя не понимаешь — это горе\", — деп, 6apiMi3,ai терец ойландыратын туж ы ры м айтыпты. Ахрелеудщ осы ойын дамыта отырып, мен ез тарихышыларымыз бен e3iMi3re жахдшдау тарихшылардьщ nixipAepiH алдьта тартпахдьш. Кдггай жазбаларымен жахры таныс болтан Ш ыцжанныц хдзах, тарихшысы Н ы т е т М ыцж ан: \"Ельм1здщ (Крггайды айтады — Б.Н.) сол замандагы ж азба дерехтершде уйсшдер крныстанган жерлердщ орталыры болтан 1ле езеш алхдбы мен Жетгсу enipi \"уйсшдердщ атамехеш” деп аталган... Жорарыда айтылган тайпалар одэрьшьщ шпндеп ец ipici уйсшдердщ тайпальгк, одагы едь О лар б.ж .с. дейш п exirani 355

Ш сут ан Н ф М в-уш __________________________________ гасырдан бастап 1ле езеш алкдбы мен Ж е п с у ещршде ipre теуш, будам бурьш осы еьцрде жасаган сакдайпалары жэне улы иозы (уды жуз) тайпаларымен тогасып, кдзак,халкдшьщ a p r a тегш кдлыптастырды. Уйсшдер 1ле езеш алкдбында куддретп мемлекетпк уй м ет курып, елтнздщ Орта жазык, ещ р ш е н ете т ы га з саяси-экономикалык, ж ене медени байланыс орнатты\", — деп, кепе-кернеу мак^анышпен жазады (\"Кдзакцъщ цыскрша тарихы\", \"Жальш”, 1994, 10- 11- бет). Бул айткднымды 6ipey-Mipey байкдмай кала ма дегендей, 12- бетге: \"Заманымыздыц бурынгы З-гасырдан б-гасырга дейш eMip сурген уйсшдер б1рлесгш мен кздлылар б1рлеспп казак, халкдшын, н е п зп уй ы гк^сы болды\", — деп тага таптайды. Ныгмег агамыздьщ айтуынша, уйсш мен кдцлысыз казак, элем1 (мир казахов) болмак, емес. Буюл тарихты 6ip юсшщ бес саусакц'ай 6iAyi, ерине, мумган емес. Алайда тарихта езше деш н дэлелденген нэрсен1 е д е т айтпай кету немесе ол дэлелдщ Tepic екендптн керсетпей кету халык, тарихьш адал насихатгауга жатпайды. TypiK тарихшысы Бахадаин ©гелдщ \"Хант\" баспасьшан 1998-жылы \"¥лы хун империясыныц тарихы\" деген exi томдык.кпэб1 жарык, кердг Ж азуына Караганда, ©гел кдггай жазбаларын ©3i оки алагын адам кершед). Сонын, айтуынша да: \"Уйсшдер 176-жылдардан (6.ж .с а ) сел ертерек хундарга багьшады... ©те батыр, жаугер халык, Бурынырагд-а хундарга бодан болса да, куш ейе келе тэуелаздп-ш алды\", - деп жазыльпггы \"Тарихи естелж\" атгы кене кдггай жазбасында (1-кггэи, 282-бег). \"Уйс1ндердщ барынша кушешп, толыскдн шагы 6.Ж.СА 40-жыддарга, ягни Ш о Ж е ханньщ Самархан патшасына кемекке келген кезше тура келдд\", - делшшп онда. Акрелеу уйсш мен квдлыны ж еке мемлекет курган ел кртарында кдрамайды. \"То, что гунны имели в своем составе племена саков (скифов, уйсуней, канглы), в современной науке не вызывает никаких сомнений\", - деу1 (127-бет) соган саяды. \"Наряду с этим в китайских хрониках упоминается, племя гуннов \"Улы ж уз\" (да юечжи) на востоке страны в округе Гансу\", — дей келш, “О н о входило в состав С ою за гуннских племен\", - деп тужырады. Айта келе \"Старший некогда 356

__________________________________________________________Ш ф т к а т м З м п ж уз вдруг превратился в Младший ж уз, ибо новые их местопребывание было не ва востоке, а на западе, в то время как юго-восточные уйсуны, ставшие первым народом на пути движения Солнца, спали называться Старшим жузом\", — деп туйндейдд. Бул, сез жок, шалалау п ш р . Рас, бертшге деш н \"ю эчж и\" деген елдщ гам е к е т жумбакцау больш келген-дь Академик Б.Б.Рафуров \"Таджики\" деген кггэбшде (М осква, 1972): \"Соседями ж ивш их на территории Монголии хуннов был 1 народ юэчж и. У ж е во второй половине Ш в. до н.э. ю эчж и достигли большого могущества, и правитель хуннов должен был отдать им в заложники своего сына\", — дейдд (129-бет). Мундагы эцпме 6ipiHin курамына 6ipi юретш халык,жайында емес, терезес1 тец, дербес халык, жайьшда. \"Усилившиеся усуни в свою очередь разгромили юэчж ей\", — дейд1 тагы. Демек уйсшдер мен юэчжглер тундармен кдндас болганмен, одан дербес елдер болтан. \"Этноним \"усунь\" в среднекигайском должен был звучать как Uosuan, а в древнекитайском как O cw an\", — дейд) Бафуров (131-бет). \"Пришедшие а Средню ю А зию юэчжи носили название да-юэчжи (великие (большие) юэчжи). Поселившиеся ж е в Восточном Туркестане носили название \"малые юэчж и\", — дейдд академик (130-бет). М ун ы сы Акрелеудщ айткднымен ундеспейдг Ю эчж и ел1 еюге белшген: О рта Азиядагысы улы юэчжи, Ш ьпы с Тургастандатысы киш ю эчж и атам ан , ятни улы иоз1 ж эне кшп иоз1. А л кдггайша оки алатьш ©гел муны накуылап тусшддредд. \"Йуз1\" аты кейб1р кдггай жазбаларында ертеректе \"иуепп\" немесе \"иуечГ туршде де окдгла бер1летш едд\", — дейд1 ол. Б1здщ к е б М з эл1 кунге солай окдпт келем1з. \"И у зк е р — кешпел1 халык,.. Салттары хундардпимен б1рдей, — дел1нген екен коне крггай жазбаларында, — ...эуелде Йуз1лерд1ц хундарта кдратанда элдекдйда купгп болтанын, тек 174 (б.ж .сл ) жылдан кейш Fana ж ец ш ск е ушыратаньш\", — жазыпты “Тарихи естелж\" (1-ютэп, 270- бет). Кдзак,алемш куратан коне мемлекетгердд ататанда, тунды, сакцы, уйтыр кдтанатын атап, сол туннан да 6ip кезде купгп болтан Йуз1н1, т е р е з е а тец болтан уйс1н мен кдцлыны 357

Ъексутан Н ф М се-ут _______________________________ кыскдша сипатгамай вте шьпу, менщше, Акдцныц кдтелш болтан, вйткега, куш бупнге дешн даулы боп келе жаткдн ата шеларешздщ тушга де осы уйсш мен йуз1лерден шешу табатыны кдз1рп кунде кумэнсаз. Уйсшд1 де, йузкердд де сырт ел галымдары 6ipa3 дэлелдам. 6ipaK, кдзак, шпнде улы жуз, оньщ шпнде уйсш деген тайпа ЭЛ1 кунге деш н бар екенш бымейтшдпсген, оларды 6ipece сакда, 6ipece FyHFa жаткызып элек болумен келедь Ал енд1 ез тарихымызды 63iMi3 жутататындай 6i3re не кершдд? Б аскдлардыц ж алпы лап айткднын 6i3 нактылап неге айтпаймыз? Ондай бастама бар да гой. Мэселен, Ныгмет Мьщжанньщ nudpi. \"Ел1м1здщ (Кдатайды айтады — Б .Н .) жазба жылнамаларында олардьщ аты \"улы носа\", “улы жуз\" туршде кездеседь Кеш н келе булар \"улы иозГ ж эне \"кшп иоз1\" деп eKire бвлшген. Еж елп хансу ттлшдежазылган бул улысгардьщ атын \"улы иуз\" (улы жуз, кшп жуз) деп окуга да болады... Кдзак, шеж1ресшде “улы ж у з — уйсш \" деген сез унем1 крсарланыпжарысажуредГ, — дейд| ол (\"Кдзактьщ кыскдша тарихы\", Алматы, 1994, 58-бет). Б ул менщше, анау-мынау т ю р емес, улкен жацальж, кетерш турган п ш р . О ньщ мацыздыльпы со л б1рпшнден, б1здщ осы уакыткд дешн улы жуз, орта жуз, кшп ж уз боп аталуы мы зда еш кдндай сандык, магына ж ок, екен1не далелдеушде. Екшипден, уш ж уз боп аталуымыз бйздщ жыл сан ауы м ы здан 200 ж ы л буры н ж узеге аскдндыгын айплеушде. Ушшппден, гун, сак, уйсш, йуз! мемлекетгершщ шынында да кдзакзъщ аргы бабалары екендптн дэлелдд керсету1нде. ©йткеш, Батые ещ р шеж1ресшде: \"Уйсш халкыньщ шпнде сак тайпалары да, улы ж уз тайпалары да бар\", - деп жазылган (Н.Мьщжан, 58-бет). Таты ©гелге жугшеек, ол кел-прген кене к^ггай жазбалары \"уйсшдердщ йузглерге шабуыл жасап, ж ещ лкке ушыратуьш ж эн е олардьщ оцтустж-батыскэ кешуге межбур болуын, Уйсш дердщ йузыердщ мекен-жайына орнытып кдлуын\" жазьпггы (1-кггэп, 273-бет). \"Йузьлердщ шагын 6ip тобы оларга глесш батыекд кете алмай кдлды. Нэнш ан мен тибетпктердщ (Чиян) аралыгында кдлып крйды. Сондыкган да оларды кшп йузыер деп атап кетп\" (1-кпэп, 272-бет). 358

________________________ __________fflafmxka таФт Булардан ты гаты н кррытынды: улы йуз4лер кейш кшп ж уз аталып кетпеген (Акрелеу), 6ip белш рана аталган. Ал улкен б е л т уды ж уз кушнде калган. Kp3ipii улы ж уз, кшп ж уз деп ж ур геш м з осылар деуге кдкдлмыз бар-ак, сиякцы. “Акдлрында уйсшдер йундардын, кемегтмен улы иозылерге шабуыл жасап, оларды батыскд карай ьпыстырьш жаберед1 де, 1ле езеш алкабы мен Ыстыкддал алкдбындары кунарлы крныска орныкцы. ¥лы иозылердш, кеш ш кете алматаны осы ещрде калып, уйсшдерге крсылады\", — дейдд М ы цж ан (60-бет). Казак, ш еж !ресш де eyeai улы ж у з , одан уй сш тарайты ны о сы окдррамен дэлелдд тусшддррлсе керек. Мьщжаннын,: “О сы ещрде отырьш калган сак, тайпалары мен улы иозы (улы жуз) тайпаларыньщ тогысуы уйсшдердд осындай ipi елге айналдырды\", — деу| осы п ш р М з г е айгак, бола алса керек. ©тел де кене кдятай жазбасьшда кшп йузьлердщ мекеш \"батысты Алтынтау ж ен е Памирмен тушседд\" делшгенш айтады (2-гатэп, 363-бет). Бафуров аталмьпп кпэбш де Балкдяны билеупплердщ 6ipi ХУИ-расырда ю з тайпасыньщ адамы болганьш айтады (562- бет). Н.Веселовский Арал атырабьш мекендеген улы иозмердщ 6ip б е л т Кердер1 деп, V I-расырда Арал тещз1 Кердер1 тендзр ал Амудария KepAepi дариясы аталганын жазыпты (Мыцжан, 61-бет). Кердер1 тайпасы кдз1р Kinri ж у з курамында екенш 6apiMi3 б1лем1з. Буран Караганда, да — Ю Э Ч Ж И — улы иоз1 дегендердщ Kp3ipn 6i3 айтып журген улы ж у з екенддт дэлелдд болады. О л дэлелдд болса, Kinri ж уз де дэлелдд. Bip ш ел улы ж уз, ек ш ш ш ел Kinri ж уз екенлш дэлелдд болса, ею ортадагы елдщ орта ж уз аталмагы неге дэлелдд болмасьш ?! Алендд осы “йозы\", \"йузГ, \"носы\", \"ж у зГ боп турленген сездщ кдндай мэш бар? Б1ршццден, бул — ж у з деген сайта тура да, жанама да eni6ip кдтысы ж ок, тек айтылуы рана ук,сас с е з . К ен е тур щ халык,тарыныц 6ipiHe ж ататы н уигырлар \"йеза\" деп ауылды айтады. О ны \"Уйгурско-русский словарь\" да дэлелдейдд (Москва, 1968,797-бег), онда ол сездщ магынасы \"деревня, село\" деп керселлген. Сон д а б1здщ улы ж уз1м1з — улкен, Kinri ж у з М з — Kinri ауыл боп шырады. Бэлюм, бул с ез ертеректе \"улкен ел\", \"Kinri ел\" деген маиына да берген болар деп болжауга болады. М а х м ут Кдшгари 359

