Б. Нұржекеұлы. т8

Ш ф ш н t b fa h -'уж______________________ келедГ, - дейдя Кэрекен, хатында. Ал Ж эц п р бурын атьш еспмеген, Бедесп кермеген екен, осы жолы exeyi жуздеседг - Батырлары уш жуздщ 6ipireAi, Сыналган барлыгы да ipix едь Ж эц п р хан, Жалацтес пен Бедес болып, Бас к,осып барлыгы да журш едд. Аттанды согыскд кднша халык, Жиналган кэп батырлар хабарланып. Кдзактыц жецю алган жолы болтан, Аузына тар кезецшц кдмап алып. Ол кезде согыскумар кдзак, кдлмак, Согалсган бас тартынбай ойраи салмак, Bip мыц да алты ж уз кырык, ymiHmi жыл, Кдлмакден цатты coFbic болтаны анык, — деп жырлайды Кэрекец. Э й г ш согыстьщ дел кдй жылы еткенш булайша жацылмай жырга крсу кезшде ол согысты куллд халык, б1лген екен-ау деген oftFa жетелейдь Бодандык, саясатына крсылган ез енжарлыгымыздьщ аркдсында FaHa естен ш ыгарьт алган болуымыз керек. Ал Бедесп Орбулак, согысьша кртыскэны уппн гана батыр деп атауга бола ма? Эбден болады. Ce6e6i аз адамньщ кеп крлга кдрсы туруыньщ езнак, батырлык, Ж уреки лж . Оньщ уснн е 600 крл 6ip дерек бойынша И мьщнан астам кдлмакхы кздэып отыр гой, Сонда кдзак?ыц э р батыры аз дегенде 16 жауды елпрген. Бедес 6ip сотыста 16 крлмакцы елпрсе, оны кдлай батыр демей>пз? Белим, ол жиырма шакуысьш да елпрген болар, гам 6L\\irrri. Бул жырды акдшдык, енер деп багалауга болмас, 6ipaK, ащын кещ лм ен айтылган кунды дерек деп кдраура кдкдоымыз. Орбулак, шайкдсын халк^шыз зацды макуан етш узак, жылдар есш е сакуап келгендт осы хаттан ацгарылады. — Уш жузд1ц кдзак, ел1 баласымыз, Кдлмакден уз!лмеген таласымыз. Ежелден ел басына кун туганда, Т у булгап жауга ойран салатынбыз, — la p i y i демдд-дэмд! шумакуары ара-тура кездесш крлганмен, жырдьщ бугал болмысы поэзиялык, дурыс талгамга жауап 286

____________________________ yjlafm ka талЗым бере алмайды. Алайда бул ж ы рдьщ 6i3 уш ш е ц басты Kftaipi — \"Батырдыц Бедес деген болтаны анык,\". Еганпп хатгы жазтан — Аламан Кер1байулы Бедесгеп. Бул — Ш убартау ауданыньщ Бакднас аулында туратын Керекецнщ улы. Аламан Кер1байулыныц ж азган KipicneciH окьнанда, ол ю с ш щ тарихкд ет е шоркдк, ек еш б1рден байкдлады: Салкдм Ж ацпрддц замены мен Кдракерей Кдбанбайдьщ уакцггын 6ipiKripin ждбередд. Дегенмен aKeci кдлдырран мураны ж ары кдд т ы р а р г а сы келедд. Есш д е сакз\"алгацдарьш жазады. М эш щкеге басылтан 7 бетпк 6ipiHHii крлжазба — \"Bapi де Бакднастьщ балалары\" деп аталатын елец. О нда Бедес батырдыц 50 мьщ кдлмак, эскерш е кдрсы с о ры ск эн казак, батырла р ы н ы ц iiuiHAe болтаны, сод ан Ж е п су д ы мекендеп турып кдлгандыры, сол арада кдйтыс болып, Акршю жотасына ж ер л ен генд т жырланады. Ж алпы, Бадес батыр топкд крсылмай, ж а у ш дне жалтыз бара беретш болса керек, сондай 6ip журдсшде Кдрынкрраз деген кдлмак,батырымен кезйш , оны елтарш кетедд. Бедестщ мшгеш Ш убарат болыпты. 27 бетпк еюнхш крлжазба \"Кдсаболат батыр\" деп аталады. М унда Бедес батырдыц урпакуары, олардыц ерлж icrepi елецмен баяндалады. Бедестен М осы , Талас, Кдсаболат деген улдар туады. Кдзакдыц ел бастатан ханы болтан, Таластыц елкесше тола конрэн. С ол кезде Бедестен 6ip ул туып, Талас деп сол жерддц атын койтан, — дейдд жыр. Кдй ж ерде тутанына кррамай, казак, батыры елдд KppFay кджет болганда, кдй кцырга да бара бергенше осы шумак, дэлел. — Талас та сол езенде туып едд, Мекендеп осы жердд турып едд. Кдлмактыц колы болтан елу мыцдай, Кдзактыц купи басып кырып едд, — дейдд тары да. Сонда Талас 1643-ж ы л ры Орбулак, шайкдсынан кейш туган больш шьпады. Ал Орбулак,шайкдсына кртыскрн кезде Бедестщ аты ж а ц а шыкдщн ж а с батыр екенд1г1 байкдлады. Бэлгам, OF3H деш н бойдак, та болуы мумкш . © йткет сол согыстан кейш Салкдм Жэцпрддц кдсында Ж е п с у жершде кдльт крйран. 287

Ш ст ш МфМя-ут__________________________ Атадан балага, баладан немереге крлып келе жаткрн шеж1ре непз!нде жазылган елец болгандыцтан, мунда хронологиялык, дэлддк ж ок, © йткеш ауызша таралган дуниенщ талайы умытылган, жацылган. ©irreyip, крзак,- крлмак, сотысында бабаларымыз батырлык, керсетйтп деген жалпы дерек крна бар. Алайда сол кемесга деректщ e3i б1здщ бугшп тарихи деректер№пзд1 крштай туседт Кудайбердд деген юсдден агайынды Ж эш бек, Бедес туса, Ж эшбектен тагы Шынболат, Бедестен Крсаболат деген бала туган. Шьшболат Крсаболатган улкен болтан кершедд. Таты 6ip сотыскд Ж эш бек пен Бедес атганьш кетш, олар жокуа елге ж а у шабады. Ceirrin, ж ас балалар Шынболат пен Крсаболат крлмакуыц айдауында кетедд. Крлмак, тугкд>гнына К р сабо л ат ш еш еш мен 6ipre т усед г Барган с о ц оган Крдыкрскр деп ат кряды. BipaK, Крсаболат ез атын, ез елш умьгга крймайды. Батыл, батыр больш еседд. Bip кундер1 крлмак, пен крлмак, езара согысып, оган Крсаболат та кртысады. Кррсы жак, крттырак, келш, булардьщ туы жьпылуга айналады. Т у жыгылса, сез жок, жендлгендерг Крсаболат жакуыц крлмакуары крша басгайды. С ол кезде намыс бутан Крсаболат туды ж ыкрай устап крлады да, крсындагыларга ж н е р берш , айкрй салады. Кршкрн крлмакуар т у жьпылмаганьш керш, оньщ тещрегше крйта жиналады. Акд.1рында булар ж ецш шыгады. Ж ещ спен крйткрн крнтайшы, елге келген соц, туды жыкдай крлган жауынгердд шакдярады. — Атьщ гам, балам? — Крдыкрскр. — Турпатьщ крлмакдср украмайды, крйдан келген баласьщ? Женщлд жасырмай айтшы! — дейдд крнтайшы. Крсаболат затыньщ крзак, екенш, крлай крлга тускенш, бэрш айтады. Акд>грында крнтайшы: — Крндай ттлепц бар, айт, орьшдаймын, — дегенге келедд. — Крлмак, innнде журген крзакуарды жинап берсещз, ел1м1зге крйтсак, - дейдд Крсаболат. — Берддм ттлепцад. BipaK, крзакуарынды езщ жинап ал, — дейдд крнтайшы. Крсаболат аралап ж урш крлмак, шпндеп крзакуарды жинайды да, соцьшан бауыры Шынболаткр келш: — Барлык, крзак, жиналдык, ендд елге крйтайык, — дейдд. — Эргамнщ журген жер1 кдшбат, б1лмейпн жердд ацсап нем бар, бармаймын, — дейдд Шынболат. Ж алынса др кенддре алмайды. Сон ан соц Крсаболат крнтайшьна келш:

_______________________ЧЯЪфнхка т т Фт — Рухсат берпцз, бармаса, бауырымды атып кетем, — дейдд. Крнтайшы басалкдлык, жасап: — Ашуыцды бас, казакуардыц кдйтып жаткднын кезш ен кврсе, ол да токуамас. С абы р ет, — дейдд. Шынында солай больш шыгады. Бес ж у з уй казак, елге кэйткрн кершедд. Бул окцганыц 6epi шындык, па, жок, ацыз ба, кесш айгу — кцын. Алайда Крсаболатгьщ калмак,туткд>шында больш, кешн елге оралуы шындык, болса керек. Кдсаболатган Б п ж е деген ул туьш, ол батыр болады. Э к е а Кдсаболатпен катар ж урш , \"Акуабан шубырынды\" жылдары кдлмакден согысады. КдсаболатЭб1лкдйыр бастаган, кеш н \"Кдлмак, кргрылган\" аталган Са р ы су бойындагы соилска кртысады. - Bip мыц же-ri жуз елу 6eciHini жыл, Сараркд кдлмакуан тазаланган, — дейдд елец. Бул тарихи шындыкрен уйлеседд. Кдлмакуар ж е ц ш е н соц, кдзакуар езара ж ер бвлДседд. С он д а Ш ы нболат Кдрауылга крныс тебедд, кейш сонда жерленедд. Кдсаболат Бакднасгы крныстайды, елген соц суйепн Кексала деген жерге крйьшты. Ж эш бектщ балалары Э н е т (Орыс|, М едет те Кдсаболатгыц кдсында болыпты. Кэр1бай Дутбайулынан калган елецдд окдлганда, XVII-XVIII- гасырдагы казак, халкдлныц жалпы жагдайы жап-жакры Kepirac бередд. Атасы, axeci, баласы, н емереа, ш ебер е а — 6api де кдлмакка карсы согыска катысады. \"Казакуыц бэр! батыр ма?” — дейтш керауыздарга осы 6ip вулеттщ ем1ртарихы д а талай шежДре шерткендей. й л етш М зд ен бдлмейтцтпздщ кеп екенддпне бул да 6ip дэлел. \"К&зак, батырлары\", N 1 (30) 2001-жыл. ЫРАЙЫМБЕК БАТЫР, MYKAFAJIH Ж ЭНЕ АУХАДИЕВ 1976-жылы 45-ген асканда Мукаг'али Макатаев ауруханада кеп жакры акдщныц 6ipi санатында кайтыс болды. М ен оны aFa деп, алгашкда шыгармамныц жарык, керуш е камкррлык, жасаган жанашырым деп, a\\i маган бейтаныс Алматыда анам 19-549 289

Ы суш ш H tjM l-ym ___________________ ___________ кэйтыс болып саскдлакзап турта!гымда, акдхлдысез1мен суйеу болтан бауы ры м деп ж акры керетш мш . BipHeuie рет ресторанда сыйлап, ацпмелесе отырып дэмдес болдым. Ауылда ж ургетмде 6ip per ушне де к елт крндым. Анасыньщ, эйел1нщ крлынан дэм татгым. Ж азган хатгарьш кдзына байлытымдай сакц-ап журмш. Айткдн сездершщ 6ipi еамде кдлды, 6ipi еам де кдлмады. Маган кмдыр болып жолыккдн кдсиетп агаларымнъщ 6ipi санаймьш. С о л кездщ ресми дэстур1 бойынша Кдзакрган жазушылар одагы Мукдцнын, эдеби мурасы ж енш де ж е п адамдык, комиссия курып, терагасы етш Эбдддаа Тэж1баевты, жауапты хатшысы етш меш бештп. Bipaic, ол комиссия накцы жумыс жасамаган сои, Нурлан Оразалин, Баккржа Мукдев ушеум1з акдгнньщ бурьш жарияланбатан елендерш акуара -пз1мдеп, \"0Mip-e3eH\" жинатын баспата аз1рлеп бердж. Жасыратьшы жок, Мукдгалидын улкен акдш екенш ел- ж урт ж ур е келе елгеннен сои барып таныды. Жалпак, елд! былай крйганда, Мукдгалидын ез ауылдастары мен жерлестер1, агайьш туыстары да дуниеден озган сои тана баскдша кдрап, оны баскдша багалай бастады. Соньщ e3i заиды да гой деп ойлаймын. ©йткеш таудыи 6HiKTiri алыстатан сайын бш нбей ме? Ж акры акдш екенш, жакры елей жазатьшьш араласьш журген б э р М з де бь\\етш сиякуы едис. Мэселен, мен ез1м ауы лдан крнакдсд келген кезде \"К азак, эдебиет1нде\" жариялантан \"Кдзынам бар\" еленш кдтгы макщп, сол уппн арнайы тост айткднымды би\\емш. ©йтш кезше макцвушылар аз емес едис, соньщ 6api Мукднды кезшде кднатгандыртан да болар-ау. 1981-жылы М укдгалидьщ туганы на 50 жыл толды. Акдшньщ мерейтойын этап етуге Эбддлда Тэж1баев ерекше ат салысты. О ньщ эдебиетгеп орнын, талантын айтьш 6ipa3 ресми орындарга хат жазды. ©cipece салмакзы Мукдгали тутан елкеш баскдрып отырган Алматы обылыстык, партия кэмитетш щ 6ipiHLui хатшысы, Кдзакртан Компартиясы Орталык, Кемитетшщ бюро Mymeci Кейес Мустаханулы Аухадиевке салды. О ган арнайы хат жазып, ею рет кдбылдауында болып, акыры 50 жылдыгын Алматыда, Нары нкрл, Кеген аудандарында этап етуге шенпм кдбылдатгы. Акдшнын 50 жылдьпъша арналган Алматыдаты салтанатгы жиналыс Кдзакртан жазушылар одагыньщ ушнде 3-маусым 290

___________________________________fflafaxka пшЗым куш ет п . С о л жылы мамыр айы тугелдей, маусым айыньщ бас кез1 кунара ж ауьш больш турган-ды. Сагат бестен ете бере Алматыны тагы шомылдырып, cyFa б1ржола кемш тастатысы келгендей несерлетш ж ауьш жауды. Ж ауы нн ьщ кеарш ен ж урт жиналыскд аз жинальш кдлар ма екен деген ид у т кецш ш зде крялтыц-жылтыц етш-ак,турды. Салтанаткд акрянньщ анасы Нариман, зайыбы Лашьш келдр. Сагат алтыга жетпей-ак, Ж азуш ы лар уш н щ конференцзалы адамга сыймай кетп. С а р а Досниязова деген кь1здьщ 6ipeyre сащ ап отырран орньш сурап а л ь т мен е з м зорга орналасгым. Улкен залдьщ узьша е й жак, шетз турегеп туррандармен лык,толды. Акьшра деген окрярман махабатын осыньщ езьак, жакры ащартгы. Жиналысты Эбдрлда Теж1баев ашты. Акракдл акьшньщ атынан жарыла макцаран бауырмал сезш ж урт айрыкрна ыкряласпен кдбылдады. Кэнсерт те жендр уйымдастырылран екен, енер суйген кдуым айран-асыр риза болысты. EpTeci тацертецг1 9-да Алматы обылыстык, партия кэмитетшщ хатш ысы 1збасар Балтарулов ж эн е 6ipHeme обылыс крязметкерлер1мен 6ipre 6ip топ акрын-жазушы Мукдцныц 30 жылдыгьш тойлап кдйтууппн Кеген, Нарынкрл аудандарына атганьш кептк. У ш кун ел-журт арасында болтан делегация 6-маусым куш тунде рана Алматыга оралды. Бул той Мукдралидыц езш , елещн насихаттауда улкен рел аткдрды. Ец басты сы , мемлекеттщ де М укдралиды мойындайгьшьш ел быдр. Ж азуш ылар одары баскдрмасыныц сол кездеп 2-хатшысы Сайьш Муратбековтщ, халык, суйген ардагер акрян Эбдрлда Таж1баевтьщ, сол кездщ е ц беделдр сыншысы М ухаметж ан Кдратаевтыц, акрян кряз Ф ариза Оцрарсьшованьщ, аз айтса да ж ерш е жетгазе айга быетш Аскдр Сулейменовтщ мерейтойда айткдн niKipAepi, Мукдралига деген кршеметалтипатгары ел-журтгьщ акряша деген ыкрялас-пейшн ш е к а з удетп. О сы жардайлардьщ бэрш коз алдынан еткерш отырран халык; \"Ойбай-ау, кез1 орю ш де Мукдгалиды неге бараламай келгем!з? Кдсымызда жургенде кддррш бымей, жогалтып алган соц рана жамырап макуайтынымыз н е?\" — тэр1здр ой- пш рлер де айта бастады. Оран, менщ ше, ею метг! де, баскдларды да кшэлэудш, кджетт ж ок , К ептеген акрян- жазушыныц басган кешкешн М укдц да басынан кешкен-др. Рас, кейб1р пысыкуау кдтарластары кусап улкен келеммен, кдтыркдлы мукдбамен шыга крймаганмен, М укдцньщ да 291

