Б. Нұржекеұлы. т8

Ш ситт Н ф М /-уш _______________________________ рет жекпе-жекке шьпып, алты крлмак, батырыньщ басын а лал и . CoFbic алдында кдлмак,тар Х а н тауында бас крсып акрглдасады. Олар Крркрралыдары крлмак, крлы бЬге келш крсылады, сонда 40 мьщ боламыз деп дэмеленедь 6ipaK, олардьщ бул жоспарын айна кртеоз 6iAin отырран Крбанбай соны жузеге асырмау уш ш бар кушш салады. Сондыкуан Ацыракрй шайкрсыньщ тупю нэтиж еа сонау Крркрралы сонысына да тиселей байланысты. Кдзак,тардьщ coFbicy тэсш нщ байыранын, 6ip уакрггга б1рден эр жерде coflic ж ур пзу аркр1лы ж а у крльш 6ip арата йрпспрмей крйванын осы Крбанбай эрекетшен айкрш ангарамыз. Сотыскр дайындык, журш жаткрн кезде он 6ip мьщ крлы бар Бегенбайды Сэмеке хан ¥лытаудаты урыскр жет деп жарлык, бередг Бас крлбасшылыкрр белпленш крйганьша кррамастан, хан жарлыгына кенш , Бегенбай амалсыз Улытаута атганбак, болады. Ханнан шапкршшы усп-устше келе берген сон,, Жет1сулык,тар онымен Ш у бойында KpurracnaKjcp уйгарады. Б1рак,сол кезде Бегенбай алдары урыс аякуалганша бармаймын деп, e3i шеппм крбылдайды. Оньщ о н д а й ш е п н и кд бы лд ауы на с е б е п Т еле б ид! к,атты курметгеушен кершедь Теле би оньщ булайша майданды тастап кеткенш крламайды. Батыр акрфында хан жарльпъш орындамай, Теле бид! тьщлрйды. С о л арада Ш у бойына мьщ крлмен Крзыбек бидщ ез! келед!. Сейтш , крзак, крлы жау санынан эжэптеу1р асып туседг Егер Бегенбай батыр Сэм еке ханньщ жарльпъш тьщлрп, Улытаут'а кетш крлса, ал Крзыбек бек мьщ крлмен IllyFa асьпыс келмеген болса, онда улы ж уздщ 17-ак, мьщ крлы крлмакуьщ 25 мьщьша кррсы шьпута тшс едд. О нда алдаты сотые гамнщ абыройьш Terepi 6ip кудайга рана аян-ды. Ондай ойранды болдырмай крлтан— эуем Бегенбай, сонан соц — Крзыбек би. Крлмак^ардьщ Х а н тауында алдын ала кецес курраньш, олардьщ мундагы саны 25 мьщ екенш бш п , алдары сорыстьщ жай-кушн куш бурьш ойлап еггырран Жолбарыс хан, пом гой деп, Эбмкрйырга сез салады, кемекке келуш, крл ж1беруш сурайды. BipaK, Эбглкрйырдан еш жауап болмайды. Сонда Ж олбары с хан: \"Агасын жаура тастап кетп деген осы болады. Ит-ай, 6ip уйде ecin едж крй\", — деп кртгы крпаланады. А лайда Эбьлкрйыр крйырылмай кеткенмен, Адыракрй шайкрсьша киш ж уз metcri Крбак,урпакуары Тайрак, Крйрак, 202

Тайлак, батырлар кртысып, yrneyi уш Рулы елдщ ерлш н танытады. Ж азуш ы -зерттеуип М укадес Есламгалиевтщ айтуынша, булар кэдЬш “Кд13 Ж1бек\" жырыдадЕЫ бэр1М13 жакуырмай карайтын Бекежанньщ урпакуары екен. — Кдтысып Kiiui жузден Тайлак, мерген, Кулатып кездегенш аткдн жердей. Bip мерген Сацырык. аты жараланды, Тайлактьщ жолдасы боп кдсына ерген, — дегендеп Тайлак, батыр да осы Ацы ракдй шайкдсына кдтыскдн Тайлак, Сонымен, Далатаудагы coFbic басында Ж о лб ары с хан, Теле мен Кдзыбек би — yuieyi больш, тжелей уры ска осы yuieyi рана араласпайды. Бас крлбасшы Бегенбай мен улы ж уз крлыньщ крлбасшысы Кдзыбек бек алдьш ала езара акд1лдасын, алдагы согаста сарбаздарды бие сауымнан артык, сорыстырмай, тьщ кушпен алмастырып отыруды, сол уш ш \"Ylli торыс\" соры сьш салуды уйгарысады. Бегенбай: \"Ьпналла, егер осы жолы жецгендей болсак, бул — кдлмак,тьщ кур уы н ы ц ба сы болады \", — деген керегендж айтытпы. Е ю крлбасшы жекпе-жекке жалны гам- юмнщ шыратынын акрьлдаса кеп, ен, алдымен Сатайулы Белек, жаман айтпай, жакры жок, асантьш ол жещле кдлса, Олжабай шыгады деп шеппседг О н ы Теле мен Кдзыбек би де, Ж олбары с хан да куптайды. Теле би: \"Уйсш ж ерш деп сорысга аргьш елгенше, уйсш жершде уйсш елсш\", — дегенге токцайды. Белек те, Олж абай да отыз yurreri батырлар-ды. Ертен, сорыс басталатын тунде жацбыр жауады. С о л тас кдрацгы тунде Бегенбай кдлмак, крлына алгыншы (6i3iue, н л алушы - Б.Н.) болып e3i барган. О л кдрадгыда жерге тускен ин еш кер етш Kici екен. Ж е рта н ыFbiш ты Fbi да айрыкща болтан. Кдлмакуьщ Ащырак,батырынын, шатырьша Kipin уш мылтырын альш кетеад де, кептеуыде (кузетге — Б.Н.) OTbipFaH 6ip кдлмакцы урып талдырып аткд ецгерш экетедг Есш жиган сон; элпден 63i ж ауап алады. Сей тсе, кдлмакуар эбден ашырыпты, Kywvepi кепгш, зецб1рек ататьш еуропалык,тар кдшып кетотп. Мылтыкуарыньщ Aapici ею кунге жетер-жетпестей рана кдлыпты. О лар казак, крлын ездершшнен аз деп ойлайды екен. Сондыкдан кдлмак, крлын ушке белш, 6ip белшн казакуардьщ желке тусына жасырын апарып крймакдгы екен. Bipax, олардьщ кдй жолмен желкеге шыратынын кдлмак, кептеуш айта алмайды. 203

Ъвксушпан Нфквкв-ты_____________________________ _ Осыны б ы т алганнан кешн кдзакуар ошакды Сацырык, батырды Шокдардьщ батыс бетше мьщ адаммен, Арынор деген ж ерге ш апыраш ты Ж э п е к батырды алдын ала орналастырып, ж а у етедд-ау деген жерлердд кун! бурын крмдайды. Калмакд-ардьщ уш мьщ крлы айнальш етуге бара жаткднын жансыздар аркдыы бш п, Бегенбай крльшан тэты крсымша ею мьщ адам ту сыртка жзберыедд. Сол араньщ ж ер жагдайын жанры быеттн Огеген батырдьщ imci ©геп олардьщ жольш бастап барады. Егер кара жацбырлы кара тунде Бегенбай калмакдъщ ордасына барып олардьщ купия сырьш кептеуыден сурап бымесе, онда ж ау казакдъщ ту сыртына етш кетш катгы шыгынга ушырататыны се за з едд. Ойлап-шшш, капы калмай, агатгык, ж асамай согысудьщ мундай ул п о н керсеткен Бегенбай, сез жок, улкен epi дана крлбасшы. Оны Бегенбай еткен де осындай дара кдллыгы, дана icrepi едд. Ж екпе-жекке алгаш калмакдъщ бас батыры Андырак?ъщ (казакдар Ацырак, дейдд — Б.Н.) e3i шырады. Белек оны маскаралап, мазак, еткендей кдллып жецедд. Олжабай да Ж адамба деген торгауьгпы емш-еркш еддс крлданып, ат- матымен омакастьгрьш жецедд. О сы ретпен жекпе-жек он 6ip кунге созыльш, 29 калмак, еледд. О н еюнпп куш жекпе- жекке Бегенбай крльшан Крк, деген батыр туседд. О л шабан торысьш мшш, ортага жайбаракат шыгады. — Кап, мьшау ец болмаса атын да ауыстармады-ау! ©3i де ецгуддк неме едд, — деп, Бегенбай кдтакдап турады. BipaK, Крк, аспай-саспай карсы шыкдан дурбп- Бакы батырды шокдармен урьш елпредд. С о л кез он шакды калмак, Кркда лап кряды. Казакуан да 6ip топ карсы шыгады. Артынша ею жак, та жаппай ат крйысады. Сей тш , ею айга созылган Ацыракай шайкасы басталады да кетедд. Кеш н сол Далатау Teci \"Ацыракай елген ж ер\" делшш журш, акдгры “Ацыракай\" атальт кетедд. Казакдар, алдьш ала белпленгендей, \"Уш тогыс\" согысьш гдлады. О ньщ м е т : согыскд 6ip мьщ крл Kipin кеткенде, оньщ аргында ею катар мьщ крл epi тьщ, epi даяр турады. Алгаппдылар бие сауым уакдят согасы п \"кайг\" деген eMip алганда, ею нпп мьщ, олар кайтканда уш шип мьщ кезек- кезекпен согыска Kipin отырады. Сейтш , тьщ куш калмакды топалац тигендей кдярады. K a3 ipri хоккей ойыныньщ Tepri6i тар!здд. Бегенбай мен Кдзыбек бул согыста 4 мьщ крлды крсалкд,! тьщ устайды. 204

Кдзакуар ар ж ер-эр ж ерде крша уры с салуды да кец крлданады. М эселен, Ш ойбек крлы кдша уры с салганда, кдшьш бара жатыр деп масатгашан кдлмак, андып жаткдн Сецю бай крлына урьшады. Осындай эддсп Ж ан ы кеш пен Олжабай крлы да крлданады. М ун ьщ 6 ap i уры с алдындагы акд1лдасу мен келк у бойынша журпзыедь С он ьщ аркдсында кдзак, крлында асу-сасу, не icrepiH бымей токц-ап-тосыркдп кдлу кездеспейдд. Бул, с е з ж ок, дана басшылыкуыц гана нэтижесь О сы Далатаудагы согыста Сецю бай крлында ж урген Сабалак, (Эбы ман сур) алкаш Абылайлап жаука шабады. О л осы coFbicra он ею кдлмакзы ат бауырына туаредг Соньщ цшнде Кдлдан Серенн щ жакршы Шарьпп деген де болады. Бегенбайлар кдлмак, цшне Болат деген крфкызды ж ансыз кдш ж1берш, жещлу себебш 6ipiHeH 6ipi керш, олардыц езара ею белшш жаткднын алдын ала бш п, олар ею белшш согысса, ею белшш куука кдзакуарды да алдьш ала ьщкайлап кряды. Ацыракдй coFbicbiHbiH, нэтиж есш Кдзыбек бек былай суретгейдд: \"М енщ кдзатым ш ьш ез iciHe берьлгенде, елген- TipiAreHiHe кдрамайды ек ен кой\", — деген кррытынды жасадым. \"Мундай жауынгермен дуние ж узш алмай н е?\" — дегендей болдым. Бул сорысымызга Бегенбай екеум!з де риза болдык, ©йткеш кдлмак,ел1м1 жойкднтебе болып кдлды. Кдй жагьща кдрасац да елш жаткдн, ьщырсыган ж ау... Атгам сайьш, аркдн бойы сайьш десем, eripiK болар, бай уйдщ желшшщ о басы мен б у басындай жерде 6ip ел ж жатгы. Ертецш е о сы даляга баргандар уймелеген кузгьгн-кэрга, кдльщгаган кдракус, жалацтаган шуйебер1 керген. Bapi де елжке тойынган. Кдлмак^ар Kici салып суранып Ш ары ш ты ц ел ш н алуга келгенде, тамтьиы крлмаган, кш мш рана таныган\" (\"Туп- тукцаннан ез1ме шешн\", 260-бет). Ацыракдй ж е щ а — Бегенбай крлбасылыгыныц жешс1. Дал сол туста байыпты, байсалды, ойласымды басшылык, жасайтын Бегенбайдай батыры бар казак, бакдгггы едь Бегенбайдьщ e3i болжагандай, Ацыракдй согысы кдлмакзы кдзакуыц кууьшыц да, крлмакуьщ ж ер бетшен куруьшьщ да басы болды. Бул coFbicra кдлмак,тыц он мы цдайы кырылады, былайша айткднда, туп-тура 6ip тумеш. ©йткеш кдлмак, ею ге белшгенде, Кдзыбек бектщ улесш е тиген Шамалхан мен Кдскеленде 7,5 мыц, Бегенбайдьщ улесше 7 мьщ кдлмак, тиедг 205