Ъвксутт Hi/fnlceke-ym_____________________________ свздитне \"иозы\" ce3i \"жазык, жазык, жер\" деген магына беред1. (\"Хант\" баспасы, 1998, 3-том, 30-бет). О л заманда \"жылатгы\" легенд! \"сы хтапы\" деп айткдн екем1з (2-гатап, 470-бет), coFaH Караганда, ол кездеп \"улы иозымыз\" кдз1рп \"улкен елке\", “улкен ел\" деген мэннен алые кете крймас, 6ip сездщ мэшн умыткднмен, айтылуьш умытпай, ал1 улы ж уз этап келем1з деп ойлауга эбден болады. Бул далелге илансак, онда улы ж уз, кпш ж уз орта жуз кдзакзары о бастан туыс деген шеж1рем1з дэп-дэл болады да шапады. Ж а н е бул кррытынды менщ досгарым К р тш л ар а мен Акрелеудщ тгарлерш тугелдей тер1ске шыгарады. Бммей келген б1здщ ю н эм в болмаса, бул арада улы йуз1 мен уйсшщ ю н эа ж ок, олар да рун мен сакрд api бауырлас, api бакуалас елдер болтан. Тайж ан Досановтьщ мына Krra6i уйсшдердщ елдж куш- куаты гана емес, мэдени сауаты мен внершщ де жогары дэрежеде дамьпган ел болгандьпъш дэлелдейдь 1896-жылы ВАК ал лаур ж ене Гастев О й Талас ещршщ Айыртам деген ж ерш ен кене турпс ж азуы бар 6ipiHiiii ескерткшпт, Дмигровск деген жерден еинпп ескерткш т таб а д ы . Балы м о сы е к ш н п ескертк1шт1 1936-жылы С.Е .М аловтьщ , 1962-жылы Ч.Ж умагуловтьщ, 1996-жылы А.Аманжоловтыц окуларын салыстыра отырып, езшщ ж ачаша окуын усынады. Тастагы ж а зу 8 жол. О ны Малов \"Оруз оклан сардычлары т ч ш (а) й е п iripMi (а). Атым Кара Ч ур айаг аты Кдр(а)йазмаз Алтьш ел1м i6ipe газе спал агыт(т)ым (?) Кара Чур(а)тум Куда кара йазмаз(а) Кара Ч ур (алтмыс ньщ езге?) уйаларына адрылмыш(а) ебл!г аты Тугайян орлы аты Кара Чур “О рлы аты Арулт(?) орураты(а)\" деп окдды. М ун ы каз1рп казакдгара аударсак, былай боп шырады: \" О т ы з улан е ч сешмдД достары . M euiiH (жылы) он жеттешде болып кадды. Аты м К а р а ш ор кур м етп аты (\"Ж ауатын\") кар жайылмас\" (немесе \"Сызыкцы (финиши) етгазбес”). ¥лыньщ аты Арулт(?). Темени ел1мд! аралап беиме ак, кызыл дак, ш ьш арьт алдым. Э й е л ж щ аты \"Тушайан, улыньщ аты “Кара шор\". \"Кара шор — \"Тым Кара (айгыр)\" — (\"Ж ауатын\") кар жайылмас\" (?). \"Кар» ш о р \"... туыстарынан айрылды (елдд)ц (19-бет). М ун ы туеше крю, эрине, мумюн емес. O m eyip, турж ce3i 360

_____________ _____________________Шфнхка талЗым екешн емгс-емгс ащарраньщмен, элдеюмнщ eAiMi жайында айтылатынын сезгенщ м ен, накда-нак, не ж айында жазылганын анык, шьтара алмайсьщ. Э р жолдаты с е з келеа жолдагымен байланыспай, ap6ipi э р ж ащ ф суйреп, ортак, 6ip жатык, магына xiibiFapa алмай турранын туйсш есщ. К ене сездщ e3i тупл, аудармасынан да анык,-кднык, б1рдеме yFa алмайсьщ. Демек окылуы ойдатыдай емес. Жумарулов пен Аманжоловтын, окулары да жатык, урымды, 6ip-6ipiMeH байланысты, маилналы сейлемдер болмай шыкады, сэл де болса имантаразылау. М эселен, ец соцры OKbiFaH Аманж оловтш нщ аудармасы мынандай: \"Оты з уланнын, адал достары! М еш ш жылы, елде, жиырмада (ед1). Е р атым — Кдра Чур, ж аугерш ш к аты Кдр Язмаз (\"Крлыньщ кары ж азбаз”). Аллы уя туыс, кдзьша, ж ер, еп з апалы-сщлш... ол елген. Кара Ч ур — Крл К ар Язмаз (лакапты) мерген. Крйран Кара Ч ур ез уяларьшан айырылды! Атасыньщ аты ToFaH, ульшьщ аты — Кара Чур. ¥лыньщ аты... ол кездесп\" (23-бет). Эла анык,-кднык, окд1ла крймагандыры с е зд е р м ен сейлемдердщ ойкы-шойка1лыръшан-ак, ащарылып тур. Т Д осанов осы ойк£1-шойкэ1лыкцъщ турлИурл1 себептерш талдап-талдап керсетедк Ададщры окапандардьщ кателжтерш дэлелдеп болтан соц, ол ез окуьш усьшады. О ньщ аудармасы былай боп шырады: “Оты з улан сыкуаушылар — п ш ш елшщ салты. Ер [менщ] атым Кар Ш ор. Ж аудьщ (крйран) аты — К ар Ж а зб а с. Алты уя елшщ агымын Gipucripe eci уй сш ecri. К ар Ш о р атанбак, ол Кар Ж а зб а с. К ар Ш о р , сен щ алты елщ ез уяларьша айырылмыш. Тасыды улдьщ туран аты К ар Ш ор — асыл аты. С е (Сарбаз) Ш ор жасырьш аты\" (49-бет). Н е Маловта, не Жумагуловта, не Аманжоловта жок, \"усын\" — \"уйсш\" сезш Досанов езш дж кдсынмен окдды, дэлелдейдд. О ньщ бул окуы Казыбек бек Тауасарулыньщ: \"Орта ж уз алты арыс деп саналатын Аррьш, Найман, Уак, К ер ей, К д т ш а к , Крцыратты бас-ба сы н а таратпады м... ©йткеш онда китабым шындык,тан ж ыракуап кетер едд. О й ткет оны ж азу ушш, шпнде жал болмауы ж ен. Ал жал болмауы ymiH, ол елдердд аралап, 6ipa3 ецбектену ж ен болмак,\", — дегенш еске туаредд (“Туп-тукданнан ез1ме шешн\". 1993, 47-бет). 361

Ш суяан im __________________________________ Осындагы \"алты арыс\" пен Талас жазуындагы уйсшдд ecipreH, ят-ни улкейткен \"алты уя eAi\" 6ip матына беретш болса, онда Кдзыбек бектщ: \"Елсау атамыз вйелш аррыннан алган\". — дегеш, якни рундарды арръш деп кдрауы крсымша дэлелденедь ©йткеш уйсш кунбш Елжау би (Н.Мьщжанша, Кдзыбек бекте — Елсау) руннан 6ip эйел, ю>ггайдан 6ip айел алганын барлык, тар и хш ы ж азад ы , оны квне кытай жазбалары да растайды. Сонда ежелп уйсш мемлекен бугшп улы ж уз — уйсшнен тарайтьш кдзакуардьщ рана емес, кшп ж у з (кете), орта ж у з (арилн) кэзак,тарыныц да ортак, мемлекеп болгандырьш кере\\пз. М уны apipeK куа берсек, Н .М ыцж анньщ : \"Сонымен, уйсш eAi ез шпнен уш улыскд белшедт Eipax, барльпы кунмуга (кунбиге) барьшады\", — деген кене тултай ж азбасы нан мысалга KeATipyi казак, шежзресш накда-нак, ттртлтед! (68-бет). Кдзыбек бек шеж1ресше жугшсек, кдзакга улкен алты арыс (Арыстьщ алты улы), кдш алты арыс (орта жуз) болтан. Досанов окапан \"алты уя eAi\", сез жок, сол алты арысгыц 6ipi. \"Акррыс, Ж анарыс, Бекарыс деп ж ур ген М з — Арыстьщ уш баласыньщ аты\", — дейдд Кдзыбек бек. \"Ж а н деген юоден (Жанарыс — Б.Н.). А р , К ун деген ею бала болыпты\", — дейдд. Й здщ Кун, Бун, Х у н деп жургешлпз осы Кундар урпагы д е г е н д 1 а й т уш ы л а р б а р (Аск,ар С е л е у б а е в . \"К ,азак батырлары\", 2002, тамыз, N8). А л буюл элемнщ \"арилыкцар\" деп таласьш жургеш осы Ардыц урпакуары дегендд айтады. М е н ез басым осы п ш р баскд тюрлерден repi накцылау, нанымды деп тусшем. Арильпуардыц ортальпы деп табылган А р кд йы м д еген ж ер д щ К р станай кдласынан 100-150 ш акдфым рана Ресей ж ерш ен табылганы да epiKci3 ойландырады. А р мен Кунньщ, ярни Ар, Кунньщ урпак^ары деп журш, Аркун — аррьш тайпасьшьщ атьш кдлыптастырып алган болармыз. Д осан ов окуындары \"nirniH (шчш) елш де печенег (бешенек) деген атауды еске т уа р е бередг \"Атым Кдр Ш ор' дегеш \"Артынмьш, атым — Э се т , Кдра Ш ордан\" деген Э сеттщ унш куларьща экелгендей болады. CoFaH кдрамастан, бул оку алдагы улкен эцпмеге бастама сиякры кершедь Kp3ipri тарихкд белгш жэйггерд! рана безбендесек, бул о ку кдзак, тарихыньщ болмысына ю рш п тур. Жогарыда 362