Ы с у т ш Н ^ М г - f a , __________________________________ ______ Krranrepi алдеюмтц нускдуынсыз-ак,кезщде вркдлы келемде жарык, керш отырды. Кей елегд кузелт, кей елей жинакуан альшып калым отыруы, врине, болды. Мэселен, курдасы Ш амы Мухаметжановкд арналган цикл елендершщ кез1 •прюшде ею жинащ-ан ысырылып кальт, S3i елгеннен кейн \"©Mip-езенге\" де, ею томдьпъша да енпзымей, акырында 1984-жылы Fane жарык, керген \"Шолпан\" ютабше енгенш ез басым анык,-кднык, Сйлемш. А л ондай-ондай баспа мен баска тарапынан усак,-туйек шеткркрайлык, жасауды акрш- жазушылардьщ кдй-кдйсыныц да бастан кешкеш хак, О л кудалау да, кргсым ж асау да емес, сол кездщ, бэлюм, эншешн сыпайыгерцплш немесе жеке адамдардыц шггарлыгы рана. \"Ойбай-ау, осыншама елец арнайтындай Шамы юм?\" — деген сиякуы ойдан туган нэтиже шыгар деп шамалаймын. Кдйтыс болганнан к е й н гана Мукдгалидыц улкен акрш екенш ел-журт боп айта басгауымыздьщ кейб1р-кейб1р ce6e6i де бар. ©3i кдйтыс болганнан к е й н Мукдгалидыц елецдер1 кдтыркдлы мукдбамен, улкен келеммен ютеп больт басыла бастады да, журтшылык,тыц, cipe: \"Бурын неге естш шыкраган?\" — деген салыстырмалы гаюрш тугызды-ау деймш. 1979-жылы буры н ж арияланбаган елецдерш ен курастырылган \"©Mip-езен\" жинагын \"Ж азуш ы\" баспасы 14,36 ecerrri баспа табак, келемщде Ш-кдтыркдлы мукдбамен шыгарды. О сы 6ip гана ютептщ келем1 М укдцныц кез1 ■ прйшде жарык, керген мьша бес ютэбшщ келемше барабар едд: \"Армысыцдар, достар\" (2,2 eceirri баспа табак, 1966), \"Кдрлыгашым, келдщ бе?\" (3,6 е.б.т. 1968),У.Уйтмен \"Шеп жапыракуары\" (аударма, 1,3 е.б.т. 1969), \"Мавр\" (3,01 е.б.т. 1970), \"Дарига-журек\" (4,24 е.б.т. 1972). ©3i lipiAe жариялашан бес ютэбшдеп елецнщ ез1 елген соц жарияланган 6ip ютебшдеп елец келемшен тец тускенш керген ж уртгыц кдй аузьша, кдй кдялына кдкрак, боларсьщ? О н ы ц устш е суйнш 1 данасын гана e3i керш улгерген Мукдгалидыц тацдамалысы \"©ш р дастан\" да журтшылык, крльша акдш елген соц барып кдна тидд гой. Кдрап отырсац, Мукдгалидыц мол шьнармасын, жазгандарыныц келемд) ж инацтарын окдцзман ол елген соц гана окц альпггьг. Акдшныц шын багасын елген соц гана бермеске елдщ, тшп, амалы да болмапты. Ж е н е 6ip гажабы, М укдц елецдершщ ец ш ж уш емаршщ согцы жылдары, кепнплтн ауруханцад 292 -

___________________________________fflafmxka пииЗым жаткднда жазыпты. О сы ньщ 6api оны кеш еу тануымызга себеп болтан сеюлдд. Кдлай есептесек те, оньщ кез1 ттршшде жарияланган алендершен елгеннен сон; 6ipiHiui рет жариялангандары, кпэп болып шыкдендары тым келемдд ед!:1979-жылы \"©ш р-езен\" 14,36 баспа табак, келеммен шыкра, 1984-жылы \"Шолпан\" 7,22 баспа табакден, 1994-жылы \"Ж ы лап кдйтгым еш рдщ базарьшан\" 9,71 баспа табакден шыкхы, сонда 31,29 баспа табак, елец ез! елген соц жарияланган больш шыгады. 1982-жылы \"Ж азуш ы \" баспасынан шыгармаларыньщ ею томдыры, 1988-жылы \"Крш , махаббат\" деген атпен прозалык, шыгармалары, 1989-жылы \"Ж ы р л айд ы ж ур ек \" атты тандамалысы, 1991-жылы уш томдык, шыгармалар жинагы жарык, керсе, баекд баспалар да оньщ ецбекгерш ж ары са шыгарьш жатгы. Ж е н е эр Kire6i крмакзы, эдеш мукдбамен шьпып отырды. О сы н ьщ 6api эрюмдд: \"О с ы жомартгыкцы неге оган т1р1сшде жасамадык,?\" — деген ойга итермелейтш сиякзы. Содан барып алуан-алуан алып-кдшты сездер де аякуанып кетегпн болса керек. О ньщ уетше 1984-жылы жаца елендер1 М емлекетпк сыйльждд усыныльш, оны ала алмай кдлуы да кднку сездерге кец ж ол ашып кетп . Талантгы багалау ymiH талантган езге де жагдайлардыц есепке алынатыны, сез жок, елд) кдшжылткдн болар деп ойлаймьш. ©лендерше, кунделш мен жазбаларьша кдрап отырсак, ез 'прш ш пне Мукдгалидьщ ез1 де риза болмай еткен. ©3i риза болмай еткен eMipm e 6i3 крйдан риза болайык,? 1974- жылы 17-мамырда Д А К р н а ев к д жазган арызында: \"Бэрше де рахмет! Эйтеу1р, ецбепм еш болып, еск е р уа з калган жок, С С С Р Ж азуш ылар одагьша мушелжке етпм . 1973-жылы окдпым келш ттлек быддргешмде, Кдзакртан Ж азуш ы лар одагы мега М эскеудеп эдеби Курска ж1берд1, алайда кейб1р ез басымдагы ж ек е кемш1л1ктер1ме байланысты окуды жалгасгыра алмадым. ...Курметп Димаш ага! Кдз1р мен бэрш ен де тущлддм. Жолдас-достардан да, эмпей ымыраластардан да, жаман эдетген де, — дей келш ,— Аж ал алдында тургандаймын, кугкдра керщ1з!\" - деген екен. О л кезде де, кдз1р де, кдй кезде де: \"С е н жакры акдшеьщ, сондьщган жумы с кезшде шпмдце инуще де, жумыекд кеиппп келш, ж умысшн ергерек кетш кдлуьща да рукрат етемш\", — дейпн басшы болтан емес, болуы мумюн де емес. Сондьщган М укдц т1ршшгщде эрюмнен кудалау кер/у деген — эншейш 293

Шсутиш H tfcjA t-yn, есекэцпм е. Ж е к е басында, жандуниесшде, шыгармашылык, 1здешс1нде кцындыкц-ар мен кдйшылыкц-ардьщ, еюнйп пен сэтш здж тердщ , тусш ш п еуш ш ктер мен тусшд1ре алмаушылыкуыц орын алуы ол — зацды кубылыс. Оны елендерш щ езЬак, айтып тур. Ондай-ондайды бастан кешпейтш енер адамы да ем1рде сирек шыгар. М укдц - советпк заманды, коммунистерд!, М аркс пен Леницдд адамгерпплж пен адалдькуьщ бейнеса регшде алга тарта жырлаган акдш. Суйсшш, суйсште жырлай бш ен акын. О а н кез ж умы п карай алмайсыц. Уак^гг, заман тудырран ол шыгармалардыц кджет-кджетазш уакыт пен заманньщ e3i айта ж атар. А л ондагы шеберлйз мен тапкырлыгын эдебиет зертгеупплер1 текке тасгамас. \"Большевиктер — кдзак,тар — бауыр халык, Октябрьдд крлдаган кдуымданып. Беймбеттер, Сабиттер Ленин ойын Крржынра сап барады ауылра алып\", — дегендД акдш елещнен а л ьт тастасак, талай тарихты крса сызьш жабермеймзз бе? К,аншалык, щ н ж ы л ы п eKiH ceK те, iiuiMi3 куйсе де, К дсы мны ц \"Б1здщ дастан\" атгы ражап толгау дастаньш эдебиет тарихынан жасырьш-тьпъш кдла аламыз ба? Айгулы, е ц уздДк шырармаларынын, 6ipa3biH со в е т п к заманды жырлаура арнауы Кдсым мен Мукаралидьщ рана трагедиясы емес, кдзак,поэзиясыныц, казак,совет заманыньщ трагедиясы ю й . Ол, бэлюм, трагедия да емес, эншеш н халкдмыз бастан кешкен шындык, Kp3ipri туррыдан Караганда, бак^гггылык, пен куаньпика жата крйыцкырамайтын шындык, \"©зге акыннан Мукагалидьщ Heci артык, ол неге айрыкща мадакуалады?\" — деген сурак, арашддк эргамнщ мазасын а лады. О ны ешгам эдеш артык, керш, айрыкща мадактаган емес. О ны багалаган — халык, acipece жастар. Оранукрапясы келш елец жазбаран, оран ж ыр арнамаран ж ас акдш кемде- кем. \"Алуан-алуан ж уй рж бар, элше карай ж упрер\" дейд! халрдымыз. Крзшрга акын жалгыз Мукагали емес, эрине. Ец эуел1 адам дар э р турл1, содан к е т н акындар эр турлк Акцшдардьщ акашдыгы да эркдлы. Мукагали да солардьщ 6ip Typi. Оры сты ц ipi акцшдарынъщ 6ipi Владимир Маяковскийдщ елецдр крлай жасайтыны туралы жазраньш окщганьш бар­ ды. ©yeAi уйкдсын тауьш алып, сонан соц соран ылайык, ой 294

1?дрйд| н емесе такдгрыбын белплеп алып, соны елец кдглатын уйкдс 1здейд|, efrreyip, 50-60 нускддан сездщ 6ip нускдсын тандап алганша тыным таппайды. © зш щ \"Есенинге\" деген ей гш елещн солай жазганын талдайды. О л елещ, менщше, ете куш и елец. А л Майковекийдд нашар акдш деп уяты бар еш ю м айта крймас. Кей елещнщ 6ip-eid нускдсы бар бола тура Мукдгали Маяковский тектес акындардыц кдтарына жатпайды. О л елецад жасамайды, даяр кушнде туады. М ундагы \"ж асау\" мен \"тууды\" 6ip-6ipiHe кдрсы кряжа мен кдрсымын. ©йгкеш жасаудан да, туудан да eMipre жакры елец келе бередд. Ал Мукагалидыц акындыгы муш елеп курасты рмай, жумырткдны тутас кушнде туа салатьш тауык, куддретш елесгетедд. О ны ц ep 6ip елещ жасалмаган, ойы мен уйкдсы кдтар табылып, кдтар ж азы л ган, тут а с к у ш н д е акдын журегшен агытылып шыкдан ж уп-ж умыр жумырткддай бутш нерсе. Акдян аузынан куйылып шыкдщн тутас елецнщ куддретше epiKd3 бас шайкдйсыц, суйсшесщ. Талай жинакуан ысырылып кдлган ысырынды елещ \"Ш эмглге ж азган хатгардан\" 6ip мысал: — Махаббат бутш жэне кдрамады, Кдрамады... Жанымды жаралады. ШемДл-ау! Бьлесщ бе? Шын махаббат Осылай кдрамаудан жаралады! ...Кешелердщ кезшен кдн атылып, Кдла жатыр КдзДр тун. Дала гунык, Махаббатты кузетш, юршк 1лмей, Бупн ж ане отырмын тац атырып. ¥йкдстыц барына да, жогына да кещл аудармайсыц, тутас 6ip эуен-сез1мдд кекейщ е куя саласы ц. Мук,агалиды езгешелейпн - осы куддрет. О ны ц узак, елещ де, кдлекд елещ де, дастаны да осылай — 6api ез-езш ен уйкдсып, 6ip- 6ipiHe уйлесш жаткдн улкен 6ip уз1лмейтш сейлем сиякды. Мукщ'алиды езгеден даралайтын да, ерекшелейпн де осы кдеиет. Е ц керепцад, езщ де солай ойлайтыныцды ол елецмен ж эн е сенен ж у з есе артык, сез1ммен айтады. Сез1мш щ 295

Ш сушан 'Нфкекв-уяы_____________ ______ __ нэзйепп, нэзштитнщ бш кпп ержсаз бас ипзед) де, куддрепмен кундакц-ап алады. Сезшщ, сезшпнщ сик^грьша балки беркесщ де, елещн окдяп отыррандай емес, елещн бастан к е ш т отыррандай с е зш е сщ . О н ы кепт1ц 6ipi етпей туриан гажап — осы. С ен щ сез!мшд1 соншалык, билейтш куш — елецнщ курылу техникасы емес, елецнщ тутас кдлпында туу куддреп. 1991-жылы “Жалын\" баспасы Мукдралидыц \"Кунделж\" кггэбш шыгарды. 1988-жылы \"Ж азуш ы'' баспасы \"Крш, махаббат\" кивбшде \"Рух ж эне сез1м ”, \"Сез1м найзагайы\", “ 1969-ж ы л ры казак, поэзиясы\", \"Кдзак, жырыньщ 6ip жылы\" атты сын макдлаларын да жариялады. Бул шыгармалар акдлннын, енерпаздырымен крса кдламдастарына шггарлык, ж асап, кдязраныштан KjiFam сейлемейтш адамгершшпн, курбылары мен замандастарьша деген адалдырын, жаныньщ тазальпы мен жомартгырын керсетп. Сезш е ici сай улкен азамат екенпн эйпледд. С ол макдлаларында Э б у , Кдлижан, Хамит, Куандык, Токдш, Толеген, 1зтай, Еркеш, Эбддлда, Ж убан, М узафар, Бафуларра сушспеншшкпен, глтипатпен бага бердя. С он ьщ Keft6ipi мынадай: \"Алайда 6ip нэрсе талассыз, — дейдД Мукдрали О л ж а с поэмасын талдай келш, — \"Ж ер , Адамратабьш!\" — Aoyip тьшысьш аркэлаган, мол арналы эгшкалык, дастан\" (184-бет). \"Поэзияны, жалпы эдебиетп Музафардай баралап, оны куддретпн, куддрет! деп урьшатын адамды, акдлнды кдламдас агайындардьщ арасьшан мен a\\i кездеспре крйганым жок,\" (203-бет). \"Туран елкет, туран республиканы Бафудай сушп, Бафудай теб1рене кэзакдл жырлайтын акргн б1зде, жасыратыны жок, кеп емес\" (206-бет). \"Б1рде-б1р артык, ce3i жок, 6ipAe-6ip артык, буыны жок, арты к, ел ш е п , ж е т п е й ж ы гы л у дегендерд1 1здесе таптырмайтын Саги поэзиясы сол жез крцырауды елесгетедд\" (208-бет). ''Нарыз мэд ен иетп поэзия болса, осындай-ак, болар. Нарыз акдлндык, шабыт, акдяндык, ерекшелж осынд ай-ак, болар! О й адамдарыньщ шиндеп акдлнныц баекдлардан айырмашыльпы — кде кдгымньщ арасьщда буюл ем1рддн, буюл 6ip тарихьш экранда жарк, етшзш елестетш етедд... Туманбайдьщ осы жырьш окдланда, адамньщ ойында “Н е т кермеген Рим\" деген 6ip рана к ур еш е кдлрандай\" (239-бет). 296

________________________________ ffljifm xka птЗым “Кддыр — найзагайлы акын. Дэуардщ, уакы тгы ц e3i жараткрн емрш ен, акын- О ньщ поэзиясы — ез1шз е м р cypin отырган дэутр мшездес\" (254-бет). “С абит (Баймолдин — Б. Н.) — еш кш ге украмайын деп, eci кете 1зденпигштмен акын, 1здену жолындагы артык, я кем айтуымен де акын\" (252-бет). “Ж умекен — жумбак,акын. Тамырьш терецге салган oiffa бай, т аг е сарац суреткер. Акындарга тан шалку, Te6ipem c- толганыстарыньщ ©3i де купия, ж асырьш \" (255-бет). \"Отежан — ешкдндай да крспа-кркысы ж ок, табига талант\" (262-бет). Осындай-осындай гаалисп, кещлше Kip ж асырмай гаюр айтуы да Мукргалиды ел ыкыласына беледг Ендд OFaH бедел келдь Keft6ip мэселеш келе-келе Мукдралидьщ беделйак, ш еше бастайтьш болды. С оган 6ip мысал келпреш н. 1981-жылы М ук,агалиды ц 50 ж ы лды ры мен к,абат Н ары нкрлда К,азак,станны ц Ре се й ге кр сы л уы н ы ц 250 ж ы л ды ры да атап ет а ш , 5-маусым кунп акргндар айтысы сол датага арналды. О сы 250 жылдыкцъщ шапаньш жамыла отырып, 1971- жылы жазылса да, ел1жарык,кермей келе жаткрн М укрцньщ \"Ырайымбек! Ырайымбек!\" дастанын елге жария етудщ амалын ойластырдык, O p i ралым, ap i акын ш по з Сэрсенб1 Дэуггов тарих, археология ж ене этнография институтыньщ сол кездеп дерекпр1, тарих ры л ы м ы н ь щ докторы, крйраткер ралым Акдй Нусшбековке барды, макратымызды тусшддрдь О л Kici Халел Аррынбаевты шакырып алып: “К ецес екеущ жакрылап ж азып бершдер!\" — деп мьпргап тапсырыпты, содан Сэрсенб1 тарих ры л ы м ы н ь щ докторлары X .Аррьшбаев пен К.Нурпей1совке жакрылап алрысез жаздырды да, \"Леншшпл ж ас\" гэзетшщ сол кездеп редакторы Сейдахмет Берджулов агамызра дастанды апарып бердг О л Kici крлына тие салып окыды да, Kiaipicci3 гэзетгщ уш н ем р ш е басты да ж1бердь Kp3ipri кунде сыйьшып, эу л и е л т мен батырлырына бас иген1м1збен, со л 1981-жылдар ш а м асы н д а 6 ap iM i3 де Ырайымбек бабамыздьщ атын байкрп-байкрп айтатынбыз. ДЫ нщ езш шала быгенджтен болар, еулие деген дшге кдтасты атак, деп, одан ат-тонымызды ала кдшатынбыз. С ей тсек , мусылманшылык,та кудайдан езге эулиеге де, эмбиеге де табынбауга тшс екенб^з рой. О л кезде оны тусшддрш айтар да еш юмнщ болмаганы шырар, узак, жыл 297