Ш хут ан Нф Ы е-упы__________________ _________ _ _ Кдзак,тар алты мьщдай адамынан айрылтан сиякхы, еи ткет Бегенбайда он мьщ, Кдзыбек бекте он уш мьщ сарбаз кдлады. Бегенбай крлыныц аздау шыЕынга ушыратаны байкдлады: ею мьщ адамынан айрылтан. О л да акдглды басш ыныц артыкдлылыf u екеш даусыз. 0 з адамын аз iinjFbiHFa ушырата отырып, жауды кеб1рек кыру, сейтш жещске ж ету - тек дана батырдьщ, дана крлбасшыньщ кдсиеп. Сарбаздарын сакуай 61/vyi — оньщ сотые еддсшжеттк б1лушен, жауыньщ сырьш артык, б1лушен. Бегенбай батыр, Кдзыбек бектщ айтуынша, Кдбанбай мен Наурызбаэта em6ip украмайтын адам. О л — еш ойланбай ic кдллмайтын, жещске ж ету уш ш сан кнлы эдю-айла крлдана бтлетш, еркеюректит ж ок, езгенщ сезш кдлт ж 1бермей тырдайтын юшпешл, кдрауындагы ен, 6ip кезге ш нбес сарбазыньщ да гаюрше мэн беретш ете акылды, инабапы K ici. \"О сы н д ай ете такдллды, иманды адамньщ урысты баскрруы да белек”, — дейдд ол. Бекецнщ 6i3 б к е бермейтш 6ip улкен езгеш елт бар екен: ол согыс журш жаткднда да кудайга кулшылык, етш, бес уакдлт намазын кдза кдллмайтын дшдар болыпты. Кднша кднтепстщ шпнде журсе де дэретаз ж ер баспайды екен. Ж ан ы н да, тенш де таза устайтын осьшдай такуальпы бар Kici екен. О ньщ кемш ш к екенш, ерекшелж екенш, 6ip кудай б1лмесе, 6i3 Сйлмедис. Бегенбай езш щ сешмдд cepiicrepi Толыбай, Кднай, Жэпек, Умбетай, Атан, Малай, Ж антай, Досан деген батырлармен кунделисп согыстьщ жай-кушн талкдлта сальш, унем1олармен акдллдасып отыратьш болтан. М енменднт, ез1м бьлем1 жок, екен. Cepucrepi отан ез шюрлерш буклей, ipiioieft, тура айтатьш болтан, ейткеш олар кртелессе де, артынан Бекернщ отан ренжжейтшш б1лген. Ш ыртыстау сыртында болтан 6 ip урыста 1756-жылы Бегенбай кунддз Шахдор тайшыньщ шатыры кдйда ттплгенш барлап алады да, ел оры ш а отыратьш кезде отан тунделетш шабуыл ж асап, eKi ж уз адамын тутрындап, е й ж уз жылкдысын айдап алады, Ш ахдордьщ e 3i ж аяу кдшып кутылады. Бегенбайдьщ 6ip тана адамы жараланып, 6ip аты тана еледд. А з уйкуайтын, ете кдтылез Kici б о т ы Бегенбай. Отыртан ж ершде кдаты п кетсе де уйкдлсы кднып кдледы екен. Ол жаута да MempiM ж асай б1летш адамгерлплт мол адам болтан. Ж ауды сотые успнде кдлру керек, ал егер крлта туссе, оларды eATipyre болмайды дел, еюнпп рет крлта туссецдер, елесшдер 206

__________________________________ Wajmxka линЗым деген ескертпемен, ш аш тарын такд>1рлап а м ы зран соц, оларды босатып жДбередд екен. Кдлмакд-ар ш аш ын enripi алмайтьш халык, керДнедд. О ньщ такьфлап алган шашы 6 ip ж ь ш а дешн жеттле крймайды. С о л е ю арада тары крлга тусе кдлса, оньщ бурын да туткдлн болтаны беп-белгш боп турады. Сондык,тан ейгоп ш аш ын такырлаган крлмакгар еюнгш кдйтып крзакдщ кдрсы сорыспауга тырысады екен. Туткдгыл, ойда жокд'а coFbic сальш, сойтш жауды крпы кдлдыруы; жаудьщ 6ip жагъшан тш сш , содан есш ж ир анта еюннд жарьша шырьт, езш е крлайлы тускд орналасьш алуы; душпанньщ турарын тун кдтып e3i кдрап шыруы; бДреулердд крлга Tycipin, содан жауыньщ ой-жоспарын алдьш ала бш п алуы, тары баскд турлД эддстердд крлдануы Бегенбайдьщ ете эддскрй, ойлы крлбасшы болганьш керсетедд. Бегенбай кунддз аяцшыл курен; атьш, оны Ж ам бы гер курен, дейтш керДнедд, тунде судай кдра жорра мДнедД екен. \"Бес Facbip жырлайды\" киэбДнде АкгамбердДнщ: \"Уа, Кдрт Бегенбай!\" деп басталатьш елецД бар. Сонда: - Пэлекет елде кебейер, ЖДгДттД жДгДт корласа... Шабыссац, кане, шырып кер, Ж ау емессщ куш жетпес. Дарабоздай крлбасы Абыройын юрлетпес... Кднды к е б т жуткызып, Жайратамыз осы кеш!.. — д ейпн ауыр-ауыр сездер айтылады. Cipe, осыган орай болу керек, Умбетей жыраудьщ да: — Ей, Актамбердд, Кдбанбай! Суытпа боскд тусДцдД. Кдйрама онша тДсщдД. Сырт тазасы не керек. Тазарт эуелД ДшДндД, — дейтДнД бар. С оц ы : \"Кдбынбай, бДтДм кдглындар\", — деген акдллмен аякталады. С о г а н кдраганда, кдзак ш Дрюннщ куйю кдктырысынан олардьщ да — е ю батырдын, да — аман болмараны байкдлады. 1757-ж ы лы т ам ы зд а Талкд>1 м а ц ы н д а гы А й д ы н с у бойьш ан кдзаккд кдггайлар ш абуыл ж асайд ы .О сы согыста Бегенбай колы айрыкдда кезге туседд, Б ер н жагы нан Кдбанбай мен Наурызбайдыц колы кемекке жеткен соц, 207

Ш у ш ш Н & Ь - з т ____________________________________ _ _ Крггайларды YpiM»dre дейш куады. Эуелпд е кытайдьщ ж а я у эскерш е кдрсы адДс кыла алмай, кдзак,тар 6 ipa3 кдфылыс табады да, eKi-уш куннен к е т н турегелгенш кртлышпен шауып, жата калганын найзамен туйреп, батыл coFbica бастайды. БЬ, эрине, Бегенбайдьщ барлык,ерлтн буге-ипгесше дешн б1ле бермеймз. Оньщ айткдн акылды сездер! де 6i3re туп- тугел ж ете крймгиран. Алайда Ацыракдй согысындаты Бегенбай казак,таныган дана батырды толык,кезге елесгетедг Е ц бастысы, Бегенбай сел Ацыракдйда орта ж уз кдзагьш киш жузден, Kinii жуздд улы жузден беле-жара кдрамайтын, ж алпы кдзак,ты тутас бауы р санайтын батыр екенш танытады. Алда болатын уй сш жергндеп сотые кдлмак, кушшщ ец шогырлантан ортасында ететшш, сондыкуан бул арадагы иэ жецю, иэ ж ецш е б1ржола иэ кдзак^, иэ кдлмакда басымдык,эперетшш ол — акылмен болжап алдын ала айкдш бглгенадам. Сондык^ан гана Сэмеке ханныц сан рет ж^берген жарльпъша кулак, аспайды, халкдшыц тагдыры шепплетш туста шешунп майданды тастап кетуге перзентпк парызы ж1бермейдд. Егер ондай улы перзентпк борышы акдшлн билемесе, казак, ж ещлш калса да оны еш юм юнэлай алмас едк ей ткеш ол хан жарлыыын орындаушы гана. Ел тагдырынан бурьш ез кара басыныц кдмын, езшщ екпей мен кепн куиггейпн хан-тореш дэл осы ейгш coFbicra адеш ■ гьщдамауы Бегенбайдьщ ете epeci бшк, халык, тагдырын бэршен жогары санайтьш, елшщ ертещ уш ш акыл-купон, каны мен жаньш кцкжа эркашан 03ip туратын батыр екешн далелдейдь Ондай батырды багалау кцын, ейткеш оган бага ж етпейдь О л тек халык, деген угыммен кдтар турады. Бегенбай бабамыз — сондай батыр: хальщган жогары да емес, томен де емес. О л — б1здщ мэцп улпм1з, мэцп туымыз. Дана батырымыз. О л туралы М эш Ьур Ж усш : — Бабадан Кржаберген бата алган, Бегенбай Кднжыгалы сардар болтан. Ел крргап, кдмал бузып дацкы шыгып, Оган да бакдгг пенен аруак, конган, - деп жырлаган. О ны Абылай ез улы Эддлмен 6 ipre Кдггаймен KeAiciM жасасуга да жумсаган, я ж и оньщ акылдыльпъш багалаган, сенген. \"Ал Бегенбай - Аркдда CiATi бойында кдйтты. Былтыр оныц денесш Асы га алып келш Кржа Ахмет 208

70 жылдык, мерейтойды етизупп лер. Тойга бата ж асап турран — кудам Таубалды Ш эцгереев, Ырайымбек ауданыныц курметтз азаматы.

Ж а зу ш ы , К.Р мем л екетп к сыйлырыныц лауреаты, президент аппаратыньщ iiuici icrep ж еш н д еп б е л т менгер уппсш щ оры нбасары Эл1бек Аскаров КД5 президент! Н .Э .Н а за р б а е вт ьщ к,уттык,тауын окдш тур. Алматы облы сы ны ц aiciMi С .Э .У м б е т о в к,утгык,тап тур.

Кдзакртан Ж азуш ы лар одаты баскдрмасынын, терарасы Н .М .О р а з а л и н куттык,тап т ур . Халык,тар ассамблеясы терагасы н ьщ оры нбасары А хм етж ан Ш ардинов кугтык,тап тур.

Ауданнын, eKiMi Ер м е к К елемсеш т куггык,тап тур. Камал Ормантаев, Кецес Аухадиев, CepiK Умбетов.

0йел1 Гулназды к£1зранып отырран медицина рылымыныц докторы К ецес ¥шбаев.

Н ур м ахан агам Адия жен,гем1збен, Ерлан iHiM Ж а н н а кел1шм1збен. Кдстек Баянбаев пен Гулшат жецгем, Адам мен Гулжэмилэ.

К,удам Ж ум агал и мен кдгдагиым К лара.

Оры нкул, С а п у р а жецгей, Мусарали куда.

Э д м х а н aFa, Кдлиман эп ке, Таубалды куда, HecinxaH кудаги. Ш ерияздан ара, Кдлмукдн aFa м ен ж ецгей.

It Э б ш л э ж ш aFa м ен Роза ж ецгей. Тумаган, мен Култэй жецгем, Т урсы н бек aFa м ен Кулэш .

Кдйырбек, М арал кеке, Ш ерияздан aFa мен Кдлмукдн aFa. 1н1лер1м Н урлан К уралов, Ш эйм ер ден С аты мкулов iHiM мен келш , Эбддбакдгг, К утты бек цолер1м.

iHiAepiM Д уйсенгазы мен Абдолла, Бердэулет — Талгар ауданы евдмшщ орынбасары. Куайынжурт: Усен, Дэнен, ГПстен, Шырмал, Туртай.

Бауыржан Ш эцгереев пен куда Серж кдж ы мен А й гул кудата.

Т1 Жарыдраптьщ улы Бекзат, Ж арылгап, Сагатбек пен келш, Ж усш бектщ уш ндеп келш Гули. \"Акду\" биш е крсыла билеген — Гулкен Бексултан Б е й б т у > 1зы.



Ж эр к ен тп к im-кдрындастарым: Марат, Болатжан, Айгул, Роза. Кдншайым мен Куанышбай, Диля (КгНайманбаевтьщ зайыбы), Ш эрб ан (С.Эбддрайымовтыц зайыбы), Кэд1рбек пен Кдйша.