__________ ________________________ Шфнхка талЗым баяндалган рун (кун) дэу1рш ен кеде ж аткдн жалрасгьпымызды толыкуыра, накцыдай туседь Т.Досанов упшшд Талас ескертюш ш де жацаш а ок]ып, \"Бек Ш о р O fy a co f... (ары керай ж азу сакхалмаран). М м О ул д ы ч бес аты (жылщлсы) кдлмыш. Кдра (жамылып) тул кдлмыш. Уйсш улты тасьш тосыннан (ппмнен) ада болдым\" деген магына шьтарады (58-бет). Мундагы “улыт\" ce3i кдз1рп \"улт\" магынасын дал бермесе керек, \"улыс\" деген жакдон болар, cipa. Бул окудагы басты жацалык, — бул жазудьщ да уй сш ж азуы екега. Бутан д е т и оны ощлран ралымдардьщ 6ipAe-6ipi уй сш ж азуы деп нак^ыламаран-ды, ейткеш З-жолдагы “уй сш \" сезш дурыс ощчмай келген-дь Н .М ьщ ж ан аталмыш киэбшде: \"Зертгеген ралымдардьщ айтуынша, EciK жазуы осы уащлткд деш н рылымта белггаз жазумен (тацбалармен) жазылтан\", — деггп (56-бет). А л Т.Досанов бул жазуды да окр.ш, оны уй сш ж азуы дейдь Ж э н е ралымдардьщ осы уакэпкд дешн ол жазуды тенкерш ощяп келгешн далелдейдь Бул окуын 1985-жылы Т.Досанов \" Б ш м ж эн е ецбек\" журналы на усы нады , 6ipaK, 21-кдф куйек к у ш \"баса алмаймыз” деген ж ауап алады. Ралым EciK ж азуы коне туржтщ сына (руника) ж азуьш пайдаланган деген кррытынды жасайды, \"...саки -усуни в V -V I веках до наш ей эры использовали письменность, создание которой было изначально продиктовано сингармонизмом тюркского языка, свидетельствующего о тюркоязычности саков-усуней\", — деп тушндейдь Балым сак, пен уй сш н щ арасын ажыратпайды, ондай макрат крймайды да, ол тек жазуды окура рана бар ыщыласын аударады. Алайда EciK кррранында жаткдн ж ас ханзаданы уйсш кунбш Елсаудьщ (кьггайша Лежау) ж астау елген уды Нулы деп жорамалдаута эбден болады. Кезшде бул пмрдд Турсын Ж уртбаев \"Дулыга\" кггэбшде айткдн да едь 6ipaK, оран эз1рше еш ю м кулак, аспай келедь Кдзыбек бек Елсаудьщ о н баласы, оньщ улкендер! Нулы, Аулы болганын айтады. \"Нулы атамыз э к е а Елсаудан бурын жастай 22 жасында кетигп,.. кдтгы ардакуап У ш Кдрашкд крйыпты\", — дейдд (43-бет). Бул Кдрашы — каддмп Э уе зов жазатьш Кдраш, Еспсгщ ж орарш жаты. Bapi дэл келш тур. 363

Ш сут ан Нфквке-шы________________ Н улы ны айтпаса да, Елсаудыц Дулы деген баласы болганын Н .М ьщ ж ан да жазады. (83-бет). Крзыбек бек аргы дулатгар осы Дулыдан тарайды дейдд. Дулы болса да, дулу болса да одан дулатдегеннщ шыгуы, менщше, зацды. ©йткеш дулатгар дегендд сол кездщ кептж -ат, -ит жалгауын крсып д ул у+ а т деуЬпз турж сезш е ген кубылыс. Керейлер дегенд! керейт дейтшжпз сиякуы. Ж уйелеп терецдей берсек, Т.Досановтыц уйсш жазуы жайындагы KiTa6i тарих терендне кдрай жетектей бередд. Ец бастысы, тарихымыздьщ керегесш кецгге туседд. Бул ютап сонысымен кунды. Бул кпэп — гылымга да, ата тегш мацган ететш ap6ip кдзакдсд да багалы кдзына. \"Егемен К^азацстан\", 20.02.2003-жыл. “АТ ЛУНАГАН Ж ЕРД Е ТУК КДЛАДЫ” Э ц п м е \"Егемен Кдзакртанда\" наурыз айында басылган \"Акцкдт айтыста ашылады\" атты айдармен берыген Крйшыгара Салгараульшьщ \"Тужырым айгак,плейдГ' деген макдласына кртысты. Ежелп турж тарихы хунддрдан немесе гундардан басгалып к е л ге т 6apiMi3re белгш . О л жайьшдагы алгашкдл жазба мэл1мегп кдытайлар кдлдырганын да ашып айтьш журдж. BipaK, 1998-жылы Крйшыгара бул баба мемлекетМздщ аты хун да, хунну да, FyH да емес, крггайлар \"сиуцну\" деп атаган, кдз1рше шын аты ешгамге бе л п аз халык, деген п ш р а т т ы (\"Сиуцну\", Алматы, Санат, 1998):\"... крзак,тарихшыларьгньщ берген \"рун\" атауы да тарихи шындьждф крл жетгазе алган ж ок, ...кейб1р шьпыстанушылардьщ жалган пш р ш желеу етш, моцголдыц \"K id\" дегендд беретш \"гун\" сезшен шьжарган атауы болатын. Kp3ip ол иероглиф™ орыстар \"Сюнну\", пекиндж ханзульжуардьщ e3i \"сиуцну\" деп окцды. Ендд б в д ц альш журген \"гун\" атауымыз буларга магьшалык, жагьшан да, дыбыстау жагьшан да мацайлай алмай не табан Tipep баскд гылыми Heri3i болмай, ayaFa асылып кдлгандай куйде\", — дей келш, Крйшыгара:\"... сан гасыржумбак,болып келген купияныц сырын оп-оцай ашьш бере салатьш тагы 6ip тас жазудыц табылу сэтш куту” гана бул тьпырыцган 364

_____________________________ Шфтка тмЗым шыраратынын айтады (12-бет). Э ри не, \"сиуцнудщ шындыгын ашар 6ip тас\" табылса, тарихтьщ багы ашылар едд-ау, 6ipaK, 6ip тас турмак, уш тасты да тындамайты н Крйшырара сиякцылардыц шьнуы мумюн гой. Сонда б!здщ тарих сол крггайлар эдеш адастырып жазган куганде, бабаларымыздыц аты к^ггайлар к е м с т п атаган куйде кдла бере ме? М ен бул сез1ммен Крйшыгараны кекетш отыртан жокдын, аталмыш макдласында ©3i айткэн сездд ез алдына тартайьш деп крна отырмьш. Аталмыш макдласын Крйшырара менщ \"Уйсш жайында жаца гатэп\" деген макдлама кдрсы жазган болатьш, газет макдламныц атьш езш ш е езгертш баскдн-ды. М енпа онда Крйшырара мен Акрелеуге iperoiun, б1рщ \"усун\" деген \"уйсш\" емес деп, екипищ кдзак, элемш кдлыптасгырура уйсшнщ, уйсш болмаса усунньщ улес1 жок, деп шатаскршдарыц не, оньщ олай емеспгш Т.Досановтьщ уй сш жайындары жаца KiTa6i тары дэлелдеп отыр гой деген наз едд. Алайда бул екеушщ rriKipi наз кетеретш дэрежеден repi терецдеп кеткен екен... \"¥сун\" жайындары ойын Крйшырара былай кррытындылапты: \"... кдггайша берглген \"усун \" атауы шьпыстагы байырры турк халыкуарыныц \"Далалыкуар\" деп аталатын б1рлесттнщ с ол туспк б е л т н щ халыкуык, тел атауыньщ магыналык, аудармасы деген тужырымра келдщ... Бул — бурын айтылмаран ж аца тужырым...\". Сога>шен, б1здщ \"усын\", \"усун\" деп ж у р г е н М з кцггай ce3i болып шык?ы. Сонда деймш-ау, тасгары жазура рана сенетш Крйшырара \"усынра\" келгенде нерып тас жазура сенбей кдлды екен деген куддк крглт ете кэлады. Ce6e6i ceri3im ui расырдыц мурасы, бую л элем тур ж ескерткшп екенш мойьшдаран, ондагы сездердщ де турпсгш екенше кулак, крйган, Култегш ескерткшггер1 деген жалпы атпен тарихкд белгш болтан ескерткшггер тобьшда \"Б1лге Тоцукук, C03i” деген тас ж азуы бар. Сон д а \"Усы н бунтату йуртде тату кдлур epri\" деген сейлем бар. О ны ралым Мырзатай Жолдасбеков: 'У йсш бунтату жерш, журтын жайладык,\", — деп (\"Култегш\", 1986, 70-бег), талым К,0м1рэлиев: \"Усын бурышы(?) ж ершде жайлап крлган едд\", - деп (V1II-XII- гасырлардары кене т ур и эдеби ескерткшггер1, 1985. 75-бет), крггайшадан емес, коне турйк т ш нен аударран ед1. Э лд е 365

Ш едш и, __________________________________ \"Култегшдд\" де крггай ce3i, кдггайлыкуардьщ таекд жазган uibiFapMacbi деп туеш емз бе? © з тарихымызды е з м з д щ естш кесю леуш з рана жетпей ж ур ед! 6i3re. Буйпп \"КултегщдГ кдадрлемейптмз бар, оньщ кеппрмесш соноу Моцголиядан несше екелдж? М ен макдламда Тайжан Досанов жан,а ютэбшде Талас жазуларын кдйтадан дурысгап окдт, ол жазулардьщ усьш (уйсш) ж азуы екенш дэлелдеп отырранын жене ол жазуда \"усы н \" с е зш щ eKi д ур кш кезд есетш ш айткдм. BipaK, Крйшырара гатэп жайында да, ондары \"усьш\" сезше де мэн бермей, \"М енщ осындай пайымдауларымды Бексултан \"бул шьш маншде тарихи далел емес, пэндэуи кудж кдна\" деп баралапты. Досы мньщ будан кдндай пэндэуилж тауып ж ургенш тус1не алмадым элде e3i кусан ец болмаса тупнуекдлык, 6ip д ер екке суй ен б ей , тек б1реулердщ айткдндарын зацра айналдырып, соны мойындатып ж азбаганньщ 6api пендеуилжке жата м а?\" — деп ш а мданьщ кдф ап ты. М зд ен и е тп турде niKip таластыруды жакуайтын Крйшыгараньщ ойы — осы. ©3i уш б1рдей кане тас жазудагы \"усын\" сезш кулагьша кдюгырмай, оны дереккез1 санамай отырьш, осылай дейдь Принциптшк, ез айткдньща кдйшы келмеу Крйшырара айта беретш адалдык, дегеннщ агайыны емес пе ед1? Тасгагы жазу, менщше, Крйшырара окрш, e3i кыташпалан аулярган деректерден де сешмд1 ©йткеш олар — ез ата-бабамыздьщ крлымен, ез баба тшм1зде жазылган. Тайж ан Досанов Таластан табылган ею тасган \"усьш\" сезш окиды: “Алты уйа ел1 ащл б1рюзе eci усы н еемпп\" (48- бет); \"Тасьша усын(а) ульпы еб адам\" (58-бет. \"Эподы по памятникам письменности древних усуней\". Алматы, \"Ж алы н баспасы\", 2002-ж.). \"Тарих адалдык,ты кдлайды, акщкдт айрак,ты тыейдь Сондыкуан не жазсак,та ойымызды накуы дерекпен ж етизу парыз\", — деген зглдд сез айтады Крйшырара макдласында. 1 2 - 13-гасыр бурьш бабалар таекд жазган асыл мураны да е д е т ерен крглмай отырьш, маран адалдьж, жайында оньщ нуекду бергеш тануаларльщ-ак, кылык, ©з тарихын таекд жазьш кдлдыртан халык, элемде кеп пе, аз ба, анык, бглмеймш, алайда б1здщ бабаларымыз бул жарынан ез дэурш де мэдениет пен бшмнщ ец бишнен керше быген. 366