Ш о т т Н ф М *-у ш ______________________________________ __ бойы журтшылык, Ырайымбек бабамыздьщ басьша кумбез орнатува кулшынванмен, ол ниетгерше крлдау таба алмай келген екен. Жабылып акдш да жинапты, маселеш шешедд деп бастык, та сайлапты, 6ipaK, ешгамнщ жолы болмапты. Мукдцньщ дастаны жарияланваннан кейш 6ipre-6ipre ж ур т Ырайымбек бабамыздьщ атын бурынвысындай бф- 6ipiHe сыбырламай, ашык-жаркьш дауыспен батыл, макуан гып айта бастайтын болды. Бала кунш нен Ешмухамбет атам ны ц аузы нан Ханвелдд батырдыц уш улын кдлай сынаваны жайлы ацыз эщ тм е т е с г т ескен матан осы жай 1982-жылдыц басында тосы н 6ip ой салды. Батыр бабамыздьщ б е й т сол кездеп Ташкент кешесшщ бойында, бурынвы ауданаралык, автостансаньщ тубшде жаткднын талай адамнан есгш, барып ез кез1ммен керген де еддм. Комсомолдьщ Орталык, Кэмитетшде крластында ктеген таныстывымды пайдаланып, теуекел деп Аухадиевтщ кдбылдауына бардым. Дурыс тусше ме, жок, па деген кудщм 6ip кушешп, 6ip бэсецдеп, Мукавалидьщ дастанын, ован жазван eid тарих вылымы докторьшьщ пш рш алдыма сала отырып, б1лгетмш е Хангелд1, Туке, Ырайымбек бабаларымыз жайлы 6ipa3 эцпме айпы м . ¥мытпасам, окдяп керсш деген оймен, Мукдцньщ тацдамалысы \"©м1рдастан\" мен бурьш жарияланбаван елецдерш щ басын крскдн \"©Mip-езен\" гатэптарш де Кэкеце ала барвам. — Кдзакртанньщ Ресейге крсылБаныньщ 250 жылдыбын а та п е т т ж , енд1 С о в е т т е р Одавынын, 60 ж ы л д ы б ы н мейрамдавалы огырмыз, дал осы саяси жавдайды пайдаланьш, Ырайымбек бабамыздьщ басьша ескерпиш крю мэселесш крлва алсак, мен сол уиин эр ауылдан Ецбек Ерлер1 мен лауреатгарва крл крйдырып етппш экеп берешн О зге, — деддм бул гстщ халыщсд унайгыньш, кджет екенш бмддрпм келш. Ж алпы, Кэкен, жылдам ж ауап бере крймайтьш адам гой, алайда бул жолы кутпеген жерден тез жауап кдтвы. — Ж о , — де/у беттме кдбавын туйе кдрап. \"Жакуырмады- ау\", — дедьм мен де тез жиьфыла кдлып. — Ауыл-ауылдан крл жинаудьщ кджета жок, Кдйта солай жасаудьщ кджет екенш шьш тусшетш осындавы 6-7 адам крл крйса да жетед1. — О зд щ атьщызга жазванымыз дурыс па? Бул жолы Кэкец жацавыдай жылдамдык, жасамады. Сэл унс1з устелшщ устшдеп элдеб1р нэрселерге ущле отырып кдлды да, 6ip кезде жайымен басьш кетерш: — Димекецнщ атына жазындар, - дедд. - Айналып 298

___________________________________Шефтка пшЗым 6api6ip маран келедк С о л кезде дуры стап ш еш етш шьтармыз. — Бул ce3i уэдемен б1рдей ед>. Куанганымнан Мукдцныц поэмасын жариялау уппн улкен к^зм ет жасаганын айтып, CapceH6i Дэугговтт сыртгай таныстыра кеп, ыс -rain OAiM аузынан кдлганын, содан ауруш ац екенш, уй-жайыныц кцындьпын жукдлап айтьш ем: — Маган келсш, езм ен сейлесешн, — дедь Жасыратыны жок, ол кезде Ырайымбек бабамыз бен Хангеддд жайында жарытып ештеце бтле крймаушы ем. Келе сап Кдзак, совет энциклопедиясьш акцардым, сондагы мал1меттерге суйене отырып, Крнаевтьщ атьша erimui дайындадым. О ньщ мэта-п мынадай болып пгыкуы: \" К П С С Орталык, Комитет! саяси бюросыньщ муш еа, Кдзак,стан К ом партиясы Орталык, К ом итетш щ 6ipiHiui секретары, уш марте Социалиста Ецбек Epi Дшмухамед Ахметулы Крнаевкд К,урметт1 Д ш м уха м ед А хм ет улы ! Биы лт ы ж ы л кдзакртандык,тар уш ш айры кщ а. Б ую л ел1м !збен 6 ip re Совет гер Одагы ньщ 60 ж ылдык, м ерекесш ю йлам акры з. Со н ы м е н к,атар, о сы аск,ар алы м ер ек е к,арсацы н да Кдзакртанныц Россияга е з еркзмен крсы лганьш а 250 ж ыл толыпотыр. О ры с халкдтм ен кдзак,халкдш ьщ улыдостытьш б!з еркдш ан езгелерге ул п боларльщ дост ьщ деп багалаймыз. Сондыкран солдосгьщ гы ц непзш кдлаган, жел1сшдамыткдн эрб/'р тарихи тултага б1здщ урпак, улкен борыш кер. Олардьщ em pin б!луге, ерляоерш кдсгерлеуге, еом дерш дацкурбелеуге пш ена. С онда й асы л азам аггардьщ 6 ip i — Ы райы м бек батыр. О л — айгш Х ангелдj батырдыц тутан н ем ер ес! Тарихтан белгш , Х ангелдi батыр 18-гасы рда a tiiu i Т еле би, К рдар б и ж ен е Сатан, Б е л е к бат ы рлармен 6 ip re е з д е р ш Р о сси я крластына а лу ж еш нде императ ор А н н а И вановнага хат ж олдаган. 1734ж ы лы 20-апрельде императ орА н н а И вановна оларды Р оссияньщ крластына кдбы лдауж еш н деп грамотага крл крйтан. Алайда ол кезде Ж епсуд ьщ кепт еген белт нщ ж ощ арлар билт нде болуы Р оссияга ic ж узш де крсы луга улкен кедерп ж асады. А л осы Ж е п 'су елкесш ж оцгарльпегардан тубегейлi тазартуж олында т ещ есаз ерш кж асаган адам —Хангелдйвц нем ереа' Ы райы мбек батыр. Ж еп'суды ж онуарлыкуар м ен Кркдн, Х и уа хандыкхарыньщ билт нен босатунэтижесшде, 299

1856-ж ылы казацгы ц жалайыр, албан, дулат, шапырашты, ысты т айпаларыныц Р осси я азаматтьпын кдбылдаганы белгш . О сы ж олда у л к ен п р о гр е сси в а цызмет атцарган Ы райы м бек батырдыц ic i ж айында \"К азахско-русские отношения в X V 1-X V U I вв\" (Алма-Ата, 1961), \"Казахстан в X I-X V 1 II в ек е\" (Алм а-Ат а, 1969) д е ге н ж инацтарда, ВЯ.Басиннщ \"Россияи казахскиеханства в X V I-X V 1IIвеках\" (Алма-Ата, 19 71) д еген ютэбшде, сондай-ак. Казак, совет энциклопедиясы ны ц 9 ж ене 1 1-томдарында тарихи бага берме отырып айтылган. О гкен ж ылы \"Ленинппл ж ас\" газет! Казак, С С Р Рылым академ иясы Ш .Ш .Уелиханов атындагы Тарих, археология ж ене этнография институтыньщ белам мецгерупплерi тарих гылымынъщ докгорлары ХАргъш баев пен К.Нурпеш совпц Ы райы мбек батырдыц тарихи тулгасын аньщ гай тусетш алаысезш бере отырып, казакуъщ айтулы акдгны М укдгали Макдтаевтыц \"Ы райымбек! Ы райымбек!\" атты поэмасын ж ариялады. Поэма гэзетпц 26, 27, 28 ноябрдеп сандарында жарык, кердт. Б/'здщ ойымызша, Казакртанньщ Россияга ез ерш менкрсылуыныц250ж ылдык,кдрсацында бул поэманыц баспасезде б ер м у! ею халы куы ц улы дост ыш на улкен ескерт кш балды. Кы м баггы Дшмухамед Ахметулы, бтзС!зден енд!осы улы достьщкд баскдлайда улкенду-кппш ескерткшпер орнауьша цам цорлы к, ж асауы ц ы зд ы кепт ен-кеп ет ш ем!з. Сол кдмкррльщ гьщ 6 ip i ретшде Ы райы мбек батырдыц бейт басьш а д а ескерт кш орнатылганын кдлар едж. Ырайымбек батырдыц б ей т Алматы кдласы ндагы \"Октябрьдцц 50 ж ылдьпы \" атгы кеш енщ бойында. Кут Ы , сацгалуы кецтлге крнымсыз куйде. \"Бул арата улы ж уз крзацтарыныц Р осси я крластына етуше улкен ецбек ощ рген Хангелд!батырдыцбел немереа, оньщ iciH жалтасгырушы, казак, халцынъщ азатгьпы уппн жоцтар басцынш ыларымен 1 7 ж асынан бастап курескен Ы райымбек батыр (1705ж ылы тутан - елген ж ылы белпоз) ж ерленген\"дегенж азу турка, батырга лайык, белп крйылса, ею хальщ гы ц улыдостыгына накуы ескерткш/болар ед!дел ойлайм ы з. О сы ттлегтм/здтц ж узеге асуы на камцорлык, ж асасацы з екен! Халкрш ы зды ц иплпт уппн, комм униспк партияныц улы 300

________________________________________________________ Я Щ ш к а пииЗы м программасынж узеге асы руж олы щ а эли узак,ж ылдар боны ж ет сп крлзмет ж асай беруйцзге тмектесшз!\" EpTeci баспаньщ аударма бел1мшщ бастыгы Ерлан Сатыбалдиевтен осыны жедел орысшара аударып экелш беруш етшд!м. О ньщ аудармасын мешщкеге басгырран сон;, \"Ж алын\" баспасьшда кггейтш 6-7 адамра крл крйдырдым да, хатгы барар ж ерш е сальш ж1берд1м. Kp3ip айта салура оцай бодганымен, ол кезде тарихи тулга- лардыц басьша ескертюш крю м эселеа аса кцын болушы едг ол уш ш арнайы угамет кдулысы кджет болатын-ды. Аухадиев: \"Арызды Димекецнш, атына жазындар\", — дегенде де сол жардайды ескерген болу керек. Сонымен, арыз алдьша барран сон; Ди м екец оны, сол кездщ тэрпб1 бойынша, тжелей орындаушы деп, Аухадиевке ж Ш ередь О л уакдятта А лм аты к,аласы да о бы лы с басшылырьша барьшатьш-ды. Орталык, К ом итеггщ бю ро м у ш еа болгандыкцан, К ецес М устаханулыныц кузыры езге обылыс басшыларьшан элдекдйда аукдм ды api пэрмендд болатьш. Х а т крлына тиген соц Аухадиев Крнаевпен телефон арк£1лы акдмдасады. — ©здерщ шешщдер, — дейдд Димекец. — Бул мэселе бурын да кетерыген. Басьша кдндай ескертюш крясьшдар, оны акд1лдасьш керерсщдер. Республиканьщ 6ipiHiiri хатшысы кдрсы болмайды, 6ipaK, арнайы кдулы шырарылмайтынын да сезддредь Демек Аухадиев бар ж ауапкерш ш кп ез мойньша алуы керек, Эуел1 бейптщ ж ай-куш н e3i барып керш кдйтура беюнедь Эл1 Kjiic 6iTe крймаран, кектем шыра крймаган кез. Бейптщ бар болмысы улкен темпенпк кдна. Ж ан-ж агы ашык, Кдсынан уш кдбатгы уй салынып б ш п кдлыгггы: Алматы кдласы инкассаторларыньщ уга екен. Бульдозер уйдщ айналасын тепстеп, бештке таман 6ipa3 жердд сол уйдщ ауласьша кесш берш жатыр екен. Аухадиев дереу Алматы кдласын керисгенддру ж енш деп басш ы П.Боришпольдд шакутрып алып, беш тке жакдш жерлерд1 Tericreyai токуатып ж ене тез арада беш т басына гранитген белп крйьш, тещрегш тем!р тормен кррша деген тапсырма бередь - А кто он такой? — дейд! Боришполь тацыркдп. Аухадиев Ы райымбек батырдыц и м ек ен ш кдгскдша тусшддрген соц, ол ез icrne кулшына юрюедь Сейтш , бул ic арнайы каулысыз-ак, Аухадиевтщ жекелей 301

Ъвксутан Н’ фкекв-ты____________ ________ арнайы тапсырмасымен жедел крлга альшады. П.Боришполь езш щ бас инж енер! Анатолий Яковлевич Карповкд Аухадиевтщ тапсырмасьш жетюзген сон, айналасы 6ip айдыц ар жак,-бер жагында Ырайымбек бабамыздьщ басына гранит тастан белп крйылып, б е й т т е м р тормен крршалады. С ей тш , батыр бабамыздьщ басына ею мет тарапынан тучгыш ескергюш орнату ici Аухадиевтщ тапсырмасымен ж узеге аскдн-ды. BipaK, Аухадиев езш щ осы ici аркылы Мукргалидьщ да арманын жузеге асырганьш ойлады ма, жок, па — ол жагын мен де бглмеймш. Мукэгалидьщ арманы — елещнде: — Алматыньщ тершде атам жатыр, Жалгыз бейгг кулазып жапанда тур. Кдйтсем ceHi крршайммп кыш дуалмен, Аруагьщнан айналдым, атам батыр! Батыр атам, сен менщ журепмде, Асыр салып apyaFHH ж ур ©MipAe. Аруагынды жырыммен 6ip накдшггау — Арманым да, ойым да, тмепм де. ¥рпагыца медет бер, улы бабам! ¥лы бабам, улыцньщ куны кдрац. Кара жерге oMipiM кем1лгенше, Кдсиетп ананыч кулы болам!\" Ал гранит тастагы ж азу 6i3 усынганнан баскдша болды: cipa, Карповкд акр1л крскдн немесе Карпов акд!Л сураган баскд да адамдар болтан си я д ы . Б1здщ матш олардьщ крльгна тимеген де болу керек. О н ьщ кр|р-сырын мен кешн биуум. С ол жылдары Алматы обкомында BepiK Акраев деген азамат кдомет аткдрды. Екеум!з ертеректе комсомолдьщ Орталык, Кэмитетщде кртар icrereH6i3. Ырайымбекгщ ескерткшпне кдндай сез жазуды о йл асты р у о бко м н ьщ BepiK А кд а е в щ тейтш б а й м ш е тапсырылады. Олар Ж азуш ылар одагымен байланысады. Ал жазушылар одагьщаагылар казак, энциклопедиясындагы (9 ж эн е 10-том) мэльметгерден курап 6ip мэтщад бере салган. О нда Ы райымбекгщ эк е й жайында 6ipAe-6ip сез жок, тек атасы Хашедл! жайында гана айтылады, онда Ырайымбекпн туган жылы 1705-жыл деп кате керсеттлген-дд. 302

Аухадиевтщ бар ж ауанкерш ш кп ез мойньша алып, ырду- дырдусыз, у-ш усы з Ы райымбек бабамыздьщ басына ескерпаш орнапы руы — ол кез уш ш улкен ерлж. Крлындагы билитн, беделш халык,азатгьпы уш ш кдн теккен бабамыздьщ курмеп уш ш ж умсап, тэуекел етш батыл кцмылдараны — ол да курметке лайык, Kp3ip, кудайга шуюр, Ырайымбек бабамыз жерленген ж ер — кдланьщ ец кдсиетп орныньщ 6ipi. А л оньщ бул жагдайга ж егуш е алгаш ресми бетбурыс жасаган — К ецес Аухадиев. К эк ец н щ Мукдралиды, М укдралига кд1зм ет ж а са ган адам д ар д ы к,ад1рлеу1 м у н ы м е н б г г а е й д ь М у к д ц н ы ц шырармаларын e3i о кд т, ез кецьи оран б1ржола кулаганнан кешн Кэкец CapceH6i Дэугговке \"Орбита\" ж акуан у ш белмел1 уй бер пзд . Ащын агамыз Мукдралидьщ отбасына крмкррлык, жасап, зайыбы мен балаларын Курманразы к е ш еа мен Фурмановтьщ кцылысынан терт белмел1 га рт ш уйге юргщдд. Ырайымбек бабамыздьщ eMipin ж ен е е р л т н накцы б ы т , нак,ты дэлелдедж деуге м енщ ел1 аузы м бармайды. ©3i жакзырран жардайларды рана шындык,деп, баска деректерд1 кулакдэ iArici келмейтшдер оран алдымен кш эл ьау деп ойлаймын. М ен щ айткдндарым рана акдкдт, калганы жала, е д е т Ырайымбектщ тарихи релш темендету уш ш айтылган niKip деп, 6ipeyAi 6ipeyre жаулык,тыррысы келетш дер, шьшында да, Kayimi. Олар; менщше, шындыкуы дэлелдеп, соны 6iArici келетшдер емес, куршггщ аркдсында e3i с у iiindci келетш курмектер. Ы райымбек уш ш елдд ы рьщ -ж ырьщ КД1ЛУ — кь1лмыс, ейткеш оньщ 03i сол ырьщ-жырынды жецш, елдщ 6ipAiri ушш курескен адам. Ал ырьщ-жырьщра жол бермес ушш, тек дэлелд! с ез бен тарихи кцсынды пш рлерге рана кулак, а су кажет. Б1рипшден, Ырайымбек кейб1реулер айтып жургендей Хангелдшщбаласы емес, немереа. О ньщ екеа — Туке. Солай екендд! Мукдралидьщ поэмасьшда д а айтылады. Ж е н е Туке Хангелдшщ ец улкен баласы да емес, оньщ терт ейелшен туран он шакуы баланьщ 6ipi. Алжан аталып кеткен М ем бет деген и с д е н Сырымбет, Аламан, Шагыр, Кщылык, деген терт ул туса; Сырымбегген Макар, Барак, Хангелдд атгы уш ул туыпты. Хангелдд батыр Кдзыбек бек Тауаусарулыньщ куэлендрушше, 1694-жылы туран. Демек Кдзыбек бектен ею ж ас, Кдбанбайдан терт 303