________________________________ Шфнхка талЗым саганасыныц ж анына жерледд\", — деп жазады Кдзыбек бек 1776-жылы. Сонда Бекец 1775-жылы дуниеден еткен бон нп.пады. 1684-жылы дуниеге келсе, 91 жасында кдйткдны гой. — Акднадан асып туран ер Бегенбай, 1Ел кдмын Ед1гедей жер Бегенбай. Кдлмакды кд скд кунде кдфык, шауып, Орнаткдн тыныштык,ты сол Бегенбай, — деп М агж ан жырлаган батырдыц артында Батырбек, Тасыбек, Турымбай, Тураналы, Жылкдобай, Кдйназар, Ж айназар, Аргымбай, ИКлдебай атгы урпак, кдлса керек. О н ы ц Тураналы сы нан Бапан би , Б апан биден атак,ты Саккулак, шешен туыпты. Батыр бабамыздан ак£1лды, ел сезш устайтын адамдар тарапты. Батырлырьша данальпы сай Бегенбай — тарихымыздары дара тулга. \"Кдзац эдебиет/\", 28.01.2000-ж ыл. КДЬАРЫ КДТТЫ КДБАНБАЙ Кдбанбайды 6i3 куш кешеге дейш шала-пула б1летшб1з. Сон ы ц 6ip дэлел1 — 1975-жылы жарык, керген Казак, совет энциклопедиясындагы ол туралы мэл1мет (6-том, 202-бет). О ньщ айтуынша, Кдбанбайдьщ туран, .елген жылы бел паз. Найманньщ Кдракерей руыньщ бш болтан. Kiiiri ж уздеп уакцраларга да араласып отырыпты. Бул мэл1меттерден кдзакзъщ ец айтулы батыры туралы дэнеце д е 6L\\e алмайсьщ. \"Ойбай-ау, ешкдндай накуы ерлш ел есшде калмаган ба?\" — деп кдйран кдласьщ. Кецес заманында Бегенбай, Кдбанбайды жазганы упин б1реулер ж аза тартып та калган. CoFaH кдраранда, ол кездщ энциклопедиясы одан repi жарьггып не айта да алсын. 1757-жылы Кдракерей Кдбанбай 67-де екен. С о л жылы кдзак,-кдлмак, Тарбагатай, Алакел тещрегшде согысады. Бул кез — ''Акц-абан шубырындыныц\" аягы казакуардыц гажап- ражап жерцстерше уштасып, ж а у крлында калган казак, жер1 гугелдей дерлж жаудан тазарып калган кез. Кдзакцъщ бетш кайтсек кайтарамыз деп, калмакуар api сасып, api жанталасып жаткан шак, С о л согысга жиырманыц шдндеп калмакцъщ Аркауыл деген ж ас батыры: “Ж екпе-ж екке мешмен 14-549 209

Ъвксутан НфквЬ-ты_______________________________ Кдбанбаи шыкрын!\" — деп уранддйды. Аркдуыл алпамсадай аса ipi ж ш т екен. Кдрагер аткд мшш ортага шыга келгенде, астындагы аты есек сиякд-анып кершитп. Кдбанбайды жекпе- жекке шаквдпып отырган кдлмак, басшылары Шахдор мен Убашыньщ бул ж олга ece6i бурыннан белгш, сыналган есеп- Ti. Bip гасыр бурын, далдеп айткднда, 1653-жылы, егде тартып кдлран Салкдм Жэтщрдд де Сесен деген кдлмакзъщ он жен жасар уды Кдлдан (Кдлдам деухшлер де бар) ecrin жекпе- жекке этап шакдфран. Сэскеден улы бесшге деюн созылран ж ек пе-ж ек ке Жэцгар шыдыс бере алмай, ж ас кдлмак, акдфында оны сайьш туарген-дд. Кдлмакдар бул жолы да сондайдан дэмел1 болтан. Аркдуылдьщ да макраты — сайысгы узакдр созып жецу. С о л ж о л р ы с оры ст ы 8Ai ха н сай лан баган Абы лай сул тан ньщ e3i баскдрран екен. К,азак,тар алпамсадай Аркдуылды керш, кдтгы сасады. Абылай да, баскдлар да кдлмак,тардыц тупш ойын TyciH in тур. Сон д а Абылай крлбасшы e3i атьшан тусе кдльш, шап айыльш тартады да: — М ен шыгайын! — дейдд. — Кдбакендд кдйткенде де ж1бермеу керек. — Саган болмайды, — деп, 6api оран кдрсы болады. Сонда Абылай: — Ендеше, агалар, атой салайык) — депп. Атой салуга, ерине, болатьш едд. Biparc, оньщ намыскд тиетш ж ер! бар. \"Кдбанбай крркдфн соц, кдзакуар жабылып шапты”, — дейдд жау. — Кдбанбайды ж1бермеу керек, — деп, Бегенбай да мазаланады. — Ажальша асыгьш тур екен, езм-ак, барайын, — дейдд Кдбанбай мурты тиарешп. — К ,абеке! К р йы ц ы з! - деп, оран Абы л ай тары жалынады. — Н ауры збай шык,сын, Наурызбай! — деген журт арасынан сез пть^ады. © йткет ол да Аркдуылддй аса ipi болтан. — Куабанбай, шык, 6epi! — деп, Аркдуыл кдзакдна айгайлай басгайды. — М е н шыгайын. ¥ры с узакдсд кетедд. Кдбекецнщ шыдауы кпын болады, — дейдд Наурызбай торы ала атынын, куйыскднын кдлскдртып, шап айылы мен тес айылын кэйта тартып. Bipax, Кдбанбай ешюмдд тьщдамайды. Крй кдиырура кетш 210

бара жаткдн адамша найзасын келденец устап ортага бетгейдд. Еюленш шаппайды да, теи ректеп желмейдд де, жайбаракдт. Оны керш, Аркдуыл тура шабады. М енмен батырдын, оцтайлап келе жаткдн найзасы н Кдбанбай кылышпен астынан кдрып ж зберш кдк, бел ш тастайды. Аркруыл кдйта барьш, TaFbi 6ip найза устап кдйтады. Bipaic, бул жолы ол да кдянабынан кдялышын суырады. Кдзакцъщ батыр шалы найзасьш бакдн курлы кермегеншен ол да ой туй се керек. Алайда ж ас батыр кдялышын сер м еп те улгермейдд, Кдбанбайдьщ найзасы иьпъшан тшп, атынан ауьш кдлады. Аркдуыл атьша кдйта мше берем дегенде, Кдбанбай оны найзамен кдйта с а й ь т туаредд. Ендд ол Кдбанбайга ж аяу ум ты лад ы . К ,а б ан б а й к,алк,анмен к р р р ан ы п кдлады . Аркдуылды елпреш н деген адамдай ем ес, онымен ойнап жургендей, шепнддре-шепнддре кдлмак, батырын атынан алыстатып экетедд де, 6ip сэт Кдбекец такымы н кдысып кдлранда, астындары К у б а с ат TiKeciHeH TiKe ceKipin Аркдуылдьщ тап кдсына ж етш барады. К е з глеспес жылдамдыкрен Кдбанбайдьщ алмас кдялышы жарк, етедд. Аркдуылдьщ басы кдк, белшедд. Бул ж екпе-жектщ езш ен repi алдындагы жардай acipece улгш . Байкдсацыз, бас крлбасш ы Абы лай да, aFa батыр Бегенбай да, йп Наурызбай да — 6api Кдбанбай уш ш курбан болура даяр. К1мнщ кдлай ойлайтыньш кдйдам, мен сол 6ip бауырмалдыкуары мен кдсмастыкуары уш ш Абылайдан да, Бегенбай мен Наурызбайдан да эркдшан айналып кетгам келш турады. Кдйсы елде, кдй заманда бурын-соцды мундай бауырмалдык, бола крйды екен? Т ар и х ондайды б1ле ме екен? Сондай бауырмал батырлары бар кдзакуы сол кезде кдлмакдъщ ж е ц е м д еур э р и н е , акд.шак,тык,. © й т к е ш бауырмалдык, деген — б1рлж. А л б1рлнсген кунгп н е бар? М ен бул ж екпе-ж ектщ егжей-тегж еш н кдзакуыц ацызынан, acipe эщтмесшен немесе урпакд-арыньщ мадак, шеж1ресшен келпрш отыррам ж ок, бул шындыкды сол жекпе-жектщ басы-кдсында болтан Кдзыбек бек Тауасарулы ез кггебшде жазып кетитп (\"Туп-тукдганнан ез1ме шеган\", 359-361-бет). Ж е н е суйсшш, макуанышпен жазыпты. Ерасыл, 1збасар, Дарабоз, Кдбанбай — осыньщ 6epi 6ip Кдбанбайдьщ аты. О л 1690-жылы С ы р бойындагы Упярык, деген езеннщ Сырга куяр сагасында туыш ы . О ны ц туп бабасы Сейбек деген Kici екен, ал туп нагашысы Кдтаган 211

Ш о т т Щ п М х -у м _______________________________________________ Турсын хан деселд, жылы жылкы екен. Азан шакырып крйган аты — Ерасыл. Ал оньщ Гзбасар аталуы уакдггша FaHa. ©xeci Кржатул 6ipa3 уакыт Аркдда EdA-Нура езендершщ арасында турып, содан Ж оцгар кдкдасы мацайына квшш барыпты. Ерасылдыц балалык, шаты сонда еткен. Bipax, ол он ж еп жаскд келгенде экесш кдлмакдар ел-ripin, содан оларга xeicri болтан. Е ю жыл еткенде кдлмак, ауыльша барып, экесш ел-прген Ш оцж ы деген батырды у й н д е ел-ripin кетедд, Кдлмакдар: \"Ерасылды устап бершдер!\" — деп пэле сала берген соц, кдракерейлер оны жездесш щ ауылына Алтай асырып ж1береад. Сонда жургенде ол 1збасар болып жасырын атпен журедд. Ерасылдыц алгаш улкен урыскд кдтыскдны Аягезде 1717- жылы кершедд. Ж иырма ж еп жаскд келген алпамсадай, узьш мурты бар ж ш т екен. О л сотыс-гы Кдйып баскдрышы. О тан Э бш ф й ы р да кдтыскдн. Алайда Кдйып пен Эбыкдйырдыц езара бас араздыкдарыныц кеарш ен кдзак, крлы кеб1рек mbiFbiHFa ушыраган. Ce6e6i Кдйыпкд eperecin, Эбыкдйыр ез крлын урысган алып кетедд. Кдбанбайдыц да, баскдлардыц да Эбглкдйырды жакдырмай eTyi осындай кыльпынан: ез ж е к е басы ны ц муд есш е бола ел м уд есш курбан ете беретшшен. О ньщ саткд>щдьк№ жататьш сол кыльтына жас Кдбанбай кдтты куш нш , ел кезш ш е сыртынан сыбай бокдаган да кершедд. Кдйып пен Эбыкдйыр кусал жеме- ж ем шакда ж еке бастарыныц араздытын ел кдмынан да артык, санап кететшдерше бола терелердд кдзак, онша уната бермеген. О ны ашына айткдн acipece Э се т акын. Ерасылдыц Кекен деген аткрсшысы даусы ете зор анид болтан кершедд. Батырдыц 63i де ду-думанды жакры керетш, cepiAiri бар, эн де айтып ж1беретш idci екен. Батырлыкдыц тек кдЬардан емес, мейрден де туатынын Кдбанбайдьщ ол мшез1 елесгетсе керек. 27 жасында кдсьша аткрсшы ер тт ж ургеш н е кдраганда, Кдбекец сол кезддц ез1нде-ак, 6ip аймакдщ аты белгш адам болып кдлган сиякды. Эцпмеш баптап айтатьш, макдатанды д а, макданганды да ж ек кере крймайтьш адам болса керек. Кдбанбайдьщ халык, батыры ретшде кец танымал болтан т у с ы — \"А к д а б а н ш у бы р ы н д ы \" к е з ь 1726-жылы Ордабасыдаты жиыннан кей н п Эбш ф йы р бас крлбасшылык, жасатан coflic Айрантеплген деген ж ерде етедд- Бул — Сары су езеншщ бойы. Бас крлбасшыныц белплеу1 бойьшша 212