__ ________________________________Шфпхка пимЗым Тас к л еи л тындамасак, кдраз гатэптан да нанымды куэлж табылады. Ендд сол кдггайлардыц ез дерепне-ак, жугшешк. \"¥лы хун империясыньщ тарихы\" атгы era томдык,зертгеу жазган, кдггай ттлш ж етж б ш е н турйс тарихшысы маркам Бахаддин ©гел \"... уйсшдердщ аты ец алгаш рет М етенщ (хун шаниуз — Б.Н.) б .ж .сд . 176-жылы кдггай императорьша ж азган хатында аталады\", — дейдд (1-к. 279-6.). О н д а мынандай сез бар: \"Сондай-ак, Лоулан, Уйсш , Х у ж и е ж ане олармен керпплес елдерден 26 бектпсп тутастай хундарра багындырып, оларра кджетп б1рлж пен тартпгп ныгайтып, тыньшггандырдым\" (1-гатэп, 270-бет. Алматы, \"Хант\", 1998). Бул хат Крйшытаранын, кдггай тиинен e3i аударган \"С и уцну\" гатэбшде де бар: \"Сондай-ак, олар кдглыштьщ жуз1мен, найзаньщ уш ымен Лулэн, Усы н, Х у сы ж ане барльпы 26 шет ел иелптн езЦерш е багындырды\", — деп аударады ол (41-бет. Алматы, \"Санат\", 1998). Крйшыгараньщ ез1 курастырган \"Тарих тармак,тары\" жинатында (Алматы \"Санат\", 1998.97-бет) крггай тарихшысы Л иц Х энн щ \"у-сун ж ане оныц Батые хан патшальпымен кдрым-кдтынасы'' деген зертгеу1 бар. С он д а ол: \"... у-сун атауы TypiK ттлшдеп “усан\" сез1мен дыбыстык, жакдшдыры бар, буньщ матьшасы улкендш, осы да у-сундардьщ турж тукдпчына жататындыгына 6ip дэлел.. Кдлайда оньщ теп туржтукумынажататындышнасенугеболады\", — дейкелш, ец соцында: \"Kp3ipri кунде кдзак,ултында \"уйсш \" деген тайпа аты бар\", — дегендд хабарлайды. О сы ны ц бэрш б1ле турып та “усы н\" немесе “уй сш дГ к^ггай сез1 деудщ не ж еш бар? Бул тарихты дэстурл11зден адеш адастыруга жатпай ма? Х у н шэниу1 \"Усьш\" деп ез хатында этап крйтан, ондай халыкдъщ бар екеган сол хатган 6ipiHnn рет б ш п отыртан кдп-айлар цалайш а, нел1ктен о н ы \"Далалы к,тар\" деп кдггайшалап атаута т т с п ? О н ьщ уетш е уйс1ндер елден ерекше неге 6ip e3i тана \"далалыкзар\" атала кряды? О ньщ о басгары KepuiiAepi хундар мен йуз1лер неге олдалальщгардьщ курамына гармейдд? Б1рнеше рет крные аударран уйсшдер унем1 дерлж таулы ерцрлерд1 мекендеген, сондьщган оран далалыкуардан repi таульщгар деген етенелеу емес пе? Кдггайдьщ Колумбысы атанган Ч жан-Цянь (Бичуринше Чжан Кянь, Крйшырараша Си-м а Чиэн) хундар мен йуз1лердщ, кдцлылардыц арасында амалсыз 13 ж ы л турады, 367

Ъексттт Нф/секе-ты_______________________ _ хуннан эйел алады, демек ептеп те болса турш ттлш сезуге тш с. О л е зш щ императорына ж асаган мэл1мдемеанде Ферганадан (Давани) солтуспк-шыгысга Усундардыц и ел т бар екенш , хундардьщ ортасында жургенде олардыц би леуп псш \"гуньмо\" деп атайтынын ес п г ен ш айтады. (Н.Бичурин. \"С об ран ие сведений о народах...\", Москва- Ленинград 1950.2-ютэп, 153-бет). О л да, демек, уйсш атауьш алташ хундардан еспген. \"М ен хундардьщ арасында болганда, естуамше, уйсшдердщ ханы кун мо... деп аталады екен\", — дейдд (Б.Огел. 1-щтеп. 281-бет). \"¥сьш\" деген сездд алгаш Кытайлардьщ хундардан еепгенддпн, сондык,тан ол сез ешкршан кытайдиа болуы мумюн ем есппне будан артык, кдндай дэлел керек? TypiK халык^арында усун, усын деген Kici аты ежелден бар екенш дэлелдейтш дерек коп. \"Монголдыч купив шеж 1ресшде\" (©лгий, 1979-ж.) Шьшгыс ханньщ Кулан атгы эйелшщ э к е а Дайр YciH деген меркл- екеш айтылады (101- бет). А л мерют — крзак, курамьшда бар тайпа. Сондык,тан крзак, демесек те, оны турж ce3i деуге кдкдялымыз. Сол гатэптьщ 50-бетшде \"У сун кдрия\" дел1нсе, 108-бетге 95 мыцдык, нояндардьщ 6ipi Усун деген Kici болгандыгы да ж азылады. К дзы бек бек \"Туп-тукдганнан ез1ме ш ешн\" ютэбшде: \"Ш ьщрыскд кдязы Куланды берген М ер ю т—Охыз батыры KepiMHiH, де Еруйсш атануы осыдан болатын\", — дейдд (1993. 85-бет). Кдй елдщ тарихы да дэлелдд езгенжшен бурьш е з сезшен 1здейдь Э .М а р гу л а н \"усунны ц\" уй сш екенш е еш кумэн келтзрмегендпсген, оны арнайы сез етпеген. \"Уйсшдер — осы FyH мен кдцлылардьщ 6ip тарауы\", — дейдд (\"Ежелп ж ыр, ацыздар\", 1985. 46-бет). \"Владения народов уйсунь, уйгуров, джунгар сменяли одно другое\", — дейдд Шокдн (5 томдьпъшьщ Ш-томы, 1964. 18-бет). \"Уйсш ” деген сездщ кдйдан шыкдфны бел паз. \"YciH\", \"ю сш \", \"уйшш\", \"укшпн\", т.б. турл1 болып аталады. Tirrri, \"lociui\", \"юашы\" деп те атагандар бар\", - дейдд С.А манж олов (\"Крзак,тарихынан\", 1997. 104-бег). ,гУйсш ila i — таза турю ттлт Уйсш деген атау \"уй\" ж ене \"сш \" (шеч) деген ею сез. К ене заманда ол сездердщ аркдйсысында ж еке магъгна болып, бергпн келе крсылып, 6ipi - Ty6ip, eidHurici журнак, болып кеткен. Есга туржмен •плшде \"уйшен\" (\"Кероглы\" жырында) 6ip нэрсенщ ушлген,

____________ ______________________ Шфихка /шпЗым ■ гопталган жер1 деген магынасы осы кунге д е й н сакдалган. Сондык,тан уй сш ce3i ру-тайпалардын, ж иналган жер1, мемлекет деп yFyFa болады. ©йткеш мундагы \"уй\" сезш щ магынасы да Kp3ipri т у с ш ж т е н баскдш арак,\", - дейдд Е М усабаев (\"Кдзак, т ш тарихынан\", 1968-ж., 24-бет). \"Ал осы уйсш деген ат кдлай пайда бодды, соган келешк. О л ж енш деп болжамдар 6ip-6ipiHeH онша алшак, кетпейдд. Бул осыншама азапты керш, таукдлметп басынан кешш, ата- мекеншен крныс аударган ж ур т \"ендд ел болып уйысьш\" деген сезден шыкддн дегенге саяды\", — дейдд Т.Ж уртбаев (\"/Булыга\", 1-кпвп, 281-бет). Булар, эрине, болжам, жорамал. \"Болжамга курылган ецбектердщ кебею ш \" Крйшыгара жакцырмайды, алайда тарих ппркшнщ жазбага туспеген тустарьш болжамдар гана кдйта кдлайды гой, ейткеш eui6ip тарихшы барлыгын ез кез1мен керш б!ле алмайды. Б .вгел аталмыш кггэбшде: \"б.ж.с. дейш п Х-гасырда бул ещрге еусш (eucin) деп аталган тайпалар келш, кд>ггайга белгш бола бастады\", — деген дерек келт1ред1. Бул д а \"усын\", \"ушшн\", \"еусш\" сездершщ крггай сез1 ем еспгш керсетсе керек. Осыньщ бэрш саралап кдрасак, \"усын\" сез1 солусы нньщ ез сез1 екенше кумэндану да кдгсынсыз. А л ендд сол \"усын\" деп тарихкд енген халык^ъщ кдз1рп кдзак, ш пндеп уй сш тайпасына кдтысы болуы мумкш бе, жок, па? \"¥сун, менщше, ру-тайпаньщ н е тайпалар одагыньщ аты емес, мемлекетгщ, я т и хандыкдын; аты болуы керек, — дейдд Крйшыгара. — ...Хандык, кулады, тарихтан усун атауы да em ii. Тарихи шыгармада V I-гасырдан бастап \"усун \" этнонимшщ кездеспеу1 содан\". Kemipepci3, усы н атауы тарихтан ел1 еш кен ж ок, ешпейд1 де, оны е ш и м euripe алмайды, \"ат аунаган ж ерде тук кдлады\" дейдд кдзак, ез1 кеткенмен, i3i кдлады, i3i кдлмаса, ce3i кдлады, урпагы не журнагы кдлады, ейткен1 6ip кезде бар нер се б1ржола жогалмайды, ал оньщ аты euiyi уш ш уш турл1 жагдай болуы шарг. 1Аспанга ушьш Keryi; 2 .Ж е р астына тусш кету1; З.Удере баскд жакдсд кешш кету1 немесе тайлы-туягьша дейш тук кдлмай кд>фылуы. Bipax, Крйшыгара ж упн ш отырган кдггай тарихы да, баскд керш1 елдерддн, тарихы да, баз ж упн ш отырган кдзак, тарихы да бурын-сонды Ж е и с у , Тендртау 0Цф1нде ондай y in а п а п ы ц 6 ipA e-6 ipiH in болгандыгын жазбайды да, айтнайды да. 24-549 369

Ш сц ш а н Ц ф /a h -y n , Крзак,тарихын кдзак?ыц езшен алысгату кдншалык,кажет боп, OFaH Крйшырараныц неге соншалык, мук,таж боп отыррандыгы \"мен уш ш де мулде тусш ж аз\". V l-расырдан басгап, Крйшырараша айткрнда, \"усун атауыньщ да ешу1' ce6e6i Oipey-ак; оныц курамындагы буюл тайпа енд1 ¥лы турне кдранатына 6ipiKTiде, ендд турж атымыз шьта бастады. Турпсгщ де, уйсшнщ де кэсиетп тотем - кек 6epi. Eneyi де 6epi емгеннщ урпакрары. Бичурин де, Гумилев те — 6opi солай дейдь ©3iкургкрн, e3i тубше жеткен кэггайлар V I-расырдан кешн уй сш туралы ж азбаса жазбай-ак, крйсьш, соган бола ез журтымызга ез1м1з топырак, шашамыз ба? Аты ц еш юр уйсш нщ атын кдлай еппрем деп арпалыекдн кьггайларра крсыльш “уйсшнщ аты eurri\" деп е з М з де куанамыз ба? ¥сун мемлекеннщ орньшда, ол аунаган топыракта калган Tyri кусап ездерш уйсшнен тараймыз дейтш 6ipa3 тайпа мен ру, кудайга ш уюр, эл1 де бар емес пе? С онан соц, этикалык, жагынан Караганда, “усун атауы о п т \" , \"Монгол ж эне татар хандьщгарына бэлшгеннен кешн турне атауы тарих бетшен б1ржола жоралды\", — деп ж азу (\"Сиунну” , 16-бет) еш пендш кпен, жеккерш ш ш ен айтылтандай эсер кдлдырады. Кднша дегенмен ата-бабаларымыз гой, 1зетпен айткрн дурыс сеюлдь Ж э н е де олардьщ \"аты ешкеш\" де, \"тарих бетшен б1ржола жоралганы\" да eripiK крй. Тарихкр жугшеек, ¥сун атанган елдщ еч соцры крнысы — K p 3 ip ii Ж е п с у аймагы. С о л бурынгы Тэщртау (Тэн-Шэн) алкрбьшда ¥лы ж узге ж эне уйсш деген жалпы аткд 6ipireriH жалайыр, кднды, албан, суан, дулат, шапырашты, сэры уйсш, ысты тайпалары эл1 де eMip cypin жатыр. Алтьшшы расырда ыдыраган альш мемлекетген калган алк^гндылар — осылар. Шокршга кулак,ассак, \"дулаты, суваны и уйсуны встречаются в \"Сборнике летописей\" Рашид-Эддина под именами дуглат, уйшин\" (1961. 1-к. 204-6). \"Большая ссггня или как принято орда, составляется из четырех главных основных родов: дулат, жалаир, абдан и суван, все они совокупно, в виде нарицательного имени, называются уйсун, название, происшедшее от имени сильного племени уйсунов, принадлежавших прежде к сою зу выше поименованных родов этой орды... остатки их сущ ествуют и ныне и принадлежат в качестве отделения к родудулат и называются сары-уйсун”, - дегго (1-к. 206-бет). 370