Ъ вксут т Н ф к е к е -ш м ж ас киш болтан. Былайша айткрнда, Бегенбай, Крбанбай батырлардьщ тустас замандасы болтан Kid. Атасы Хангелдд Бегенбай, Крбанбайлармен кртарлас журген батыр бола турып, кей жазушы жазьш тастатандай, Ырайымбектщ e3i де Бегенбай, Крбанбайлармен кртар тураты н, кртар ж ур етш крлбасы бола кету!, менщше, баскрсын былай крйганда, ж ас жатынан да келмейдд. Булай жазып жургендердш, 6api энш ейн макуай бергенге кррсылык, бола крймас деген далбасаны басшылыкрр алгандар. Бул шындыкуы мойындау ез жазгандарьща кумен тудыратыньш 6iAin, олар Крзыбек бек Тауасарулынын, кпебш крйтсе де крралап багумен келедд. Алайда ол ютэптщ тарихи деректер1 кун сайын дэлелдену успнде. Ырайымбек — батырлытынан эулиелш, акдгл-айласы мен болжатыштыты басым болтан адам. О л ерекшелжтщ атасы Хангелддден бериненш Крзыбек бекгщ ютэбшен ацгару крын емес. \"Б1з жакц-ан Белек шабдар жоргасьша мшдд. \"Арырак, куриды\", — дедд Албан Хангелдд батыр. \"Крй, менменддк айтпа!\" — дегендер болды. \"Шабдардьщ кдбагы кулш тур, Белек жецедд\", — деп крйталады Хангелдш, (Крзыбек бек Тауасарулы. \"Туп-тукраннан езьме шешн\". Алматы, \"Жальш\", 1993. 255-бет). Бул — эй гш Ацыракрй шайкрсы кезшдеп Хангелдшщ болжатыштыгын дэлелдейтш 6ip жэйт. Хангелдд — эул иелтм ен кртар батыл, батыр да адам болтан. К рзыбек бек ол жатын да кргыс крлдырматан. Крскелец крлмак, пен Наурызбай батырдьщ жекпе-жегшен кейшп 6ip окрга былай суретгеледд: \"Бар крлмак, ортата лап крйып, Наурызбайды крмап алды. Наурызбай алдымен не icrepiH бь\\мей сел турды да, шокрарын ер басьшан жулып а л ь т алтей бастады. \"Бактияр! Бакуияр! Бакцняр!\" — деген даусы шыгуы мун, екен, крзак,тардын, бутан крсылган даусынан бугал Ж е тю у epipi кундренш кеткендей болды. Ец алгаш уран сальш тура шапкрн Хангелдд батыр екен\" (280- бет). Демек, Хашелдш щ кдязу крнды, еж ет болтаны гой. А р ы кррай окргп к е р ел ж : \"О н ы ц баскдлардан айырмашылыгы: ертедп уры стьщ крлай аяк,талатынын, Крзыбек батырдьщ, яш и менщ кендл куйдм крлай болатынын болжар едд. Оггьщ жауырыншылык, балгерлМн сол кездеп улы ж у з к,олы жак,сы б1летш. Ю ш кентай тана менщ жанымнан шыкра-ак,отан бар мен тэу рм ш дегендер крршап альш, жауырын аищызатьш. Tiirri ол жауырьшсыз, адамньщ 304

____________________________ Ш ajmxka тгЗым кдрсы алдына отырып алып, 6ip крльш у стал, кезш жумьш , адамньщ денесшдеп юнэратш, оньщ ем! неден болатыньш, кдйда ж ол тусш турганын айта беретш. Сондыкуан да оны ж урт кершкел Хангелд) дейтш\" (280-бет). О сы н ьщ бэрш ен Ырайымбекгщ ел арасына аулие ретшде танылу табитаты ез-езш ен тусшйсп болып турады. А тасы Хангелддде бар кдсиет Ы райымбекте де болтан. Кдзыбек бек Хангелдцп 6ip гаодей-ак,жан-жакцы б1лген сияк^ы. Отан мьш а mrapi дэлел: 'Сырымбет era эйелшен М акдр, Барак, Хангелдд деген уш ул кердд. Хангелдшщ menieci KepiM6y6i крльшан д ам тал ы м . М ен бглетшде, Хангелдд терт эйел алып, сдан он шакуы балам бар деп ж уретш. Балаларьш мен керген емен, тек М ецк е деген 6ip улы урыста елш кдлган ж ерш ен табылган'1 (313- бет). О ньщ М ецк е деген улы болганын 6i3re ж еткен ауызега шеж1ре де дэлелдейдд. А л К,азыбек бек е з гатэбш де Ырайымбек турмак, оньщ э к е а Тукеден де еш теце айтпайды. Бутан кдраганда, 18-гасырдьщ к н р к у н ш ы ж ылдарында Ырайымбек эл1 тым ж ас, эл1 ел алдына шыга крймаган болу керек деп жорамалдаудьщ ж еш бар. Таты Кдзыбек бекке жугшешк: \"Кумтекейге жетпей турып Жалагаш мойнагында, О рта Мергаде ега-уш рет шайкдс болды, — дей келш,... Рамат телеп эбден ьщыршагы айналган албандар да агкд мшд). О ны енд) Хангелд) басгады\", — деп жазады (316-бет). Бул тгардщ кундыльпы сол — ол кезде албан крлын, кейб1р ж азуш ы лар айтып ж ургендей, Ырайымбек емес, оньщ атасы Хангелд ш щ баскррганын тайга тацба баскдндай накцы айтуы. Ы райымбекп мадакуаймыз деп, оньщ атасын темендеткешм1з, ол ютегенд! немересш е тацганымыз да тарихи эд1летбола ма? © з eiipiriH буркемелеу уш1н, К,азы бек б е к тщ кггэб ш ж ер д ен алып ж ер ге салгандардьщ жетепнде кете бергегам1з де тарихи шындыщщ кез жетгазуге кеп кедерп болып келедь Алайда кулак, крям деген racire крсымша дерекгер де ж етш жаткдны белпль М эсел ен , К,азак, совет энциклопедиясынын, П-томында мынадай малшет бар: “Хангелд) (т.-е. ж . белпаз) — Ж онуар баскыншылыгына кдрсы курескен кдзак, батыры. Албан тайпасы , А л ж ан руы ны ц С ы р ы м б ет тар м агы н ан... Хангелдшщ жауынгерл1к жорыгын н ем ереа Ырайымбек батыр жалгасгырды\" (610-бет). Э уе зов атындагы едебиет ж эне онер институтыньщ 305

крлжазбалар кррында Кдбылбек С ауранбаев тапсырган (1952-ж. ж азы л ган, 1975-ж. тапсырган) \"Кднкелддулы Ырайымбек туралы\", М екен Болысов тапсырган (1974-ж.). \"Ырайымбек батыр\" деген жырлар саксаулы. Ырайымбек Хангелдшщ нем ереа емес, уды деген imcip, белим, осындагы алгашкы жырдьщ есерш ен бе екен деп те ойлаймыз. Еюшш жырда Хангедадге немере екеш ап-анык,айтыдтан, \"Акдабан ш убырындыны ц\" соцында Теле би, Хангедад, Белек, Сатайларды ц оры с патшасына хат жазып, улы жуз дазакд-арын крластына алуды сураганын еске алсак, 1733- 1740-жылдары Ырайымбек емес, улы жузде Хангелдшщ тарихи тулга екеш даледад кершедд. Демек албан шпнде сездд де, эскерге басшылыкды да сол кезде Хангедад батыр устаган. Ата мен бала ж ене немере арасьгн аныкд'ащщфап алу уш ш сэл-пвл есеп жасап керешк. Хангедад 1694-жылы туса, \"Акцабан шубырынды\" басталтан 1723-жылы ж асы 29-да болады. О н шакды баласыньщ пшнде М ецк е мен Децкеден к е ш н п а Туке болота тш с. Егер Хангедад 16-сында (1711-ж.) уйленсе, М ецк е 17-сшде (1711-ж.), Доцке 18-шде (1712-ж.), Т у ке 19-ында (1713-ж.) туды-ак, деш к. С он д а \"Адтабан ш убырынды\" басталтан ж ылы Туке 10-ак, ж аста болып шыгады. О л да 16-сында (1729-ж.) уйленш, 17-сшде (1730-ж.) Ы райымбек!! керсе, онда Ырайымбек 17-ге 1747-жылы тана толм ай м а ? С о н д а о ны К,абан бай , Б еген бай, Наурызбайлармен кдтар согысты дегешм1з сын кетермек турмак, ертепге де ылайыкрыз кдшл больш шыкдай ма? А л енд1 К,азак, с о в е т эн ц и к л оп е д и я сы н ы ц 9-томы Ырайымбек батырды 1705-жылы туды деггп (426-бет). Бул ж ор ам ад cipe, Ырайымбек 17 жасында кдлмакден алгаш согысса, ал \"Акцабан шубырынды\" 1723-жылы басгалса онда Ы райымбек сол жылдары 17-18-де болуы керек крй деген есеппен eMip cypin кеткен болу керек. Солай бола кдлган кунде, онда оныц атасы Хангелд1 Кдрасай батырдыц д а т а р л а с ы б о л ы п , О р б у л а к , ш а й к д сы н а к,атыск,ан батырлардьщ 6ipi болмас па едд? А л олай болмаган жагдайда, атасы мен немересшщ ж ас аралыгы 11-ак,жас больш шыгады. Хангедад бесисге ж агы п уйленсе де, Ырайымбек онда немере т упл , баласы едд деуте д е сы я крймайды. С он д а кдлай, Ырайымбек батыр кдлмакхарга кдрсы согыспатан ба? Батыр деп журген1м1з де бекерш ш к пе? \"Ак’габан шубырьшдыга\" уласкдн кдзак,-кдлмак, согысы 306

___________________________________fflafrnccka matSw* кдятай еск е р л е р ш щ арал а су ы м е н 1757-1758-жылдары аяндалганы тарихтан малдм. Н е п з п согыс Аркастьщ ацкрйы жакда, яш и Ж онуар кдкдасы жакдщ ойыскднда, Ырайымбек батыр Ж е псу д ьщ о щ у с п к пгьпысьш, я ш и Алатау баурайын жаудан азат еткеш акдпщт болса керек. 1747-1758-жыл аральпында он жыл бойы атган туспей сокыскдн батыр ел арасында е р л т мен эулиелшн сонда таныткдн болар деп ойлаймын. Бул арадагы сотыстьщ да анау-мьшау, оцай-оспак, ем есппн Кдзыбек бектщ мына ce3i д е дэлелдесе керек \"Bi3 1ленщ оц канаты ндакы ата крнысымыз М а та й — Шанханайда едж. А л кдлмак, ханыньщ ордасы сол жылы (1746-ж. — Б. Н.) жазда Текес езенш щ бойында болатын\" (323-бет). Демек Ырайымбек калмакдардьщ ордасын бузьш сош скдн. Кдлмакцардан Турген, Кеген, Нарынкрл, Ш елек жерлерш тазартуы, эй гш Ойрантобе согысы Ырайымбектщ атак,-абыройын темендетедд деп крраш сан а у — ол да оры нсы з крмагайлык, М ак,таудьщ ж е ш о сы ек ен деп, кайсьймреулерге елжтеп Ы райымбекп элемддк дэрежедеп батыр деп мадакуатымыз келсе, оньщ Ty6i келемеж екенш де TyciHyiMi3 керек. М ундай ппбрдд албан-суаннан шыкдщн мен айтпасам, баскдньщ айтуы рулык, быкрыкды крздырып Keryi кэддк деп ойлагандыкдан, аулие бабамыз жайындагы эщ тмеш кдтсынга келпру мэселесш менщ кетеру1м орьшды деп бй\\ддм. К,азыбек б ектщ : \" М е н щ ж а н ы м н а н Е с п е н б е т пен Хангелдднщ кдлмайтыны сиякды, Бегенбайдьщ да кебш е желкесшде Кднжыгалы Бозым мен Ж а н ай журедд\", — деуше кдраганда (326-бет), Хангелддш Кдзыбек бек б!зден repi кейр ек быген болу керек. Д ал сол туста оньщ аты птыккрн Ырайымбек атгы HeMepeci болса, с е з ж ок, ол туралы 6ip сез д е бо л са айта кет-yi Miид ет ед1 д еп о й л а й м ы з. О л а й болмаганына Караганда, Ырайымбектщ аты ел inline тек 1747- жылдан кешн гана шыга басгаган деп жорамалдауга кдкдямыз бар. Шындыкка жанаспайты н кеш рме мадак,тауларка ж ол 6epin, акдлрында зердел1 урпак,тьщ к е щ л ш е кум эн уялатканша, Ырайымбек бабамыздьщ шындык, OMipi мен шынайы ерлшн насихатгап, оньщ тукан жылы 1705-жыл емесш тузетуте тшсгаз. \"Кдзак, эд еб и еп \", 17.08.2001-жыл. 307

Ъвксутан Нфкекв-ты______________________________ Б1РДЕН T Y C IH in , Б1РДЕН СУ Й С Ш ЕТШ БЕЛГ1 0 Л 1 Д Е БОЛАШАК.ТА К .ОЙЫ ЛАТЫ Н Ш Ы ЕАР 27-тамыз куш Алматы-Шымкент тасжолыньщ бойьша, Алматы дан 35 шакдлрым ж ер д еп ш ок^на Ж оцрар шапкд>тшылытына кдрсы куресге елш, жерш кррраган батыр бабаларымызта ескертю ш белп крйылды. Ескер тю ш п Президент Нурсултан Назарбаев кдлскд сез сейлеп ашты. Президент ез сезщде ейгии \"Акхабан шубырынды, Адкдкел суламата\" уласкдн уш гасырлык, сотыскд ¥лы Оган сотысы деген бага бердд. Журпяылык,бул тужырымды ризашылыкрен кдбылдады. Ескертюш, арине, уюметтщ крлдауымен орнап отыр. Ниет те, макрат та халык,тьщ ойын деп баскдн деуге болады. Ескерткшгп орнатута тащалган шокдл да ете earn табылган, Айналасы алакдндагыдай кершедд де, дал 6ip кшл Ордабасы деуге лайык, Э у баста бул ескертюшп Ацыракдйга орнату уйгарылыпты. Б1рак,олж ер де бул арата соншалык,алыс емес api ескертюшгщ айдалага емес, халык, назары кунде ауып туратын жерге орнатылганьш дурыс карген екен. Онын, успне ескертюш турган epip — \"Акхабан шубырындыньщ\" ер алташкди азабы мен тозагъш тарткдн жер, артынан кдзак, халкршын, айбыны мен кдЬарьш атажауга таныткдн да жер. С о л 1723-жылдьщ жазгытурында бул арада партизандык, сотысгыр кдзакдлTypi epic алган-ды. Жарылгап баласы Кдсгек батырдыц 21 ж асында 6ip топ кдлмак, крлымен жалгыз с ош сы п мерт болтан жер1 де осы epip. Ж ан гу ауылыньщ келЬп ¥нзира дейтш шешемдз он 6ip yftai кдлмакхы прядей артеп кек алтаны д а осы epip. Жайылмыс ауылыньщ келий Бибшурдыр у ш кдлмакхы кэддмп кдра пышакрен жарып алпретоп де осы тегцрек. Бас крлбасы Наурызбайдьщ кдлмак, Шамалханньщ бас батыры Кдскелендд жекпе-жекге ж ер жастандыратыны да осы ара. Кдскелен, демеюш, бул жерддр ежелп аты кдлмак, батырыньщ атымен аталмаганын да атап кетюм келедд. Крскелер - ежелден Крскелер. Балым Э . Нурматамбетовтщ далелдеушше, оньщ аргы туб1 Крскрлар сезшен басгау алатын кершедд. Крлмак, Кдреннщ баласы осы Кдскелер бойында тутандыкхан да оньщ атын Кдскелер крйтан. С о л сиякхы 1^астек батырдыр да атьшьщ Heri3i Бэйддбек заманында кдланган. Кдстек бею ш сш щ бойында тутандыкхан солай 308

___________________________________Шфихка тмЗым атаган. Сондык^ан Кдскелен, атьш ж е н а з кубыжык, керудщ кджеп жок,.. Батыр бабаларга ескерпаш крйган ж ер — ежелп Квкдецнщ басы. Кдз1рпше айтсак, Боралдай жазыгыньщ басы. О сы Кекдецнщ успнде э ш ш Кдзыбек бек баласы Кдскдры батыр кдлмакуьщ Боралдай батырьш жекпе-жекте жайраткдн. Одан бер1де Ы райымбек бабамыз сон ау Байынкрл, Нарынкрл, Текестен тартып осы арата деш нп влкеш кдзакден аралас отырган атажаудан б1ржолата тазарткдн. ©ткен тасырдыц басында Бекболат батырдыц орыс вктемддпне кару алып, карсы туртан жер1 де осы алкал. Кагскасы, натыз ескерткии туратьш орьш бул. Каска жоддьщ л . эл, ел назары калалатын-ак,жер. Тек сырткр! туркрша карал, муныц не ескерткйн екенш келденец адам кез салтаннан yFa крймайды. Епзтура кусал бетпе-бет туртан ею багананьщ мэн- машсш карапайым лсурт турмак, отыз жыл ощлган адам да ацтара крймайды. Батырлар л ген бес кару да. батырлар киген дулыга да, батырлар мшген тулпар да, батырлардьщ тегш блддретш тацба мен белп де — ештеце ж ок. Тек епзтурата жеткенше окртын жазулар бар, соларды окриан сон, тана ескерткшггщ мэнш тусшесщ . Алайда, ондаты жазулар да тарихи хронологията багынбайды: эр жердщ аты кай жылдары тарихка атак?ы болтанына карай емес. Ж азгызып отырган адамныц кай кезде есше тускенше немесе лтипатына карай берле салган. Аударма сегалдд ауыр сейлемдер де кещлще ддс ете калады. Жалпылай epi шындыгын айтканда, ескерткшгп тусше крю вте ауыр. ©нер туындысы дел карауд ан repi ата-бабамыздьщ рухы улпн крлымыздан келген, акричымыз ж еткен 6ip белп дел кана ризашылык, етесщ. Батыр бабаларга барымызды аямадык, деуге аузьщ бармай крмсьшасьщ. Б1рден тусшш, б1рден суйсшетш белп ал1 де болашакза крйылатын нплгар дел взщдз жубатасьщ. ©йткеш сол ¥лы О тан согысында жецбесек, щ м р п Оганды д а кермес ек, б1збен согысып журш, акэфында жойылып кеткен жауымыздыц кебш 6i3 куишр едж. Bi3Ai, б 1здщ ата мекендд крргап калган бабалардьщ журепм1здс сакуалган ескерткшл кай тас ескерткшгген де аскак, кай белгтден де бюк. С о л аскак, сол бш к рухка кун сайын татзым етуге тш ст з. Б1з ейткеш сол батыр бабалардьщ жалт'асымыз, соларта украудан улкен 6i3 уш ш бакагг жок, \"Кдзак, эдебиет Г, 31.08.2001-жыл. 309