__________________________ _______________________________ W a fm x k a m atjM M урыс б1рден терт ж ерде етедд. ©йткеш бул с о ры скд кдзак,- кдлмакуьщ крлын крскднда, шамамен токран м ы щ а жуык, адам кдтыскдн сияк,ты. С о н ш а адам, эр и не, тар ж ерде токдйласа алмайды. Ж олбары с хан баскдрран улы ЖУ3 крлында он ж е п мьщ, Самеке баскдрран орта ж узде жиырма мьщ, вбглкдйырдьщ 03i б а с щ ж а н кшп ж у з крлында ж е п мьщ адам болады. Ж о лб ары с ханны ц ш атыры Буланты дейпн Сарысудьщ батысындаты юшкентай езеннщ бойьша тш л рдг Айрантеплгендеп соры сты кеп тарихшыныц Булантыдагы с о р ы с деп, ж ек е еткен с о р ы с тэр1зденддрш шатастыратыны сондыкхан. О с ы с о ры с к д К дбанбай эл! Ерасыл атымен тумен (он мьщ крл) баскдрып кдтысады. ¥рыс алдында бас крлбасшы белплеген пэрмен бойынша кдзак, крлы кдлмак,тарды крршаура алып (Айкрраланды урысы) согасады. О л крршаудан кдлмакуар аз кутылады. Ж екпе-жегш крскднда терт кунге созылран бул урыста кдлмактар ж ецш с тауып кеп кдфылгандыкуан, Айрантегтлген даласы содан былай Кдлмак, кдгрылран атанып кетедд. \"Кдлмак, кдфылран\" с о р ы сьта н кеш н кдлмак,тар кек кдйтару ушш, тары 6ip улкен урыскд дайындык, жасайды. Кдлмак,тьщ бетш оцды рмай dip кдйтарран кдзак,тар да ж ещ ске ж ещ с уластырып, б1ржола устемддк алу уш ш умтылады. О сы макратпен Кдлдан С ер е н н щ агайыны Ж ам бы н батыр бес мьщдай крлмен Х а н тауындары кдлмакуарга крсылура бет алады. Ж а у дьщ бул жымыскдл ойын б1ле крйган Ерасыл олардьщ басын 6ipiKTipMey уш ш, Кдрагайлы деген ж ерде е д е т уры с салады. Кдбанбайдьщ бес мьщын баскдрран мьщбасылары Тауасар, Ш оцай, Кдра, Барак, Дэулетбай батырлар болады. Ж екпе-ж екке шыкдфн айтулы батырларыньщ кдтарында С а са н , Шэкэргм, Бура, Боранбай, Дрр1мбет, Дакд, Сарм ан, Шагьш, Багар, Ырыскул, Дорал болыпты. О н ж е п кунге созылган Кдрарайлыдагы сорыста Ерасыл e3i де ж екпе-ж екке ш ь п ъ т, dip кунде алты кдлмакды ж ер жастандырады. С о н ы керш турран Ж ам б ы н кдлмак; \"М ы н а у алган бе пн е н кдйтпайтын нагыз кдбан екен\", — деггп. Ерасылдьщ Кдбанбай атануы осыдан кешн деседд. М ен осы нускдны дурыс санаймын. © з кдзары ез батырын олай атай крюы еиталай тэр!здд. Бегенбайды ц бас к,олбасш ылырымен 1729-жылы Адлатауда (кешн Ацыракдй аталган) еткен со ры ст ь щ кдзакдар упдн жещспен аякдалуына Кдбанбайдьщ естш Кдркдралы, Кдрагайлы, Аягез мацында ж урпзген урыстары пкелей 213

Ы /у ж м Н ф ^ Ь -у т _______________________________________________ пайдасын типзген едг Кдлмак, эскершщ 6ip-6ipiHe крсылып кетш, Ачыракрй сорысында сан жагынан кдзакуан басым болмауына Кдбанбайдьщ сол согыстары тпселей себеп болады. М уньщ 63i Ацыракдй согысыньщ стратегиялык,- тактикалык, мэш жагынан да мацызды epi сауатты жург131лгенш далелдейдд. 1729-жылы Кдбанбай 1ле-Кдратал бойында да улкен ерлж керсет1п согы сад ы . С о д а н кдлмак, к,олын Аркдсты ц ацкдйынан (Жоцрар кдкдасьшан) асыра куып тастайды. Сол epAiriHe суйсш ген Сары ш уаш акдш оны \"Дарабозым Кдбанбай!\" деп мадакуайды. О ньщ Дарабоз атануы осыдан кешн. Д ер ек т е р ге , эц 1зм елер м ен аныздарра зер салсак, Кдбанбай — жекпе-жекке есепсаз ете кеп шыкдан батыр. Ж екпе-жектщ демга жасгайьшан таткдн ол кдртайган кезшде де одан бас тартпаган. Кдлмакзъщ айтулы сан батырын сан рет ж ер жастандырган. Сондыкуан оган жекпе-жекке анамен шыкцы, мынамен шыкцы деп жалган атак, жамаудьщ e3i жараса бермейда Кдбдеш Жумадшзв \"Дарабоз\" романьшда Кдбанбай батырдыц жекпе-жекге кдлмак,батыры Кдскелецд) кдлай жецгенш суретгепп (1-кпэп, 306-бет). Осы Кдскелец мен Наурызбай батырдьщ жекпе-жегш \"Туп-тукраннан езше ш ею н\" деген гатэбшде Кдзыбек бек Тауасарулы да ез кез1ммен керш турдым деп жазады. (278-279-бет). Кдскелец батыр — казак, ппщде Кдскелец езенш щ бойында туып, атын содан Кдскелец крйган кдлмак, Кейб1реулер айтып жургендей, езен мен ж ердщ атауы кдлмак,тыц атымен крйылган емес. \"Осыган дешн аты жайылмаган Наурызбайды Кдскелец адамра санамайтын сняк^ы. О л курец тущллмен ары-бер1 майданда шолан урып, салдыртьш ж ур... Кеше ездершен 6ipre асык, аты сьт, доп, тобар ойнаган Кдскелецнщ мьша кдф керсетуш кдзакцар кетере алмай, 6ipHemeyi ер тусган- ак,экесшен, жетгпс ж е п пустысынан ж1берш жатгы. ...майдан алацына шыкданда, шокэддай болып сггырган Наурызбайды керш, кдлмакхар ш у ете тусп. О ньщ соншалыкцы алыптьпъш сокдф адам кергендей болатьш... Наурызбайды мундай деп ойламады ма элде керген соц-ак, ажалым ж елт деп бщад ме, eftreyip, Кдскелецнщ куйгелектенгеш кдзакда да, кдлмакда да кершш турды... Наурызбай салган кексуцп э дегеннен-ак, енш, оныц ж ауры н ьш ан шык,ты. Н аур ы збай крс крлдап найзаны 214

_ _ _____________________________ЯЩ тка шнЗып жогары кетерш, 6ip айыр шеггп алып тастай салган адамдай, оны найзасынан сш ап жерге туардь Ж ерге ол ею буктелт тусп. Наурызбай найзаны енпзгенде, кдтгы куш салганы сонша - Кдскелен, атыньщ тартпасы да барт кетнгп. Epi ауьш бауырына барган курец ж орга era артщл аш ын тепгалеп бауырындагы пэледен — ерден — кутылганша майданда шауьш журдд\", - деп суретгейд1 Кдзыбек бек. Шынында, керш турган адамньщ айтуы езгеше айткдндарга мулде украмайды, усак,-туйепне дешн кезге елесгетш бередд. Наурызбай батырдьщ атын еспген Ж епсулы к, эр адам оны ежелден-ак, Кдскелецлд жекпе-ж екте ж ецген батыр деп бтледй Р е с м и к у ж а т т а р д а д а с о л а й . К,азак, с о в е т энциклопедиясы Кдскелец туралы былай деггп: \"Ш амал ханньщ бас батыры, мьщ басы... Кдскелендд 1729-жылы Балкдш келшщ о щ успгш де ж екпе-ж екте Наурызбай батыр садакден атып ел-прген\" (К.СЭ.1975-Ж. 6-том, 534-бет). Ендд энциклопедияньщ Наурызбай хакдшда жазганына кещл аударайык; \"Абылай ханньщ ту устаушы уш батырыньщ (Кдракерей Кдбанбай, Кднжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай) 6ipi, крлбасшы - он мьщ басы... Наурызбайдьщ 1729-жылы Шамалхан мен Кдскелендд жекпе-жекте ел-прген ерлпт кдзак, даласына кец тараган\" (1976-ж. 8-том, 288-бет). Кдзыбек бектщ гатэб1 жарык, кермей кдлган кунде де белгш боп турган акдкдтты буйтш бурмалау, менщше, шындыкдэ да, Кдбанбай бабамыздьщ атына да обал. Кдбанбай онсыз да Кдбанбай емес пе?! Менщше, тарихты бурмалау деп осындай ерескелддктт айтады. Бегенбай да, Наурызбай да Кдбанбайдьщ крластьшдагы батырлар болмаган. Олардьщ эркдйсы ж еке-ж еке е з алдьша дербес туменбасы. Bipi — Кдбанбайга ж асы жагынан ага, eramnici - im. Букрр бабамыз Кдбанбайга: - Алдычда Бегенбай ер болмаса, Артында ш щ Наурызбай болмаса, Солармен ортац толмаса, Жауьщды уштеп шолмаса, Керер ед1м кет!цд1, — демеупд ме едд? Кезшде Кдзыбек бидщ кебшесе Бегенбай жанында болтаны белттль Кдбанбай ауылына да аулы жакдшырак, Алайда Эбккдйырды ел-прген Баракуан кун дауланганда, оны 215

\"1 Ш с у ш а н fH tfa h e h -y m ________________________________________________ Кдзыбек би шешпеген. LLIeinyi т ю с те емес едд. ©йткеш Эбыкдйырды ел-ripy аркылы Барак, киш ж уз бен орта жуз кдзак,тарыныц ар асы н а араздык, Tycipin кеткен адам, сондыкуан оньщ iciH орта ж уз би1 Кдзыбекке Эбыкэйырдьщ балалары мен туыстары карата кряр ма едд? Кдзыбек бек жотарыда аталган ютэбщде: \"Баракуан кун даулап келген Эбш щ й ы р балаларыныц дауьш да бейкутшылыкден meimdci келдд... Теле аганьщ гаддл билшнен де кеп нерсе б о д м , ацтардым” , — дейдд (305-бег). \"Материалы по казахскому обычному праву\" деген жинакц-а (Алматы. 1948ж.,204-бет): \"За убийство хана малой орды, Абулхаира, батыром средней орды Сырымбетом, сьш убитого — Эрали, собственно-ручно убил убийцу своего отца и с в е р х того п о пр исуж д ен ю бия большой орды Уйсуновца Туле, получил два куна, а остальные затем 4- Эрали простил Э г о событие достоверно известно\", — деп жазады. BipaK, \"Дарабоз\" романы бойынша Баракуы Кдзыбек би сотгайды (179-бет). С о н д а бул Кдзыбек биге немесе Кдбанбайга бедел крсута ж арай м а жок, Теле бидд немесе Наурызбайды темендетуге тати ма? Теле би Кдзыбекке, Кдбанбай Наурызбайга aFa емес пе? Б1ршщ iciH еюнппсше зорлап телудщ кдж еп жок, сиякуы. Бул романда сондай-ак, Кдбанбай мен Аркдуылдын, ж екпе-ж еп де ж ас MGAinepi кдтар адамдардьщ согысы ретшде берыген. Бегенбай батырдьщ Кдбанбайта багьшатьш батырша шайкдстарда крсалкд.1 журут де, улы ж уздщ крльш Ырайымбек батырд ьщ (ол кезде eAi ж а с бала) бастап келуа де тари хи шындыкден уйлесе бермейдд. Кдбанбай, жалпы, Букдр бабамыздьщ айтуынша, кдйары кртгы батыр болтан. Ipi денел1, узьш муртгы, ете суеты Kici екен. О н ьщ кдсында журетш ец жакдш батырлары Керей Ж э ш б е к пен Бэсентшн Малайсары болыпты. Эйелт ГауЬар кей жорыкц-арга 6ipre шыкдщн, 6ipre сотыскэн ержурек Kici болтан деседд. Кдбанбайдьщ жетт улы болтан, сотыста ол кек т у кетерген. 1754-ит жылы кектемде Кдратал мацында ею мындай тана крлмен Абылай он мьщ крлы бар кдлмак,батыры .Дабашымен сотысып, жендлю табады. Yin жуздей кдзак, кдфылады. Бутан намыстантан Кдбанбай мен Наурызбай езара келгап, 1755- доцыз жылы жазда еркрйсы жетт мьщ крлмен Кдраталта жетедд. 216