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9TLzfm%kg ттимЗым ¥сунньщ да, жацагы тайпалардьщ да тш — 6ip тш турне тш . Шьщжан, университет! тарих факультетшщ профессоры С у Бэйхай \"Крзак^ыц тутас тарихы\" деген кггэбшде: 'У й сш кдганы сол унпн езш Гуньмо (Кунби) атады. \"Гуньмо\" сезш щ аддьщгы буьшы \"гунь\" \"кун\" деген угымды, кеш нп буьшы \"мо\" (немесе \"ми, \"бо\") \"би\" немесе билеуин хан, патша дегендд быддретш. Сейтш , \"Гуньмо\" (Кунби) деген сездщ шын м агы насы \"кундей бш к aMipnii\" деген угы мды быддредд\", — дейдд (\"Кдзак, тарихы\" жорналы, 1998. N6, 8- бет). Туржтщ \"кун1\" кдггайдьщ \"гун1\" болса, онда белгш дэрежеде кдггай тш не кезшде турне ш н щ де эсер еткеш ем ес п е? Т .Ж у р т б а е в та: \"Д ал кдз1р к,ытай жылнамаларындагы \"кунм о\", \"кунми\" деген сездердщ \"кунби\" екенше ешкдндай зертгеунн кумэнданбайды, басы атттык, далелденген шындык, ретшде кдбылдайды\", — дейдд (\"Дулыга\", 1-ютэп, 287-бет), ©з патшасын турж тш нде атаган ел кдлайша турне болмайды? ¥сыннын, да, уйсш нщ де тш — турне. Эдет-гурьштары да б1рдей: кдяз айтгыруы, к^льщмал 6epyi, ел1к женелтут, кендл айтуы, сый-сыйапат керсетут, тэндрге, ай-кун мен жер-суга табьшуы, тарту-таралгы алганды унатуы, кдгл аягы кдтынынын, сезш е ерш агайьш-туыспен араз болуы да. ©з1мен туыс, тш мен дни 6ip кун, йуз1, уйсш — уш еуш щ тубше кдггай кдтзынын, ылацы жеткенш бэр!м1з де бшемтз. Б1здщ дэутр1м1зге д ей н т 92-жылы кдйтыс болтан кдггай тарихшысы Бан Гу \"Ханнама: Батые ондр шежтресг Уйсш мемлекетт\" деген жазбасьщда (Байдэулет пен Гу-он-Унгин аударган. ¥р1мж1. 1987) усун кунбш нщ атын Елж ауби (кдггайшасы Айегяоми) деп атайды. Ал уйсш тайпасьшьщ аргы тубшен тартьш шежтре тараткдн Крзыбек бек \"Туп- тукданнан ез1ме шешн\" кггэбшде: \"Елсауды ел ардащшг Кун би атандырган\", — дейдд (1993. 40-бет). \"Э сш , Кунбиддн, он неше улы болтан\", — дейдд Бан Гу. \"Гуньмо имел более десяти сыновей\", — дейдд Бичурин (2-ютэп, 191-бет). \"Аргын кд1зы ¥май — б1здщ ш еш еш з — он уш курсак, котернтп. Ж алпы, Елсау атамыз бес эйелшен 23 бала керш , соныц оны ттреп тура кдльшты\", — дейдд Кдзыбек бек (42-бет). \"Хан паттнальпы тарихы\" да, Н .М ьщ ж ан да: 'У й сш кунмуы Елжау бидщ он улы болтан\", — дейдд (64-бет). (\"Кдзак^ъщ кдяекдша тарихы\". 1994). Осы украстьпугар-ак,кдггай жазган \"усун\" мен кдзак.айтьш 371

Ъекоумшн \\Нфэ)секе-у1т ж урген ш еж зредеп уйсш нщ 6ip атау екенш , бугш п тайла уйсш кеш еп мемдекет уисш нщ тамтыты екенш дэлелдемей ме? Бан Гу, Кдзы бек бек, Бичурин, М ьщ ж ан деректерш одан epi салы сгы рьш байкдсак, бул ойымыз б1ржола беки тусед1. Бан Гу Елсаудьщ экесш атамайды. М ьщ ж ан: \"Нанымды тарихи деректердщ дэлелдеуш е Караганда, од кезде уйсш дердщ Нэндд би (Нанды би) атгы кесеш болтан\", - дейд1 (63-бет). \"Дэудщ улы Елсау Ж ан тай мусы лман жылдыгынан тогыз ж уз жы л бурын Ш улен деген жерде (Джан Чж анда — Чилан) дуниеге кедигп. Агайын ала болып, ДэудД 03 туыстары Уйсш тукдты ньщ 6ipi елпригп\", — дещц Кдзы бек бек (39-бет). Д эуден Ж антай ж эн е Елсау атгы ека уд кдлганын Крзы бек бек кдна айтады. Бичурин: \"... отец сего Гуньмо имел небольш ое владение на западных хунн уски х пределах. Хунны убили отца его на сраж ении, а Гуньмо, только что родивш ийся брош ен был в поле, — дейдд (155-бет). А л М ьщ ж ан: \"Б1з уй сш елш ш ауьш , Нэнд1 бидд елпрген улы иозылар деген птардд дурыс деп куптаймыз\", — дегендд дэлелдейдд (65-бет). Кцлай болганда да Елсаудьщ экесш \"е з туы стары '' елпрдд деген К дзы бек бек ш еж 1ресш щ непзддлт байкцлады. А л ендд Елсаудьщ экесш б1реудщ Нэндд деп, екш ипсш щ Д эу атауьш а кцраганда, бул, а р э , оньщ ез аты ем ес, лакцп аты. С о з магьш асьш а кцраганда, Елсаудьщ э к е а улкен, альш тулгалы адам болуы немесе еНмш щ мэш сол дэу, улкен деген сездерге мецзейпндей ат болуы мумшн сиякщзЬ М ен щ ш е, ондай сез — \"усы н\". \"¥сьш \" c©3i коне турж тш ндеп \"узы н\" деген сездщ кене айтылуы болса керек. О н ьщ устш е \"з\" ды бы сьш кцггайлар айта алмайды екен, сондьщ ган \"з\" орны на \"с\" айтылуы мумш н гой. Узьш адамды кдз1рде де дэу, нэн дей берем1з гой. Бугал мемлекетгж атауга непз болтан сол туцгьпн Кунбидщ аты эуем \"усьш \", одан \"уй сш '' боп езгерген Узьш болар деп болжалдаудыц ж эш бар сешлдд. О н ьщ устш е Кдзы бек бек: \"Бабамыздьщ аты Д эу болм аса керек, ол ipwriHe, батыр тулгалыгына кцрай аталган. 0 з аты А зан болса керек. Б1рак, оны олаи ешюм атамаган. Ж урткд белгьм eciMi — Дэу\"г — дсйдд гой (39-бет). Т .Д осан ов окцжан Талас жазуларьш дагы сездщ \"усун болм ай, \"усы н \" деп ж азы луы да К цзы бек бектщ ез1 де сеш м с1з боп оты рган А зан ды ем ес, б1здщ усы н (узын) дегеьжупздд кугггайтьшдай. Бан Гу ж иы рмага келе кцйтыс болтан Елсаудьщ улыныц 372 .

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ fflafmxka в А и атын айтпай, баскд улын А аРУ Аесе- М ы цж ан да, Кдзыбек бек те оны Дулы деггп. \"Дулы урпагы кешн Бэйддбек нем ереа Дулаттын, тукдчмымен араласы п кетп де, 6epi Дулат болды\", — дейдд Кдзыбек бек (42-бет). Бутан иланута болатын мынандай себеп бар: кене ттдде - ат, -ит, -т крсы м ш алары кептжт1 б1лд1рген, м эсел ен , \"керей + т\" керейлер дегендд, \"дулы + ат\" дулатгар дегендд. Берп Дулат пен арты Дулатгар дегеннщ аталуы б1рдей болтан сон,, eKeyi де 6ip Дулат боп 6ipirin кету1 занды гой. ¥лы ж уз шежзресгнде арты Албан, берп Албан да бар. \"Гуньмо имел до десяти сыновей. Средний из них, по имени Далу, одарен был телесною силою и считался искусным полководцем\", — дейдд Бичурин. Далудьщ ерте олген агасыньщ Синьцзу деген баласы болтанын да айтады (П-ютэп. 1950. 156-бет). Олагасыньщ аты Нулы екенш, \"кдтгы ардацтап Уш Кдраш кд крйыпты\" дегенд1 (к,аз1рп EciK кцласыньщ мацы) Кдзыбек бек кдна айтады (43-бет). EciK кррганьшан табылган ханзада сол дегендд Т.Ж уртбаев сешмдд турде айтады (\"Дулыга\", 1-ютэп, 293-бет). Бичуриннщ Сэнь- цзу деп отырган адамын (2-ютэп, 160-бет) К,азыбек бек Санжар — Женшенар десе, Т.Ж уртбаев \"кей деректе\" Санзор делшетшш айтады, онысы Бан Гу болу керек, ол: \"Санзор — мансап аты, оз аты Ж унши би\", — деп жазады. О сы усун немесе уйсш нщ тагы баскд билеуш1лер1н Бан Гу — Оцгай десе, М ы цжан мен Кдзыбек бек Оцкдй дейдд. Бан Гу мен М ыцжан айткдн Най бидд (лакдп аты Айбынды хан) Кдзыбек бек лакдп атымен Айбын палуан дейдд. Бан Гу айткдн © жетп Кдзыбек бек аныцтап \"таза уйсш ©жет\" десе (45-бет), М ыцжан Ожет дейдд. Кдзыбек бек: \"Майк,ы такдс.а Сы йлы биден кей1н, табандаткдн 29 ж ы л ел билед1\", — деггп. М ы цжан Шын бидщ баласы Сыйлы би дегеннщ болтанын ж азса (83-бет), Бан Гу: \"Шын би елгеннен кешн оньщ орнына Сыйлы би отырды\", — дейдд. Муншалык, дэлддктер мен украстьщгар Бан Гу мен М ы цжан, Бичурин айтып отырган Усун мен Кдзыбек бек таратып отырган уйсшнщ туп Heri3i 6ip екенш айкцш керсетпей ме? Шежзреге сенуге бола ма? М енщ ш е, ceHrici келмеген адам сенбейдд. Cernici келген адам 6ip дерек пен екшгш дерекп сал.ыстыра оты ры п, сен1м табады . Ж ы лы н, зам аны н шатастырганмен, кене шежзрелер болтан ощналарды булдыр да болса елестетедд. Bip кезде, M auihyp мен Шэкэр1мнщ 373