Ш сртан Щ фвкй-ут ________________________ ______ К,\\СИ F IT ! ОРБУЛАК, Ул-кдлзына мекен болтаны уидн, адам баласын асыpan кеде жаткрны ушш, кулл1 ж ер кдеиетп. Жердд Ана дейтиом1з сондыкцан. Алайда кей жерлер тарихымен айрыкдю кдеиетп. Сондай тарихи кдеиетп жердин, 6ipi — Орбулак, Тарихи кезецге куэ болуы жагынан ол Бесшатыр, EciK крртанынан кейш турганымен, халк^рмыздын, ерлж шеж1реан еске салу тургы сы нан О рд абасы , К,алмак, к^фылтан, Ацыракдй окнраларыньщ баба бастамасы сеюлдь Гэзетгер кез1нде: \"Ордабасы б1рлт Орбулакуан басгалган\", — деп жазды да. Орбулак, узак, жылдар бойы табан астъшда жаткдн тарих ед|, еткен гасырдыц 93-жылы елдщде, жердщ де барыи ашып, У й м е т улы ж ещ етщ 350 жылдыгын тойлады. Б упн ол кужатгьщ e3i де улкен тарихкд айналды, онда былай делшген: \"К,азак,стан Р еспубли касы М Ш сп р л ер Кэбинет ш щ кдулы сы \" 7-м аусы м 1993-ж . N 466 Орбулак, ш айкдсы ны ц 350 ж ылдыгы туралы КдзакртанРеспубликасыны ц М йвспрлер Кабинет!кдулы етедз: 1. Крзак, халкдш ьщ ж оцгар шапкдттыльпына кдрсы улт азаттык, сот ы сы ндагы эскер б асы Салц ам Ж эц п р д щ крлбасшылытымен болтан, Алт ын Ж алацгвс, Ш апыранггы Кдрасай, АртынАгынтай, Алш ы н Жиембет, Кдцлы Сарбукд, Найм ан Квксерек, Дулат Ж акрьпул, Суан Елтшд/ батырлар, кдфтыздар Квтен м ен Табай батырлар бастатан Орбулак, бойындаты улы ж ещ еке 350ж ыл толуынатапетужвшндеп Крзакртан Республикасы ны ц Улттык, Рылым академиясы Ш .У э л и х а н о в атындаты Т ар и х ж ен е эт нология инст итутыньщ , К,азак,ст ан Р есп у б л и ка сы м эдениет м Ш сН р л т н щ , К,азак,т ыц т арих ж ен е м эдениет ескертюштерш крртау кртамы Орталык, к ец ест ц ж эне Кдзакртан Ж азуш ы лар одатыныц усы ны сы крлдау тапсын. 2. К,азак,ст ан Р е сп у б л и к а сы Улттык, тылым акад ем иясы н ы ц Ш .У эл и хан о в атындаты Тарих ж эне этнологияинституты, М .Эуезов атындатыЭдебиегж эне енер институты, Б ш м м йпспрл/п уст Ы здеп ж ылдыц пплдеНнде Алм ат ы ц аласы н д а \"К,азак, халкдгны ц ж оцгар басцы нш ы лы т ы на кд р сы улт азаттык, сот ысы\" д еген такдгрыпта т ылыми-теориялык, конф ер енц ия втк1'зетш болсьтн. 310

_______ ______________________________ Шфнхка талЗыи 3. Крзакртан Р еспубликасы ны ц М эдениет м ппспрлт Ш .Уалиханов атындаты Тарихж эне этнологияинститутымен, К рзацгы ц тарих ж ене мэдениет ескерт ю нггерш к р р гау кргам ы ны ц Ортальщ кецесш ен, Талдыкррган обылысыньщ эюмтмен 6 ip \\e ce отырып, О рбулак ш айкдсы огнен ж ерге ескер гкш белп орнататын болсын. 4. КрзакртанРеспубликасыны ц Б аспасезж ене букрральщ акрарат м йпспрлт : \"Кдзак, халк/ыньщ ж оцгар баскдт ш ыльпына кррсы улт азапъщ согы сы \" д е ге н такырыптагы гы лы м и-теорияльщ конф еренцияньщ материалдарынж еке ютэпетшш ьпарсы н; Крзакртан Республикасы Ултгык, гы лы м академ иясы ньщ М .Эуезов атындагы Эдебиет ж эне онер институтыэз1рлеген \"Кдзак, хальщ эдебиеп\" квт ом ды гы ны ц кдзак, халцы ньщ ж оцгар ш агщыншылыгына кррсы ултазапъщ согы сы на орай туындаган фольклорльщ м уралары ж инакралган томдарын басы п шыгаратын болсын. 5. Талдыкррганобылысыньщ эюмш е Панф илов ауданына кррастыБелж айлауалабында уст ш здеп ж ылдыц пплдесш де кдзац халщ ыньщ ж оцгар ш апкы нш ы лы гы на кр р сы улт азапъщ согы сы на ж эне осы кезендеп Орбулак,ш айкрсы ны ц 350 ж ылдыгы на арналган мерейтойльщ ш аралар о п а з у т апсы ры лсы н. 6. КрзакртанРеспубликасыны ц Б аспасезж ене букрральщ акрарат м йпспрлт , Крзакртан Р еспубликасы М йпспрлер Кабинета ж аны ндагы Крзакрт ан теледидар ж эне р адио хабарларын тарату ком паниясы крзак, халцы ны ц ж оцгар ш апкрш ш ыльпына кррсы улт азапъщ согы сы на ж эне осы кезецдеп О рбулак, ш айкрсы ны ц 350 ж ылдыгы на орай материалдарж ариялап, хабарлар таратсын. Бул материалдар Крзакртан хальщтарыныц б/р-б/рш ен, сондай-ак, керш м ес елдермен арадагы ынтымагы м ен бтрлшн ныгайтуга ыкдал жасайтын болсын. К,азацст ан Р есп у б л и к а сы н ы ц премьер-MimcTipi С .Терещ енко\". Бул кэулынъщ басты-басты nyrndirepi кезшде орындалды: рылыми-теориялык, конференция erri, шайкдс еткен жерге ескертю ш белп орнатылды, 1993-жылдьщ 3-ш1лде<пнде Панфилов ауданындагы жалпылай Белжайлау немесе Уйгентастьщ бел1деп аталатын жерде мерейтойлык, шаралар етюз1лд1, радиода ж эн е теледидарда Орбулак, шайкдсына кдтысгы материалдар жарияланды ж эне хабарлар таратылды. 311

Ъвксуктан Н‘ фквкв-упы_______________________________ 0 A i кунге д е т и кылыми-теориялык, конференцияныц материалдары жеке ютэп болып шыкдан жок, кептомдыктьщ арнайы томы жарык, кермедд, \"Ж алын\" баспасы эз1рлеген “Орбулак, шайкдсы\" атты жинак, 9 жыл бойы жоспарга бектледд де, артьшан кдржы белшбей кдла бередд. Орбулак, шайкдсы 6ip кунддк еске алудан кейш умытыла салатын окди-а емес, ол — халкдгмыздыц каЬармаидьиъшыц ку эа . Ацы з боп арман мен шындыкдъщ арасында айтылып келген эщтме емес, накцы жылы мен мезгии, орны мен мекеш, крй-кдй батырлар согыскрны — 6api белгш тарих. Элдегамнщ тайпасы мен руына, туган жер1 мен ескен елше тана абырой болатын тар магынадагы макцаныш емес, сонау FyH дэу1ршен (ол кезде де ор кдзып со ры скд н ) узымей келе жаткдн с о ш с енерш е жетж, крй кысылтаянда да эддспен со г а су аркылы ж е щ с к е ж ет е би отит к у л м кдзак, халкдяна ортак, кец магынадагы мак,таныш. О н ы тайбаттау, ондай ж еф стщ болганьша кумэн келпру, Орбулакуан баска ©Фрде болды деп дэлел-дерекс1з эркдлы бопса айту, сол аркылы журтшылыкды адастырмак, болу — улкен таудьщ бет!н тугел батпакден буркемелеп шыгам дегендей еурешшк. Орбулак, тойына кдтыскдн, отан барган, керген кдзак, азаматгары ез т и р л е р ш кез1нде айткдн-ды. Ж э н е зор мак,танышпен, халкдш а деген с уш спен ш ш кпе н айткдн болатын. Белжайлаудагы Итшокдя деген ж отаньщ баурайында Орбулак,тойын 1993-жылы З-пплдеде Кдзакртан Мйпспрлер Кэбинетшщ терарасы С.Терещ енко кдзакдта сейлеп аиггы. “ К дйран бабаларымыздын, apyaFbi Сергейдд де кдзакдга сейлетп-ау” , — деп, кепш ш к OFaH мэн бере кулкпг Кдзакрган М ем л е к еп ж хатшысы, халык, ж азуш ы сы Э бип Кеилбаев сез сейледд. “Ж а ц а кррганыс одагын курьш улпрмеген Ж ецпр ге елу мьщ ескерл! крщайш ы ны 1643-жылы бар болтаны алты ж уз сарбазбен дал осы арада тосып алуга тура келдд... А н ау кебен, жылкдлньщ сауырьгндай жалтылдап жаткдн кекмайсаныц арасында 6ip кезде айлап-апталап бастарын ажалга тйскен ардакдардыц ж аны на тускен ж ы ртыкрай, тэнш е тускен тыртыкцай боп атамзаманты окдана шукдлрлар ал1 жатыр , — дедд ол теб1ренш (\"Егемен Кдзакрган\", 06.07.93). С ов ет Одагыньщ батыры, кешннен Кдзакдган кдЪарманы, с о л кездег1 ел1м1здщ к р р г а н ы с MiHicTipi С а га д а т Нурмагамбетов К д зТАГ ттлплсше: 312





Ш с у а и м Щ ф /u b -y m ягни Тобыл барлаушыларынша \"шансы\", Крзыбек бекше айткднда \"окдана\" жалпы узындьпы 2,5-3 шакырымта созылган сол ттркескен аласа адырлардьщ кдфын куа кэзылыпты. 350 жыл бурьш крзьш ан окдана (траншея) i3i жакры сакуалган. Ею жагындаты адырлар бшк дерлж. О р кдзып, эскердд жасырьш крюга аласа адырлар -пзбеп, расында да, а са крлайлы едь Б и ж адырлар бетш ен 6epi кулай жылжытан ж ау жасагыньщ 6ipAe-6ipi окуан (жебеден) кдшьш кутыла алмастай екен...\" Бул — бэрш эбден аралап керген, ордьщ бойымен жаяулап журген, кеган сол согыстьщ жоба каргасын сызган (“Кдзак, эдебие-ri\" газет! оны жариялады — 02.07.93) адамньщ irirapi. Кррыта айткднда, тарихта болтан, талай тарихшы жазтан, Бичуриннен езге бетен елдщ 6ipa,e-6ip тарихшысы ондай ж ещ сгщ болтанына кумэнданбатан, 6ipaK, дал кдй арада еткенш 350 жыл бойы бымей келген улы сотыстьщ орны осы Орбулак, екенше корген адамньщ ешкдйсысы куман келт1 рмеген-д1. Ескертюш белп ашылтан кезде дал Орбулак, успндеп ордьщ ж атасы нда туры п ел1м1зддч крртаныс Mimcripi С.Нурматамбетов теб1рене сез свйледд. О р бойына ap6ip 20- 30 метзр сайын аскер т ур ь т ракета атып салют бердь Эскери салтанат ордьщ о ineri мен бу шетш айкдш карсету ушш де кджетп болды. Буюл осы шараларды уйлеспрш со кездеп ую м етпд iuiKi саяси бвл1мшщ щызметкерь Kp3ipri белгш ж азуш ы Кдзак,стан мемлекетпк сыйлытыныц лауреаты Эл1бек Аскаров imMi3 журдь Бул сотые жайында еч алташ Миллер ж эне Фишер деген тарихшылар ж азыш ы . А.И.Левш ин де 1832-жылы жарык, керген \"Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей\" атгы эйгш ютэбшде: \"...Багатыр в 1643 году собрал до 50000 своего и союзников своих войска... он готов был истребить все войско Джангира, но сей киргизский султан, как видно, искусный в войне, употребил для обороны своей весьма благоразумное средство. О н имел только 600 человек вооруженных... когда они теряли множество людей в сражении, весьма невыгодным для осады по причине узкого пространства, Джангир устремился на них с тыла\", — дейд! (\"Санат\", 1996. 160-162-бет). Бул мэл1метп Левшин Фишердщ \"Ci6ip тарихы\" деген Krra6i бойынша к е л н р т отыр. Кемекке 20 мьщ эскермен 314

__________________________________ Шфихка тмЗым жеткен батырды \"какой-то татарский князь Алантуш \" деп жазады. А л И.Я.Златкин \"История Джунгарского ханства\" деген кггэбшде бул согыстыц ец тупнускд кужатын алдыга тарта отьфып талдайды. \"Русские и монгольские источники много и довольно обстоятельно говорят о конфликте 1643 г. и его I последствиях. Первым, кто рассказал о нем, был Г.Ильин, в феврале 1644 г. возвратившейся в Тобольск из поездки к Батур-хунтайджи\", — дейдд ол. Сейтед) де, оньщ ескербасы I К ураки нге ж асаган ж а зба мэл1метшен мы салта уз1нд1 I келттред! Бул — 6i3 уш1н, б1зге д еш н п л ер мен б1зден I кешнплер уш1н де аса кунды мвльмет. Болжам ем ес, кцял емес, кдлмакзъщ ханы Батор крнтайшыньщ ордасына ез аягымен барьш, ез кез1мен керш кдйткдн адамньщ, Тобылга 1644-жылдьщ акданында гана кдйта ж етш , 1643-жылдьщ бас кезшде Батур ордасына барып, сол жылдьщ кдюында, кектемшде, жазында, кузшде болтан окцгаларды баяндап кеп туртан куэ адамньщ сезь Бул с е з Кдлмукдн Исабаев агамыз кдзакщалатан мэл!метпен дэлме-дэл келедд: “К ак де они пришли к контайше в улусы, и кон де тайши в те поры в улусех не было: ходил де войною... на Янгира- царевича казачьи орды, да на Ялантуша, да на алатав- киргизов. А ходило де с ними воинских людей 50 тысяч...\" Мунда эскерилердщ тана 50 мьщ екеш айтылган, \"воинских людей\" деп накцы жазган. Демек жалпы кдлмакдъщ саны елу мьщнан кеп болтан. Бул сотыстьщ 1643-жылы бастальш, 1644- жылдьщ жазына дешн созылтаньш б1рталай тарихшы жазган. Алайда Ильиннщ 1644-жылты акданда берген мэлйиетшде-ак, Ж ал ащ ес батырдьщ аты аталуы ор кдзьш сотыскдн окдттаньщ 1643-жылдьщ жазында болганын дэлелдейдд. О л урыстьщ кдлай еткенш Ильин былай баяндайды: \"Как де он, контайша, ходил на Янгира-царевича и на Ялантуша войною, и взял де он, контайша, две землицы алатай-киргизов да токмаков тысяч 310. И после де того учинилась весть Янгиру-царевичу... (керш отырсыздар, крнтайшы ауел1 щ.1ртыздарды шапкдн, Ж эцгтр сол хабарды е с п п атгантан. - Б.Н .) И Янгир д е к контайш е пош ел навстречу с войском, а войска де было с Янгиром 600 человек. И Янгир де, покопав шанцы м е ж камнем, и в те шанцы посадил 300 человек с вогненным боем, а сам с тремя стами став в прикрытье за камнем (И. Златкин, М осква, 1983. 130- бет). Одан ары Кдлекец айткдн кептер кдйталанады. 315

Ъвксштн Нфкекв-ты__________________ ____________ 1643-жылы Жалантес а м Самарканнан келмеген болса, оны 1644-жылдыц акданында Ильин де, крнтайшы да аузьша алмас цддю й . Ильиннщ \"ньшешные де весны\" деп отырраны 1644-жылдыц кектем1 болса керек. ©йткенз И.Златкин: \"Сведения, сообщаемые Г. Ильиным, находят подтверждение и некоторое дополнение в рассказе Бахгыя, посла ойратского Аблай-тайши, прибьшшего в феврале 1644 г. в Тобольск\", — дейдд (130-бет). О л, эрине, алдаты болатьш окцраны емес, 1643-ж ы л ры болгандарды баяндаса керек крй. Ильин де, одан мэлшет алып отырран Левшин мен Златкин де ол эйгш урыстыц кай мацайда болБанын болжалдап болса да айтпайды. Сондыкд-ан 1977-ж ы л ры “Жайлаудагы жиырма кун\" деген шыгармамдары Орбулацсол соры сгьщ орны болар деген жорамалыма да, 1984-ж ы л ры \"©зендер ернектеген елке\" кггаЙмдеп дэлелдер1меде кезшде еш юм кулак,аспады. Сейтта жургенде, 1992-жылдыц 29-акданы кун1 \"Егемен Казакрганра\" Балгабек Кдцдырбекулыныц \"Казакдыц Кдрасай батыры\" деген макдласы шык,ты. Ондары Кдзыбек бек Тауасарулы ньщ \"Туп-тукцаннан ез1ме шей1н\" ютэбшен кел\"пръ\\ген: \" С оры с Ж аркентген кунш ш к жерде Крскрлац тауьпш ц арасында болды. Ж э ц п р Кдрасай мен Агынтай крльш окранга жасырды. О рд ага эскердд кермеген Батыр тагы улкен шыкьшра ушырады. Ж э ц п р Кдпзылкцядан этой салды\", — деген сейлемдердд окцпанда, куатвнн ан журепм жарылып кете жаздады. \"Дэлелдендд! Табылды!\", — деддм айкай сап. Крлма-крл Кдцлырбекулымен хабарласьш, акдгры ол кпэптщ жарыкдщ шыруы уппн крлымнап келгеннщ бэрш жасадым. О л ютэпте 1643-ж ы л ры со ры сгьщ кай арада еткенш айрак^айтын у ш накды ж ер аты аталады: 6ipirnnici — \"сорыс есга Ж ар кент бальпынан кунш ш к жерде Крскрлацтауьтыц арасында болды\", - дейдд (\"Туп-тукцаннан езш е шешн\", 1993. 203-бет). Е с ю Ж а р ке н т кдласы крз1р де Ж аркент аталады, Панфилов ауданьшьщ ортальпы; егаш ш а — \"Хан e3i Кртзылкцядан этой салды\", — дейдд. Кдлзылкдя да эл1 кунге дешн солай аталады. Кдзылган ордьщ оцгуспк жары, батыскр кдрай акдщн езеннщ оц жарасьшдары кдлзыл кершгп, сазды беткей; yniiHUiici — \"Рэлвбка ж еткен Жарбулак, устшдег1 А сар теб еге ж алау Tiriain крйылды\", — дейдд. Ж ар булак, - казылган ордыц ш ырыс жарындагы, ж ау ж олы нддры булак, оньщ Орбулак,жаты бшк api су ecin кеткен жалацаш ж ар, атгы адам ете алмайды, тек Кртзылкряга карай 316