________ ________________________ЯЩписка тмЗым К^зак,-кдлмак, алдын ала келкпп, уш кун ж екпе-ж екке ■ ИТ.1ГДЛМ BipiHuri куш алташкы ж екпе-ж екке Кдбанбай e3i тугрл! Кдрсыласы - Ханхор деген батыр. Кдбекен, 65-те, Хан хор - ж ас. Кдбекецнщ астында - эй г ш К уб а с ат. Крлмакдъщ мшгеш — тапал курен, жорта. Кдбекец найзасын кдлмакдса карата устатан куш крзталыссыз тура бередд. Ал анау атын жорталата келген бойда найзасьш Кдбанбайта сктейдд. Кдбекец кдлмакцъщ найзасьш сол крлымен темен | басып, ердщ крсына -прей кряды да, шокдарымен найзаны 5ip салып кетедд. Ханхордьщ крлында сынтан найзаньщ I гукдллы Fana крлады. С о л кез Кдбекец ез найзасьш кезеп турып Ханхорды енддршектен урады. Ж а у кулап туседд. Кдбанбай да, Кубас ат та ортада крзталмай тура бередд. Оган кдрсы кдлмакдъщ жацатыдан да ж а с базыры шыгады. О ны Крбекен, найзасьш катере бергенде-ак, иыкд-ан сайьш TycipeAi. С од а н кеш н кдлмактар ак, т у кетередд: дамыл суратаны. Кешн Кдбанбай кдлмакдъщ екшип батырын, тым ж ас болтан сон, аятанын мойындапты. ©нддршектен урмай, эдеш Tipi кдддырьиггы. Ж а у ьш да аятан мундай ж ом арт батырлар баскд елде болтан ба, болматан ба — мен а з басым бшчеймш. Ражап мшездд халык, болтанбыз. Yniimiii куш Кдбанбай таты жекпе-жекке шытып, терт- бес крлмакды о дуниеге таты атгандырады. \"Калмакдъщ бул сарбаздары Наурызбай екеум!з шьшатын адамдар емес екен\", — дейдд Кдбанбай кешн оларды кррашсынып. Epreci Кдбанбай мен Наурызбай кдлмакдарды крршап алып Айкрраланды согысьш салады. У ш кун ж екпе-ж екп крспатанда, сотые сепз кунге созылады. Акырындз кдлмакдар тунделетш крршаудан кдиплп кутылады. 1745-жылы кдлмак, хандьпъшьщ ен, беделдд, казак, уш ш айрыкдпа каЬарлы болтан басшысы Калдан С ер е н елген-дд. О ньщ ел1мшен кейшп 6ipiHeH 6ipiHe жалтаскан так,талас узьш-ыртасы 14 жылта созылды: сонан соц, ятни 1759-жылы калмак, хандыгы курыды. Б ул к у р у \"А к ,т а б а н -ш у б ы р ы н д ы \" к е з ш д е к,азак, хандьпъшьщ да пешенесше тгап кдлуы мумкш-дд. BipaK, б1здд дер кез1нде 6ipAiKKe шакдярып, дал каж е-rri сатзнде бас крлбасшымызды сайлап, хан-терелер1м1здщ бакдаластьпын тежей б1лген Тале би, Кдзыбек би, Э й тек е би тендео жок, аулиелж жасады. 1726-жыл1ы Ордабасыдаты жалпыказакдык, жиы н казак, Гмрлтн де, казак, эскер1н де, оньщ накды басшыларын да 6ip макратка — елдд азат етуге батытгалтан 217

Шс-ушан Нфквкв-ты__________________ ____________ О тан согысына жумылдыра 6L\\ai. С о л Отан согысында Абылай бастаган Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай сынды кдзак, генералдары деуге болатьш батырлары кдлыптасты. Кец байтах, казак, ж ерш кдн тепл KppFaran улкенд1-кшлл1 K^ipyap батьфды 6i3 SAi тугендеп те тауыса алмай келемз. О л сокысга казак,ка1здары да гажап каЬармандык,таньпыпты, О ны тарихшыларымыз ел1 айтар деген умгг бар. М ен 1723-жылдьщ ке ке п н е н басталган \"Ацтабан шубьфынды Алкакел сулама\" аталган кдзакрыц ¥лы Отан согысы сол кдлмак, мемлекеп курыган 1758-жылы гана аякр-алды деп есептеймш. Оны аякр-аган да Абылай султанньщ Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай сынды уш крлбасшысы бастаган сарбаздары, я т и казак, халкряныц ecKepi. Bip-6ipiM eH такрщ, бакрщ таласкан калмак, нояндарьш крзакр-ар кезек-кезек крлдап, алауыздыкр-арын ершгге тусш, кейде вскери кемек керсегш, б1рде кашкандарына пана бола отьфьш, акафы ежелп ж ауын ж ер жастандьфып 6hTi. Алты ж уз мьщ адамы бар кдлмакр-ан акдфында 30-40 мындайы гана Ресейдр паналап аман кадды. \" 1133-доцыз жылы (1755-ж. — Б.Н.) 6i3 кдлмакры Ацкайга дешн куып барган соц, крггайлар ойратгы шапты. Бул б1здщ кдзакрыц ж уп н жендлдетп. Кдлмакрыц б1ржола куруына зор улес крскан осы кцггай racKepi болды\", — дейдр Кдзыбек бек Тауасарулы. (\"Туп-тукцаннан езш е ш ейн\", 349-бет). Дабашы мен Эм1рсана 6ipirin эуелде Доржьпа карсы 1ны1д<ан-ды. О ны елттрген сон, такка Дабашы агьфды. Сонан соц Дабашы мен Эм1рсана exeyi езара таласгы. Эмдрсана кашып барып Щаггайларды паналады, олардан кемек сурады. Крятайлардыц кектен сураганын кудай жерден бердр. \"К весне 1755 г.цинская армия была готова к походу... Общая численность армии по-разному определяется источниками — (ГГ 90 тыс. до 200 тыс. человек... Авангард северного отряда возглавлял Амурсана\", — дейдр И.Я.Златкин (\"История Джунгарского ханства\". Москва, 1983, 290-бет). Кдлмакрарды крлрганнан хеш и кдггайлар сол екгашмен крзакрарга да сокрыгысты. \"Алгашкы куш кдггай гаскербасы Ф уде б1здщ жасакры крлрыи, эжептеу1р женрске жетш, беден 6 ipa3 адам ел1п кдлды\", — дейд1 Кдзыбек бек (361-бет). Бул соняста да Кдбанбай улкен ерл1к керсетед1. Златкиннщ айтуында exiic белшген кр>ггай эскерш Баньди, Ю нхан деген 218

______________________________________ Ш фтка matSuM генералдар баскдрган. CoFaH Караганда, Фуде деп отырраны Kinii басш ы лардьщ 6ipi болар. Талк^1 деген ж ерде болтан урыста Бегенбай крлы к а п ы ерлж керсетедь Ею айта созылган сорыстан соц, кьггайлар Ур1мж1ге дешн шегшедь Кдлтайдьщ кдлмак,хандьиъш ж ойып ж1беру1,6ip жагынан, кдзакуьщ езш е де улкен кдуш турызрандьпы с е з а з . 35 жылга созылган О тан сорысынан кдзак, та кдлжыраран-ды. Кдятайдьщ кдлмак^ы шапкдн кдльщ крлы сол беттмен 6i3re лап крйса, оньщ акрфы немен тьшар ед) — бэрш 6ip кудай быедь Ал 6ipaK, крггайлар неге лап крймады? Златкиннщ ойынша, оньщ 6ip себебнкдлмак, ж ерш деп тылына сенбеу1. Халык, кдрсылыгы epniin кетсе, кару куппмен крл ж етюзген ж еп с п п н ен мулдем айрылып кдлуы да мумюн-дь \"Токал еш ю муш з сураймын деп, куларьшан айрылыпты\" дегендей, басып алган шырыс Турюстанды бойына ciiapm алуды ойлап, кэнагат жасаран кершедь Оран крсымша, менщ ойьгмша, Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай бастаган кдзак, крльшьщ тегеуршш байкдран сон, да 6eTrepi кдйтып калган болу керек, Эйтп есе, шырьшсыз тусе кдлатьш оцай олжа санаса, ейтш ез-езш ен кднарат ете крймаса керек сиякуы. Кдзак, жасыратыны ж ок, асыра, эарелей айткднды унатады. Алайда Кдбанбайдын, ерлшн мадакуаранда, acipe, асыра айтып ж1беру мумюн емес. Ж екелеген окргаларды, деректердд бурмалап ж 1беру, ещ н айналдырып ж 1бе р у б1реулердщ крлынан келсе келер; б!рак, крлы заманда, халыкдъщ тагдыры кдллушында турранда оран кдлкдн болып крррап калган хас батырдьщ e 3i екенш мэймецкелеу, мщ пр- мщпрге сап темендету еш юмнщ крлынан келмейдг ©йткеш оны темендетпек бодгандар езш темендетеди Кдбанбайды крлпаиггагысы келетшдер де кдтелеседд. Ешкдндай ражап адам халкащнан артык, крлпаиггай алмайды. Кдбанбайдьщ пендешшпн жасырам деу де бекершшк. Адам Кдбанбайды пайгамбар Кдбанбай болып едд деп юмдд алдаймыз? © з ерешзбен елшеп, ез1ме карай тарта тусем деп, халкдлмыздьщ халык, боп сак^алып кдлуына е л ш е уа з улес крскдн дара бабамыздьщ рухын жаралап алмараным1.13 ж ен . Кдбанбайды сыйлаудьщ, оньщ рухьша табынудьщ б1здер уидн Kp3ipri тете жолы — сол крррап калган халыкды ж уз-жузге, ата- атага, 6ip-6ipiMeH б т с п е с так,таласш ылар м ен бакц-аласшыларра жэркемдетш ж 1бермей крррап калу, сол 219

макрат жолында куресу. Сондыщ-ан кызганыштьщ кдкзыл и п ш ш з д ертеп бара жаткднда: \"А, Кабанбай бабамньщ аруагы, ез1мдд ез1м женуге куат бере кер!\" — деп, сыйьша ж у р г е н М з сауап. М енщ ш е, тауелаздж замены орнаганнан кейш Кабанбай баты р ж ай ы н д а тер ецд еп, ж ан-ж ак,ты алгаш эц г1ме крзгаган - \"Шалкэр\" газет! О нда 1991-жыддьщ акранынан бастап \"Кабанбай — халык, батыры\" деген макдлалар леп шыцжанды\" зерттеуип Зейнолла Сэшкулыньщ жазбасы непзшде б ер ке бастады, оньщ бэрш газетке дайындаган - Курманбай Толыбаев агамыз. Сонда да Наурызбай туралы: \" 1729-жылы Ж о ц гар крлбасылары Шамалган мен Каскеленд) жекпе-жекте елтргендйз казак, даласына кец тараган\", — деп жазылды (“Шалкар\", акдан, 1991-ж. \" Кабанбай — халык, батыры\", 5-бет). Аркауылмен ж екпе-ж еп де бул материалда айтылган, алайда екеуш щ ж ас мелшер1 Кдзыбек бектепдей ашып жазылмаган. Кабанбай жайында кергенш кергенше, аса зор ктипатпен жазган адам — Казыбек бек. \"С он а у 6 ip жылдары, — дейдд ол ез ш щ \"Туп-тукраны нда\" (112-бет), - Кабанбай эл1 Кабанбай атанбай Ерасыл кезшде Аягез бойында уш мындай торгауытпен уры с салганбыз. Торгауьпты Катьш, Бие езеш бойында тоз-тоз етш жецген сон,, Кабанбай бар, тэты 6ip мен аттас Казыбек деген батыр (Каз дауысты Казыбек емес), Кекен деген Ерасылдьщ аткрсшысы бала ж ш т бар — твртеум1з ел аралап, сэую м салганбыз” . Бутан Караганда, Казыбек бек Кабанбайды ерте кезден- ак, б к ге н . Bip жолыкдандарында Кабанбай: \" Ж е т улым бар\", — деген екен, шпнде Умбетей деген баласы бар екеш Faria есшде калыпты, Умбетей жыраудьщ атын крйган екен. С о г а н Караганда, Кабанбайды н, ж а с кезш де сауыкдгыл болтаны кумэн келт1рмейд1. Кабанбайдын, кдсында ен, ж акдш ж уретш дер Керей Ж э ш б е к пен Бесентшн М алайсары батырлар болса, Кабекец езш е беле im Дэулетбай батырды да айрыкща сыйлаган. Кдлмак,батыры \"Босмойынньщ улкен кызын Тогас батыр а л ь т, план Крсай батыр туады. Екппш кдпын осы согыскд катыскан Кржагул батыр алып, одан Кабанбай (Ерасыл) туады. Уппнпд кызын Ж умы к, саты а л ьт, одан .Дэулетбай батыр туады\", — деп жазады “ШаЛКар\" газет (Акдан, 1991- ж .). Алайда бул агалы-шш ею батыр кдгргызбен болтан 6ip 220

___________________________________ Шфнхка mtSbm урыста крлта тускен ака т аш а бола таласьш кдлады да, кдтгы араздасады. Бул туралы Кдзыбек бек: \"Соны мен, ак, атан ек еуш щ елгенде де KepicneyiHe себ е п болды ... Акдгры Дэулетбай кылыгына ыза болтан Кдбанбай елш ен кеш ш Сарыбелге кеигп де, сонда 6ip жылдан кешн кез жумды. OFaH, м н е, уш жыл болды. С у й е п Аркдда Сарыбелде кдлды. BipaK,ол ешгамге белгш емес. О н ы табамыз д еу бос эур еш ш к [ болады. © йткеш Кдбанбай - тумырында ке п адаммен сайыскд тусш, кдсын жауын мерт калган адам. Сондьщган ол кершде тыныш жатуы уш ш , суйеп жаткдн жердд б е л п аз етп\", — деп жазады (385-бет). Бул дерек Кдбанбайдьщ б е й т Аркдда болу керек деген гагард! дэлелдей туседд. М ундаты ак, атан окдиасы баскд жырларда да 6ipa3 айтылтан. Соган кдраганда, кезшде бул жагдай ел ш щ д е эжептау1р эцпме болтан, кен, таратан. \"Кдзак, крлжазбаларыньщ тылыми сипаттамасыньщ\" 3-томында (\"Былым\", 1981) Кдбанбай туралы 8 ж ыр нускдсы керсеттлтен. С он ьщ ушеушде Кдбанбай мен Дэулетбайдьщ ак, бас атанта бола екпелесу1 эркдглы с е з болады . Балым К д й ы м М ухам ед хан овтьщ 1946-жылы ж азы п, 1991-жылы тана жариялаган \"Кдракерей Кдбанбай батыр\" атгы зертгеушде де бул окрга арнайы сез болады: \"Сон д ай KemipiMAi, i3ri кец1ддд батыр ез iraci Дэулетбайдьщ болымсыз icri (Ак, бас атан уш ш екпелеуЦ насырта шаптьфьш, орьш сыз ашуга ж ол берш, береке-б1рлпегщ а са кдтгы ке р еки заманында ел уйткдгсын бузтанына кдтгы наразы больш к ецш кдлады\", — дейд1 (\"Кдзак, эдебиеи\", 12-пплде, 1991). \"Кдбанбай - Дэулетбай арасындаты тартыс жыр келемшщ уштен 6ipiH алып тур\", — деп ж азады талым Болатжан Абылкдсымов \"Батырдьщ бгак тулгасы\" атгы макдласында (\"Ленинппл ж а с\", 3-тамыз, 1991-ж.). Бутан кдраганда, “Туп-тукранньщ\" авторы Кдбанбайды кемсггу ушш, ж уз жылдан кешн шыккдн ж ы р жел1сш 18- тасырдаты Тауасарулыньщ аузына тыкралайды\", — деп жалтан намыскд шабушылар, менщше, бекер арамтер болады. © ж ен 1сген енеге, улп немесе сабак,алу керек б1зге. Кдзак,тыц бурынты тарихын б у гш п кдзакдъщ жалтан намыспен кдйта кдрауына бола ма? О нда, ол тарихты бурмалаута ж атпай ма? Болтанды болтан куйш ш е айту Кдбанбайта да, Д эул етбата да куйе жакрайды. ©йткеш Кдбанбай 6ip ру немесе тайпаньщ емес, кулл1 кдзакдд ортак, 221

Щ у я т Ц ф /н Ь -у м ________________________ ______________________ батыр. Ак, а г а т а бола Дэулетбайдыц езш е устаз болтан агасымен таласуы К^банбайды кематуге еш жатпайды, кайта кдзакы емДрдщ кнлы-кцлы кдлтарысын б1ле тусу1м1зге итермелейдд. О л о к т а Крбанбаша емес, Дэулетбайта сын. Алайда казак, елгнщ бостандыты уш ш Дэулетбайдыц да жаньш аямаган жаугер батыр болганын 6Ь умытпаута -пясшз. О л туралы Букар бабамыздьщ: — Дэулетбай e3i дэулетгей, Bip e3i 6ip эулеттей, — деп кршеметпен жырлауы да кеп сыр аш артса керек. Батырдьщ MiHe3i де, кмлыгы да юлен, 6ip дурыстык, пен тэртштшкген куралмайтыны зацды, табига жатдай емес пе? Атакуы адамдар ун еш ж ау жок, жерде де батырлык, жасай бермейпш сеюлдд, унеш пендешшк те жасай бермейтш болу керек. О ларды ц 6ip peTKi э л а з д т н соншалык, намыскрйлыкден: \"Ондай ic болтан емес, ондай батырлар ондай эрекетке бармайды\", — деп, кезжумбайлык, жасап жалгандыкрд барганымызды да езйупздщ эд1лдитлпз, аруакка кдмкррльпымыз санауга тшсшз бе? ©йтсек, бЬдщ тарих тарих бола ма? Тарихты байбаламмен, намыс, эдиуцк, шындь1к,деп урандаумен ешгам кайта ж асай алмайды, тузей де алмайды, тек дэлел, жан-жак,ты зерттеу шындыкда жак^шдата туседг \"Олай емес\" екенш де, \"булай екенш\" де тек дэлелдеу керек. Эддлдцже, шындыкка одан жакын eui6ip эддс ж ок, Сонда тана \"руластар 6ipirin жалтан ютэп жазды\", \"ез руьш мадакуады\" деген сиякды 1937-жылдардьщ \"Жапон шпионьша\" украс кдралаулардан казак, эдебиетг мен тарихы ада болады. М ен ез басым Тауасарулыньщ: \"О сы жолы жолда ГауЬар ханымды да керддм. О л да барлык, казак, батырларыньщ катындары сиякды ж орыкаа 6ipre баратьш, 6ipre сотысатъш ер ж ур е к K ici болатын. Крлынан дэм т а п ы м . Бабамыз Байддбекгщ жорык, казаньшан оларга 6i3 де дэм татырдык,\", — дегенше (333-бет) еш кум эн аз планам. Казак, батырларыньщ сейтш 6ip-6ipiH сыйлаганына, бауырмал болганына суйсшем. Кабанбай калмак, нояны Эм1рсанамен куда болтан екен кезшде. А л Эм1рсананьщ казак, Телекейден туды деген eceri болды. О л жайында Зейнолла С эн ж те (онда аты баскаша), Ш экэрш де, Тауасарулы да жазьш кеткен. BipaK, амал не, Kp3ip ец курыса М эш йур Ж у сш пен Шэкэр1мнщ шеж1ресш де окрвдай-ак, тарихи шытарма ж аза беретшдер шыкуы гой. 222

___________________________________ fflafmxka т Ф т ©3i кезмздд бакрграйтып крйып eripiicri ж азы п отырып, езгеш eTipiK жазды деп кдралайтындарды кднша ойлансам да тусшбей-ак, крйдым. \"Ж ылы жылкдл, менен ею ж асы улкен едд, жетгас торыз жасында дуниеден етп\", — дейдд Кдзыбек бек Крбанбайды. “М ен оларга — Крбанбайга, Бегенбайга, Наурызбайра — кдзак,тан ш ы к да н а р ы ст а н д а р д еп к,арадым, к у р м е т т у п ы м \" , — дейд1 м ак,таны ш пен (335-бет). \" Н а й м а н Телегетайдьщ тертеушщ — Кдракерей, Сады р, М атай, Тертуыльшьщ — ншнде 93ipre мен б1лгенде Кдбанбайдан дачкуы адам болтан жок,\", — деп суйсшедд ж ен е (334-бет). Батырларда да, ж ай кдрапайым жандарда д а 6ipey/vi аса, баскдны баса унату бола бередд гой, \"узын муртьш сылап, куллмдеп\" оты ратын К ,абанбай Абы лайды о нш а ун ата бермеген кершедд, б1рак,жек кермеген. Сондай-ак,Наурызбай батыр Бегенбайды кдтгы сыйласа да, одан repi Крбанбайды кдтгы унаткдн, соран украуга тырыскдн. А л Абылай Бегенбай мен Кдбанбайга айрыкдна ыкдллас крйьш, Наурызбайра онша кецгл беле крймаган. Белтам, кдтарласы болтан соц, крлпаштай крймаган. М ундай мшез, менщше, олардьщ мйп емес, адамдык, езшддк ерекш елжтер! рана. Будан да 6ip тайпадан 6ip тайпа шошитындай гаюр туюдщ крж ей шамалы. Кдбанбай — шьш мэншде кдзак, халкдлна кррран болтан айрыкдна батыр. Ж о ц р ар eAi кусап б1здщ д е \"Адргабан шубырынды” жылдарында ж ер бейнен курып кетпеу1м 1зге ец алдымен Теле, Кдзыбек, Эйтеке сынды акд>1лмандарымыздыц керегенддг1, Бегенбай, К дбанбай Н а ур ы зб а й баскдрран батырларымыздьщ ерж урекйй, Абылайдай саясаткер1М13дщ акд>1л-айласы себеп болганына тарих-ана кун еткен сайын кез1м1здд ж епо зе тусуде емес пе? \"Крзак, даласьш батырльпымен тац крлдырран Кдбанбай мен Бегенбай да бул дуниеден атганды. Ю м кдлады д ей а з бул фэниде?\" - деп муцаяды Крзыбек бек. Батыр бабалардьщ рухы демеп ж ебеген олардыц урпак,тары кдлады б у л д ун и е д е. К,а бан бай лар халык, санасында крй кезде де Tipi. \"Кдзак, эд еб и еп \", 04.02.2000-ж ыл. 223

Ш с т ж н Н ф Ы я -f m _______________________________________________ БУКДР ЖЫРЛАЕАН БАТЫРЛАР Букар бабамыздын, аузына ец кеп шнген батыр — Абылай: б1рде оны кекке кетеред, б1рде жерге тьпып ж1берердей жер-жеб1рше ж етед . Сонда да Абылай сез кдйтарыпты, ByKppFa iperoKiim, вкпелеп крлыпты деген кацку сез жок, Соран Караганда, Букар Абылайдьщ бала жасьшан берп eMipi мен бар купиясын жакры б ш е н . 0 p i елге сыйлы, epi шын сырьш бьлетш акракдлра кдрсы Абылай ауыз аша алмаган. Букар елендерь кудайга шугар, 6ipa3 жинак^а жарыцкерд, олардьщ бэршде мэтш езгешелш ж ок, ейткеш МэшЬур нускасы непзге алынган. С о щ ы жылдары табылган Пекин (Акрелеу алгысвз жазкан) жэне Кдзыбек бек Тауасарулы нускалары Букар елецдертац мэн-жайьш айкршдай тусуге эжеп-rayip мумю ндк беред. Б укар ел ецд ер ш щ iiuiHAe Абылайра тпселей арнап айгылатын белек-белек узш длер кеп кездесед. Мазмуньша карасац, сол узш длердц 6epi уза кД р гана тугае елец сиякцы. Кдй кезде агаты екен, не себеппен агаты екен деп ойланасьщ. \"XV-XVIII-FacbipAapAaFbi казак,поэзиясы\" (Алматы, 1982) мен \"Бес Facbip жырлайды\" (Алматы, 1984) жинакуарында \"Ад тшмд1 алмасац\", \"Ай, Абылай, сен он 6ip жасыцаа\" деген елецдер Пекин нускдсында (\"Ана т ш \" гэзеп, иплденщ 12-ci, ж ы лкд жылы) \"BipiHuri толгау\" мен \"Сепзш нп толгауда\" аралас-куралас жур. \"Ал, тшмд1 алмасац\" деген елецшде Букар жырау Абылайга: — Эб1лмэмбет патшара Кдзметкер болып жур едц. Кдлтактап жур1п кунелтш, YficiH Теле билердц Туйесш бандан кул ед ц... MoMUHFa кел1п бек болдыц, Атацды б!лмес кул едц... Аркар уранды жат едц, Кдй жерщде тере едц?.. Ж алац аяк жар кешш, Без TOigjFaH сарт едц... Ш еш ецд жене сурасац,... Туржпеннщ тер1нде Кдшып жур1п кунелткен кара куц ед, 224

___________________________________Шфнхка пшЗин деп, ата-тепн кдзбалап тукырта сейлейдг Абылайдьщ элденеге юнам болып калганы жыраудьщ сез саптас ынан-ак, сезмедь \"©кпецменен кдбьшба, ©пцменен жарылма\" — деп сегед1 жырау. \"Ай, Абылай, сен он 6 ip жасьшда\" деген елецшде де осы ой айтылады: — Аркдда Эб!лмэмбет теренщ Туйесш баккдн кул едщ. Абылай атыч жок, eAi, Сабалак, атпен ж ур едщ. Оны да керген жер1м бар, Ж аны с Кдрабайдыц крлында Тунде туган ул едщ, — дейдд (\"Бес гасыр жырлайды\" 103,106-бет). Пекин нускдсында да осы сездер осы кушнде айтылады. Кудайшылыгына келеек, мундагы \"кул едщ\", \"ж ат едщ\", \"кай жершде торе едщ\", \"шешец... кара куц ед Г, \"Карабайдыц ушнде туган ул едщ\" дегендер Абылай султан турмак, жай шешщ 03i де катере алмайтьшдай керемет ауы р сездер. О н ы кетерген Абылай, шын меншде, мшезд! батыр. О н ьщ уетше Букардьщ аузынан жала да, жалгандык,та ш ьта крймайтыны кулл1 казакка аян. М ен щ ойымша, айтушылар бул елецдердеп Эбглмембетгщ атьш ез жандарынан крскан. Б1рщгшден, теренщ мальш тере бакдайтыны белиль Екшипден, туйесш багьш журген кулы е з ш щ туы сы е к ен ш б ш ч е й т ш д ей Э б 1л м эм б ет к 1м ? Батырльпы, е р л т ханга лайык, болмаса да, Эбш чэмбетгщ мшез1, адамгергшлт айтарлыкдай жакры болтан деседд. Кдншама ашуланды, тйгп токрандагы Kici токдай алмай калган inbiFap дегеннщ езш де Букар ж ыраудьщ н е болса соны ел алдында айта салуы мумюн емес. \"Кемекей эулие\" атантан бабамыз ез1 анык,б1лмейпн кацку сездд халыцалдьша шытармаса керек. О ньщ уетше н е п з а з кшэлауга Абылай да тезе крятын момын емес-Ti. \"Ал, тшмдд алмасац\" елецшщ ортасына килМп: — Уа, сен Кднжыгалы Бегенбай, Такдшы кеппес уры едщ, — деген шумакдъщ енш кету! де бул елецдердд айтушылардьщ шатастырып алтанын, эр елецнщ естершде калган узжтерш гана 6i3re ж етазгеш н ацгартады. 15-549 225

Ъвксутан Нфквке-ты К^лданменен урысып\" деген еледнщ де жогарыдагы ею елецге ундес жатканы байкдлады. М унда Абылайдьщ 6ipa3 батырларыньщ аты аталады. \"вцк ей батыр жиылды, Хан Абылай шакдфды\", - дегенше Караганда, той немесе жиын успн де айтылган влец-ау деп каласыз. \"Абылай ханньщ касында\" деп басталатын еледде: — ©летугын тай ушщ, Калатутын сай ymiH, Кд1лмацдар жанжал-ерегес, — деген свзге карап, жыраудьщ элдеюмдерд жарасгыргысы кеп отырганын байкау да кдын емес (\"Бес гасыр жырлайды\", 105-бет). \"Бул, бул уйрек, бул уйрек\" деген ©ленде: — Айнала алмай ат елсш, Айыра алмай жат елсш, Ж а т бойынан туцъ\\сщ, Бэрщ!з 6 ip енеден тугандай больщыз, — дейдд (сонда, 106-бег). Тату, 6 ipre болуга шакдфады. Казыбек б е к п д айтуынша (\"Туп-тукданнан взш е шешн\", 363-бет), 1757-жылы калмакден де, кдггаймен де согы сьт ж ещ ске жеткен Абылай Ш имойын деген жерде той етюзедг \"Букар aFa топтан топка журит белгш жырьш а й пы . Оны маган т о й вткен с о д т ер т-бес кунн ен кейш келш ©3i жазгызды. О л еледде Букар aFa жауга катыскан, жекпе-жекке шыкаан батырлардьщ дерлщ барльпын-ак, айтга\", — дейд ол. \"Калданменен ур ы сь т \" елещдде (\"Бес Facbip жырлайды\", 110-бег) он терт (14) батырдыд аты аталады, ал Букардьщ вз аузьшан ж азьш алдым деген Казыбек нускасыдда (364-369- бет) алпыс терт (64) батыр аталады. М ен щ ойымша, солардьщ барльпы да б1здщ болашак,ултгьж,энциклопедиядан курмегп ор ь ш алуга какдглы батырлар. А лдьщ ры нускада Kici атгары бурмаланьш аталса, к е т н п д е дурыс айтылады. Маселен, алгашкд1 ютэпта CipreAi кара Т1леуке, Каракалпак, Кулашбек, Тпеден шыкдан Есгербек, Кудамецд Ж бекбай, Секербай, Ш уйбекбай, М амыш , Каскарауулы Молдабай, Айнакул Бати аталса, булардьщ 6api Казыбек бекге дурыс аталады: CipreAi К д ра Т1лек (аты — Т1лек, калганы тайпасы мен руы), Каракалпак, Кд1лышбек (Унеш улы ж уз крльша крсыльш сорыскан), Текеден шьпдсан Сатай, Белек (экелйбалалы 226

___________________________________Wafmxka matSuH шапыраштылар) ж ене Естербек (Бегенбай крлынан), КудамендД кулжадай (Бегенбай крлынан), С е ц ю б а й мен Ш ойбек батырлар (eKeyi де Теле бидщ шДлерД, Секербай, Ш у й бе к б ай деген баты рлар тар и хта жок,), М а м б е т (шапырашты), Кдскдрыулы Молдабай (Кдзыбек бектщ немересД), Айнагул Бети (Бегенбай крлынан). Кдзыбек бек нускдсында Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай крлынын батырлары белек-белек айтылса, бурынгы нускдларда араласып ж ене Бегенбай мен Науры збай крлдарыньщ гана кейбДр батырлары аталады. О сы н ы ц бэрш салыстыра келгенде, бул елендердщ дурыс тупнускдсы Кдзыбек бек кДтебДндегД нускд екеш дэлелдД кершедд. Бул Кдзыбек бек нускдсында Кдбанбай крлынан Балгалы Барак, (мьщбасы), С а са н , Тауасар (мьщбасы), К дра (мьщбасы), Шоцай (мьщбасы), Дэулетбай (мьщбасы, кейДн ак,атанга бола Кдбанбаймен араздасып кдалады), М а та й ШекэрДм, Бура Борамбай, Сады р ДэрДмбет ж ен е Дакд, Уак, С а р м а н мен Шагьш, Тертуыл Багар, Ырыскул, Сакдн, Догалбай, Агалык, батырлар мадакхалса; Бегенбай крлынан Шакдиакулы ЖэнДбек, Ж аны кеш , Алтай Олжабай, КудамендД, Естербек, Байулы BiiiK, Баспан, ЖетДру Орал, Ж аппас АкбердД, Кдракесек Кдрабек, Темеш Н ура (Кеипрушлердщ кДнэсДнен бул батырдьщ аты 250-бетге Тура делДнген. Аргынньщ ДшДнде Темеш . ЭйгДлД Агынтай батырдьщ HeMepeci. Дуры с аты Н ур а ма, Тура м а — б1ле алмадык, Дегенмен Н ур а болуы керек деп ойлаймыз). Атыгай Агындык, Таракды Тогай, Айнагул Бэти, Кдрауыл Кдсым мен Кдлабек, Кднай, Атыгай Ж эпек , Айдабол Толыбай, Кдижьталы Бозым, Ж антай, Есен, Досай, Кдлпшак, Макдтай, Мэмбетулы Атан деген батырлар мадакдалады. А л Н а ур ы зб а й крлынан СДргелД Т1лек, Кдракдлпак, Кд.1лышбек, экелД-балалы Сатай мен Белек (Белек — жекпе- жекте Ацыракрйды елтДрген), Кдзыбекулы Кдскдры, Кдумен мен Д эулет (Кдрасай батырдьщ ТурДкпен деген баласыньщ немерелерД), Ж ан ы с С ецю бай мен Ш ойбек, Тацсык, кржа, Шыбыл Мембет, Кдскдрыулы Молдабай (Кдзыбек бектщ немересД), С уа н Багай (Кдлмакдъщ Мукдлрын жекпе-жекте елтДрген Орбулак, шайкдсына кдтыскдн ЕлтДндД батырдьщ урпага), Асыл Еспенбет, Албан ХангелдД, Кдракрлпак,Жангел, Бошай Семен (кДтептщ 263-бетшде СемендД Долацкрра елтДрдД дейдд. Алайда шындыгында ол жолы Сем ен нщ ДнДсД еледД. 227

Ш сут м НфЫсв-тм_____________ _________________ О иы шеждрепп Аскар Селеубай далелдедд. Ауырып отырып Крзыбек бек екеуш шатастырып алган. Ал елецшде дурыс айткдн), Ай кы м Кекбарак, Ш ы мыр Крйгелдд батырлар мадакзалган. Мундагы: - Шакырды Абылай бу 6ip кун, Ж а к а м менен кдшрды. Белюке TycciH бауар деп, Хан Абылай буйырды, — дегеш алдыцгы нускдлардары: — ©цкей батыр жиыл деп, Хан Абылай шакырды... Белюке олжа TycciH деп, Хан Абылай буйырды, — дегеннщ дурысы деп бкешз. \"0 3 i кэтгы ардакгатан Абылайды неге Букдр осынша к э п ы сегедд?\" — дегенге келеек, оныц да сырын Кдзыбек бек ашады. \"Ею айдай болтан согыстьщ сощ ы кундершде Наурызбай крлы тун шпиле кдятай гаскерлерше шабуыл жасап, оцаша ж ем д елт байлауда турган ж уздей ж ылкдмыч успнен туеш, оларды айдап келдд. Eepi де крлга уйренген мал екен. Тчтшдр тэуеттей бес боз аргы мак ерекш е... Наурызбай бес боз аргымакцы устатып алды да, нокгалатып, муны Абылайга сыйга ж 1бердГ, — дейдд (363-бет). А л Абы лай бул бе с аргымактьщ 6ipeyiH Кдбанбайга, eKimuiciH Бегенбайга сыйга тартады. ©3i берген атган Наурызбайга бермей-ак, кояды. Е р т е а Бегенбай мен Кдбанбай Абылай берген боз аргымакгарына мшш шыкра, Наурызбай бурынгы торы ала атымен журедд, \"С ен щ атьщ крйда?\" — дейдд Бегенбай. Наурызбай оньщ мэнш туешбей, астындагы атьгн керсетедд. С ол арада ак,боз аттардьщ сырын Наурызбай айтып бередд. Сон ы еспген сон, Кдбанбай мен Беген бай Абылайга катгы кетедд. Ушеум1здд алаладыц, Наурызбайды сыйдан тартгыц деген ашумен Кдбанбай: \"ЭдЬлетаз сыйынды алмаймын\", — десе, Бегенбай: \"Хан эддлетпкген тайса, кара болады\", — деп тепешш, eKeyi де ак боз атган ер-турманын сьшырып алып, баска аткд м и п кетш кдлады. Б1раздан соч езппч е с к е р уа з калганын туеййп, Н а ур ы зб а й да аш уланады . С е й т ш , казак, пен кдлмак, арасындагы узак, жылгы О тан согысыныц жецюпен 228

________________________________ fflafmxka тмЗым аякцалуын тойлап, елдд б1рлжке шакрфып отыргаи Абылай ендд сол казакдыц араздасуьша e3i себеп болады. Ш ьф кы бузылып бара жаткан журтты гам токуатады? \"Ак, боз атгар дауы Букар aFara да жеткен, ол да катгы куйшген. Ел арасы кайта жаман болып кетрдд деп, Букар ага к а п ы куйзелген. Алгашкр1 куга езЬйган крлай санаган Абылай era кун еткен сон; канала бастаган... Ендд Букар аганьщ осы OKjcara катысгы адамдарга не айтканьш береган. О л Абылайга ете катал да, еддл де сез айткан ж ене аямай айткан. О ны Букар аганыц маган жаздырткан сезш ен дел бермекган\", — дейдд Кдзыбек бек (372-бет). С о л елещцде Букар: — Ей, Абылай, Абылай. Ал тшмдН Аласьщ. Егер тшмдд алмасац, Ж алгыз-жэутж каласыч. KirairiHAe сен Эншейш-ак, тул едчч, CeHi мен кергенде, турымтайдай ул еддч, Тургастанда ж ур еддч, Кдлтактап ж урш кунелтш, Сабалак, деген ат алып, Уйсш Теле биддч Туйесш баккдн кул еддч. Оны да керген жер!м бар, Ж аны с Кдрабайдыч крлында Тунде туган ул ед!ц. Кдзыбек, Теле болмаса, Сартка сатар пул еддч ... Атачды бишес кул еддч, Атачньщ тегш сурасач. Аркар уранды жат едуч, Кдй жер1чде тере еддч? — дегендд айтады. \"Аркар уранды ж ат едщ\" дегега, cipe, сен сол уранды жамылган баска адамсьщ дегега болса керек. — Уагда 6epin Телеге, Кдзыбек с е т хан кыдды... Сейтш ж урген Абылай Бупн эддлетс1зддпмен Ел арасын дау кдллды... 03i4 салган уяны, 03in буздыч бупнде... 229

Ш а т а н Н ф Ы а -у т _________________________________________ _____ вкпецменен кдбынба, ©т1цменен жарылма. Басына мунша кетерген Журтьща жаулык, сагынба, — деп сегедь ©йткеш елдщ, халык,тыц 6ip/uri Букдр уш ш Абылайдан да, Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбайлардан дд кдш бат. ©Mip бойы сол (нрлж уш ш ссяысып келген батырларды тарыда сол б1рлж-п сакц-ayFa, сол уш ш татуласуБа шакрфады. О сы себептен де ол eraip, кдтгы сейлейдь Сонан соц кезекп сезш ж ырау Кдбанбайга арнайды, ол жыры 111 жол. — Ей, Кдбанбай, Кдбанбай! Курк1реме кдбандай! Крлтокдак.тай Бегенбай С ен щ е д бабандай, — деп, Бегенбайдын, ж а сы мен ж олы ул к е н д п н алдыра тартып, ол турранда сен mipeHe берме деген ым бтддред). — Кдракерей Кдбанбай, Кднжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай! С ен ymeyiH — ошак,тын уш буты. С ен ymeyiH турранда, Жаудыч да кетер куш-куты, — деп, ym eyim n 6ipAiriH мадак,тай отырып: — Бузылмасын 6ipaiK деп, Кдртайган агац крналдым, — Двйдд. — BipAiK жок,та не болар, К ер д ч Foft кеше кдлыстан. Эм1рсана, Дабашы, Ж е р жарган-ды дабысы. 0здер1 ала болды да, Сэтс1з болды шабысы, - дегенд ескертш, ата жауы кдлмакзыц кдлайтоз-тоз болганын мысал кдлады: — Кдзак, кдлай ел болар, Сыйламаса улырын? Алалык, керсе б1зден жау, Салар кдрмак, курьнын... 230 .

ЯЩтхка тмЗым Бас крсыпты десш де, М ац-мац басып жур1ц1з. Байсалды жерге туснцз. Айнала алмай ат елсш, Ж а т бойынан туц1лсш, Bapi4i3 6ip анадан тугандай болыцыз, — деген акрглмен аящайды. Сон ан соц барып сезш Бегенбайга бурады. О л 92 ж ол елец. — Э й , Бегенбай, Бегенбай! Шешец сенщ Баяу-ды, Kici едд аяулы... Э кец сенщ Акд1а ед1, Емес едд акдтлы, — дегешне кдраганда, Букрр — Б егенбайдыц эк е-ш е ш есш де 6iAeTiH, е з ш бала кунш ен Kepin ж ур ген адам. ©йткеш : — Акд1а акршнан бата алып, Бул Букдрыц кдк,сады, — деу! бекер емес. — Ханда да болар 6ip кдте, Кдрада болар мыц кдте. Шалагай туган шщнщ КдоДрше ж ур жете... Айтса Букдр сез сурлеп, XaHFa керек 6ip кемек. С ен ашулы турганда, EKi шщ не демек? — дейд1 батырды сабырга шакргрып. \"Ею ш щ \" деп отырганы, эрине, Кдбанбай мен Наурызбай. Осы лай деуш щ e3i — кдзащ>1 жарасымдылык, Наурызбайга кезек келгенде, оган \"ею агац\" Aeyi де осындай i3eT. Bip жагдайды арнайы айта кеткешм орынды сияк^ы. О сы елещнде Букррдыц: — Уа, сен Кднжыралы Бегенбай! Такдомы кеппес уры едщ... Кдбанбайдан бурын найзацды Кдй жерде жаура ттредщ? — дентин бар. Сон ы кейб1реулер келденец тартып, Бегенбайды К^банбайга крраганда эл а зд е у едд д е п а келетш сиякзы. Мундагы мэселе, менщше, баскдаа. Б1ршнпден, Крбанбайдыц 231

Шштан Ифкекв-шм________________________ ауылы кдлмакзъщ бетшде. Сондыкц-ан жауды ол 6ipiHuii кдрсы алады, найзасы н ж ауга 6ipiHmi болып т1рейдг Екмппден, Кдбанбай Бегенбайга кдраганда жекпе-жекке кеп шыкрдн. Ал ол кезде казак, пен кдлмакдъщ барлык, согысы алдын ала кел1сллген ж ек п е-ж ек те н басталып шырган.Ушшипден, улкенмш деп кужзлдей берме, сенен баска да батыр бар, сабырга кел деген емеурш жасап отыр гой. — Жалгыз батыр мен деме, Баскдны езщнен кем деме. Аскактама, аскдшба, Ынсап 6epciH пендеге, — деу1 осы ойымызга дэлел. Бегенбайды сабырга шакырган соц, ж ы рау баба ендд Наурызбайга келедд (115 жол): — Борзей арлан Бегенбай, Кдйары катгы Кабанбай, Сез1ндд сейлеп екеу1, Куршрейдд кдбандай... Ек1 агац болмаса, Оларсыз сен к!м еддч?! Екеу1 б1рдей сабылып, Ханньщ отын сабалап, Сен ушш болып кара тер, Капалап отыр, кабалап, С ен ymiH жан берем деп, С ен уш ш жан алам деп, ¥ран сап отыр бабалап, — дей кел1п, се зш щ анган кдйтадан уш батырга арнайды: — Булд1рмецдер ел 1ш1н! Болганда жаца сау, муздай. Ханда да бар кдтелж, Айтпай оны не етелж? 1шк1 дауды крйындар, Ж а у тубш е жетелж... YiueyiHAe кут-береке, Кдзакдыц бурк1т тулеп. Ж аута салса, - жарагы, Куреске салса, — 61леп, Ала болсак, ез1м1з, 232

Wajmxka тплФт Кдлмак, сонда буледД... Сак,та кдзак, бДрлшн! ToK,caHFa келген кдрт Букдр, О сы соцгы ттлеп, — деп токуайды. \"Букдр ж ы р ау с езш е н к е ш н ЬеммесД орны на келдД, батырлар сабасына т усп, хан кдтесш тузедД, кдзакцъщ уш арысланы будан кешн ун еш Абылайдьщ тегррепнен табылды. Бул елендер — Букдр агадан ж азып алган ен, с ощ ы еленДм. Будан бурьш ею китап етш, ею марте елецдерш хаткд Tycipin бергенмш. Сондыкц-ан баскд елецдерш берудД артык,санадым. ©йткенД ол менщ китабыма сыймаса керек. Букдр ага аскдн шежДре, оньщ Артынньщ ж етш с уш атасына дейш айткдн шежДресш де кешДрш бердДм. О н ы урпагы жаттап, жадьша caigran есер деген дэмелДмш. Букдр ж ы р ау сияк,ты адам бупндебДздщтусгарымызарасындасирек\", — дейдДКдзыбек бек (382-383- бет). Бутан кдратанда, бДздщ Б укдр ж ы р ауд ы бДлемДз деп жургенДмДз зн ш еш н н эр се . © з за м ан д астар ы н т е ж е п мактайтын кдзакд1 мшездщ езш ескергенде, Кдзыбек бектщ отан суйсшуД кеп нэрсеш ацтартады. \"Кемекей эулие\" деген атак,ты apFbi-6epri к,азак,та ал ган — ж а л гы з Б ук д р . Жогарыдагы жырдьщ Абылайга айткдн тусында: — Токранра келген кдрия ЕндД саган табылмас, — десе, Кдбанбайга: — Токранда агац кеп отыр, ЕрДмейсщ бе ендД де, Болмасан егер кдратае, — дейдД. Бегенбайга айткднында: — Токран тусау салтан соц, ЕндД муц боп 6ip басу, Аярынан акрады, — деитип бар. С о л токран ж асты Наурызбайга да келденен, тартады. Бул елендД айткдн уакдпы 1757-жыл екенш ескерсек, сонда Букдр Кдлкдманулы бабамыз 1667-жылы туган больш пш край ма? Егер оньщ Абылай елген 1781-жылы кдйтыс болтаны рас болса, онда 114 ж ас емДр сурген. Bip еприсгщ кдсынын к елпру уппн, б1рнеше етДрж айтута 233

Ъексутт Нфквкв-ты______________________________ _ тура келетоп сиякцы, 6ip шындык?ъщ белн ашсак, гплдн туындайтын б1рталай шындыкхын, бел крса ашылады. Букдр Эбш ф йы рра да елец арнапты. Оны да Кдзыбек бек келлредр — Орыстан болып жакдшьщ, Тапкдн-ак, екен Эб1лкдйыр бакдфьщ. К,атын патшадан бата алдыц, Кдлай болар екен акырыц? — деген екен (134-бег). Ордабасыдагы жиынга кдтысгы Кдзыбек бек Эбш фйы рра былай бага бередг \"Кдшан да сездщ раддлш айту керек, егер хандардан 6ip крлбасшы сайлануы керек болса, онда Эбглкрйырдьщ крлбасшыга лайык, екега эмбеге аян болатьш. ©йткега Асыны отыз улысымен кдйтарып алудагы, Еддлдеп кдлмакхар шабуыльшан кдзакуы кррраудары, тургкпендердщ шабуыльша тойтарыс берудеп оньщ е р л т ушан-тегцз. Эбш ф йы рды ц ж ауынгерлт жанында аталган era хан да (Жолбарыс пен Семекеш айтады — Б.Н.) ж ш есе алмайтьш. Эбглкдйыр тым езмпплддп болмаса, ерл1гш кдзак, кд п ы баралайтын. Эбш ф йы рды ц Теле ага мен Кдзыбек ага айта беретш 6ip ерекше жаман мшез1 ете кекнплдит болатьш (230-231-бет). Эбш ф йьф р а бага беру ушш, бул гаирдд де аяк, асты кдлдьфура болмас деп ойлаймьш. Букдр жьфаудьщ Наурызбайга айткдн мьшандай 6ip еленд бар: — Наурызбайды керген жан М ен де осындай болсам деп, Iiui удай ашыр-ды. Таудай Наурыз батырыц Егескен жауын кдшырды. Алдына келген торрауыт Аярына бас урды. Жалынды оран, жалбарды, Иегтнен асылды. CbiprraFaHFa сырт 6epin, Кдрсы алып кдлмак, тасырды, Ала ат мшген Наурызбай Алапатын асырды. ( “Туп-тукианнаи ез!м е ш ейш \", 268-269-бет). Кдзыбек бекгщ ©3i де батыр болтан адам. Жекпе-жекке де тускен. Ж олбарыс ханньщ жарлыгымен Ацыракдй сорысында улы жуз крлын баскдрган. С орыскд жалрыз 234

_________________________________________________________ Я Щ ш к а m a tS w i улын крсып турып, Букдр бабамыз Кдзыбек бекке де елец арнапты: — Ей, Кдзыбек хатшым-ай! — деп басталады ол елец. — Ж аным мурным ушында Алып 6ip кедд|м жалгызды... Жалгызымды жауга салайын, Душпаннан алсын улесш. Ата-баба жер1 ушш, Кеш еп елген epi уш ш... Букдрдыц жалгыз улы деп, М уаркетш 6ipeyre KeTipe керме эр-арды... Кеп жасадым десем де, Кермегеннщ кебш-ай. Кдзак, кдлмак, дауына, Жалгызды салдым жауыма. Ей, Кдзыбек Асылым, Жауга Keiri асылым. Тартып турмын мшеки, Кдйрыныц жаман расылын, — деген жолдар бабамыздьщ 6ipa3 сырын аша туседг Бул елецгц бабамыз Кдйыцсау деген жерде Абылай жиы н шакдфганда 1752-жылы айтьшты. 85-ке келген бабамыз жалгыз улын ендд рана жауга сальш турса, ол бала сол кездщ ж еш мен кдраганда, он сепзге сонда толып турса, оцда Букдр 67 жасында бала суйген болмай ма? Сондай жаскд келш суйген жалгызды e3i жетектеп экеп жауга ж умсап турса, халык, тагдырьш ез басыныц жагдайынан кдншалык, артык, багалагандыгы беп- белгш боп турган жок, па? Т ш м е н гана емес, бугал д ш мен елш суйген Букдр осы кд1льпъшан да кдскдйып керш бей ме? Букдр бабамыз атаган батырлардыц 6epi атак^ы, ж ай кдтардагыларды ол ж е ш жок, мадак,тай крймаган болар. Сондыкуан ол атаган эр батырдьщ eMip тарихьш, ерлж icrepiH урпакда насихатгау, соны зертгеу, табу — 6i3re борыш. \"М ен Букдр аганьщ елецш хаткд Tycip y аркдыы ез1мнщ зор 6ip кемпплшмдд ацладым: мен оалган д е т н жазгандд, кебш е арап, парсы, тагы баскд ж ат журтгардыц сезш крсьш ж1берш отырады екем. Букдр аганьщ маган елецш жаздыру 235