Ъексутмн ft y fy k s b -y m _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ш еж зрео ж ары к, керсе-ай деп армандадык, ецдд кдз1р оларга зер салмайтын болдык, М эселен, сол шежзрелерге кулак, крй сак, \\ й сш , Н ай м ан , К ер ей , Кдщлы дегендер кдйым зам ан дарда 6ip-6ip Kici болтан сиякды . Н .М ьщ ж анн ы н, ай туы н ш а, уй сш н щ 1200 жы лды к, тарихы бар (82-бет), кдндьшйа де аз емес, найман мен керейдщ де мемлекет санатында ©Mip cypyi элденеш е Facbip. А л адам баласыньщ сонш алык, узак, ©Mip cypyi мумкш емес крй. Алайда coFaH кдрап уйсш мен кдндыньщ да, найман мен керейдщ де м ем лекей 6ip баскд, тайпасы 6ip баскд деп кдраура бола ма? Kp3ipri солар аттас тайпа, рулардын, кезш де ©здер1 аттас мемлекеттердщ кузы ры нда болтан тайпа, рудын, урпаты екенш дау-дамайта айналдырьш, \"Тарих адалдыкуы кдлайды, акдкрт айгакуы йлейдд\", — деп, 6ip-6ipiMi3re зПденудщ не кржетйй бар? \"Хуннуны н, кунбатыс жакдш ы K©pmici усин, ярни уйсшдер едд. 1ле © зет жатасы нда едд. О лар хандарьш Кунми (Гуньми) деупд едд (13-6.). У сун , ...эр турл! туржтен жиылып ел болтан халык, едд\", \"Н е езенш щ сол туе жагы нда ecxi уйсш нэсш нен сары уй сш б ар \", - дейдд Ш экэр1м (\"TypiK... шеж1рес1\", Алматы . 1991. ЗЗ-б). Кдзы бек бек К,ытай патш альпъшьщ айласы туралы: \"¥лы ж уздщ ©зш б1рнеше белш , мьш алар уйсш , сендер улы ж уз больш б е л и л , оларла ш абуыл ж асауьщ керек деп, ¥лы жуздщ ©зш езш е айдап салу, кдндылардыц Елсау елш ен Улы ж уз аты мен белшул Бадтиярлардын, Бакдмяр атпен белшу1, Елсау ел! кэддмп ¥лы ж у з ем естей , Бакуияр Бак,тияр ем естей K©pceTL\\yi сол ш ет журттардьщ ел арасьш а сьш а кщып, сабан арасьш а су ж збергеш болатьш \", — депй (41-бет). Б1з эл1 кун ге деш н осы \"ел арасы н а сы на кщ удын,\" зардабынан арыла алмай келе жаткдмыз жок, па? Кдэггай тарихш ы сы С у Бэйхай: \"... бурьш дары Дуньхуад, Ц и лянь-Ш ань алкдбында кепнп-крны п ж урген уйсшдер и у зе й л е р (юечж1лерд1 айтады — Б .Н .) т ар ап ы н ан ытыстырылып ш ыгарылганнан кейш Кумыл, Ж ем сары , Бесбалык, алкдбына ауьш келш, М анасгьщ шьтысындаты ж ерлерде п р ш ш к еткенш байкдйм ы з\", — Aeyi (\"Кдзак, тар и хы \" ж ур н ал ы , 1998. N 6 , 8-бет), Ч ж ан —Цянны н, ©з императоры на уйсш дермен куда болудьщ туш а макратын туешддре: \"Когда ж е присоединим к себе Усунь, то в состоянии будем склонить в наш е подданство Дахя и другие 374

I _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9TIaimxka владения на западе\", - деу1 (Н .Б и чур и н . \"С о б р ан и е сочинний...\", И-том, 1950. 156-бет), 1893-жылы \"Усуни и Кыргызы или Кара-кыргызы\" атгы 53 баспа табакдд жуык, К1тэп жазган орыстьщ галымы Н.Аристовтъщ: \"П ри Унгуйми (Н.Мьщжанда Янгуй би — Б.Н.) усгуни решительно перешли на сторону китайцев. В 80 году царевна Гяй-ю (Мьщжанда Ж и ей уй ханы м — Б .Н .) сообщ ила, что хунны Чеш ы (нынешний Турфан) нападают на усуней, почему просила о помощи... Унгуй снова склонился на сторону хуннов, но в 67 г... поддался Китаю. Устраш ивш ись после того мести хуннов, он бежал к усуням\" (Бишкек, 2002. 14-15-бет) ж эне \"...китайский двор вынужден был. снова отправить Чан-ло- хэу в Чигу... Сановник этот... разделил между обеими гуньми народ и земли\" — деу1 (17-бет), Бан Гудьщ: \"Э н р е... Ердд елйрдд... Кешн Энре езш е кдрасты букдра жагъшан елйрьддг Хан хандыгы (кдггай деп бш щ з — Б.Н.) оньщ орньша im ci Можынжанды отыргызды... Хан хандыгы М ожы нжанды оздер1 елйре алмагандыгьша еюндд де, ...Панзорды елйртй... Уйсгн ею Кунбиге белшгеннен кешн (хан хандыгы) оларга кейде бейбн тыныштандыру тесш н, кейде зорлык, куш т э ст н крлданса да тыныш ете алмады\", — деу1 (\"Батые ендр жэне уйсш мемлекей\") Крзыбек бектщ \"сабан арасьш а су ж1бердд\" деущде шындык, барьш ж эне усун мен уйсш нщ Ty6i 6ip екешн, ейткеш екеуш щ ж азба тарихы мен ш еж ареа б1рдей шыгатыньш ап-айкдьш ацтартадьк Н .А р и ст о в аталмы ш к1тэб1нде: \"А .А .И в а н о в с к и й , предпологавший, что Кара-киргизы и Большая орда киргиз- казаков суть потомки усуней, потому что занимают те ж е местности, потому что Большая орда и доныне носит название усунь, и потому что меж ду кира-киргизами и киргиз-казаками Большой орды попадаются русоволосые и голубоглазые, с длинными, правильными носами, как усуни,..\" — дегенш келпредд (51-бет). \"...кцггайша берьлген бул атаудьщ не магынага ие екенш де жэне оньщ осылай атаман халыкцъщ езшщ тел атауына кдндай к,атысы барын да ешк1м б1лмейд1\", — д еп й К,ойшыгара. Кеш1рерс1з, быгенде кдндай! Бул кдтысгы кдзак, TiwiH бьлмеййндер, эрине, бшчейдд, ейткен1 кеб1 кдзак, курамында \"улы ж уз уйсш \" деген тайпа барын ееймеген де шьиар. Ал оны блетшдер \"улы ж уз уйсш \" деген йркестщ 375

Ъ е к с ш т а н 'Н ф ф е к е - у л ы ________ ©Mipre бекерден-бекер кеде салмаганына, сез жок, ой жупртедд. К^ггай жылнамаларындагы \"усун\" мемлекетшщ кдадыш \"уды ж уз уй сш \" екенш , \"усун\" сезш щ кдз1рп кдзак, тш ндеп айтылуы \"уйсш \" екенш алгаш, Крйшыгараша айткднда, жан сала крргап\" шьфылдаган Мукдметжан Тынышбаев болатьш. \"В имени дуду мы имеем без сомнения предков дулатов, ньш е самого многочисленного и самого сильного рода уйсьш ов: это видно из того, что по пониманию самих киргиз дулат — одни из основны х родов уйсына; во-вторых, дулаты оказы ваю тся как раз в тех ж е местах, где за 2 века перед тем упоминалось имя уйсы на\", — дейдд од (\"История казахского народа\", Алматы, 1998. 69-бет). О сы кггэптьщ 103- бетш де уйсш дердш , кдрак,ыргыздар мен кдракдлпак, ншнде, о з б е к п е н тур1км ен 1ш1нде, со н д ай -ак , K ,aniFap м ен Ауганстанда, к,ырым татарларынын, 1ш1нде де бар екенш крсы мш а долед етш жазады. С .А сф е н д и я р о в : \"П о поводу \"усун ей \" среди стары х бурж уазны х учены х ш ел спор. В этом народе они склонны видеть предков современны х казахов, так как у казахов сущ ествует роды \"уйсуны \" и \"сары уйсуни\". Казахские историки типа Ты ны ш паева категорически это утверждают\", — дейдд (\"И стория К азахстана\", 1998. 23-бет). Н .М ы ц ж а н у с ¥ н м е м л е к е т ш е к,аты сты Ш ы гы с Турю станда, ягни 6ip кезде усундар мекендеген олкеде Ш иху ауданы К ррусун аталганьш, А лусун, Сарьпусы н озендер1 мен У й сш тауы деген ж ер д щ эл1 де сак,талганды гы н айтса (\"Кдзак^ъщ кыгтщттта тарихы \", 1994. 63-бет), Кдзы бек бек улы ж у з у й сш ш еж 1рес1н тарата кел1п: \"Сиры кды тук,ы мы — С ар ы уй сш , Ж алм ам бет тук^ш ы —А л уйсш (К.ЫЗЫЛ уй сш — Б .Н .), Ж ары кщ ак, тущчмы — Кдра уйсш болып тауарихкд солай тускен кез1 де болтан\", — деп (75- бет), ол да У й сш тауы н керейге кдтысты айтады (86-бет) ж ене \"крныс есю рсе, соны керек болса, Кебш асьш, Уйсш аскдн — К екайры к, арк,ылы У ш Алматы кеддд\", — дегендх айтады (42-бет). M oin h yp Ж у сш те ш еж аресш де Кррсун дегендд айтады, (\"Ж алы н \", 1993. ЗЗ-б). \"Б1здщ журтымыз, уйсшдердд айтамын, Уйсш , Асы л, Азы к, Ш ыгыл, Алуйсш , Кррауйсш , Сары уйсш , Тургеш , Дулат атаньш к е т ... М менщ б1лу1м ш е, осы аталган атаулар елдд баскдрган кезде бугш п Ж олбары с ем , Абылай ем деген сш щ гы гана немесе бидж 376 .

Si _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ffldfmxka шагЗым i еткен елдщ нэм1мен кете берген болса керек-Ti\", — депп Я Крзыбек бек (30-6). Бутан б1рдемеш алып-крсу, ей, кушршшк болар. Мунын, 6epi жазбадаты арты \"усын\" мен шеларедеп берп \"уйсшнщ\" айтылуы да, теп де 6ip екенш керсетпегенде, ; нет корсетедд? М-Кртшаридын, \"TypiK сезддтнде\" б1рнеше рет кездесетш шшл тайпасы (1997. 1-том, 55, Ш-том 181-бет) жайы нда Кдзыбек бек: \"Ж елкенде Уйсш — Шытыл деген улы ел отыр\", — дейдд (80-бет). \"Шшл\" мен \"Шытылды\" таты да 6ip с©з, 6ip ел демеске кэлай аузьщ барады? Ал олай болса, бурынгы уйсш мемлекетшш, курамында кдз1рп уйсш тайпасы Faiia емес, одан езге де талай тайпа болтаньш ацтарамыз. Бул ойымызды мынандай мысалдар да делелдесе керек. Махмут Крштаридьщ \"Турне сезддпнде\" “Азыг, Адзыт: б1здщ журттьщ аты\" деген дерек бар (1-том, 92-бет. Алматы \"Хант\", 1997). Ал уйсш шежзресш тараткдн Кдзыбек бек Тауасарулы: \"Ол кезде б1здщ ел1м!з ею болшш Абы д Азьж,больш биленедд екен\" (56-бет), \"Майкдл кезшде Абыл, Азык, елшде ею ж уз мьщнан аса крл бар екен\", — деп жазады (\"Туп-тукданнан оз1ме ш етн \", Алматы, \"Ж альш \", 1993. 57-бет). Ертедеп орыс жылнамаларына суйенш \"История государства Российского\" атты коп томдык, тарих жазган Н.М .Карамзин: \"Близ уоъ я Волги находился город Алан или Ясов... Думаю, что имя сего народа произошло от древних Язигов, которые смешались с Аланами... Сарматские Язиги, перешедшие около половины I века в Данию, именно названа Ясами\", — дейдд (Москва, \"Н аука\", 1989. 1-том. 273-бет). Мундагы \"Язиг\" деп отырганы \"Азык,\", \"Яса\" дегеш \"Асы\" демеске, нендей куддпм1з бар? Кдзыбек бектщ: \"Кдраш та, Боран да Тургеш (Турген) езеш устандеп Ym Кдрашты, Азык,ты (Асыны) ж айлайды ек ен \", — деген1 (67-бет) Карамзиндд куптап-ак, турган жок, па? Т.Досанов аталмьш! ютэбшде Талас уйсш жазуынан \"Отыз оглан(а) сыгдычылары ГЕчш ел TerepiMi(a)\" деген сездд окдды (48-бет). Ал М.Кршгари: \"Беченек — Румге жакдш туратын турж журтыньщ 6ipi\", — деп жэне: \"О ияз тайпаларьшьщ 6ipi. \"Бешенек\" тур1нде де айтылады\", — дейдд (1-ютэп. 546- бет). Карамзин: \"Игорь... нанял Печенегов — которые дали ему аманатов в доказательство верности своей,..\" — дейдд (1-том, 113-бет). \"Аманат\" сезгак, печенегтердщ турне нлдд екенш айтыи тур емес пе? Талас жазуындагы \"гачш\" мен 377