___________________________________ Шфтка тмЗыи асатын жщйлке рана мойнак, бар, Орбулакка сол мойнак, аркдоы рана етуге болады. ©гкеннен кеш нп ж ер еще, жазык. О сы уш ж ер аты ньщ 350 ж ы л бойы 6i3re езгермей ж еткенш щ ©3i кдндай бакд>гг! Бул — крлмен крйгандай, кезбен кергендей далел. О л дэлелдд бегате тусетш дэлел: урыекд осы араньщ крлайлы екенш тауып берген адамньщ осы ара, я т и Ж аркент ещ рш щ батыры Елпндд болуы. Б1зге аты езгерш жеткен, б1рак, терюнш танута болатын да ж ер атгары аталады. BipiHiiiici — Крскрлац тауы. Крс деген — екеу, крлац деген — узын, сонда Крскр л ацд еген М з ¥зын ею тау деген магына бермей ме? Крзылтан ордьщ солтустш жагынан 6ip, оцтуетж жатынан ею нлн тау шырыстан батыска карай созылып жатыр гой, бурьш бул ара, cipa, солай аталган болу керек. Ею н н па — Жарбулак, уетшдеп Асартебе. Kp3ip ол тебеш ж урт Ж алаулы дейдд. Ж ещстен кешн, Казыбек бектщ айтуьшша, Ж ец п р хан сол арада асар берген екен, сол кезде сол арата т у ттгт, ж алау кадап крйран болар, ел ол араньщ Асар тебе аталатынын умытып, Жалаулы деген жанама атьш сакдап калган болар. Крзыбек бек жазган ж ер ыцтайы да Орбулакрен дэлме- дэл келедд: \"Крскрлац уры ска эдеш таддалган болатын. ©йткеш таудьщ терюшде беткей, т у с п п TayFa ю рер езен едд. А л ж а у келетш ж а ц те п с ж ен е кеп ж ер керш ш туратын. О храна казылран ж ер бшкге едд де, сырты — терец сай. Атгар сонда e3ip турды\", — деп жазады. М ун ы окщран, Орбулакды керген адам салыстыра карал, тарихи сорыстьщ орны осы екенше еш кумэнданбайды. Жотанын, крфын куалай ж аткан ордьщ сы ем ш керген кезде, ж ата кап ол араны тек суйгщ келедд. Казылран ордьщ аркан кусал созыла жаткан с1леш казакдыц улы жещеке ж еткен жер1 осы екенш дэлелдеп ата-бабаларымыздьщ ж ерге ж азып кеткен тарихи хаты, дэлел1 мен к у э а сеюлдд. К,азыбек бектщ ж азуы н да И льи н н щ мал1мет1мен уйлеспейтш 6ip жатдай бар, ол — бул com ic 1646-жылы болды деу1. Белк1м, бул кеипрупплердщ де к атеа болар, и м быедд. Бул арада калмак, ордасьша барып кайткан Ильинге сенгешм1з ж ен сеюлдд. ©йткеш 6ip арада болтан ею с о т ю г ы ею арада болтан жеке-ж еке comic деп ойлап, атасы М атай би д щ а га-б аба ш е ж 1р е с ш таратуда К р зы б ек бек сел кртелескен сеюлдд, 1643 ж ен е 1646-жылы болды деген сотысгыц екеушде де С уа н Елтшдд батырдьщ ж ер жатдайын 317

Шсушпан Hyfnlceke-wu_______________________________ 6iAAi, кемектесп Aeyi бул ею урыстьщ да 6ip арада, 6ip жазда еткенш айгакуаса керек. Кдзыбек бектщ ец 6aFa жетпес кунды дереп — осы сотыскд кдтыскдн Шраз батыр бабаларымыздьщ аты-женщ этап айтуы. Олар: Кдрасай, Атынтай, Ж иембет, Сарбукд, Кексерек, Кетен, Табай, Жакрыгул, Крмпай, Елтшдь Ею крлбасы Ж э ц п р мен Ж алацгесп орыс архившдеп жазбалар да атайды. Ата м а н кей батырдьщ EciM хан мен Ж эцпр тусында eMip сургенш баскд деректер де крстайды. Акдгн Кдзангап Байболулы (1889-жылы туып, ¥лы Отан coFbicbi жылдары кдйтыс болтан) — \"Ецсегей бойлы ер Есш\", \"Теле бидщ тарихы\" а т ш ею дастан жазган адам. Балым М амьпбек Кдлдыбаев 1991-жылы ол екеуш \"Теле би\" деген атпен ж ек е ютеп етш бастырды. EciM xaHFa арналтан дастанында К,Байболов осы Орбулак, сотысьша кдтыскдн ею адамньщ атьш баскд сотыскд кдтысгы атайды. Соныц 6ipi — Ж иембет. — Бертуталиулы Жиембет, Алшын дейдД, ацгаргын, — деп жырлайды Кдзантап акдгн (51-бет). Кдзыбек бек те оны: \"Kiiiri ж уз ЭлЕмулынан ш ы в д н Терткдра Ж и ем бет батыр да бес мындай крл жинап, жолдан Елекпден крсылды\", - дейдд (198-бет). Орбулак,шайкдсына кдтыскрн да, Ташкент сотысьша кдтыскрн да 6ip Жиембет ек ен ш , ал о н ьщ eftriAi Ж и е м б е т ж ы р а у екен ш , тек Бертуталиулы емес, Суш нш элиевш е (\"Кдзак, эдебиетшщ кдлыптасу кезендерГ, 1967,95-бет) Б1рггогашулы, Матауинше Бортоташулы атальш жургенше кез ж егю земз. М.Матауин \"К,обыз сарыны\" (1968, 50-бет) ютэб1нде: \"Ж иембет - \"Ецсегей бойлы ер EciM\" жырыньщ басты кешпкершш, 6ipi\", — дегендд айтады да, неге екенш, ж ыр авторьш айтпай кегедь Бутан кдратанда, Ж иембет ак^ш EciM ханньщ да, оньщ баласы Салкдм Ж эцпрдщ де сетмдд батырьшьщ 6ipi болтан. EKiHiuici - Жакрытул. Оны Кдзыбек бек \"мерген Дулат Ж а ц сы т ул \" дейдД (201-бет). А л Байболов оны кещрек таныстырады: - ¥лы жузден Жакрытул, Б егеж ш затынан. Руы eAi Жаныстан, Шабайдыц улы Жакрытул, Ауада ушкдн акдудыц, Шашар ед1 кдндарын, — 318

дейдд (51-бет). \"Ж акры гул атты мылтытын” , \"Ж акры тул мерген, елде кдл\", — дегеннен (52, 69-беттер) о сы ею Жаксырулдын, (екеуш де де мерген) 6ip адам екен1н ацгарамыз. EciM салган эй гш Ташкент согысы мен Ж э щ тр салган Орбулак, урысына да осы ею адамньщ кдтысуы тарихи шындыкды б1ржола беюте туседд. Кдзангап Байболов пен Кдзыбек бек Тауасарулы б1рдей этап ететш уш шпп адам — Крцырат Алатау батыр. Б1рде: - Ер Алатау Крцыратган, Батыры едд ембенщ, — десе (51-бет), б1рде: \"Ойласып Алатаудай сардарьша\", — дейдд (85-бет) Кдзангап акдш. Демек Алатау — эскербасы болтан батыр. Бул Алатау батыр Орбулак, сотысына кдтыспаган, ейткеш Кдзыбек бектщ айтуына кдраганда, ол Х азар тендз1 бойындаты соты ста 1627-жылы кдза болады (198-бет). Teprunnici — Сулеймен деген батыр. — Уйсш батыр Сулеймен, БДлмеймш ру, намдарын, — дептт Кдзангап (51-бет). Алайда жырда оньщ аты Ж и ембет, Жакрьпул, Алатаулармен кдтар ете ж ш айтылады. Турсын ханньщ Танау деген мергеш Сулеймендд урысга атьш елттрт, баласы Сикд>шбай Танаудан кек алам деп барып, хан Турсынньщ езше тап болып кдлады да, оны д эр м е н уйкуатып жалацаштап маскдралап кетедд (136-бет). Д эл осы жатдайды Кдзыбек бек ттгт аныкд-ацкдлрап жазады: “Шапырапггы Асыл С ул ей м е н \", — деп, Кдзантап бдлмеген \"р уы н , н ам ы н\" дэлелдеп айтады да: \"Б1рак,он адамды ж екпе-ж екге елттрген Сулеймендд кдтаган Танау мерген алыстан турып урланып атып елт1рген. С ул ей м енн щ сол ке зд еп жалтыз улы Сыйкд,1мбай да ж ас та болса EciM ханга кеп кемек керсетш, Турсьш aMipai эбден маскдралаган\", — дейдд (192-бет). Кдзыбек бек — 1776-жылы дуниеден еткен адам, ал Кдзангап Байболулы одан 6ip жары м гасырдан астам уакдлтган кешн кдза болтан. Е ю заманда еткен ею адамньщ тарихи деректер1 мен Kici атгарыньщ б1рдей болуы, Миллер ж а н е Ф и ш е р , Л е в ш и н , З л а т к и н сияк,ты атак,ты тарихшылардьщ жалпылай ж азып кеткенш адам аттары мен ж ер аттары жагынан накдылай тольщгырьш айтуы Кдзыбек 319

Ш ут ан ftify th -уш____________________________ б е к т щ KiTa6iHAe ш ындык, ж а зб а ш еж1реге суй е н ш айтылганын далелдесе керек. Кдзыбек бекте айтылтан EciM хан жэне Салкрм Ж эндр тусындагы крлмак, крнтайшылары мен тайшылары орыс елгша боп барран Ильиннщ маммепнде де айтылады: Талай — Талай тайши, О мбы - Онбу, Куж ы - Куйша, Улден - Кунделен, ©рлж — Урлюк; ал Багор крнтайшы жайында К^азыбек бек: \"...к рнтайш ы аталуы оньщ казак, айтута крлайсыз бокауыз атынан б1ржола Батыр аталуына себегаш болды\", — десе (199-бет), Златкин оньщ аты-жеш Крто-Крцин екенш айтады (98-бет). Ш экэр1М кржыньщ шеж1ресшде айтылатын: \"Сонда kj>i3 Телекейден буаз больш барьш Эш рсананы тапты деген есек болтан екен\", — деген ce3i де ойга крлдырады. ©зшен 200 жыл бурын еткен ж эне не крл басгатан батыр емес, не сез басгаган би емес, серш кпен ацшылык,жасап соноу жыракза емтр кешкен уйсш ж ита Телекейдщ атьш дэлме-дэл Кдзыбек бекгщ ютэбшдепдей айтьш отырранына Караганда, Шэкэр1м кржьта Телекейдщ аты элдеб1р жазба дерек аркдглы жеткен бе деп ойлаймын. Бэлюм, Кдзыбек бекгщ ютэб1 осы деректщ н епзп K63i болды ма екен? О сы ндай-осы ндай дэлелт бар Кдзыбек бекгщ ютэб1 аркылы 1643-ж ы л р ы с о р ы с т ь щ орны н дэлелдегешм1здд кейб1реулер эл1 кунге дешн алыпкршты эцпмеге жаткдюып, э р алуан айдар тат'ып, атак, берш , элс1н-эл1 кепшШктщ кещлше кудж себелеумен келедт ©Kirriiirri-aKj Бш>п, агаты, мэдениеп бар аталарымыз да дэлел-дереказ сейлей бередйау деп окдфман ойлай ма, ойламай ма, адамды сол жаты кцнайды. 1976-жылы 20-крцгарда Кэр1бай Дутбайулы деген Kici Крлмукрн Исабаевкр аралык,хат жазган екен. \"Сем1з найман руынан Бедес деген батьф болыпты, — дейдд Кэрекец. — Алатаудай жазушылык, абыройьща арнап осы эцпмеш жазьш отырмын. М умкш дщ болса, гэзет-жорнал бетгершен орьш алып, жарьпдщ ш ь т а р ь т берущ д сураймын\". С ол Кэрекец ж1берген эцпмеде мьшандай ражап жолдар бар: - Батьфлары уш жуздщ 6ipireAi, Сыналган барлыты да ipiK ед1. Ж эн п р хан, Жалацтес пен Бедес болып, Бас крсып барлыты да журш едд. 320

Wafmxka т Ф т Аттанды сотыскд кднша халык, Жиналтан кеп батырлар хабарланып. Кдзак,тыц жещ с алран жолы болтан, Аузына тар кезецнщ кдмап алып. О л кезде сотыскумар казак, кдлмак, CoFbic'raH бас тартынбай ойран салмак, Bip мыц да алты ж уз крырык, унпшш жыл, Кдлмакден кдтты сотые болтаны анык, Бул шеж1ре ж ыр Бедес батырдьщ тертшип урпаты Турап акдшнан калган кершедь Соты е болтан жылды дэлдеп айтуы на кдратанда, кез1нде казак, халтсы о л соты сты ц жатдайьтн жакры б1лген, макуан еткен, ол сотыскд кдтыекдн батыр туыстарын талайлар, белюм, Бедес батыр кусатып жырта крекдн да болар, ал аз1рше 6i3re жеткега осы тана. Оньщ езш е тэуба! \"Кдзакртан\" баспасы нан 1995-жылы ш ыкдан \"Казак, тарихыньщ е л т п е а \" атгы кпэбш де талым ж азуш ы М ухтар Матауин: \"Айтарлыкцай мэндд болмаса да, ecKepkyi кажет ендит 6ip куцпрт мэселе — шешунп урыстьщ кдй жерде болтандыты. Б1здщ бурнаты тарихшыларымыз сотые еж елп заманнан б е р п халык,тар керуеш еткен кднды ауы з — Жонтар кдкрасьшда болды деп шамалайтьш. Сонты жылдары Кекжотадаты Орбулак,деген ж ер аталып ж ур. С о л замандаты кдзак,пен калмак,арасын жалтайтын, кайткенде де ж олтусер, айналмасыз, бурмасызтар шаткал 1здесек, (?) Сайрам-нордан 1леге ететш Тал ку асуына ал тер едтк. Bipax, ацыз бен киялга емес, накуы деректерге жугш еек, сотые к ур гы з ж ерш де еткерыгенш керем1з. Э у е л п шабылтан — казак, ауылдары емес, К ур ты з айылдары. \"Крнтажы куртыздын, ею жургын шапты, он мьщ KiciciH туткундады\", — делшедь Ж е щ тр султан эскер жиып, ез дергейшдеп алты алаиггьщ 6ipi — куртызта кемекке умтылады. Алатауда басталтан сотые баска таранка ауысты деген дерек жок, (Калмак,тар сол Алатауда калыпкрйды деген де дерек жок, — Б.Н.). Букар эскерлершщ каж етп мезетшде келш жету1 д е сотые щгмылдарыньщ Кдзак,стант1ыц кд ы р шыгысында ем ес, М эу р е н н а х р та такдуда, кдз1рп К у р п л з р еспубликасы ны ц ш епнде болгандыгына айгак,\", - деп тужырады (66-бег). А л казылтан ор, оньщ орны туралы е д е т ундемейдь А л ж азуш ы Кдбдеш 21-549 321

Ъвксутан Нфквке-уш___________________ _________ Жумаддлов еш делелаз-ак, ол cofwc 1ленщ сол жак, бепнде болтан деген п ш р айтады. Сейтш дэлелдд н эр сет ею дэу жазушы дэлелаз, дэйексЬ, е д е т телкекке айналдырады. М ен , шьшымды айтсам, алгаш муны окдшанда, жагамды устадым. Тарих ж енш ен кдзак, зиялыларьшьщ шпндеп ец кеп ощлганнын, 6ipi, бшмдд, эр птарш делелмен айтуга тырысатын М ухтар Магауиннщ булайша тарихи дэлелаз сейлеуше не себеп? \"Ацы з бен крялга емес, нак^ы деректерге жупнсек\", — дегенше Караганда, менщ тюрлеричд1 жакцырмай отырган тэр1здд. Biparc, меш жакцырмаган адам менщ туган жерйед неге жакзырмауга тш с? О л да кдзакуьщ кдсиетп жер1 емес пе? Кдзыбек бек накцылап айткдн Жаркент, Кдоылкря, Жарбулак, атаулары ацыз бен кцял-ак, болсын, ал Мухтар М агауиннщ \"накды деректерГ кдйда? Кдлмак, алдымен цыргызды шапса, кдзакцен согыс та сол кдфгыз жершде бола сала ма? Кдзыбек бектщ ютэбш мойыцдамай-ак, крйсын, 6ipaK, оньщ айтып отырганы erlpiK екенш ауел1 дэлелдеу керек крй. Tirai, ол дэлелдщ де кджеп жок, ейткеш ец улкен, ец к д си е гп дэлел — сан тарихта сан рет айтылатын \"шанзыньщ\", “окцананыц\", \"ордьщ\" 359 жылда эл1 еше крймаган орны жаткдн жок, па? Орбулак, — езш Кдзыбек бектщ ютабшаз-ак, дэлелдей алатын орын. Шындык, ушш шьш ип.грылдайтьш болса, Кдбдеш пен Мухтар мешмен 6ipre барып неге Орбулакуы керш кдйтпайды? Б1реулер Кдзыбек бектщ ютэбше сенбейдд, ал мен сенемш. Сенбейтш дер сенетшдердд балагатгамай-ак, кекетпей-ак, тарихи шыцдыкцы оз дэлелшен айта бермей ме? М ен eripiK пен кцялды кдру е т т вз туган жер1мнщ атъш жен-жосыкрыз шыгарайын деп ж урген арам адамга ез1мдд крспаймын. Мен туган ж ер1м нщ тарихын мацтаныш eTin кдна журген перзенттмш. А л макханышымныц непз1 — Салкдм Ж эцпр салган согыстьщ куш бугшге дешн ж ер бетшен жойылып кете крймаган белНсй кдзылган ордьщ кдскдйып жаткдн кдсиетп i3i, ciAeMi. О ны жокцд шьп-аратьш адам eyeAi барьт Орбулакцы керсш, оньщ ол сорыскд еш кдтысы жок, екенш дэлелдесш. С он ан сон; баскд орды тапсын. Сонда гана ол сездд свз деуге болады. \"Bi3 де Белжайлауда болгамыз\", — деген сиякуы дерекш кпен айткдн eripiK \"дэлелдер\" еддщ рллж ipreciH ыдьгратып, оньщ кдстер санаган кдтмбатынед е т 322

______________________________________yjlafmocka лииЗмм былгау болып кдна саналады. Тарихи дэлелаз, щгсынды бшмдар С1Л.темеаз айта салу — \"М у н ы мен айтьш отырмьш гой, неге кулак, салмайсьщ?” — деген астамшылык, кдна. Бул едгс — тарихты дэлелдеу емес, тарихгы мойындамау. Мойындамау аркдаы ешкршан eni6ip елдщ тарихы жасалган емес. Тек былганады, бурмаланады. Кезшде Бичурин гана \"бул крзак,-к£,гргыздардьщ eprerici\" деп, Ф и ш ер ж азган кдзак,-кдлмак,тыц таудагы согысына сенбеген екен. О н ы ц ж еш 6ip баска, бэлюм, макраты да 6ip баска. Кдзыбек бек к пэбш щ ец кунды, т ецд еа жок, пайдасыньщ 6ipi — Keft6ip Букдр елещ нщ тупнускдсы н 6i3re бузбай жетюзуь Мэселен, 1970-жылы М .М агауиннщ курасгыруымен жарык, керген \"Алдаспан\" жинагында: — CipreAi кара Тглеуке, Каракалпак, Кулашбек, Тпеден шыкдан Естербек, Шапырашты Наурызбай, Кудамендд Ж1бекбай касында, Бак, дэулета басында, Секербай мен Шуйбекбай. Тацсык, к,ожа, Мамыт бар, Кдскарауулы Молдабай, Катардан жак,сы калдырмай, Айнакул Бэти imiHAe, — деп айтылатьш (162-бет) Букдр елещнщ дурысы Кдзыбек бек ютэбшде кел-прыгенше кез жеттазу соншалык, кдын емес, ол батырлардьщ дурыс аты кдз1р шеж1ре аркд1лы да эбден далелдендг — Ciprexi кара Т1дек, Каракалпак, Кылышбек, Текеден шыкдан Сатай, Белек, Келдд тауга жанасып... Батырлардьщ аскары — Казыбекулы Кдскдры, Кдумен, Дэулет касында, Бак, даулетт басында, Сецшбай мен Ш ойбек бар, Тацсык, к,ожа, М эмбет бар Осылардьщ крсында. 323

Ъекстмн Нф&вкв-ипы_______________________________ Досты жаудан айырган, Тагыны тачнан кдйырган, Кдскдрыулы Молдабай, Кара купи мол Бакай, Бэр1ц батыр, бэрйч бек, Турсьщ-ау ыгай меч сырай, - дейдд (368-369-бет). Осыньщ бэрш мойындамау тарихкд деген ш и п ах саналса, осы шындьщгы мойындамау уппн, кундердщ кунщдеалдегам: \"Е, крйшы, Букдр да алжып елген акргн едд\", — десе, мен оган танданбаймын. М .М агауин аталмыш ютэбшде: “Екшыдден, Ж эч п р султан кдлмакцъщ елу мьщ крлын небэр1 алты-ак,жуз адаммен жецд| деген тусппк — баланьщ мактаны, кчсынсыз ертеп\", — дегендд айтады (65-бет) да, ол алты ж у з адам Жвчпрдщ \"курюрей атылатьш крррасын окцы мылтыкрен кдруланган 6ip Fam 6eAiri\", — дейдд. Сей те тура: \"1ске крсылган алты ж уз мылтык, — алпыс мьщ эскерге татиды\", — дегенд1 тары айгады (89-бет). Ал Ж эцпр дщ крл астындагы буюл армиясы 600-ак, адам дегендд дэлелдеп айткдн иэ тарихш ы, ив жазушыны мен бьлмеймш. Бул тштен айтыскд непз щялатын да эчгтме емес. Алайда Ильин мен Кучеев Ж эцпрдщ барлык, ecKepi 15 мьщ екен дегендд ез мэл1метгершде накдылап айтады. М .М агауин Ильин Жондэрияга 1644-жылы жазда барып келдд (64-бет), сондьщган 6i3 Орбулак, со ры сы деп журген сотые 1644-жылы болды деген тужырым айгады (65-бет). Ондай булдырлык, Кдзыбек бектщ ютэбшде да бар. Алайда Т емен кдласындагы архивтен Кдлмукдн И сабаев агамыз тупнускдсын ез кезш ен о к д т келген кужат былай аталады: \"1644 г. между февраля 16 и мая 9 - отписка Тобольского воевода Г.С.Куракина в Сибирский приказ о пребывании в улусе Эрдана Батыр хунтайджи Тобольских служевых людей Г.Ильина и К.Кучеева о приходе джунгарских послов .Долга и Ургудая с письмами в Тобольск и о разрешении отпустить ойратских послов в М оскву\" (\"Кдзак, эдебиеп\", 02.07.93). Ал тарихшы Златкин \"История джунгарского ханства\" ю тэбш де: \"Сведени я, сообщ аемые Г.И лыш ым, находят подтверждение и некоторое дополнение в рассказе Бахтыя, посла ойратского Аблай — тайши, прибывшего в феврале 1644 г. в Тобольск\", - деп туйеде (129-бет). Б1ршипден, булар 1644-жылы жазда болатын окутаны 324

__________________________________ ffl/фшка тмЗьт 1644-жылдьщ акданында-ак, кдлайша алдын ала баяндап келедд? Э ри не, efhyi мумюн емес. Ею нш щ ен, Г.И льин 1644-жылы Б атор крнтайш ыньщ ордасьша 1643-жылдан кешн тары да екппш рет барып келдд деген дерекп eui6ip тарихшы айтпайды. Turn, уры с 1644- жылдьщ мамыр айына дешн болуы мумюн деуге де дэлел ж ок, © йткеш Ж етю уд ьщ кдй таулы аймары болмасын, мамырра дешн ор кдзатындай дарежеде ж1би крймайды. Ж эцпр дщ асыгыс 600 крлмен рана келушщ e3i бул 1643- 1644-жылдарда болтан кдзак,-кдлмак, соры сы ньщ бас кезещ екенш керсетедд. Bip деректе 10 мьщ, ею ш ш сш де 11500 эскерш ен айрылган Батор крнтайшы 1644-жылы да калган 40 мындай вскер1мен KiuiiripiM соры с жасаран болар, 6ipaK, оран сьлтеме жасайтын нарды дерек жок, Б1реудд жакдырмаса, оньщ ауыльш да, тайпасы мен ж узш де, туран ж ерш де жакдырмайтын, оньщ ешб1рше титгей де болсын жакры атакды кщ ы сы келмейтш б1реулерден кудай сакдасы н. Бул м эселеге кез1нде беделдд тар и хш ы м ы з М ухаметж ан Тынышбаев та кендл аударран екен. \"Киргиз- казаки в 17 и 18 веках\" деген ецбепнде: “Хонтайш и, решив ж естоко отомстить казакам, вторгся в 1643 году с 50000 войска в пределы казахской территории (\"киргизской\" демейдд — Б .Н .) и усп е л покорить часть и х владений. Джангыр сумел собрать только 600 человек... О н устроил засаду в ущелье, окопал глубокий ров и обнес высоким валом\", — дейдд (А.П.Чулошниковтьщ \"Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен\" деген ю тэбш щ шпнде. О ры нб ор , 1924). Ха л ел Д осм ухам ед ов т е \"Родословная Жалантус-Батыра\" деген макдласында: \"...казахский хан Ж ан ги р (т. наз. Великолепный), сы н хана Есима Храброго, в 1643 году с 600 воинами победил пятидесятитысячное войско Калмыкского хана Контайш ы -Батура\", — дейдд (В.З.Галиевтщ ютэб1 швнде, 120-бет). Тарих, acre, 6ipiMi3 айткрнды ею нппш з мойындамау упдн емес, 6ipiMi3 айткднра еюнппм1з кулак, крю упдн, дэлелше дэлелмен иэ дэлелдд кумэнмен ш ю р айту уппн, сейтш ортак, шындыкдэ ж ету уппн жазылмай ма? Еш дэлелаз-ак, ез халкдщнын, улы ж ещ сш е кумэн келтзру — е ц жукдлагг айткднда, кдгянат! 'Тылым\" баспасы 1998-жылы галым В.З.Галиевтщ \"Хан Джангир и Орбулакская битва\" деген ютэбш шыгарды. Онда 325

ЫуттЯзНиЬ-г*__________ __ да Орбулак, согысыньщ нобай-жоба картасы басылды. Бул кггаптщ ец кундыльпы К ,И сабаев агамыз керген архив материалы тупнускр бойынша толык, жарияланды, ол \"1644 г. между февраля 16 и мая 9. Отписка Тобольского воевода Г.С.К уракина в Сибирский приказ о военных действиях между казахским войском и джунгарами, о сражении в горах\" деп аталады. Соцында мынандай жазуы бар: \"Отметка о подаче: 152-го (1644 — Б.Н.) мая в 9 день подал Тобольской атаман И ван Ковырзии\". Демек Багор крнтайшыньщ ордасынан 1644-жылдьщ 12- акцанында оралган Гришка Ильин мен татар Кучембердейко Кучеевтщ мамметш эскербасы Куракин 9-мамыр (май) куш атаман И ван Ковырзииге женелткен. А л ондэгы мальметгщ 6api 1643-жылдьщ окцгаларын гана крмтыган. Бул мэлгметпн, айтуында, Ильин мен Кучеев Батор крнтайшыга орыс мемлекеи 6epin туратын сый жалакргсын ала барган-ды. О л а р барганда 1643-жылдьщ басында (кргсында) Крнтайшы улысында болмайды, крзакхармен, ягни Ж эцпр м ен , Ж алащ вспен, кыргыздармен coFbicyFa кетеди EKeyi Кдра Адзегир деген жерде крнтайшыны 4 ай кутедг \" И ж или де они в том улусе у Контайшиных ж он де е ю Контайшина приезду 4 месяца\", — делшген. Одан кейн: “ ...после Ильина дни (В. Далцдщ сездитнде бул кун 20-иплде деп керсеплген. — Б.Н.), а как де он, Контайша, приехал к себе в ул у с\"... \"И жили де они, Гришка и татарин Кучембердейко, в колмацких улусех при нем, Контайше, 2 месяца\", — деп, Батормен exi ай 6ipre тургандарын да анык, айткрн. \" И отпустил де их Контайша в Тобольск с урочишша с-Ымилю-реки, а с ним де послал в Тобольск послов своих Долги Чандаева да Ургудая да с ними 2 человека\", — деп (98-бет), олардьщ Тобылга 1643-жылы Емгл езеншщ бойьшан аттанганьш да аныкхап керсетедь Ягни Батор крнтайшыньщ ордасы 1643-жылы Алакелдщ солтуспк бетшде Емы езеншщ бойында болтаны гой. Ендд жагдай 6ipa3 айкцшдалган сиякхы. Алгаипря coFbic, М .М а р а у и н айткдндай, 1643-жылдыц кцгоында, 6ipaK, желтокранында ем ес, кдцтар немесе акранда басталган. Шындьпында бул с о ш с емес, сорыскд атгану FaHa. Ce6e6i Ильиндер Батордьщ оралуын 4 ай кугсе, ал ол 20-ишдеден соц гана оралса, олар крлмак, ордасына наурыздьщ аярында 6apFaH гой, ал наурыз айында ез улысында жок, Батор Алатау крфгыздарына, cipe, 1ле езеш эл1кртып жаткрн кеэде шабуыл 326

жасаган. Ал ол хабар k^ ic пшнде Ж э ц п р ге жеткен, ейткега: \"... и взял де он, Контайша, 2 землицы алатай киргизов да токмаков тысяч з 10. И после де того учинилась весть Янгиру- царевичу. И Янгир де к Контайше пошел навстречу с войском, а войско де было с Янгиром 600 человек\", - делшген ю й (98-бет). К^тргыздарды 50 мьщ эскермен шапкдн Батор крнтайшы марш-бросокпен суьгг ж урш ете шыкцаган болар ж эн е 10 мыц тупдынды айдап кдйту да оцай болмаскд керек. Сонын, бэрш есептеген Ж э ц п р , cipa, крнтайшыны кдйтар жолында куткен. Ал ол Крргастыц а р га (папыс) бетш деп ез жер1мен кдйтпай, кдзак, ауылдары отырган Жеттсуды баса-кектей, талап-тонай етпек болса керек. OFaH ыцрайлы жол Уйгенгастыц бел1 аркциы Аралтебе мен Крралыны басып Кдраталра карай ету ед1. О н ьщ осы ж оспарьш Ж э ц п р дурыс болжаган. О л кезде ат отгайтьш me6i, ппетш суы жок,жермен эскер журмеген, ал суы мен uie6i бар ж ер тек тау шпнде болады. А л таулы ж ердщ me6i тек маусым (ушн) айынан к е й н гана шуйгшдейдг Сондыкуан Батордьщ Белжайлаумен ететшш кдзакуар куш бурын быген. Уйгентастьщ бельмен 1756-жылы Ш оканньщ да Кршкдрияра карай OTyi ол араньщ ежелден ыцгайлы жол болганын керсетед1. Сонда Орбулакуагы сорыс 1643-жылы ш амамен не маусымньщ аярында, не пплденщ бас кезшде еткен деп болжаура эбден болады. Сейтш , сорыстан соц 6ip айдай ж урш , вз улысына крнтайшы пплденщ 20-сынан к е й н рана ж еткен болар. “Д а Гришка ж и татарин Кучембердейко сказывали нам, что слышали де оне у него ж Контайш и в ул усех от нагайских и от киргизских полоняников, как де он, Контайша, ходил на Янгира-царевича и на Ялантуша войною\", — дей келш, мэл1метге Ж э ц п р д щ 600 крлмен ор кдзып сорыскрны, крнтайшыньщ 10 м ьщ ecKepi крфылганы, ал оньщ о баста согаскд арналган крлы 50000 болтаны — 6api анык, ашык, айтылады (98, 99-6.). О л 50 мьщ крлдьщ кыррыздарды шапкдн кезде азды-кенп шьпынра ушырауы да тшс, 6ipaK, мэл1метте ондай дерек ж ок. Буран кдраганда, кдзаккд 50 мьщ крлмен сорысгы деген дерекп амалсыз KpnoFa тура келедь Ce6e6i, фэктш щ аты ф эк н гой. © з ш щ соры стан ж ецглш к,айтк,анын к рн тай ш ы Ильиндерден жасырран, бьуурмеуге тырыскдн, оны оларга норай ж эне кыррыз туткршдары купиялап айткдн (10 мьщ туткдш бэргн керген, бэр ш бы ген рой). Бурынгы-соцгы 327

■ Ы щ /а ш н 'Н ф /c s h -p u __________________________________ ___ аитылтандарды таразылап у р а с а к , бул согыстьщ хабары макуаншак,узактардон шыкраган, орыс Ильин, татар Кучеев, ул м а к , Бахтый ж эне тут угн уфгыздордон тараган. Кужатга узак,-улмак,соры сы тек 1643-жылра тана (1644- жылта да емес) созылгандыры ап-анык, керсеплген, ал 1644- жылы улмакуар езара 6ip ымырага келе алмай ырьщ-жырыц болтан. Одакуастары крлдомаран соч, езше тана багынатын 20 мьщ эскерйчен крнтайшы 15 мыцы бар Ж эц п р мен 20 мьщы бар Ж ал ащ еске (Галиев, 99-6.) у р с ы coracyra 6ip ез1 бата алмаган. Бул — т у п н у с у дерек. Тупнусуга курмет — т а р и х у , ш ы н д ы к у курмет. \"Кергенд! кетгеген жецелд\" немесе “Ею ауыз 6ipiKce, 6ip ауыз жок,болады\" деген эддсгер мундай кужаты сауалган oiycaFa дэрменсзз. Бул, окргрман ез1 де б а й у п отырган болар, дау тупл, кудж тугызбайтын кужат. М унан кешн де далелд1 нарсеш доу-домайга айналдыру — Орбулактыц гана емес, халык, тарихыньщ у с и е т ш ж еназ, дэлелаз кекпарга салу. Азаматгар эдеш ейтпейпн iiibiFap, эдеш болмагасын, тарихтыц эдеб1 мен мэдениепн сауаган ж ен сеюдад, ейткеш eui6ip тарихи дерек те, тарихи орын до жекемешшкгиа емес, хал ы уи а. Дэлел1 ж еткш каз не шубел1 нэрсеш т а л а с у салу т а р и х у пайдалы болса болар, ал долел/ц нэрсенщ далелш мойындомау... оган ылайы уы сез табу киын. Орбулак,мерекесш этап ету мэселесше кезшде улкен улес к,оск,ан м е к ем е — К д з а у ы ч т а р и х ж э н е мэдениет ескерткш ггерш KppFay кррамы. О л кезде ол Кргамньщ Орталык, Кецес1н1н терарасы М у к д м е т у с ы м Ш экенов болатын. О л мекем е 1993-ж ы л р ы 10-акданда \"Орды ц буларындагы ж оц гар л ар м е н coFbiCTaFbi ж е ч к э тц 350 жылдыгъш этап ету туралы\" у у л ы адды, сол у у л ы содан к е й н п бугал уйымдастыру жумысына бастама турне болды. Кррамньщ Орталык, К е ц е а тералусы ньщ мушелер1 эуел1 К р ¥лтгык, академиясыньщ Ш.Уэлиханов атындогы тарих ж э н е этн ол оги я и н ст и ту ты н ы ч AepeKTipi академик М .К Д о з ы б а е в у хат жазды. Содан кешн алдымен К Р президент! Н .Н азар баеву хат- усы н ы с ж асалынды , OFaH академик М а н а ш Крзыбаев бастаган ралым, жазушылардан 15 адом крл крйды. Сондои- ак, Кррамньщ Орталык, К еч е с! т ер а л у сы н ьщ мушелер! атынан М йпспрлер Кабинет! терагасыньщ орынбасары М .Ж о л д а с б е к о в к е , Талды кррран обы лы сы н ы ц э к 1м| С .Т .Т у р с ы н о в к д , П ан ф и л о в ауданы ны ч aKiMi 328

___________________________________Шфтка лтЗьт Э.ЬЮырайымолдаевка хатгар жазылды. С он ьщ нэтижесш ен барып жотарыдагы Терещенко крл кротан каулы шыкцы. М .Ш экеновтщ тжелей ез басшыльпымен Алматы ауыр машина ж асау зауытында штейтш казак, ж тттер 1 тот баспайтын тем1р тактага: \"Бул ж ерде 1643-жылы Салкам Ж е ц п р бастаган кдзакцъщ 600 жауынгер1 ор кдзу тэсш м ен кдлмакуьщ 50 мьщ крльш токтатып, оньщ 10 мыцын жойьш ж1берген. О сы кезде буларга Самаркдннан А л т ы н Ж ал а щ вс i баЬадур 20 мьщ крлмен кемекке ж етш улгередд. ¥лы ж ещ ске I Шапырашты Кдрасай, Аррьш Агынтай, Терткдра Ж иембет, Крцлы Сарбукд, Найман Квксерек, кдяргыз К етен мен Табай, Дулат Жакрырул, Аргын Крмпай, С у а н Елтшдд батыр, тары баскд хас батырлар улес крсты. Батыр бабалардьщ аруатына бас и ем з! Казакцъщ ескерткшггер KppFay кррамы\", — дегендд ойып жаздырды. О л тем1ртакта дэу гранит таска бек1т1лд1. Б1рнеше тонналык, гранит б е л п т Орбулакдъщ е ц бш к api ордьщ i3i айкдга керш ш ж аткан тусы на жетк1зу мен орнатуды полковник Ертаевтьщ мото-аткд>шггары ж узеге асырды. К а кталд ан О р б у л а к д а д е й ш п ж ол д ы ц н е п з ш к,айта жакрартуды аудандык,ж ол баскармасыньщ басгьпы Касымов М арат Мусаханулы баскарган ж ерплж п азаматгар куш-туш куана ж урш уакдысында бтрдд. Тойга деш н уры с болтан жердд аныкдап кайту ушш, б1рнеше рет угамет комиссиясы Орбулакды барып кард1. Тоота шамамен 150-дей у й ттлд1. Тойга катыскан ж ур т Орбулак,согысынан калган ордьщ орнын ез кездер1мен керш кайтгы. М ен эй гш согыс осында болтан деп, журтшылыкты зорлап, кдшап сенддрпм келмейдд, м е н щ дэлел1мс1з де согыстьщ орны, б е л п а керш ш жаткдн жердд халкдлмыз, бугшп урпак, ep6ip казак, кастерлей б1лсе екен, мактаныш кд>1лса екен дей м ш . Жакд>шда гана Р абецнщ — Бабит М уНреповгщ — 6ip п ш р ш окдддым: \"Баягьшы кексей берген елде бугшп eMipre уйлесе алмаушылык, болады. Баягыньщ курметпсш курметгей бглмеген елде болат а к , та жок, К ек сеу мен курметтеу — его. теки т усш ж ”. Б1здщ болашагымыз бар шыгар?! \"Егем ен Крзацстан\", 09.04.2002-ж ыл. 329

Ш с р т а н H ^ c e k t -^ n * _______________________________________________ ЖОЛДАСБАЙЕА ЖАУАП Б1ришпден, Жолдасбайдыц менен жасы улкен; еюншден, екеутюз универеитетте 6ipre о куд ы к ушшшщен, уймнен дэм таткдн сыйлас адам. Осы ньщ 6api бул Kicire ашык, кдрсылык, айтува менщ аузымды бугшге дейш буып кеду. Ырайымбек бабамыз жайлы \"Тамыз тацы\" атгы романы 1987-жылы шык|1ы , мен 1988-жылы кекек айында окуп шывува отырдым. Кдтэптщ 7-6eTiHAe 6ip к е м т р : \"Бул Ы райымбек дегеш ю м н щ баласы e3i?\" — д е й у . Ован: “К д н в ел ут бймеуип ме е у ц ? Соньщ улы гой. Э к е а еткен жылвы кдлмакгар шагжуншылывында крлва туеш кеткеннен кейш, iueineci екеуш кеипрш алвамыз\", — деген жауап алады. М ен осыдан ары кдрай окц алмавам, ей ткет Ырайымбек батырдьщ эк е а Туке, атасы Ханвелу екенш, Хангелунщ ез уш баласын кдлай сынаванын, сол сын рас болып, Тукеден Ырайымбектей батыр туванын ес быгел1 ел шеж1ресшен естш ескем. Ырайымбектей аты ацызва айналван адамньщ aKeci мен шешесш, алыс-жакундарын аныкцап алмай турып- ак, роман жазып таставан Ж екец е кдтты кдйран кдлванмын. \"© ciin те eripiK жаза беруге болады екен-ау! Кдлай батылы барды екен?\" — дегем де крйвам. Эйткенмен эулие бабамыз жайындавы эл п ©пржке журтшылыкрыц да, Жолдасбайдыц да кдйта 6ip кдраваны дурыс болар е у -а у деген дэмемен \"Парасат\" журналыныц 1991-жылвы 1-немрше \"Ырайымбек батыр\" девен атпен Аухадиев цойдырван кулпытастыц фотосуреттмен коса топтама берв1зум. Онда Кдбылбек С а ур а н б ае в жинаван \"Ы райы мбек Хан вед уулы \" атты эщтмелерден де, М эк е н Болысов жинаван \"Ь1райымбек батыр\" жырынан да, Э лн ур М ешрбековтщ \"Аспантау\" киэбш ен де ж ене Жолдасбай Турлыбаевтьщ \"Тамыз тацы\" романынан да тек Ырайымбектщ э к е а ю м дегенге вана кэтысты материалдар терш п бер ш ен болатьш. Оцадвы ойым: эулие бабамыздыц атьш дду-дамайва салмай-ак Ж е к ец ез кдтесш ун -тун аз тузей кря ма дегенук. Ал ол кезде Ж екец ж ацты рм ай отырван К а зы б ек бе к бабамыздыц KiTe6i жайында ж ан адам б1лмейтш. К ржа Ахмет Иасауи: — KiMAe-KiM тарикдтты бвлем десе, Ец ayeAi шариватты б1лу керек. Шариваттыц шарттарын етеу керек, — дегго (“Ж альш \" баспасы, 2002, 246-бет). Шариваттыц басгы 330

_____________ _____________________ Шфшка matStm шарты - еспгенще, кергенще адалдык, О ны жакры оймен бурмаласац да, жаман оймен бурмаласац да 6api6ip — кранат. Телен досымньщ 6ip Kemnnepi айтатьш ед : Ж акр ы л ьщ гьщ бэйгесше атынды крс, о зсац да олжалысьщ, кдлсац да олжалысьщ\", — деп. Таласкэн адам шындык, уппн таласуы керек, ез eripiriH буркемелеу уппн таласкдн адам алгашкр! еп рш н е тары тьщ еп р ж т ер д ж амай бе р ед де, ел шине ipinti сап кетед. М е н сондай ж амалган еттрйктщ 6ipiH \"Ы р айы м бек турырынан туспей д\" деген Ж олдасбайдьщ макдласынын, атынан-ак, керем. М енщ \"Ырайымбек батыр, М укдал и ж эне Аухадиев\" атгы макдлам былтырры тамызда жарияланран-ды, онда накуы непдей жардайлар айтылраньш былтыр окржан адамдар да е н д п умытып кдлган болар деп ойлаймын. Ж э к е ц де соны есептед м е екен, Бексултан Ырайымбекке жала ж ауьш турырынан ryciprici келш ж ур, мен оны крргаштап шырылдап журмш дегендей \"нэзж\" э д с жасапты. Шындыгында, бул — е д е емес, кдп-кдра жала, Ырайымбек бабамыздьщ кдеиетп атын жамыльш езш кррраудьщ кдрау тасш . Б1рде-б1р ж ерде менщ дел не дегешмд1 айтып сездейек кели рм ей д, тек: \"Б е к с у л т а н Н у р ж е к е е в \" К ,Э \" - д е ж а р и а л а н г а н елг1 макдласында Ырайымбекгщ батырльпъша емес, еулиел1гше Ke6ipeK ден кряды да, ерлагш еулиел1гшщ келецкесшде кдлдыррысы келед\", — деп, мен \"бас\" десем, ол \"кулак,\" дегендей тайганак, 6ip т ю р тастайды да, \"Кдламгердщ сезш е сенсек, батыр бабамыз Ж о щ а р шагафшшыльпъша кдрсы улы жорыкуарга кртыспаран керш ед, ттггп, ол туеш OMipre де келмегенге украйды\", — деп, Ы райымбекп кдй кезде турызып, кдй согаскд кдтыстыру тек Ж олдасбай екеумаздщ крлымызда туррандай-акдалып сейлейд. Э ри не, олай сейлеу де е зш ш е едш: Б ексултан н ьщ айткдны на илансак,, Ырайымбек бабамыз мен зорлап такддн кдруар атак,-дагщган айрыльш кдлмай ма дегенд мецзеген астар, \"Ырайымбект1 \"Ак,табан ш убырынды\" тусы нда да, \"Ацыракдй шайкдсы\" кезшде де еш рге келмеген деп, сол аркдлы 63iтуьш-ескен, ер ж етш ел и , ж ерш кррраган Алматы мацына да жолатпай кряды”, — деп, дел 6ip Ырайымбекп гарихкд жолатпай мен куалап жургеидей куш нед. Эрине, екшшш. Ж уан-жуан eid том штэп жазсац, ол кпэбщнщ Heri3i жалган екеш н 6ipey дэлелдеп ж атса, кудай баекд салмасын, ол кдй ощ ан дуние дейсщ! BipaK, соган KiM кш ам? 331

Ы о т и т Н ф к и к и -у ж ___________________________________ _ М ен бе, Ж е к ец бе, \"Туп-тукианнан е з м е шейшдд\" жазган Кдзыбек бек пе элде Ырайымбек бабамыз ба? С е з ж ок, Ж олдасбай кшэлй \"Аспанда ай менен кун ш агал са да\" айтайын, Ж е к е н т а г а терт том ж азса да Ырайымбек Хангелдднщ улы емес, Тукенщ улы болып кдлады. Оны куштеп Хангелдднщ баласы етудщ не шытармашылык, не тарихи, не крзаки кдж етпл т жок, ©з баласьша e3i еке бола алмашындай Тукеде де жазык, ж ок, Ж е кен крркраса да, аруакуан 6i3 крркдмыз, кепе-кернеу кдшнатка кез жумып кдрай алмаймыз. \"Н е шeжipeдe, не ж азба кггэптердщ б1рде-б1реушде кездеспеген, аты аталмаган Ырайымбектщ eKeci Туке туралы кейб1реулер: \"Ырайымбек Туке улы\", \"Ырайымбек Туке баласы\" дегендд кддала ж азы п тацдайлары \"Туке, Туке” деп такдалдайтын болып кетп бул кунде\", — деп кейидд Ж е к ен . Ж екен н щ мунысы да ез куйпшшн e3i ешкерелейтш к е ш с п к . Ж е к е н е з ш ь т а р м а сы н а н е п з eTin алган К.Сауранбаевтьщ крлжазбасымен катар М.Болысовтьщ да крлжазбасы ©дебиет ж ене енер институтында 1974-жылдан 6epi саксаулы жатыр. Сонда бабамыздьщ ез аузынан: \"Менщ р у ы м — А л б а н irniHAe А л ж а н , Хангелд1 баты рды н немерес1мш\", — деп ап-анык-ак айтылган. Э.Мегарбековтщ \"Аспантау\" кггэбшде де (1978, 70-бет): \"Тукеден атак^ы Ырайымбек батыр туады\", - делшген. Олар бш п , олар еспгендд роман жазута жылдап даярлантан, архив акуарган, ак,сак,алдармен узак, ж ы л сейл ескен Ж е к е н кдлайша б1лмеген? \"Тарихи тулталар ж еш нде 6 ip FaHa адамньщ айткрнына суйену шалагайлыкдса экелш ажады\", — деп, 63i б!зд1 сакуандыра отырып, 63i улкен шалагайлык, жасаган Ж е к е н е 6i3 неге 1ренж1меуге ти1сп1з де, м енщ шалагайльпымды неге бетм е баса бересщдер деп, ол б1зге неге 1ренжуге тшс? Ж е к е ц н щ м акдласы нан кей1н “Т ам ы з таны \" мен \"Ырайымбек батыр\" романдарын е д е т карал шыгуыматура кедлд. Ж агамды устадым: “Акцабан шубырынды\" кезещн ез ойынша курастырьт жазып келген жазушыларга, шынында, Кдзыбек бекгщ KiT96i Хантэщр! шыньшан бетер кедерп екенше сонда анык, кезш ж етп: Ж екенш н кейткерлер1 кддсын-писын, нанымдылык, дегендерще пэлендей тэуелд1 емес екен; келем десе, 1ленщ ар га бетшдеплер 6epi келе бередд; барам десе, ¥зынагаштагылар Ташкеннщ тубшен 6ip- ак,шыга бередд; крлмак,кай жердд мекендеп, кдй арадан согас 332

___________________________________Шфихка тмЗым ашяди; (фзак, кдй ауылда турып, кдй мекендд азат етуге эрекет жасайды - оньщ 6api тарихи жардайдыц емес, Ж екец нщ ез крлында екен. Иэ, е з макрласында айткдндай, Ы райымбек \"Акгабан шубырындыдан\" бурын-акаткд к р т а н адам екен, Ацыракрй сорысына да, тарихи орын О рдабасы да, Ж екец н щ уйгаруында, Ташкенде болтан билер ж иыньша да — бэрше кдтысыпты. Ж екец нщ маран наразыльпы: егер Ырайымбек К ,СЭ-д е кдте кереетьлгешндей 1705-жылы тумаса, онда э л п сокыстар мен ж иы ндарды ц 6ipAe-6ipiHe кдтыспаган болса, онда Ж олдасбай iubiFapFaH бш к турырдан Ырайымбек бабамыз тусш кдлады екен. \"Актабан шубырындыра\", Ацыракдй сорысына мшдетп турде кртыспаган адамдар батыр атанып, эулие болмай кдлатындай-ак, к у й т -т с е д г Эйткенмен менщ 6ip анык, бглеттшм: Ж е к е ц крс романын, ярни дилогиясын жазбас бурын да Ырайымбек Ырайымбек болатын. О л Ырайымбектен де мьщгы Ырайымбек тудырам деп, кэйта булддрш алды ма деп крркдм. Ж екец нщ булддрушше, Ы райымбек Тукенщ емес, Хангелдшщ баласы. М ы н а макдласында асырап алган дегкл келетшдей такы 6ip етарйсгщ шетш щллтитыпты, онысы — бурынгысынан да соракць \"А у, атайын, кдй казак, езш щ немересш, жиенш, агайын тураныныц балаларын асырап аларда \"О н ьщ uieuieci маран ю м болар екен?\" деген сурау крюшы ма ед1?\" — деп кцпакц'айды. Мега 6ip ж аман ой мазалайды: \"Акгабан шубырындыра” , Ацыракдй сорысына бел д батырдьщ 6ipi етш кртыстыру уш ш рана, coFaH орай оны 20-25 жылра есейту макратыцда Ж е к ец Ырайымбекп Хангелдден е д е т турызьш отырран жок,па екен, э? Тарихкд ыцрайлап шыгарма жазудьщ орнына, шырармасьша ылайыкгап тарихты бурмалап кеткега содан ба екен? Кдзыбек бектщ айтуынша, Шоран абыздан Умбет, М эмбет тараса; Мэмбетген Сырымбет, Сырымбетген Хангелд! туран, ал оньщ терт эйелшен он т ак ты баласы болтан, оларды Кдзыбек кермеген, тек М ецке деген улыньщ 6ip урыста елш кдлранын рана бищ&д (313-бет). Ырайымбек атгы батыр баласы бар ек ен ш , оны ц К,абанбай, Б еген бай , Наурызбайлармен катар журген1н жазбайды . Соган кдраганда, Кдзыбек бек Кдбанбайлардыц кдсында жургенде, 333

Ырайымбек бабамыз ал1 ел аузьша ш н е крймаган, ce6e6i eMipre олардан кенжелеп келген. \"Сырымбет б ш к п , биллей Kici болды. М ен ез1м ол Kicim керддм, сейлесйм, 6ipre тамак,шгйм\", — дейдд Кдзыбек бек (313-бет). Хангелдшщ езш , экесш , шешесш, М ецке атгы ба л а сы н ы ц е л ш н е д е ш н ке р ге н К,азыбекке сенбей , бабамыздьщ эке-ш еш есш шатастырып отырран Ж екец е кдлай сен е м з? \"Албан ш еларесГ (Т.Кдупынбаев, 1997) де Кдзыбек бектщ айткднын далелдейдЬ Шоганнан - Тугыжын, AeyiM, Ал ж ан (Мембет), Умбет; Алж аннан (Мэмбет) - С ы р ы м б е т , А л ам ан , UlaFbip, Кдррылык; С ы ры мбеттен (бэйбшеден) — Эл1, Кеш ек, еюш ш эйелшен — Есенгелдд, Есенгул, Жангел, унпнпп эйелшен — Хангелдд. Хангелддден (бэйбш еден) — Т1леуке, М ец к е, Д е ц к е (Сокдлр), Туке; Тукеден (Биеке батырдыц кдлзы Айтоладан) — Ырайымбек, токдлынан — Толмас. Ырайымбектен (бэйбшеден) — К ,улш ы м ан (Ж у м а н ), А л тай (Ш ала), е к ш п п эйел1 Керпеигген — Нарт, Сарт, 0ж1, Кржарул,... жецгелей алган эйелг Балпыдан — Э й п м б е т , Ырыскелдд, тертппш эйел1 Жаманкдлздан — Орак)5ай, КрнакДэай, М асакрай (26-29-бет). 0 р FacbipFa уш урпакуан келсе, эр урпакцъщ арасы 35-40 жылдан болса, Шоган, М эмбет, Сырымбетй, шартгы турде, 17-расырда еш р сурген адамдар деп есептейм1з. Алматы — Нарынкрл тасжолы бойындары бурынгы Кдйнар, кдз1рп¥зак, аульшда Ш оган абызра крйган ескерткшггщ астьшдары (1584- 1642) деген ж а зу бутан крсымша дэлел бола алады. Кдзыбек бектщ \"Керддм\" дегенш ескерсек, Ш оганньщ немереа С ы р ы м б ет 18-расырдын, басында да ем1р сурген болып шыгады. Сон д а Хангелдд, Туке, Ы райымбекй 18-расырдьщ адамдары деп сешмдд турде есептейм1з, hfhh 1700-жылдардьщ н е алдында, н е басында Ырайымбек емес, Хангеддд тууга тш с. Бул жагынан кдраранда да, Кдзыбек бектщ Хангелдд 1694-жылы туды дегеш шындыкдсд уйлеамдд. А л сонда Туке т уп д Хангелдшщ езшен де 1705-жылы рана Ырайымбек кдлай туа кряды? О н 6ip ж асар Хангелддден Ырайымбек тууы мумган бе? 0 л д е роман жазган адам мундай нэрселерге кещл аудармаура тш с пе? \"Акуабан шубырынды\" басталран 1723- жылы Хангелдшщ ез1 29-да болса, сонда Ж екеч н щ жазып тастаган Ы райымбеп кдй Ы райымбек? 0лде Ырайымбек деп отырраны Хангелдшщ 63i ме? BipaK Хангедд! Ж екещ пе \"Акуабанра\" дешн-ак, 40-тан асьш кетедд (\"Тамыз тацы\", 128- бет). 334