bckiipmdH Нф1секв-ут_ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ oeniei к ( печенегп баскд-баскд с©з деп кумэндануFa да непз ж ок, © йткеш турж халкцшда \"ш чш \" туб1рл1 ею ел ж ок, \"Уеун\" сезш сан турде айтып, эр турде ж азу, менщше, сонш альжцы 6ip елдд бар кцьлып немесе жок,кд>1лып Ж1беруге непз бола крятындай жагдай ем ес. Б.© гел аталмыш ютэбшьщ 1-томында (216-бет) уй сш н щ 6ip кезде \"W usun\" деп те жазы лганы н керсетедд. А л академик Б.Гаф уров: “Этноним “у су н “ в среднекитайском долж ен был звучать как Uosuan, а в древнекитайском как O-swon\", - дейдд (“Тадж ики\"! М осква. 1972, 131-бет). Буран Караганда, кцггайдыц oip жазуы эр зам анда эркдлы ок^ылганы рой. Ш окднныц ез1 уйсш тайпасы ны ц атьш “ю сю н\" деп жазады (Алматы, 1961. 1-ютэп, 539-бет) д а, Т еб ей д ен У й сун тарайты ны н к©рсетед1. Н А р и ст о в ралым Абель Ремюзанын, усунды “ou-siun\" деп жазрандыгьш келпредд (“У сун и и кы ргы зы ...\", Бипж ек. 2001. 90-бет). У й сш мемлекетш кдзак, халкцш ыц н еп зп уйткдчсы болды деп кдрайтын тарихш ы лар да 6ip непзге суйенсе керек. М эсел ен , Б .Э ге л аталмьпп зертгеуш де: “Йузьлер алдымен Ыстьждшл сакщ ры н батыскд ьпысгырьш жзберш, солардьщ м екенш е ж айтасы п алды...¥лы йузглер батыскд кдрай кетп д е , Д а ш и я н ы (ярни Б ак тр и я н ы ) бары н ды ры п алды . Уйсш дердш , патш асы — кунбш (Кун-мо) келш, олардьщ (ярни йузЛердщ) орнына орналасгы. Сол себептен уйандердщ шггершде йуз1 ж эн е сай тайпаларьшан (калган кцлдыцтогггар) кцлып крйтандар барш ылык, едд\", — деп ж азады (1-ютэп, 109-бет). Ж оьары да айткцн Лин, Х э н да: “К еш н сэйжун, (сак,—Б.Н .) мен ж ы уж ы (йуз! —Б.Н .) тукцхмдары у-сунга араласьш, оларра сшдсш кеткен\", — дейдд (98-бет). Кдчскдсы, усы н мен уй сш ж айы нда Крйшырара екеум1зге деш н де элем дж аты бар да, ©з ел1м1зге аты мэш йур де талай тарихш ы айткдн. Сондык,тан “©зге дерек K©3i ж ок,\", “рылыми децгейде аньж щ лы п, басы аты льанж ок,\", “ам ешюм дэлелдеп берген жок,\" деп ауызды ку ш еппен суртпей, бэрш 6ipiHnri рет 6 i3 айты п оты ррансы май, солардьщ ж азганы н елеп, ескерш отырранымыз ж©н. М эселен, Б.© гелдщ аитуынша, ж апонды к, тарихш ы К .Ш и ратори “Уйсш дер\" атты арнайы зертгеу ж азган , оньщ отандасы Х .М ап уд а да, Л иц Хэн нщ айтуы нш а, Б эй ни аукуж и деген жапонды к, та уйсшдердд зерттеген. О р ы с галымы Н А р и стовты ц Бш ж ектен 2002- 378 .

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9TTafmxka жылы жарыцкорген, 6 ipaK, 1893-жылы жазган колемдд кггэбш да елемей, ез тужырымын рана тарихи шындык, деп тануы Крйшырараньщ ©зге гашрдд, ек м ш к е орай, ерен санамайтын астамшылырын байцатады . О ны ц: \" ... усу н , уй сш атауларыньщ эркрйсысыньщ шыкдрн тегш (этимологиясьш) аныцтап алмай жатып, тек дыбыс украстыгына кдрап, пэленшекец айткдн дегенге суйенш, усун дегешм1з уй сш д еу, м ен щ ш е, абы рой эп ер м ес т1рлж \", — деу1 осы ойы мы зга дэлел. TaFbi 6 ip туста осы ойы н цайталап \"б1реулердщ айткдндарын зацра айналдырып\" дейдь Сондагы \"пеленшекещ\" мен \"6 ipeyAepi\" юм? Н.Бичурин, Н .А р и ст о в , М .Т ы н ы ш б аев , Л .Г у м и л ев , Э .М а р р у л а н , Н .М ы ц ж а н , F -М у са б а е в , F .M y cip e n o B , Т .Ж у р т б а е в , Т .З э к е н у л ы , Б .© гел , Ш о к д н , Н .М у х а м е т х а н у л ы , С.Аманжолов, Э.Хасен ов, кцггай тарихшылары С у Бейхай мен Лиц Хон жене тары баскдлар ма? Астамшылык, болмаса, олар неге \"пеленшекец\" мен \"б1реулер\" аталура тшс? Ещщл эцг1ме Бичуриннен бастап аты юечжы туршде жазылып келе жаткдн ел жайында. Кцггай патшасы бул елдщ атын алгаш хун шенуйшщ хатьшан есттгенш жогарыда айттьпр Сондыцтан мунда да басы ашык, нерсе сол: бул хун мен уйсшге ежелден корил opi бауырлас ел болрандьпрган, оныц да аты цытайша ем ес, турцапе немесе ©з ттлщде крйылран деп болжаура кдцымыз бар. Крйтттыгара: \"Осы ны орыстар — \"ю ечж и\", кцггайдагы кцзацтар (кдз1рг1 б1здщ тарихттгыларымыз да) — йозы, кцггайлардьщ ©здер1 — \"жыу- жы\" деп окдды\", — дейдд. BipaK, булардьщ еркцйсысы неге ертурл1 окцты ны на мэн де, туспп к те берм ейдГ Т ек \"юечжыныц\" ...халыцтык, атауьлрьщ кцггайша \"ю ечжи\" де, \"йозы\" да емес, \"жы у-жы\" деп оцылатынын дэлелдеудщ Keperi жок, крй деп ойлаймьш\", — деп моселеш шарт жабады. \"Олай болса, ятии кейпш оцылудары \"йозыныц\" (\"улы йозыныц\" да) усундардыц коне заманда Kopniici болтан халыцтыц халыцтык, атауына тук кдтысы ж ок,...\" \"ГГМыцжаннъщ осы жацсак, nndpi\" деп, 6 ipaK, оньщ неге жацсак, екенш делелдемейтш аптьпулар айтады. \"Ю ечжыны\" да, \"йозыны\" да Крйшырараньщ жок, цылмак, делел! мынау: \"Пекинде болранымызда... кцггайдьщ тарих институтына эдеш барып, б1рнеше маманнан алдын ала аньщгап, кдгазга жазьш алган (иероглифтщ суретш келнредд) ею иероглифн оцып берулерш сурадык, Э р кезде, ер жерде 379

^ е к с у л ш а н ^ d ^ ^ lc e ic s - y iu ___________________ ___ ЭР турл1 ок^лдранына кдрамастан 6epi б1рдей \"жыу-жы\" деп ок^тды\". C e6 e6 i дегдэлед] де осы . Ею ж уз жылга жуьщ уакргг непзш ен \"ю ечж ы \" турш де окуллып, элем тарихшыларыньщ талайы оны езгеш е окуга талпынып, оньщ турне c©3i екешне ак^ырында ендд-ендд рана кездер1 ж етш , ендд-ендд рана дурыс ок^ыла бастады -ау деген кезде, онын, дуры сы \"ж ы у-ж ы \" екенш дэлелдеп, буры н-сонды окдиш т келген барлык, турш К р й ш ы р ар ан ы н , 6ip-aK, сы зы п т аст аган ы н а кдлайш а кдгн ж ы лм ассы н, ?! \"К,ытайлар йуз1\\ердд тек М етеден кеш н рана би\\е бастады... од кезде крггайлар йузнуердщ кдйда отыратынын, кдйдан, кдйда к© шш-к,онатыны ж еш н д е ж эн е олардьщ тарихи жарда5гггары жоьннде еш нэрсе де бълмеуна едд\", — дейд1 Б .© гел (1-ю тэп , 207-бет). А л К р й ш ы гар а кдгтай иероглиф ш щ окдглуына кдрап, бул халыщ ъщ атьш \"жы ужы \" деп алады (\"Сиутщ у\", 41-бет). О д и ер о гл и ф ™ , \"ж ы уж ы \" деп окдглуы сод турне тиуц хадьщ гьщ тел аты \"ж ы уж ы \" екенш , эрине, дэледдемейдд. © йткеш \"ж ы уж ы \" деген сездщ буюл тур-сы йпаты туржтне! ем ес. Д ем ек турж ттлдд хун ш эниущ щ од халыкды \"ж ы уж ы \" деп атауы да мумю н ем ес. Сондыктан Крйш ы рараны н,: \"О сы н д ай басы ашык, деректердД би\\е турып, усунды уй сш дейтш тарихш ылардьщ (од тарихшылар ж огары да мен Ti36eAereH \"пэленш екендер\" мен \"б1реулер\") 6ip кезде керпп болтаны болмаса, ©Mipi енпедшан усундардьщ курамына юрмеген, (курамына ю ргеш н, сщ к ш кеткенш ж огары да айтгьпе, — Б.Н.) батыекд кеткеннен кешн олармен кдрым-кдтынаста болмаган, ©з аддьша дербес 6ip халык, — да-жыужыдарды, тнтп, мейл!, \"уды йозы\" деп аталса да, не м акр атен кдзакдын, уды жузш е непз ететнп мен уппн мулде туешнеаз\", — деу1, м енщ ш е, асьпы сты к, К.ойш ьш ара, эри н е, мунда рульщ-тайпалык, макрат бар дегендд туспаддап отыр. ©йтш эрю м нщ жазраньш ан тек сод макратты 1здер бол сак, онда Крйш ы рараны н, ©3 i айтып отырран \"Тарих адалдьщты кдлайды\" деген кдгидасы — э н ш е ш н ал д ау с©з ран а. А л , ш ы нды ры нда, мундагы макрат — кене к^ггай жазуларындары деректер мен кдзак, шежзре тарихыньщ арасындаты уйлеам мен баиланысты 1здеу, табу. Ежелг1 хальщтын, к е й н т урпаты н 1здемесец, жадрасьш табура умты лмасац, оньщ Heci тарих? О нсы з улкен т ар и х та, K inii тар и х та ж асалм ай ды , ©йткеш K em erici 380

ШаЬихка ттнЗым бугш пш мен байланыспайтын тарих деш дурыс тарих болмайды. Сонымен, бул жумбак, хальщгьщ аты не: \"жы ужы \" ма, \"йузГ немесе \"йозы\" ма? Крйшыгарадан баскд тарихшылар не дейдд? \"Й узГ аты кейб1р кдггай жазбаларында ертеректе \"иуеш Г I (иероглифш келпредд) немесе \"иуечГ (иероглифш келпредд) туршде де окдчла берИепн едд”, — дейдд Б.©гел (\"¥лы хун им периясы ны н, т а р и х ы \", 1-к1тэп, 2 6 8 -бет). М уны н, Н А Бичурин окутан \"юечходен\" айырмашыдыты шамалы. \"Н а запад от уйсынов жили юечжи (юз) и се (сак)\", — деп жазады М.Тыньппбаев (\"История казахского народа\". \"Санат\", 1998. 68-бет). Алайда \"юечженш,\" неге \"ю з\" деп те окдялатынына арнайы токднлмайды, 6ipaK, бул шыгармасы жазылган 1924-25-жылдары-ак, \"юечжпп\" \"юз'\\ я т и и + у з деп окудьщ б ел гт болгандьпъш байкдймыз. Бичурин кггэб1ндеп тусшжтемеде: \"Большой Ю ечж ы \" на кит. \"да ю ечж ы \". \"Да\" кит. слово зн. \"больш ой\"; Ю ечж ы — собственное имя народа, \"государства\" и владетельного дома на неизвестном языке\", — делшген (1950. 1-к. 151-6.). \"Да\" деген турпстщ \"дэу\" c©3i емес пе екен деп те ойлаймын мен. ©йткеш Шэкэр1м: \"... кдггайда \"Р\" жок, жэне создд кдяскдртып, а5пындагы opirrri тастап айтатутш эдеп бар\", — деген гой (8-бет). Bip гажабы, юечжпп \"жыу-жыга\" жуык^атып окушылар будан 6ip гасыр бурьш да болтан, ©з шежзресшде Шэкэр1м жупнген Н.Аристовкд 6i3 де жугш еш к. \"Относительно имени юечжи Ш пехт утверждет, что второй его слог илн знак должен, по \"Х эу-Х ан ь-ш у\", произноситься чжи (tchi)... Н аш известны й китаист профессор В.Т.Васильев ссылаясь на китайских ученых, но не приводя их оснований полагает, что иероглиф юе следует читать жоу, так что имя народа выйдет жоу-чжи, при этом он замечает, что тот ж е иероглиф сходен с иероглифами, которые читаются мао-шапка и чжу-лодка... для определения древнего произношения китайских иероглифов следует пользоваться архаическими фонетизмами некоторы х китайских наречий\", — дейдд де, \"ю ечж пп юмнщ кдлай окдягандыгынан 6ipa3 мысал келпредд. \"Из различных мнений о древнем произношении знаков, которыми означалось в китайской истории имя юечжей, кажется предпочтительным 381

Ъексултан ‘Н фэкеке-уям мнение Терриена де Л акупери, так как оно обставлено некоторыми доказательствами и опирается на ю ж но­ китайское произнош ение. Я имел много случаев убедится, что среднеазиатские имена древнейш их китайских летописей всего ближе оказываются к их истинной местной форме, именно при ю ж но-китайском их произнош ении, принятом западно-европейскими синологами,., у наш их китаистов по примеру пекинской миссии, произношение древних имен выходит такое, что часто утрачивается с истинным именем какое бы то ни было сходство\", — деп туйшдецдд аталмыш ю тэбш де (115— 116-бет). Сей тш , бул елдщ дуры стау аты \"ю ечж Г дегенге галымдар будан 6ip Facbip буры н ток^аган екен. Олток^амга келгендер непзш ен турне ттлш, оньщ ншнде кдзак, ттлш бьлмейтшдер. А л буры нгы , Kp3ipri кдзак, т ш н бьлетш галымдар ©ткен гасырдын, соцы на таман йозы, йуз1 деп, улты к^ьггай С у Бэйхайдьщ ©3i иузей деп окщ бастады. М аркум Н .М ьщ ж ан агамыз оны кдзак, тарихьш а мейлшше жак^шдатып жуз, улы ж уз, киш ж уз деп кдз1рп кдзак, тш н е келпрш крлданды. А л осы крлданыста иэ гылыми, и© кдсындык, непз бар ма, жок, па? К/эГгай патш асьш а ж азган хатьш да хун ш энуш елдщ атьш жыужы демей, йуз1, йозы, яш и юечжз деп атаган болар деп болж ауды н, гщ сы ны бар. Аталм ы ш ютэб1нде Н .А ри стов к^ытайлардын, сей л еу ерекшелнетерш е орай \"сверх того у них нет звуков Б, Д , Р, и 3\" дегендд айтады (134-бет). Оньщ бул айткднына сэй кес чж орньш а з крйсак, онда юз1 c©3i ш ы га келмей ме? А л \"ю \" кррпш и мен y-Fa ажы ратсак, йуйез1 болмай ма? О н ы осы дан 20 гасы р бурьш йозы деп, ал оны 20-гасырдан кеж н жуз1 деп айту неге мумю н ем ес? Турне тш сонш ама езгермейтш , дамымайтьш нл ме? \"Й озы \" нем есе \"йуез!\" сезш щ кене магынасы ауыд аймак, болуы мумю н екенш е уйгьгр тшнде бул сездщ ам де сол макынада крлданылып келе жаткрндыгы дэлел М уньщ бэрш Крйш ы гараш а тек сы ргщ >1ук,састъпе,санау — йлге де, таргоощ да обал. А л ендд ¥лы йуз1, Kinri йуз1 деген ел ежедден бар болса, ол хун мен уйсш м ен еж едден керпп отырьш, б1рде олармен со гы сы п , б1рде о л ар м ен ар ал асы п ©Mip с у р с е , у й сш мекендеген жердд ол да м екендесе, \"Апы рмай, сол йуз1 мен 382

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Wafmxka K£3ipri крзак, ж узш щ 6ip байланысы бар-ау!\" — деп неге ойланбаскд? Тарихкд жугш сек, баягы хун шэнуш ез хагында былай деггп: \"...поразили Ю ечж ы . Предав острию меча или покорив всех, утвердили Лэулань, У сунь, Х у се и 26 окрестны х владений. Ж ители сих владений поступили в ряды Хуннуских войск, и составили один дом\". (Н .Бичурин. \"Собрание свидении...\", М осква, 1950.1-том. 55-бет). Бул \"6ip уй, 6ip мемлекет болдык,\" дегеш емес пе? Н.Аристов: \"..это видно из известия \"Ц янь-Хан-ш у\" о нахождении между усунями родов сэ и юечжей вследствие занятия усунями страны, последовательно принадлежавшей этим двум народам\" (134-бет). \"1957-жы лы й узП ер ге кдтысты деген бую л кдятай деректер1н тугел ж инап, талдай отырып ж ариялаган болатынбыз\", — дей келш , \"Ж апонды к, окдш ыстылар Шигеро Като мен Ш иау М апуда бул такдфьшты кещнен альш кдрасгырган-ды. Оларша болганда дауусун (иероглифш келпредд) тайпасы Гансудьщ батыс болншде немесе Хы - шида (ягни алашанда) йуз1\\ермен б1рлжте турушы ед1. Оларша уйсшдер Тэндр1 тауларыньщ шыгыс етектершде © M ip суретш. Ыз де дэл осы шк1рдем1з\", — деп тушндейдд ©гел (I- том, 106-бет). ©гелдщ 2 томдык, к1тэб1н Э .Д эул етхан деген азамат аударыпты. Иероглифтерд1 салыстыра тусшддругне Караганда, кдггай жазуьш бьлетш сияк^ы. Сол 6ip тусшштемесшде былай деггп: \"Йузълер — Йесьлер — Д аи еа (кдлтайша иероглифш келпрелд) — кейшп \"¥лы жуз-уйсш\" (иероглифш келпредд) уу-сун, тургктер иуечАер деп жазады\", — дейдд (1-кггэп, 204- бет). \"Уйсшдердщ патшасы — кунбш (кун-мо) келш, олардьщ (ягни йуз1\\ердщ) орнына орналасты. Сол себептен уйсшдердщ шггершде йуз1 жене сай тайпаларынан (кдлган кдлдык, топтар) кдлып крйгандар баршылык, ед1 (1-том, 109-6.), \"Уйсшдер йуз1\\ердщ мекен-жайына орныгып кЭлран\"| — дейдд Б.©гел (1-том, 273-бет). О сы мысалдардьщ ©з1-ак, Крйшыгаранын, \"ешкдшан усундардын, курамына кгрмеген\" деген кесш д1 ппаршщ келецПз екенш керсетедд. М енщше, кдзак, шежзресшщ пайда болуы да, улы, киш жэне орта болып уш йузгге ж1ктелу1 де X V -гасырда кдзак, хандыгыньщ курылуына байланысты болса керек. ©йткеш 383

Ъ е к с у ш ш н 9 iy jv lc e k e - y / iM _______________ найман мен керей ез мем лекетппн ел1 ж оймай турганда мундай ш ежзренщ пайда бола крюы негайбыл тэр1здг Э р ю м ата тепн мьщгылап керсетуге тырыскдн шежзре ж а сау макратында кеш еп сак, хун , усы н, уды йузьлердщ i3i мен суи еп жаткдн жердд мекендеп отырган кцзакдарга ез тегш неге уды ж уз, оньщ вшнде уйсш нен бастамаскд? \"Аргы т у б м з - сак, пен кун, олардан крлган \"Улкен ауылдан\" (уды йузщ ен) - усы н (уй сш ), одан - 6i36i3\", - деп неге маьцанбаскд? Элде олай деуге тарихи непз жок, па? Аристов йузАер туралы: \"Больш их родов считается у них сем ь\", — дейдд (118-бет). Бул сез кдзак,тьщ ж е й атасын кдсиеттеу! содан крлгандай эсер етедд. \"Китайские историки знаю т три народа юечжи, различая их названиями больших, малых и хуань-чжуней\", — дегенддде (110-6.) айтады. \"Хуан- чж унеш \" сары уйсгн болар, ейткеш \"хуан\" сезш щ мэш \"сары \" гой. Бул да кдзак, ш еж зресш куаттап тургандай. © йткеш юечж1 — йуез1 — иуз1 аталган елдщ курамында Kp3ipri крзак, тайпалары ньщ б1разы болтаный тарихшылар ан ь щ т ап о ты р . М э с е л е н , Н .М ь щ ж а н н ы н , ай туы н ш а, Веселовский кердер1 тайпасы 6ip кезде улы йуз1 курамында болганын айтыпты (61-бет). K in ii йуз1 курамындагы Еда тайпасы жайы нда \"дом да (сы паттауы на кдраганда, адай болар деп шамалаймын) происходит от одного рода с Б .Ю ечж ы \" (107-6.), \"О племени буришей...\" тот ж е Биддельф говорит: \"П о моему мнению они потомки юечи, завоевавш и х Б а х р у ... а имя буриш , которым они до настоящ его времени сами себя называют, быть м ож ет, соответствует П уруш а, древнему имени П еш авера, бывш его столицей индо-скифского королевства, основанного сы ном Китоло, племени Малых юечи, которое завоевало Ган дхару \"А р и ан у в начале V века по Р .Х ... Буриш ский язы к вполне самостоятелен и не похож ни на один из дардских языков. Есть мнение, что они туранского происхож дения, н о ...\" — дегендд де айтады Н .Аристов (108- б). Бул буриш деп отырганы берин тайпасы екенш кез келген кцзак, тани кетедд, ейткеш ол кдзак, ш еж зресш ен бетшл1. К ар ам зи н тарихы ндагы : \"...У зы , народ Турецкого племени, ...Узы называются в Византийских летописах Гуннами и Скиф ами... Баер без всякого основания считал Узов и Половцев или Команов за один народ\", — деген п ш р (1-том, 205-бет) бул \"уз\" деп отырганы М .Ты ны ш баев 384


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook