Б. Нұржекеұлы. т8

Ш сутан Ифкеке-ты аркдсьщда мен сол мукыгымды, нукысымды уктым\". - дейл! Кдзыбек бек (322-бет). Ею ю тэп алещ, ж е т т с уш атаны тарататын шеэюреа 6i3re жеткен жок, Ж еткеш жырларьшьщ жукднасы тана. Соньщ e3i суйек сыркыратардай суеты, бет кдратпасгай айбынды. К,азак,тыц х а с баты р л ар ы Б еген б а й , К ,абанбай, Наурызбайларта акдллшыага болтан, хандардыц езш акылмен билеген Теле би, Кдзыбек би, Эйтеке билермен бастас болтан, э з Таукеш керген, Кдрасай мен Атынтай батырлар a/vi Tipi кезшде дуниеге келген, Абылаймен кдтар дуниеден озган Букдр бабамыз — кдй жагынан алганда да эулие баба. Оньщ жырларын окутан адамньщ ел суй гш тп, жерсуйгшгпп шымыр-шымыр улгайып; халыкцыгы мен кдйармандыгы кдрыс-кдрыс, суйем-суйем бинегей тусетш сеюлдд. Бшкгп Kepin ес к е н урпак,тыч e 3 i де бинегей тусетйп с е з а з , сондыкдан Букдр жыраудьщ бш кпп мен бшкплш н улп етуге, уйретуге кдз1рпден repi кулнгыньщкырап KipicyiMi3 кджет- ау, cipa. \"Крзак, вА ебиеп\", 11.02.00 КДЗАКД.1 С О РЫ С ТА Р Крзак^.1 согысгьщ ец ежелп Typi жекпе-жек болар. Жекпе- ж екге куш сьш асу ежелп батырлар утшн еддлет саналган. Крдар мен Бекежанньщ кдзакдд унамайтын KiHaci — кдпыда, жасырьш келш кдру жумсаганы. Ал Крбыланды ашык, келш Алшагырды айтайлап жекпе-жекке шакырады. Ендд Ер Таргынга Домбауылдьщ айткднын еске алайык; — Ж асы ц Kimi ж ас улсыц, КезепмдД бер дейдд. Тартын к езепн берш , “ Кдскдйып кдрап туртанда\", Домбауы л садакден атады. Ок, Таргынньщ тогыз кдбат сауытыньщ сепзш ен етш, тогызыншысына кеп токуайды. Ендд ату кезеп Таргынга тиедд. О ньщ огы Домбауылдан етш, одан кешн тагы 6ip тебеш тецкерш кетедд. М эселе типзуде емес, тегеуршде екен. \"Мык^ы болсац, жеке кел!\" — дегендд 6ip-6ipiHe Кдмбар батыр мен Кдраман да айтады. Bip адамта жабыла кету, 236

крршап ап согысу еркекпкке, нагыз батырга тан кдялык, саналмаган. EciM хан мен Турсьш ханньщ согысуында Шапырашты Наурызбайдьщ аргы атасы Сулеймен батыр жекпе-жекте он адамды елтарген екен. О н ьщ шпнде езш щ кдйнагасы Айрылмас батыр да больптгы. \" Ж е к е бастьщ куйтшен repi рллш, ж ердщ намысы exi ерд1 де билеп, акыры Сулеймен Айрылмасты мерт кылган\", — дейдд К дзыбек бек \"Туп- гукнаннан ез1ме ш е й н \" ютэбщде (192-бет). Кдрасай батырдьщ оц крлы болтан Э йтей батыр жекпе- жекке шыкданда, кебш есе ж ауы н ю ндж тщ басынан шаншып, цнек-кдрнын акуарьш туаредд екен. Сондыкуан оньщ ол сырын быетш кдлмакдар ж екпе-ж екке шырудан кдшатын болтан. 1629- крян жылы Y m Кдраш астында Э йтей батыр жекпе-жекте торгауытгьщ Оцкд, Дулык, Сокдяр деген батырларын жецген. EciM ханньщ асKepi 1627-крян жылы Каспий бойында кдлмак,тармен согысып, сонда Кдрасай батыр тотыз кун ж екпе-ж екке шыгып, он 6ip кдлмак, батырын о дуниеге атгандырьшты. О ньщ шпнде агайынды Танжы, М анж ы деген атакды кдлмак, батырлары болыпты. С о л согыста Аргын Атынтай батыр да жекпе-жекте сош на кдлмакды жецген. Кдцлы Сарбукд батыр бес кун жекпе-жекте турып, бэршде де ж ещ ске жетатп. Кеш н кесшлескен урыста dip кулагьшан айрылып, шунак, больгп кдйтыпты. Найман Кексерек батыр алты кун ж екпе-ж екке шыгып, ол да бэрш жецпгп. О сы согыста Крцырат Алатау батыр ж екпе-ж екте с е п з кдлмак,ты елпредд, тогызынш ысында астындагы аты жыгылып, e3i содан мерт болады. Бутан Караганда, Алатау батырдьщ б е й т Каспийдщ батыс жагында болса керек. Ж екпе-жекке хан туюымын хан тукдлмы, бас батырды бас батыр атап шакдлратын урддс болтан. Жэцпрдд крлмакдъщ ж ас батыры 1653-жылы сейтш шакдлрган. Ж э ц п р д щ execi Ецсегей бойлы ер EciM де жекпе-жектен тайсалмаган. О л 1627-жылы жекпе-жекке шакырганда шыкдай, Турсьш хан кдшкдн. \"Актабан шубырынды, Алкдкел сулама\" заманындагы согыстарда ж е к п е-ж ек е ю жак,тыц алдын ала KeAicyi бойынша erin отырган. О ган Кдзыбек бектщ мына c©3iдалел: \"Шамал адамдарынан уш адам ак, ж алау кетерш шыкды. Сейлеспек. Сотые бетш айкртдамак, Bi3 келкпж. Кдлмакдъщ 237

Шсуюпан НфкАе-ты_______________________________ осыран дейшп бас батыры Кдшу майданга шыкды. Оган, эр и не, крлбасы ш ьнуы керек. ¥йь-арым маран болды! Шынымен-ак, адам ел-прем бе деген ой турды кегарепмде. Б1рак,мен ел-прмесем, ол м е т ел-предд. Тэуекел дедом\". (\"Туп- тукдганнан езЫ е шешн\", 227-бет). Б ул сездэйекке Караганда, кдзак, пен кдлмак, кдлай сорысатындарьш алдьш ала 6ip-eid кун бурын келкап алатьш болтан. Ж е н е Крбыланды, Алпамысгардшнен repi булардьщ ж екпе-ж еп баскдрак; \"©лмеу ушш, — дейдд Кдзыбек бек одан ары eciH e Tycipin, найзаны дары тпауым керек. Кдолышпен найзаны кдрып ж1бердом. Найза ортасьшан борт Kerri. К,аш у крлында ж арты сы кдлды. О л кдылышын суырранша басьшан шауып ж1бердом. Ейрак, басы аман, он, крлы салакдап кдлды. Кдшу кулады. К урейн щ ттзгшш L/vin а л ьт жетелеп женелдом. Кудай абуйыр бердо\". Бул кездеп ж екпе-ж екке батырлар бес кдруын тугел а сы н ь т ш ьтаты н болтан. Найзага найзамен, кылышкд кдолышпен кдрсы шыру мшдет емес, гам кдй кдруды кдй KppyFa кдрсы ж умсаймы н десе де ерйсть А л садакден атысудыц, кезек сурасудын; мулдем кдарэндыры байкдлады. К,азыбек бектщ жогарыдары ж е к п е -ж е п \"Ак,табан шубырындыньщ\" бас кезшде 1724-жылы Алматы мацындагы Кдфрауыдды деген жерде етедд. Кдзыбек бектен кейн жекпе- ж екке Еспенбет ж ене Сатай батырлар шырып, eKeyi де ж ещ ске жетедд. Мундагы Сатай - 1929-жылы Ацырак, батьгрды жецетш ейгш Белек батырдьщ экесз. Сатай — аса мерген де болтан Kici. Ал Еспенбет — жогарыда айткдн Эйтей батырдьщ немересь К е й н \"Кдлмак, кдфылган\" аталып кеткен жердеп 1726- жылры сорыс та уш кунге созылган жекпе-жектен басгалган. Ж олбары с хан баскдрран улы ж уз крльшан ол жекпе-жекке 6ipiHini болып тары да Сатай батьф шыкдсдн. Уш кунп урыскд торыз батьф кдтысып, тек Крндфй батырдан баскдсы Tipi кдйтьшты. 1729-тауык, жылы кектемде улы ж уз крлы Егатура деген жердщ батысына орналасады. Kp3ip ж урт ол араны Крстура атап ж ур (О щ у сп к Кдзакртанньщ Бэйддбек ауданындд). Ал Донык, баскдрган крлмак^гар Акд-ас деген жерге беганедо. Доныкды 6ip тунде елпрш, оньщ орнына Жадамба деген ноян отьфады. Егер жекпе-жекке Ж адамба шыкра, ондд кдзакдан Крзыбек бек шьпуы ти к екен, 6ipaK, ол шыкдтай, белгш батьфы Ботхишарды шыгарады. Кдзакдар ©гегенге 238

жол бередь Бул ©теген - М утздд ©теген атам ан, осы жекпе-жектен к е й н он жылдан астам крлмак, тупдынында болып, одан кэггайлардьщ крлына етш , содан елге аман оралатын, Ж амбы л атамыз жырлаган ай гш ©теген. Ботхишар куда ат мшш шыгады. О ны он уды майданньщ 6ipa3 ж ер ш е д ей ш шыгарып салады. А л кдзак, дэстур1 бо й ы н ш а м айдан га б ар а ж атк,ан баты рды е ш ю м атгандырмайды, ecipece эйел баласы атгандырып салмауга тшс. Ж екпе-ж ек — батырдьщ FaHa емес, атыньщ да кушш сынайтын сорыс, сондыкуан аткд айрык^иа мэн бертлген. ©теген — Теле бите туыс. О л бул ж екпе-ж екке Теле арнайы жгберген Теле куда аганран жорганы мш ш шырады. Куда жорганы Теленщ баласы Ж олан 6eprici келменп. Сонда Теле: \"Халкдгм унпн кдлмакдд с е т кщ анда, куланы кдмауш ы ма е д м ?\" — деп, баласын токуатыпты. Ж о лан е ю марте крлмак, крльшда аманатга болтан, Теле соны айткдн. Ботхганар мен ©теген 6ipiH 6ipi ала алмай бие сауым уакэгг сорысады. Н айза да а л т е с т , гдылыш та жумсасады. Акыры Теле куланьщ мьпдылыгы кдзак, батырьшьщ багын устем кь1лады. \"Теле куда соншалыкцы омыраулы жылкдг екен, кдлмак, куласьш екш ш мен омыраулап ьпы стырып ж1бердг Кдлмак, куласы шыдамай, epi бурыла бергенде, ©теген Ботхишарды бушрден сайьш жабердг Ботхишар атган аунады\", — деп жазады сол ж екпе-ж ектщ басы-кдсында болтан Кдзыбек бек Тауасарулы (240-бет). Жекпе-жекте e3i жецген батырдьщ атын жетектеп экету немесе куалап экелу кдзак, батырлары унпн дэстур болтан. Таты келеа батырын жекпе-жекке шакырса, майданнан кетпей, найзасыньщ уш ын ж а у жагдщ кдратып туратын болран. Немесе: \"Ж екпе-ж ек!\" — деп айкдйларан. A w a iin g j жекпе-ж екке шыгатын адамды крлбасылар ж ецбей крймайтьш батырдан белплеген. Ж екпе-жекке ез кдлауынша айкрй сап ерюм-эркгм uibiFa бермеген. \" С е н шырасьщ, белен батырдан кешн белен шырады\", — деп, крлбасшылар эргамнщ кезепн алдын ала айгдындап айтьш крятын болтан. Keft6ip зертгеугшлердщ Абылай Адыракдй сорысындэ Шарышты жекпе-жекте ел-прд! деп жургендер! шындьщкэ жанаспайды. Б1ршпдден, ол майданга \"Абылайлап\" урандап юрген, ж екпе-ж екке емес. Екйошден, алдын ала em6ip крлбасшы оны жекпе-жекке ез1рлемеген, ейткеш оньщ эл1 к1м е к е т белпаз. Ушшппден, кдлмагдгар да сорыстьщ кызу ортасы нда Абы лай ym iH арнайы ж ек п е-ж ек 239

Ш с у т а н Я ф /я Ь -р м _______________________________________________ уйымдастырмаран. Шындьпы: кесюлескен урыс успнде Шарышпен бетпе-бет келш кдлып, батырльпы аскдн Абылай шауып туарген. Ацыракди сорысы да 1729-жылгы квктемде Ботхишарды ©теген елпрген сотыстан кеш н вткен. Бвгенбай бас крлбасшылык, ж асаган бул сорыста жекпе-жекке шьпарура кдзакхар алдын ала 26 батыр белллейдд. Тарихтан белгш, бул сорыстыц 6ipiHiiii жекпе-жепне Сатайулы Белек батыр шыгады (Ж.Кдсымбаев. \"Егемен Кдзакрган\" газет, 7-кдцгар, 2000-жыл). О л кдлмак, батыры Ацыракды жецген соц, Олжабай батыр екшпп больш Жадамба деген торрауыткд кррсы шыгады. Олжабай орта бойлы, жауырьшды, тертпак, батыр болтан. Кдрагер ат мшген Олжабай найзамен 6ip-eKi per сайыскдн соц, Жадамбаны ат кетшен сыпырып туаредь Жадамба жыгылмай, жерге тткесшен туседд. С ол кезде атына кдйта м ш сш деп, Олжабай oFaH тыныш кдрап турады. BipaK, атына мшбей, торрауыт ж ерде турып ат устшдег! казак, батырына найза олтейдд. Олжабай кдлкднын тоса крйып, найзасын как, белш тастайды. Кдлмак, саскднынан отыра крлады. Олжабай Кдрагерш ойнак;гатып тары да оран тыныш кдрап турады. Ж адам ба Крита атына мшедд. С о л кезде Олжабай атын омыраулатып кеп Жадамбаны ат-матымен омакдсгырады. С о л сэт бос мойын шокрармен бастан nepin кетедд. Кдлмак, сылк, кулайды. О ньщ торы атьш ттзгшшен 1лт а л ьт Олжабай крзак,жарына келеддде, 6ip кесе крсмызды ат усгшен ciMipin ал ьт, кдйтадан ортага шырады. BipaK, ендд крлмак,жакуан оран кдрсы енпом шыкдайды. О л кунп cofmc сол жекпе-жекпен тынады. О н 6ip кунге созылтан Ацырайкддагы жекпе-жекке казак, жагьшан CipreAi Кдра Илек, Кдракдлпак,Кдалышбек, Жаныс Сецгабай, Шойбек, Шыбыл Мембет, Айкдш Жапар, Суан Багай, Ошакды Сацырык, Албан Хангелдд, Кдумен, Дэулет, Ж э п е к , о р т а ж у з Ж а н ы к е ш , К,удамендД, Есте р бек , Кдракесек Кдрабек, Темеш Нура, Атыгай А рындык, Таракуы Торай, Кдрауыл Кдсым, Кдлабек, Крк, батырлар шыгады, 6 a p i де ж ец ш к е жетедД. Bepi крлбасш ы ны ц белпле>а бойынша, тек Крк, кдна 63i сураньш шишады. Соньщ езшде Ж олбары с хан, ТеЛе би мен Кдзыбек би ыкдьлас берген соц рана шыгады. Ж екпе-жектщ де осындай ез iepri6i болтан. Ж екпе-ж екке 63i суранган бул Крк, — кейн Абылай кдлмак, крлына Tycin кэлганда, онымен 6ipre туткршда болтан батыр. 240

Ж екле-ж ектщ осындай кдтац тэр пбш алдын ала ойларан Кдзыбек бек кешн улы жуздщ крлбасшылырын НаурызбаЙБа е д е т береди вйпсеш болашак, согысга ж екпе-ж екке кдлмак, крлбасшысы Шамал мен бас батыры Кдскелец шыратынын, оран езш щ ж асы да, ж агдайы да сай келм есш бШ п, крлбасшылыкхы езш ен ж ас, езш ен мьпым Наурызбайга берудд уйгарады. С о л уйгарымы орынды болганын ем1рдщ «3i дэлелдейдг жекпе-жекте Кдскелецдд де, Ш амал ханды да Наурызбай ел-предд. Кдзыбек бек Тауасарулы жекпе-жекте Кдшудан езге Ха р сан , Сард ак, С а х и я н , К ур тей , С а й д а деген кдлмак, батырларьш жецген. Бек, урырьпп атагын алган Kici. Kp3ip Боралдай аталып кеткен, бурын Кекдец делшген жерде 1731-жылы болтан оотаскд кдзак,-кдлмак, крлдары кдлс бойы дайындалган. Бас крлбасшылык, Н ауры збайда делшгенмен, улы ж уз крлыньщ акдллшысы Кдзыбек бек-Ti. \"¥рыстьщ аягы кдшанда аламан, дода-кесюлес болмай турмайды. Ж екпе-ж ек он шакцы кунге созылары с е з а з . Сондыкцан OFaH токран батыр ддйындадьтк'', — дейдд Кдзыбек бек Тауасарулы Кекдец с о ры сы туралы жазганда (272-бет). \"М ен урыскд ею кун кдлранда, токран батырды уш уйге жинап, со ры ст ь щ кдлай журпзьлетшш б1лддрд1м. Бэйддбектщ улкен у ш н ен , ят и м е н щ 6yriH Tirin оты рран дастаркднымыздан тамак, берддк. С он ан соц Бэйддбек пен Шапырашгыныц жорьпрга альш ж уретш мы с кдзанынан 6ip кдсыкден бэрше дэм татырдык, - Кдзак, крлпак, б э р М з Tipi болсак, 6ip тебеде; елсек, 6ip шукдфда боламыз, ел к п ей берюпейм1з! — деп уэде жасадык, Уеде — кудай ce3i, ол ею болмаскд керек дестж. Кдзаны мен ошары 6ipre куйылган Бэйддбектщ жорык,кдзаны ол куш 121 рет толтырылыпты. О ран ы л ри бидай ко ж е куйрызып, менщ бэйбппем Суцкдр жанында турды. Буюл он же-ri мьщ крл бул кдзаннан 6ip-6ip уртгаранда, осынша а с KeTinTi. О н ы ц н е ек е н ш ар ам ы зга келген кдлмак, жансыздары тусш е алмапты\", - дейдд Кдзыбек бек (\"Туп- зукцаннан ез1ме шешн” , 275-276-бет). О сы согысга кдлмак,тыц Боралдай батырын Кдскдры Кдзыбекулы жекпе-жекте ел-предд. Кекдецнщ кешн Боралдай аталып Keryi содан. Боралдайды жецген соц Кдскдры: \"Ж екпе-ж ек! Ж екпе- жек!\" — деп, кдлмакхыц тары 6ipiH шакдлрады. BipaK, еш юм 16-549 241

Ъексутт Нфкеке-уяы__________________________ ____ ортага шыкдийды. С о л 6ipiHim кунп сотые сол 6ip ранажекпе- жекпен бггедд. \"Кебш е Бадет осылай, алгашкди куш ею-ак, адам сорысады\", - дейдд Крзыбек бек (278-бег). О сы согысга келнзм бойынша ею жакгьщ бас батырлары Кдскелец мен Наурызбай жекпе-жекке чтыгади Ж екпе- ж ек Кдскелец ауылыньщ астындары сазда етедд. Наурызбай узакдсд созбай-ак, Кдскелецдд б1рден найзамен туйреп тастайды. НаурызбаЙБа жабыла кеткен кдлмакгарды керш, Албан Хангелдд басгаган кдзакуар да лап кряды. Кесюлес бетпе-бет майдан содан ары басталып кетедд. Келес1 6ip с о ш с сол 1731-жылы 1ле бойындагы Куйган деген ж ерде етедд. Бул жолы жекпе-жекте кдлмак, крлыньщ басшысы Шамалды кдзак, крлыньщ басшысы Наурызбай батыр шокдармен-ак, урып елтДредд. Мунда да крлбасшылар жекпе-жекке алгашкэ1 куш емес, еюнпп куш туседд. Bipimui куш С ецю бай, Ш ойбек, Дэулет, М амбет repreyi шьпып, Tepreyi де ж ещ ске жетедд. С о л жылы Текел! ойпатында болтан согысга кдлмакдъщ М укр ф батырьш С уа н Барай жекпе-жекте елпредд. С ол ара содан кешн Мукдлр аталып кетедд. Кдзак, крлбасыларыньщ шйнде жекпе-жек урысьша аса ж е т ж адам Кдбанбай батыр болтан. О н ьщ Аркдуылмен ж екпе-ж е1т халык, жырларында да сакуалран. Kapi6afi акдян жырында: — Кдмалды талай буздыц дара ш ырып, СуйНндд ерлшцдд алаш утып. ©лпрдщ жекпе-жекте Аркдуылды, Келгенде коймаймын деп аласурып, — дейдд (\"Шалкдр\" гэзеп, 1991-ж. кекек). С о л ж екпе-жекп Крзыбек бек жорарыда аталган ютэбшде егжей-тегжешмен суреттейдд. 67-деп батырдын, жиы рманьщ iuriHAeri ж ас кдлмакды ем ш -ерю н жену1 кэддмп Крбыланды, Алпамыс багырларыньщ ерлисгершен асьш туспесе, кем туспейдд.^ К е к су бойындагы coFbicra да Кдбанбай ею кун бойы ж екпе-ж екке шьпъш, бэршде ж ещ ске жетедд. 1729-жылы К,арагайлы деген ж ер д е 6ip к у н п ж ек пе-ж ек те алты кдлмакдъщ басын альш, сод ан Кдбанбай атаманы жайында да К дзы бек бек е з ютаб1нде мэл1м етедд. Кдбанбай ол жылдары 39 ж аста. А л жекпе-ж ек сорысына кебшесе огыздьщ о ж ак, б у жарындары жастар шыратын болтан, © йткеш ж асы улгайып калган адамдар узак сайыскд 242

__________________________________ Wajmxka тагЗым шыдамайды. Кдбанбай, сез ж ок, OFaH деш н де талай жекпе- жекке шыкдан болар, 6ipaK, екшппке орай, ол урыстарынан дерек ж ок, Алайда ж асы улгайган кезде де ж екпе-ж екке тусе беру жагынан Кдбанбайдан аскрн кдзак, батыры ж ок, Мэселен, Ханхор, Деген атгы кдлмащъщ ж ас батырларымен Кексу бойында жекпе-жекке шьждщнында Кдбанбай 65-те болса, Аркдуылмен Алакел мацында сайыскднда 67 жаста. Бул жагьшан Кдбанбайдьщ ф еномен болгандыгы даусыз. Кдзыбек бек Тауасарулы ез кггэбшде еж елп согысудьщ oip эддсш \"улкэр ж эр ж \" деп атайды (276-бет): \"Улкэр ж эр ж \" соры сын ж урпзетш болдык, М ун ь щ машет 6ip майдаета шауып ж уз адам юредд, ол езш щ алгашкдяларымен соры сьш 6iTipin, iArepi етш, кдйта майданнан шыгьш кетедд. О н ьщ артьшан шауып екшпп ж уз, оньщ артынан yuriHini, терпнпп кеде бередд. Осылай мьщ адам он рет б1ршен сон, 6ipi урыекд rape бередд. Ж а у кднша мыкцы болса да, бул т а с ш е шыдай алмайды, быг-шьпы шьпады. Булменщ ойлап тапкдным емес, атамыз Ш апыраплыдан кдлган нэмуна екен'1. Бул coFbicrbi М а хм ут Кдшкдри да \"TypiK сезддгшде\" жазыпты. \"Шайкдстарда Улкер ш ерж дейтш 6ip айла бар: эскерлер эр тараптан топ-топ б о л ьт топтальш жиналады. Bip тобы илерглегенде, кдлгандары д а с о ц ы н а н iAece 1лгер1лейдд. Бул айла крлданылганда, ж е ц ш е кемде-кем болады\" (1-том, 125-бет, 1997-жыл). К дзы бек бек айтып orbipFaH \"улкэр ж эрж \" пен Кдшкдри ж азып т ы р к а н \"улкер ш эржтщ\" 6ip н эрсе екеган а щ а р у кдплн ем ес. Кдшкдри сездугшде \"уркердд\" \"улкер\" деген, Kp3ipri ттлде мунымыз \"уркер шерж\" боп шь^ады, ярни уркер жулдыздай \"топ аскер\" деген макына бередд. Наурызбай 1731-жылы Боралдай ус п н д е о сы \"уркер mepiK\" соры сын салкан екен. О н ы Кдзыбек бек былай баяндайды: \" М н е , осы ж ерде \"Улкэр ж эрж тГ бастау ж ешнде Наурызбай эш р бердд, Бес жерден жуз-жузден шауып е т т , кдйтып жаткдндарды кергенде, кдлмак,тардыц eci Kerri, Кдзак, кэд ф тд ей жердщ астьшан енш шьпып жаткдндай эсер алды\" (281-бет).Осы урыста калмак,тар уш жарым мьщ адамынан айрылады. 1745-жылы Наурызбай крлы Кумтекейде де \"уркер ш ерж\" соры сы н салып, Н ор баекдркан кдлмак, крлын бьгг-шьгг кдалады. Кднжыгалы Бегенбай батырдьщ да Heri3ri уры с салу эдда осы эддс болранын, 1756-жылы Алакел манындагы coFbicra 243

Ъексуюпан Нфквке-ты_________________________ ____ осы эдюпен жещске жеткенш Кдзыбек бек жазады (355- бет). Кдзакуар окдан кдзып та сорыскдн. Елу мын, eacepi бар Батыр крнтаишыра кдрсы 1643-жылы Садкам ТКэцпрдщ алты ж уз крлмен рана op кдзып сорыскднын, сейтш, он мьщнан а ст а м кдлмак,ты кдярранын Ф и ш е р де, Зл атк ин де, Чулошников та, Тынышбаев та, Сейфуллин де, Досмухамедов те - бурыгаы-соцгы тарихшылардьщ 6api де, дэл кдй арада откенш аныкуап Кдзыбек бек Туасарулы да жазады. Сол ордьщ орны, кудайра шуюр, кдз1рге д ей н сакуалган. 1993- жылы тэуелш з ел1мтз сол Орбулак, шайкдсыныц 350 жылдырын тарихи ескертюштердд крррау кэмитетшщ усынысымен (терарасы Мукдметкдсым Шэкенов едд) этап о пт де. \"Кудайра шуюр\" деп отырганым: 50 мьщ кдлмакдд 600 кдзакуьщ кдрсы Kypecyi мумюн емес, мумюн бодранда да ол cofbic Ж аркент ефршде емес, Квдэтыз жершде болура тгас деп дэлелаз мойындамаушылар болды, ал1 де бар. Ж азуш ы Кдлмукдн Исабаев 1992-жылы Тобыл архившен Орбулак, шайкдсыньщ тары 6ip дерепн тауьш \"Халык,кецеа\" газетше (28.07) жариялады. Орбулакуагы окрананьщ кдз1рп сулбасьш ез кез1мен керш, сонан сон; сол сорысгьщ нобай- кдртасын сызып, оны “ Кдзак, эдебиетшде\" жариялады. Халкдомыздьщ кдЬарман улы, сол кездеп Кррганыс Mimcripi Сагадат Нурмагамбетов ордьщ бойына узыннан-узак, эскер тургызып крйып, бабаларымыздыц эскери тактикасын макуан ете соз сейледд, ол кездеп полковник Ертаев эскери техникам ен О рбулакдд ескертк1ш гран ита жетюздь сорысгьщ орнын кергендердщ 6api кдсиетп жерге бас иш кдйтты. \"Салкдм Ж э ц п р крлбасш ы реттнде алдын ала Жонуардьщ 50 мьщ acKepi кдй багьптан келетшдшн дурыс аныкуап, кррганыс желюш сэтп тандай быдд. Ал Орбулакуьщ ж ер жардайы оны ж ур пзу уппн ете ыцгайлы болатьш. Уш жарым расырдан кейш де кднды шайкдс орнында кдзылган ордьщ айкьш (здершщ кдлу ф а к п а кдзак, жауынгерлершщ шайкдскр тубегейл1 дайындалрандьпъша айрак,\", — деген-дд Сагадат агамыз (\"Егемен Кдзакртан” , 01.07.93). \" 0 з тажтрибемнен тары 6ip байкдганым: дупшан эскерш ж ен у крлдьщ кепттгшен немесе жещлгс эскердщ аздыгынан болмайды\", — деген екен 0Mip Т е м р (\"0Mip TeMip аманаты\". 1991-жыл7-бет),\"... бар болтаны 243 жятпммен 12 мьщ атгы 244

___________________________ _______ Wajmxka талЗым ж ау эскерш ойсырата ж ецш, б1рнеше шакдгрым ж ерге дешн туре куып бардым\" (сонда, 8-бет) \"Алпыс аттылы ж итпм мен ж ен-женекей келш крсылган кдйнагам ©Mip Кусеш н екеум!з мьщ атгылы Kicire кдрсы уш ырасьш майдан аштык,.. Нэтижеде мен жещп, олар кдшты\", — дейд1 (13-бет). ©Mip Тем1рдщ бул айткдньша 6ipAe-6ip кдзак, иэ баскдлар кумэн келттрген емес. Ал орыс едина Ильин, кдлмакцъщ ез pMiriri Бахтыйдьщ сол Орбулак, шайкдсынан кешн ьле-шала ж азып кеткен куэлйс кдтазына ез кдзарымыз сенбейдь Сенбейпндей ce6e6i болса екен-ау, тек сол согыстыц Ж аркент жершде еткешн мойындамайды. Ал сотыстан калган окрананыц орнын тауьш, дэлелдеген адамды атакцы жендстщ орнын ез ж узш е, ез тайпасы мен руына тартушы деп тайбатгайды. Сонда немене, pyFa тартпау унпн, ол сотые бул арада еткен ж ок, мьша ордьщ орны емес деп, кермей- бммей кез жумьш кдрауымыз керек пе? Bip жуздг тайпа мен руды, оньщ белгш 6ip адамьш ж ек керуге болар-ау, б1рак, кулл1 к,азак,тыц с о л кездег1 б е т к е у с т а р л а р ы Шапырашты Кдрасай, Аргын Агынтай, Алшьш Ж иембет, Кдцлы Сарбукд, Найман Кексерек, Д улат Жакрыгул, Арг-ын Крмпай, С уа н Елтшдд бабаларымыздыц, квдэгыздыр Кетен, Табайды ц крлымен, тер1мен, халкдш а деген п ерзен тпк махабатымен кдзылган кдсиетп ордьщ сайрап жаткдн кдлдык, i3iH кдйпп мойындамауга болады? С о н а у Самаркдннан кемекке келген Алшьш Ж алацтес батырдьщ, а з крлмен-ак, ж ау жольша тоскдуыл болтан ж анкещ п Ж э ц п р султанньщ аруакц-арынан ишпркенш, шындык,ушш шырылдап журген ондай адам ордьщ i3iH ендит 6ip тексерш кдйтпай ма? Кермей, бьлмей соншалыкуы ж е к кершиштен байбаламдайтындай, Ж а р к е н т е щ р ш д е Б ат ур К,оток,отсын к р н тай ш ы ны ц урпак,тары турмайды той, Н ай м ан К е к се р е к пен С у а н Елпндшщ кдзащя урпакуары турады. Рушылдык, жшшлддк дегеннщ де ш еп, шекарасы болмаушы ма едд? Хальщгыц б1рлтнен де, атак,-абыройынан да бш к турган мундай б!рмойын мудеш мен ез басым тусш е алмаймын. © й т к е т кдзакцыц ез ерлшн ез ж ерш ен де кэйтш, н е уш ш кдгзгануга болады? ©йтш мойындамау да шындыкцы дэлелдеуге жата ма?. 0з1м1здщ Кдзакртандык, тарихшы В.З.Галиев 1998-жылы \"Хан Джангир и Орбулакская битва\" атгы и тэп шыгарды (\"Былым\", Алматы). Балым сол кпэбш де Ж э ц п р кдздырган 245

Ш с у т а н H y t f u k i-y m _________________________ ______________________ ордыц буюл картасын дэлме-дал сызып керсетп. Тобыл эскербасы Г.С .К ур акин нщ 1644-жылры экран айындары маммдемесш де ол сол кпвбщде жариялады. Сонда Батур Крнтайшыньщ крлы 50 мьщ, ал Ж э ц п р крлыньщ 6-ак, жуз екенш Куракин ап-айкрш-ак, жазган (96, 99-бет). BipaK, амал не, кергендд кептеген ж е ц п а келедд. Эд1\\ддк 1здеген адам niidp айткдн ю сш щ ез1мен алыспауы керек, оньщ дэлел1мен е з дэлелш рана таластыруы керек. Шындыкды аныкд-аудьщ баскрша мэдениетш зиялы адам 1здемейдд де. 1726-жылы \"Кдлмак, кдярылран\" атальш кеткен жерде Бегенбай, Кдбанбай, Кдзыбек бек крлдары Айкрраланды сорысьш салран. Бул согыста ею жак, бетпе-бет крян-крлтык, жакдшдасып сорыспэйды, алысган садакрен атысады. Ж ауды сыртьшан айнаддыра крршап алады да, шецбердд 6ipTe-6ipre инке кдрай кдяса бередд. \"Кдлмакуар майдан ортасьшда тай шаптырым жердд альш турды. Ендд кдшар ж ер жок, Енддп амалдары — орньшан турып садак, тарту. Олардьщ 6i3re тартк,ан садары THMeyi м у м к ш , ал б1здщ тарткдн садарымыздыц кез келген ж е б е о 6ipeyiHe raepi с езаз... Э ри не, олар да атьш жатыр. BipaK, сирек турган йзге оньщ оннан 6ipi тимейдд. А л б1здщ жетз мьщ адамньщ оеыньщ ж етеуш ен 6ipeyi тисе де, 6ip мы ц ок, тиедд. Солай болды да\", — деп жазады Кдзыбек бек (233-234-бет). 1755-жылы К е к су бойындары сорыстэ Крбанбай мен Наурызбай крлы осы Айкрраланды сорысын салып, Убашы крльш быт-шыт крьлады. 1729-ж ы лры эйгии Ацы ракр й сорысында Б егенбай ба сш ы л ы к, ж а с а г а н к,азак, к,олы “ Yin т о р ы с \" э д ш ш крлданыпты О л еддс бойынша урыскд аскер мьщ-мьщнан юредд екен. Bip мьщ сорыскд Kipin, бие сауым уакдлт сорыскдн соц, кдйта шыгады екен де, оньщ орньша баскд мьщ Kipin сорысады, ол кдйткднда оньщ артьшан тары 6ip мьщ юредд. © стш тьщ куш ток,таусыз алмасып отырады. Оеыньщ н этиж eciн дe Ацы рак,айда кдлмак, он м ьщ адамынан айрылады. Ертедеп Шапырашты батыр заманьшан кдлран \"Куйрык, ж еу \" сорысы деген де еддс болтан екен. О л жайында Кдзыбек бек былай дейдд: \"Бултэол бойынша, урыс кетш бара жаткдн жаудьщ ен, арткдя крсыныньщ артьшан, ею бугаршен тию. Ж а у д ь щ элдьщ ры крлы ньщ 6eTi алда, сондык,тан 246

__________________________________________ fflajmocka талЗым тыныштыкден еткен жердей арттан ж ау кутпейрд. Ал артгатылардьщ алдьщгы к,олрэ х а б а р б е р у ш е м у р са сы болмайды...\" (227-бет). Бул epic кеп жаута аз кушпен тшскенде тгамрд болады. О сы эрдспен Крзыбек бек крлы 1724-жылы Шелкрпа, Шокрар деген жерде ею мыцдай крлмакды кдлрады. Ацы ракайда казак колы каш а coFbicy apiciH де пайдаланыпты. М эселен, Ж ан ы кеш батырдьщ колы кршкрнда, куып келемоз деп мэз болтан крлмакдар эдеш тосьш жаткрн Олж абай крлына кеп арандаган. О дан енрд Kepi кдшпак,болганда, Ж аны кеш крлы Крита бурыла сап кргрган. Бул ардстщде турис елшде ежелден келе жаткрнын Кршкррн сездитндеп мына мысал далелдейрд: — Куйрыкды кртты туйрдк (6i3), Tanipre кеп сыйындык (6i3), Т е б т п атпен тирдк (6i3), Алдап крйта кдштык, (6i3) (1-ютэп, 532-бет). Крша согысу бар ж ерде куа сотысудын, да болатыны белплт О нда жацатыдай алдап кршуга арандап крлмау кржет. Крбанбайдыц 6ip езшрдк MiHe3i болыпты. О л ж аумен ашык, KeAiciM бойынша сотысады екен. Туткрыл, жауын- шашынды, тун шин пайдаланып сотыскрнды \"кртын сотые\" санап намыс еткен. ¥заккр созылтан сотысгы, cipa, крзакуар шубыртпалы сотые деп ататан сияк,ты. Крзы бек бек отан арнайы токуалмайды. Кпвбшде о л Kici \"крян кршты\", \"хилар сотысы” , \"ошак, уры сы ”, \"аламан сотысы\" деген уры с турлерш ататанмен, олардьщ эркрйсын жекелеп талдамайды. BipaK, крзак крлбасшыларыньщ белгш 6ip сотые pperypi, ездерше тэн эрдс-айласы болтанын \"Акуабан шубырынды\" атантан эй гш О ган сотысьшдагы батырларымыздьщ ерлпз эбден ррлелдейрд. Ж а у шине жансыздар ж1берш, кррсыласыньщ ойын, жоспарын алдын ала б ш п отыру; ттл урлап, одан сыр тарту; ж ау кушш 6ip жерге шотырландырмау уш ш , 6ip мезетге ер жерден сотые апгу; ж ер ьщтайын пайдалану сиякцы акртл- айлаларды крзак крлбасылары ете ж е м с п жузеге асырып °тыртан. Батырлардьщ, кртардаты сарбаздардын, “ерул! азы РР, epeyia аты да, тигп уш ат устатандары\" да болтан екен (Крзыбек бек, \"Туп-тукианнан езияе шеш н\", 287-бет). О л кездеп согысты ц 6epi дерлж атгы ескер сотысы 247

Ш фтт ______________________________ _________________ болгандыкц-ан, кдзак,та, кдлмак,та атгарын жая журегш тау ишнде, сулы алкдпта сорыскди. ©лген жаудьщ атгары даяр азык, болтан. Абылай еш р бойы ак, т у кетерш еткен. Жепсулыктар н ем есе улы ж у з кдзактары б е р ш щ басы салынтан, жылкршыц ту куйрьпы байлантан кек байрак, кетерген. Олжабай батырдыц туы сары ала, Кдбанбайдиа кек ту болтан. Bip-6ipme ж1гер беру уипн, жаута шапкднда эр тайпа, эр ру ез уранын шакыртан. Мэселен, уйсшдер \"Бактияр\" десе, аргьшдар \"Акжол\" деп урандаган. Кдзак,эскершщ басшылыгы онбасы, жузбасы, мьщбасы, туменбасынан ж эн е бас крлбасыдан туртан. Э р басшьшьщ мацайында ок}фгарлары да немесе некерлер1 де журген. Бас к,олбасылык,ты к е б ш е ханд ар аткдрган. 1726-жылгы Ордабасыдаты жиьшда кдзак,вскершщ бас крлбасшылыгьша Эбьлкдйыр уйгарылтан, ал Ацыракдй сотысында баскрлбасылык, Бегенбайга беръмен. Кдзакдг согыстардьщ кдй туршщ де жещске жетюзепн туп Heri3i 6ipAiK болтан. Бытырамай, бас-басына б1лгенш гстемей, 6ip макрат уипн жанкдя сотыскдидьпрган тана кдлмакуарды б1ржола жендщ. \"Елдщ бейкутшылыгын керш, кдзак,тыц 6ip орданьщ астьшан таратаньш гамнщ Keprici келмейдд дейаз. ... аз да болса ел iciHe араласьш кдлган соц, сол елщнщ келешепн ойламай, армандамай тура алармысьщ? ©зшщ тауарихында талай мэрте толып, талай замат ортайган кдзак, елшщ ендю алдаты тумыры кдлай кепплер екен, кдлай шепплер екен дегенде, уйкдгм шайдай ашылады\", — депп Кдзыбек бек гатэбш тэмэмдарда. О л келешекп ендд бурынтыддй кдзакхьщ сырт жаумен сотысуы шешпейд!, ез шпнде эр TypAi уран жамылган уры питылдардьщ согысы шешш кету1 мумюн. Сондыкцан атак, пен мансапкр ел 6ipAiriH ыдырату аркылы да крл ж етю зпа келетшдер acipece кдуитп. \"Ж елание сие было следствием тщеславия, очень свойственного всем киргиз-казахам\", — депп А И Л е в ш и н сонау 1832-жылы. Атаккумарльщган езшен баскдны менсш бейтш менменддк, одан 1штарлык, одан крвтаныш, одан ж ек кер ш ш туындайды. Содан барып ез кдндасьщ кдзаклан repi бетще кулш кдратан баскд улт бауыр боп кершедь iTinci согыстьщ б1рден-б1р апарар ту€й — сол. Кдзакрг согыстардьщ ишндеп ез халкрща, ез елще ец Kpyirmci де сол. 248

______ _______________________________Wajmxka тъЗым - iHiAi-aFaAUHbiH дауласкэндыгалнан, Бек-ri — халкдшыц жауласкдндырынан, Typni халкы рлддпн жойды, Кдгандырынан айрылды, — дегендд К ултепн ж азуы 6i3re бекер ескертпеген. \"К^азак, эд еб и еп \", 18.02.00 Ш ЕЖ 1РЕ Шеж1ре тарих деген сездщ мэнш тугел крлпымайды. Онын, бурыныракуа текгелп деп аталуы тепн емес: ол эрю м нщ тепн аныкц-аса керек. Kp3ipri кунде кдзак, ок^ырманына 6ipa3 ж азба шеж1ре белгш болды: X V H -гасырдан ©тейбойдак, Т1леукдбылулыньщ \"Тектелпа\" (\"Ш ипагерлж баян\", 1996), ХУШ-гасырдан Кдзыбек бек Тауасарулыньщ шеж1рес1 (\"Туп- тукданнан ез1ме шешн\", 1993), ХХ-расырдан M aiuh yp Ж у е т К еп е й у л ы н ы ц \"К,азак, ш еж1рес1\" (1993), Ш экэр1м К,удайберд1улынын, \"Typ iK , кдф гы з-кдзак, Ь э м ханд ар шеж1ресГ (1991). Б1рак,крлай болганда да Адам Ата мен Хауа анадан 6epi ата крлдырмай тарататьш шеж1ре ж ок, О ньщ б1зге, бэлшм, кдж еп де шамалы. Б1зге Адам Атага кдй атадан барып крсылатьпрымыздан repi кдй атадан 6epi кдзак, болып кеде жаткднымызды б1лген кдомбатырак, Кдзак, хандьпъшьщ курылуы X V -гасырда, ярни Ж эш бе к пен Керей басгаган елдщ Эб1лкдйырдан белшш шыкрдн 1465- жылынан басталатыны белгш (Мухаммед Хайдар Дулати \"Тарихи Рашиди\". Материалы по истории казахских ханств XV-XV111 веков, 195-бет). \"Начало правления казахских султанов — с восемьсот семидесятого года\", — дейдд Дулати (870 хижра — 1465/1466 б1здщ жыл санауымызша). 1465- жылы белшген ж урт сол жылы-ак,ез басшысьш и э сайлайды, ие тандайды, Ал енд1 крзак,хандыгы курылраш-а дейш п крзакцы кураган тайпалардьщ ем1р тарихын кдлай бглекпз? М ш е, осы мэселеге келгенде шеж1реге жугшем1з. Ж угш сек, ецкей адам атгарына тап келем1з: Уйсш, Аргьш, Найман, Керей, Кдцлы. -М емлекет, эрине, адамдардан куралады, ал ар адамньщ ата-бабасы болады. С он ы ц бэрш ауызша турмак, ж азба ш еж!ренщ e3i сакуай ала ма? Крдыррали Ж алайыр \"Шеж1релер жинагында\": \"Ш ьщ рыс 249

Ш и р я т H tjM t-y m ______________________ ___________ ханньщ бес жуздей кдтыны бар едГ, - дейдь Соган орай есептегенде, оньщ, сез ж ок, ургагы да кеп болуга т т с . Ш ыщыстьщ баласы Ж ош ы Кдсардзн сепз жуз, Белптайддн сепз ж уз, Темуге-Огчигиннен ж ел ж уз адам тараган екен (Алматы, \"Кдзакрган\", 45-бет). Оньщ бэрш Кддыргалидьщ да, Эбглгазыньщ да, Ж амал бабамыздьщ да шеж!ресе таш бере алган емес. Ш ы щ ы с ханньщ крлбасылары жалайыр Мукдлы, ¥лдай Крлшы, Бала, Аррай Кдса, Тай-И еар, Кэрж у, Укдй, Тайсун; Крцырат Шику, Алшы, Хуку, Кдбай, Буюр, Такудар, Шуцкур, Муцлык; керейден Элбэгар нояндар болыпты. Kp3ipri кдй кдзак, шежзреа солардьщ бугшп урпагын таратьш бере алады? Э й , еш юм тарата крймас. Eipax, осы 95 мьщбасыньщ шпнде 6ipAe-6ip моцрол тайпасьшан шыккдн крлбасы болмаганын бьлген кезде epiKci3 ойланып кдламыз? Элемдд ттр е тк ен монгол эскерш щ шпнде 6ipAe-6ip мангол тайпасьшан ш ы в д н крлбасы болмаса, онда мангол деген тайпаньщ да болмаганы шыгар? Демек бул — кеп тайпадан куралган мемлекет. \"Мангол\" сезш щ туп терюш , бутан кдраганда, \"мьщ крл\" дегеннен тараран деген сездщ жаны бар боп шыгады. Шеж1ре, мше, осындай-осындайды аныщауга кджет. \"Кептеген халык,элемге ею атаумен белгш. Оньщ 6ipi — езш e3i атауы болса, eram inci Kepnnvepi берген буркешшк аты\", — деггп гой Олж ас (\"Егемен Кдзакртан\", 19.02.2000). \"Манголдьщ мындык, ноендарьш Чингис хаган тагайындаганда мындык, ноендар 95 Kici болды\", — делшген \"Купил шежгреде\" (©лгий, 1979, 108-бет). Тек мьщ крлдар непзшде курылган мемлекетп турж ттлддлер мьщкрл, мангол демегенде не дейдд? \"Мочголдьщ купил шеж1ресшде\", “Шеж1релер жинагында \"аталган адамдардьщ тайпа тепн куалай отырсак, соньщ 80- 90 пайы зы тур1к тайпалары. С о га н Караганда, Мангол хандыгыньщ тга де тур1кше болтан. О ньщ ар жагында Шьщгысгьщ кдй ттдлд мацтол екенш болжау да крынта тусе крймайды. ©гейбойдак, пен Кдзыбек бекгщ шеж1реоне кдрасак, 6i3 кдзак, хандыгы курылмай турып-ак, кдзак,болтан сиякуымыз. EKeyi де ата-бабаларымыздьщ шпнде Кдзак, (Кдзгак), Алаш атты адам дарды н болганы н шеж1релейд1. Кдзак,ты ©тейбойдак, ен сонпя кунби, ал Алашты ен тунгьшг хан деп керсетедь \"Кдзак, - толыкрыган ел деген магынадагы се з\", — дейдд (\"Шипагерлж баян\", Алматы, 1996,405-бет). 250

____________ ______________________ Шфнхка пииЗмм \"Толыкрыган кдлрык, улыс алаш ж еке-ж еке А р ы с делшдд. Ары с - улыстыц тарамакуалып таратылтан тарматы\", — дегецлд айтады (406-бет). О сы \"Арыстьщ \" ею ш е ж 1реде де керсеттлу1 ж э н е \" а р ы ст а р ы м ы з \" дегенд1 эл1 к у н г е ардак^айтынымыз ойландырады: бекер емес. Кдзтак, халк^ш куратан 40 арыскд юрген улыстардьщ пшнде кдз1р де солай аталатьш мына тайпалар бар: албан, уйсш , кдцлы, сак, суан, I найман, керей, крцырат, уак, дулат, ел1м арыс. Kp3ipri алты ; алаш деп ж у р г е т ш з осы квдэык, арыстьщ кубылтан Typi емес пе екен деген ой келедд. \"Арыс тагу — ат кеп, абысьш тату — ас кеп\" дегендд Арыс татулык, — алмауыт кеп, абысьш татулык, — салмауыт кеп сейлемелж кезгГ, — деггп ©гейбойдак, (409-бет). Kp3ipri уш жузге жататын кдзакцъщ 6epi де кезшде 6ip-6ip арыс, яш и атайын боп 6ip шацыракдщ Ш р ш кетн бул шежаре дэлелдейдд. Кдэрак, кунби \"атган ш артын \"А л аш ” деуге жарлык, Tycipinri\". Уш ж узге де сол кезде белшшгаз. М ун ы ц бэрше бас шулга беруге болмас, б1рак, ттлдес, аталас рулардьщ (арыстардьщ) Алаш атанып 6ipiKKeHi, ултайыцкдлратан кезде уш ж узге б е л ш ге т ерте кезде-ак, жузеге аскдн-ау деген ойта бул шеж1ре жетелейдд. Кдзак,уш жузге Э з Ж еш бек ханньщ немесе Хакцазардыц тусында белшген деген тужырымньщ тиянакрыз екенш ©гейбойдак, бабамыздьщ: \"Ж иы рлы кдраша ©гейбойдак, улы иуз, За р м а н , А л бан анд а\", — Aeyi д е дэлелдейд1 (\"Шипагерлж баян\", 43-бет). “¥лы ж узбш \", — деп, езш ж азы п отырган жок, па? \"К,азак,тьщ кдяскдша т ар и хы \" ю т эб ш д е Н .М ы ц ж а н (Алматы, 1994. 64-бет) уйсшдердщ кунбш Нендд бидд улы иозылер елпргенш кд.ггайдьщ \"Х а н патшалыты тарихы\" жазатынын айтады. Нэндд бидщ улы Елжауды екесш щ туысы Беж е О цкд деген Kiel аман альш кдлады. Кдзыбек бекте Ж у з деген юешщ улы Дэу, Дэуден Елсау делшедд (39-бет). \"Дэудд ез туыстары уй сш тукдямыныц 6ipi ел-ripim i. ©Keci елген ею ул... кдбырта агайыны, екесш щ Ay6ipi болтан Беж е деген Kici крлында тербие алтан\", — дейдд. \"Бабамыздьщ аты Д э у болмаса керек, ол ipiAiriHe, батыр тулталылытына карай аталган\", — д еп тус1нд1ред1. Будан кеш н кд>ггай жазбасынан аударылран \"Нендд\" сез1 кдзак?ъщ \"Дэу\" дегеш, кдлтайдыц \"Елжауы\" кдзакдъщ \"Елсауы\" екенше кдлайша ку м ен данарсы з ? Н.М ы цж ан \"Кдцскдша тарихында: \"осы ещрде отырьш 251

Ъвксутан Ифкеке-шм KMFaH сак,тайпалары мен улы йозы (улы жуз) тайпаларынын торысуы уйондердд осындай ipi елге айналдырды\", - деггп (60-бет). \" К е й н келе булар \"улы йозГ ж эне \"киш иозГ деп eidre б е л ш г е н \" , - д еген niu ip айтылады (58-бет). Балым Н.Веселовскийдщ айтуынша, Арал атырабьш мекендеген улы иозылердщ 6ip белей \"кердерГ аталган екен. Ал кердер1 тайпасы Kp3ip Kiuii ж у з курамында. Уйсшдер Ьундердщ кемепмен улы иозылерд! батыскд карай ысырыпты. Сол ысырылган иозыер киш ж уз атаньш, уйсшдермен крсылганы улы ж у з аталса, екеушщ арасындагы жаткдн жалпак, журт орта ж уз аталмаганда, кдлай аталады? Менщш е, б1здщжузге белшуйпз ес п п б1здщдэу1р1м1згед е т и -ак,жузеге аскдн. О р э, “иоз\", \"ж уз” сездер1 сол кезде сандык, мэнде емес, баска мэнде крлданылган. Мысалы, пышакръщ, оракуьщ жуз1, етгар жаты болады. Э р нерсенщ ж у з1, дидары, кейш болады. \"KepMereAi кеп айдьщ жуз1 болды\", — деп жатамыз. Сонан сон, \"ж ер ж у з Г , \"дуние ж уз Г д е й й н М з де бар. Маган соцгы сезде 6ip сыр жаткандай сезыедь \" Ж е р жуз!\" дегенМздщ туш а м э т ж ер, ж ер бей емес пе? Ендеше \"¥лы ж уз” (\"улы иоз\") д еге тм !з \"улкен ж ер \" немесе \"улкен ещ р\" дегенд! быддрмед! м е екен деп ойлаймын. ¥йгыр халщи ауыл дегенд! \"иеза\" дейдд (¥йгыр — орыс сездш, Москва, 1968, 797-бет). Бул — сол еж елп \"йозы\" сезш щ каз1рп турж тш нде сакуалу Typi. Сон д а б1здщ \"улы йоз\" д е ге н М з \"улкен ауыл\" боп шыкрай ма? Ендеш е \"улы жуз1м1з\" \"улкен ауыл\", \"орта ж узЬпз\" \"ортарры ауыл\", \"киш жуз1м1з\" \"кшп ауыл\" дегенд1 быддрмей м е ? \"Казак, ж узге кашан белшдд?\" — деп 6i3 эн ш ей ш бекер ба с кдтырып журм1з деп ойлаймьш. Б1з еш кдш ан бел1нген е м е с т з . Бел1ндд деп бер ю н аспанга лакрырып жургендер 6i3/y белш-белш билепса келгендер рана. Казак,тек ежелден улкен ауыл, ортагры ауыл, кшп ауыл боп кана сыйласкан. Тш й , орыстьщ \"уйезд\" сезш щ де терюга б1здщ \"йоз1де\" ме деп калам. С о л сиякры Ж е й с у деген сездш, де мэнш 6i3 тек ж е й саньшан 1здейм1з. А л оньщ 6ip кезде Ж е т е аталганы белгш. Т ш м 1зде \"жете\" сез1эл1 крлданылады: пышакръщ жетес1, ж е т е а з адам, жетесшде тук жок,ккз, т.с.с. Бул с е з касиет, н епз, тек деген угымдарды быддрейнш ойласак, Ж е й с у о баста касиетй, текй ж ер деген угымда айтылган ш ьпар деп жорамалдауга болады. Сондаи-ак, уйсш ишнде дулы урпагы туркештер (Сары уйсш) ертеде \"он ок, будун\" деп аталган. \"Государство десяти стрел\" деп, соны 252

__________ ________________________ Шфнхка matSbm кей тарихшылар кадш п окден, ж ебемен шатасгырады. Ал, ш ындырында, б у л \"ок,тьщ\" ол о кд е е ш детые ы жок,. М.Кдшдеридьщ сездгш де оньщ магынасы \"енпп, улес, белю. Ж е р ж эн е басде мулжтердд белккенде тиетш улес\" деп керсеплген. Демек “он ок, будун\" деген \"он белек\" немесе \"он улыс\" деген сез. \"Иоз\" (жуз) сезш щ мэнш де осы кусатып сайта детысты 1здеп жацылып журген сиякцымыз. Кдзакы шеж1релерде Уй сш , Найман, Керей, Кддлы, Кдшшак, ж еке адам реинде аталганмен, булардыц шын меншде хандыкхьщ атауы екенш 6L\\eMi3. Э р и н е , Аргъш да 6ip адамньщ гана аты ем ес. ¥лы ж у з д щ ш пн де у й сш хандыгынан делган ж урт уй сш деген атпен ж ур се, гун хандыгьшан калган ж ур т орта ж уздщ шпнде аргъш (аргун) деген атпен ж ур деп ойлаймьш. Аргын сезш \"аргы гун\" деп, Орхонды “оргун\" деунплер бар (Ш Т .К уаш ано в “Рун немесе Аргун тарихы туралы”, 1997). Аргы гун болса да, epri гун болса де, 6epi6ip FyH гай. Еж ел п сак, гун тайпаларыньщ уй сш ел1мен араласып кеткенш, соньщ натижесшде уйсш дердщ '‘дезак, деуымыньщ н епзп тулгасы мен уйпдысы болгандыгын\" (Н.Мьщжани) аргы-берп тарихшылар жазган. С о л еж елп гунньщ казак, шпндеп тжелей урпагы — аргындер. Жогарыде улы жуздердщ уйсш ге шабуыл ж асап, сонде Елсау (Елжау) бидщ эк есш ел и ргенш айттык. Н ер есте Елсауды 6ipa3 уадегг 6epi ешзитп, К е т н \"Ьун тагдркуты оны киелг бала деп бш п, экелш асырап ержетказедг.. Адегрынде Ьун тагцркуты экесшщ орнына кунму (кунби) етш, бытыраган елш жинап, билитн бере/ц, сонымен 6ipre батыс ещ рдеп делаларды крргау мшдетш тапсырады\", — деггп дегтайдьщ \"Тарихи жазбалар. Дауан ш ежгрео\" (Н.М ьщ ж ани, 64-бет). Кдггайдьщ \"Хан патшалыгы тарихы. Ж а н Чиан ем1рбаяны\" де \"йун тагцркуты асырап ержеггазген\" дели. Осы ньщ езшен-ак, уй сш мен Ьунньщ (гун, кун, хун деп эр турл1 жазамыз) 6ip-6ipiHe бауырлас ел екенш ацгаруга бол ад ы . Енд1 о сы о к д г а ж а й ы н д а К ,а з ы б е к б е к Тауасарулыньщ не жазганына кегцл аудерайык; \"М ш е, сол барыс ем1зген бала Елсау ержетш, аргындер кемепмен елше дейта ие болады. Аргъш бауырлары арасынде ж урш согыс енерше эбден жеттлш, одан ез елшен дешден аталасгарынан крл ж инап, дейта ез елш, би лж п крлына алады\" (40-бет). \"Елсау атамыз эйелш аргъшнан алган. Б1здщ шешем1з 253

Шсутан 'НфкеЬ-тм_____________ ¥май бэйбйне Аргын Аспар деген ю сш щ кызы екен... Аргьш кд1зы ¥май бщдщ шешешз — он уш курсах, кетерштГ, — дейдд Кдзыбек бек (41,42-бет). Кдытай жазбаларына аркд суйеген Н .М ы цж ан: \"Ьун билеуш1лер1 уйсш елшщ Хан патшалыгы жагына шьпъш к етуш ен кдтты кдуштенедд. Будан сак,тану уш ш , Ьун ханшасын дереу уйсш кунмуы Елжау бите бередд. Елжау би оны сол ддзес1н баскдн бэйбйне етедд\", - деп жазады (\"Кдзакдъщ кдюкдша тарихы, 72-бет\"). \"Ьундардыц гурпы бойынша сол ддзесш баскдн бэйбйне нагыз ханым болады екен\", — деген ескертпеа де бар. Bipi аргьш дейдд, 6ipi Ьун дейдд, айтып отыргандары 6ip окцга. Аргьш мен, FyH екеуш щ тепе-тец матынада крлданыльт отырганьш агцару кцын емес. ¥лы ж уз — баланьщ улкеш, орта ж уз — ортаншысы, киш ж у з — Kiurici деп, уш жуздд уш баланьщ жасьша карай аньщгайтын шеждренщ ж ацсак, екеш осы арада айкдан кершедд. Уйсш нен аргынньщ улкен екенш, эрдден келе жаткдньш Кдзыбек бектщ: \"©йткеш мен Бэйддбек бабаньщ кдирык, еганнп урпагы болсам\" (358-бет), \"Букдр ага аскдн шежаре, оньщ Аргынныц жетгас уш атасьша дешн айткдн шеж!ресш де конпрш берддм\", — дегеш де (383-бет) дэлелдей туседд. Ендд Елсау бидд 6epi ем1зген окдса мен мьша окдганы салыстырьш керейнс \"С огл асн о тю р кской легенде, записанной в V I -веке китайскими историками, предки тюрков, \"жившие на краю большого болота\", были истреблены воинами соседнего племени. Уцелел лишь изуродованный врагами десятилетний мальчик (ему обрубили руки и ноги), которого вскормила волчица, ставшая впоследствии его женой... Там, в пещере, о н а р ож а ет десятеры х сы новей, отцом которых был спасенный ею мальчик\" (С.Г.Кляшторный, Т.И.Султанов. \"Казахстан. Летопись трех тысячилетий\". 992,77-бет). Азын-аулак, эарелеулердд есептемесек, ею ацызда еш айырма жок, Бутан кдрап, кейш п турж кдганатьшьщ непз1 уйсш одагынан куралганьш тусш у кцын бола крймайды. Оны Кдзыбек бек жазган шежгренщ мына тусы бегате туседд. \"Ж алпы, Елсау атамыз бес эйелшен 23 бала керш, соныц оны -ripenтура кдлыпты. 23 баланьщ улкеш Нулы, одан кейшп TOFbi3bi Дулы, Ерте, Кек, Бер, Кенбю, Шор, Кдлыш, Дур, 254

________ __________________________ Шфнхка тмЗым Келби — бэрд он ул, атамыз артьгнда 6ip рулы ел кдлыпты\" (42-бет). Турпстщ т е п у й сш болтанын осындагы дэлме- дэлджтер езЬак, айтып туртандай. Осы ны ц бэрш шеж1релесек, сак,-гун-уйсш-тур1к деген ж уй е шыгады. Н .М ьщ ж ан \"Кдзакдъщ кцдскдша тарихында\" былай дейдд\": Уйсш кунмуы Елж ау бидщ он улы болтан. Олардьщ шпнде Дулы (Дутлу) кдбыетп де кдйратдъд, сотые енерш е шебер крлбасшы болып жепледд... Кунмудьщ так, м ур а ге р л т н е гагайындалтан баласы ерте кдйтыс болып кетедд. О н ь щ Ж ени л би деген баласы ж е п м кдлады\" (68-бет). Кдзыбек бек былай жазады: \"Нулы атамыз э к е а Елсаудан бурын жастай жиырма е й жасында кегатп... дуниеден ж ас кеткен, 03i такдьдлды, патшалык, такдд дщдзыкцаган, орнын ш ю ш е сыйлатан Н улы ны кдтгы ардак,тап уш Кдраш кд крйыпты\" (42,43-бет). У ш Кдраш деп отырганы - кэддмп М .Э уезо в жазатьш Кдраш-Кдраш, Еспсгщ уетшдеп тау. Елсау бидщ урпаты Бэйддбек бабамыздыц OKeci Кдраш а бидщ атымен атальш кдлтан жер. Ендд б1здщ заманньщ ж азуш ысы Т.Ж ур тбаев “Дулыга\" кпэбш де былай дейдд: “Е о к кррганьшдаты Алтьш кшмдд ханзада сол Улы Кунбидщ улы емес п е екен деген ой ушыты кдлт ете кдлады. О ньщ ж ас мелшер1 жиы рманьщ ар жак, бер жаты деп айтылып ж ур \" (1-кпэп, 191-бег). М ен осы тю рду шындык, деп мойындаганды дурыс санаймьш. Сонда биздщАлтьш адамымыз сак, тун емес, уйсш дэу1ршщ ханзадасы болып шыгады. “Бабамыз Бэйддбек хиж ра ж ыл санауынан 13 жыл бурьш ажальшан Кдратауда Беген © зет бойьшда кдйтыпты\", — дейдд Кдзыбек бек (68-бет). Сонда Бэйддбек 609-жылы туьш, 695-жылы кдйтыс болады. Кдзыбек бек бул дередсп, эрине, атасы Майкдд биддц жазып Keryi бойынша айтьш огыр. \"Домалак,ана\" кпэбшде Даниярбек Д уйсенбаев (Алматы, 1991,20-бет): \"Улы бабамыз Бэйддбек 1356-1419-жылдары ем1р сурдц\", — дейдд. 63 жыл жасатады. Кдйсысы кд-дсынды? Кдз1р ж урт Бэйддбектщ юнддгшен 1,5-2 миллион кдзак, бар деп ж ур. Егер ол 609-жылы туса, берп 1400 жыл шпнде 52-урпаты eMip cypin жатуга т т с (100 жылда 3 урпакдан есептегенде). 1770-жылдарьд Кдзыбек бек Бэйдддбектщ 42- урпатьд болса, одан берп 230 жыл шпнде отан тагьд ульд мен немерес1 Кдскдрьд мен Молдабайдьд крекднда, 9-10 урпак, дуп-дурьдс шьдтадьд. А л Д у й сен ба ев ты ц 1356-жылымен 255

Ъ к т м м Н ф М а -у ш ________________________________ _______________ есептесек, кдз1рге д е т и бар-жогы 19-20 урпак, кдна тарауга тшс. О л урпактан 1,5-2, -rimi 6ip миллион адам есе кряды дегенге юм сенедд? О ньщ усгш е кдзакдъщ мьщ елш, мьщ ■ прыгенш де естен ш ьтармау керек крй. TaFbi 6ip есеп жасап керешк. Бэйддбектщ Дулатынан тарайтын М ухам м ед Хайдар 1499-жылы дуниеге келигп. Дуйсенбаевтьщ есебш е суйенсек, Бейддбек екеушщ арасы 5 атадаи (143 жыл) гана. С о л аралыкуа Дулатгьщ осыншалык, ipi тайпага айналып кете крюы кдрын-ак, О ньщ усгш е Бейддбектен Ж арыкщ ак, одан барып Дулат туады гой. Сонда 3 атаньщ аралыгында FaHa (100 жыл 1шшде) Дулат буил Ж е те ш (Жеттсуды) алып жаткдн улкен тайпага айнала кря ма? Бул ендд кднддй кужат тауып экелсецде адам сене крятьш шежаре емес. Бул eceirri мен осьпан дешн к е б М з быетш байырры шежрре бойынша есептеп отырмьш. А л егер ©гейбойдак, бабамыздын, тектелг1сще ж угш сем, онда б у й т т есептеп жатудьщ да кдже-ri болмай кдлады. О ю а н щ ж азуьтда Кдраш адан Бейд1бек туатыны рас. А л Бэйд1бектен Жарыкщак, тумайды, Абак, туады. Одан — Райымбет, одан- TaFbi 6ip бала, одан — тары 6ipey, содан барып Жарыкщак, туады. Жарыкщак, мунда — Бэйддбектщ бел баласы емес, inemueri. Егер бул шеж1реге ден крйсак, онд а Мухаммед Хайдар тур мак, 1499-жылы Дулатгьщ e3i ендд-ендд туып жатпай ма? С он ан соц бугшдер 6epiMi3 Домалак,ана деп, кщйрп ттлдщ ы ркдш ен кеткен1м1збен, кешеге деш н аталарымыз бен эжелер1м1здщ Домалак, ене деп ескенш де естен шыгармауымыз керек ш ьтар. \"Ене\" сез1 Енесай езеншщ аталган кезш еске туарш , езш щ кене сез екенш умытгырмай турмай ма? \"Ана\" сез1 10 гасырда-ак, кдлыптасыпты гой. М.Кщпкрри сезддгшде солай: 1-Kira6i, 122-бет. Бул бас кдтыруларра Караганда, шеж1ре дегешщз шырт етгазт аплта крятьш анау-мынау туйме емес.\" Неге олай дейдд? М ен щ бабамды е й т т , ез бабасын буйтед1?\" — деп, 6ip-6ipiMi3re пышак, ала жупрмей, сан алуан шеж1релердд сан турл1 ж азба гарихпен салыстыра оты рьт, асыкдай туйш ж асауга тшсгаз. Ацы здар, жырлар-шеж1реге устеме дэлелдер. \"Крбыз сарыны\" ютэбщде М .М агауин (1968,56-бет): \"Ж иембет — \"Ецсегей бойлы ер Есам\" жырыньщ басты кешпкершщ 6ipi\". \"С ол кунде у ш ж уздщ баласында атакды терт батыр болар 256

___________ ___________________________Wajmxka тагЗым рл1 ¥лы жузде Б егж ем елшен Ж абайулы Жакрыгул деген мерген едь Крцыраттан Алатау деген батыр едд. Kixni ж уз Алш ы н.. Бортогаш улы Ж и е м б е т деген едь У й сш н ен Сулеймен батыр ...\" \"Ж ы рда Ж и ем б еттщ ерлж терш суретгеуге кеп орын бер1лген\", — деп жазган-ды. Бул айтып (лырганы, эрине, Кдзангап Байболулыньщ белпл1 дастаны. О л 1991-жылы Алматыдан ж ек е ю тэп болып шык,ты да, аты — \"Теле би\". Бул жырдагы батырлар жайында Кдзыбек бекгщ экесп Матай би ез шежзресшде жазыпты. Орбулак, шайкдсына кртысты ж ерш Крзыбек бек жогарыдагы ютабшде былай келпредг \"Оньщ басында эк есш щ крлга тусш кррлык, кергенш умыта алмай журген Батыр крнтайшы болды. Бул согыскр ол елу мыщдай крлмен келдг Ж а н д р хан ж ольтдагы к^фрыздарды тапап еткен ойрат крльша мьщга жетер-жетпес аааммен кдрсы шыгып, согыста т эсш н артгырып жещ ске ие болды. О л адамыныц ж артысын тас арасына орн аласты ры п, OFaH моск,алдау баты р Ж и е м б е т т р Жакрьпулды кдлдырды\", — дейд! (201-бет). EciM ханньщ ардагер батырларыньщ Ж э н д р тусында да атган туспегенш, 6ipaK, москдлдау тартканын тусш у крын емес. \"М ерген Дулат Жакрыгул\", — дей/ii Кдзыбек бек. Магауинде \"БегжелГ. \"Кдзак, шеж1ресшде\" (Алматы, 1994) Дулат тайпасыныц Бегежгл деген атасы бар екен (120-бет). Я ш и екеушде айтылган адам — сол 6ip адам: 6ip Ж акрьпул. Екеу1 де ж эн е \"мерген\" екенш ерекшелеп айтады. Орбулак, шайкдсына кдтыскдн Ж и ем б ет т щ де 03iMi3 б1летш эйгш жырау екенш осы салысгырулардан байкрймыз. Магауин кел-ripm отырган сездэйектеп Сулеймен батырдьщ да д е р е п К,азыбек б е к тщ ю т е б ш е н табы лады . \"О л Шапырашты Асы л Сулеймен екеут осы урыстьщ басынан аярына дешн кдтыскдн. ...Сулейменнщ сол кездеп жалгыз улы Сыйкргмбай да ж ас та болса EciM х а т а кеп кемек керсетш, Турсын эм1рд1 эбден маскаралаган... А лда эщтме кылатын тумен басы Ш апырашты Н ауры збай — осы Сулейменщ me6epeci\", — дейд1 ол (192-бет). Адам аттары н ы ц ук,састы ры на, ж е к е с е зд е р д щ магынасьша бола кей окргалар жацсак,шежтрелент те кетедь Ондай жагдайды келекелеп Берддбек Сокракбаев агамыздьщ 6ip Keftiracepi Уругвай, Парагвай да крзащъщ жер1, ертеде Оракбай, Баракбай деген батырларымыз сол жадта кдлып крйган деупв еде С ол сиякцы Арыракдй согысьш Кдлмакц-ар 17-549 257

Ш с и ш ш Я ф М я -у т _______________________________________________ ацырап кдлганнан солай деп, ©скеменнщ желке тусындагы Аблакет аталатын жерд1 Абылай кеткен деген сезбен байланыстыратындар бар. Шындыгында, Ацырак, (кдлмакщасы Ацгырак, екен) - казак, батыры Белек С а та й ул ы м е н 6ipiHini ж ек п е-ж ек к е шыкддн кдлмак, батырыныц аты. Ацырак, елген ж ер деп журш, акдфында Ацыракдй деп аталып кетигп. Аблакетгщ де б1здщ Абылайга кдтысы ж ок, кдлмак, Абылайына кдтысгы екеш К.Ритгердщ \"Землеведение Азии\" ютэбшен аз-маз сездэйек келт1 рсек, ез-езшен белгш бола кдлады: \"При заложении Усть-Каменогорского укрепления несколько солдат отправились на дальнюю охоту к Ю .-З. от крепости в степные горы. Здесь набрели они на развалины города, построенного в половине X V II века калмыцким князем Аблаем для лиц духовного звания и получившего название Аблай-кит (или Аблаин — Кид у Палласа)\". Керш отырсыздар, ол жайында Паллас та жазган кершедь Бул сездэйек \"И з истории казахов\" жинагынан, \"Жалын\" баспасы, 1997-ж. 137-бетген келт1р1лд1. Кдлмакцыц мундагы Абылайы — Орбулак, шайкдсында Батыр крнтайшымен крсыльш кэзакдэ кдрсы соеыскдн Абылай. Оган мьша кужат дэлел: \" А в распросе нам, холопам твоим, Гришка и татарин Кучембердейко сказали. — Как де они пришли к Контайше в улусы, и Кон де тайши в те поры в улусах не было; ходил де войною з зятем своим с Кочюртою, да с Абулаем, да с меньшим своим братом с Чокурюм тайшами, да с К ою — салтаном, да черных мугалов с Алтыновым сыном и с мелкими на Янгира — царевича Казачьи орды, да на Ялантуша, да на алатав-киргизов. А ходило де с ними воинских людей 50 тысяч\" (Тобылэскербасы Г.С.Куракиннщ 1644-жылгы ж а зб а сы В .З.Г а л и ев тщ \" Х а н Д ж анги р и Орбулакская битва\" ютэбшен, 96-бет). Мундагы Абулайы Абылай, Янгир! Ж э ц п р , Ялантушы Ж ал ацтес екенш е еш ю м дауласа крймас. Д а у дегеннен шьшады-ау, тарих, шежзрэе тещрегшде дау жшрюк керш е беред|. О ныц, 6ip жагьшан, зандыльпы да бар. ©йткеш етш кеткен заманды е з кез!мен керш келген адам арамьцйД жок, 6ipaK, сол кез жайында айтылып не жазыльш кдлган кеп нускэ бар. 0 р нуекдньщ езшдш бар. Э р нуекдадн нэр жинап, дэн жинап кдна шындыкдд жакдшдауга болады. Б1рак,б1здщ замандастарымыз гаюрш далелдеуден бурьш сенщ жузщад, тайпацды, руынды, кдла бердд кдй жерден шыкданьща кдрап 258

______________ _______________________ Wajmxka линЗым пабуылга шыгады. \"Неге ез жузщдд мацгайсыц?\" — деген гиякцы соракылыкдэ дешн барады. М ен , мэселен, Орбулак, пайкдсын жазсам, макзанышпен жазам. О р беюшсгнщ ирнын керш, соган кез1м жеткен сон, куанам. Сон ы крйсыб1р замандасым менщ рушылдыгым, жерпйлддпм деп быедг Орбулак,шайкдсыныц сол арада етпегенш, ана ордьщ орньш ез туыстарымды уйымдастырьш 6ip туннщ шпнде кдлай кдзып крйганымды дэлелдемейдд, неге олай деп жазады деп мешмен алысады. Халкэшыц улы жендсше меш мен крсыла куанудан бурьш менщ сол тарихкд енпплес болганыма inri [куйедд. М е н \"Кдзак,эдебиен'1гэзетшдеп тарихкд кдтысгы топтама макдлаларымды эдеш ©тейбойдак, Т1леукдбылулыныц \"Шипагерлж баян\" (XVH-гасырда жазылган), Кдзыбек бек Т а уасарулы ны ц \"Туп-тукщ анн ан ез1ме ш е й ш \" (1776- жазылган) атгы татэптершдеп деректер бойынша жаздым. Ондагы ойым: ол ютептерд1 окц цоймаган, эртурл1 адамдардьщ гайбатгау сездерш е сенш , соньщ ынуайымен халк^мызга зиянды, жаман гатэптер екен деп журген адамдар ойлансын, шындыцкд кездерш ж етгазсш дегендд макрат тупы м . \"Шипагерлж баянды\" Ургмждде шыгарган баспаньщ бас редакторыньщ орьшбасары Хатам Эю мж анулы : \"Кдз1р б1реулер гатэггп мулде еп р ж десе, ендд б1реулер кешнплердщ онан-мунан кураган курандысы десуде. T im i ©тейбойдак, деген racim тарихта еткен эй гш адамдар ттзйчшен табыла крймады деп, жокдщ санап жургендер де жок, емес\", — деп жазыпты (Алматыдакы басылымы, 1996.434-бет). Bip-6ipiHiit аузына тутарш крйгандай, К дзыбек бектщ гатэбше да мундагы б1реулер дэп солай деп дурсе кря бердд. \"Тупнускдсы неге жок,?\" — дейдд. Ондай татаптерд! сакуап крятьш итэпхана кдзакха болмаган соц, ж ок, Б1рак,кеппрмеа бар. 1776-жылы e3i жазган, 1852-жылы, я ш и 76 жылдан соц Д е ур е н сал К удабай улы К,азыбек б е к н е м е р е о 1-рет кеш1рген. 1934-жылы, ягни 102 ж ы лдан с о ц Эм 1рж ан Ногайбекулы Кдбак, me6epeci 2-рет кеппрген. 1944-жылы, ягни 10 жылдан соц Халметов деген баш курт Kici 3-рет кеппрген. 1971-жылы, ягни 27 жылдан кешн Ж уматай Тубюов деген ж ш т 4-рет кеппрген. Кдз1р элемдеп гылыми айналымда журген ХШ -гасырдыц орта кезшде жазылды деп жорамалданатын \"Моцголдьщ купия шеждресшщ\" де тупнускдсы ж ок, кцггай api6iMen 40 жылдан кешн кеппржген нускдсы бар. ХП-гасырда жазылган 259

ш Ш ут т ____________________________________ ____ \"Алты н ш елоре\" (\"Алтай тобчи\") т ек 1926-жылы есю крлжазбаларды сак^ап ж урген 6ip тайшаныц уйшен табылган. О ньщ да тупнускдсы сак^алмаган, кеппрмеа тана. Буюл турю алемшщ макзанышы, X I-гасырдьщ жэдиер1 М ахмут Кдшкэридыц \"Диуани лугат-ит-турж'' кпэбшщ де тупнускдсы 6i3re жетпеген, ж еткеш - М ухамм ед ибн Э б уб ею р Эб1л Фатихтьщ кеппрмеа. Аскар Егеубаевтьщ жорамалы бойынша 180 жылдан соц кеппрш-ен. Кезщде ол кеппрмеш Кдзыбек бек окыдым дейдд. Бул кеш рменщ e3i 1914-жылы табылып, 1919-жылдан бастап кдна тылыми айналымта тусе бастаган. Кеипрмей, булддрмей, жуздеген жыл бойы тупнускдсын сакуай алатьш куддрет казакуа, оньщ шпнде Кдзыбек бектщ урпакуарында, екш ш же орай, болмаган. Сондыкуан олар, ютэп курып кетпесш деп, кенару аркдхлы тана сакуаган. Э й г ш “Т урж шеж1ресш\" жазтан эйпл1 Эбьлтазы былай деггп: \" С о л Рашид-ад-дин тарихы кдз1р мен пакдгрдьщ алдында ж аты р...Рапшд-ад-диннен бермен карай уш ж уз жетгас жыл бойы кеилрмепилер 6ip ютептен 6ip кнопке кенпрген сайын жазылтан тарихтьщ уштен 6ipiH немесе жартысын бузып булддрген\" (Алматы, 1992. 30-бет). \"К .азы бек б е к т щ TiAi неты п б1здщ тШ м1зден айнымайды?\" — деген суракка Эбглтазыньщ осы сез1 де ж ауап. Ертец б1реулер нанбай ж урер, Кдзыбек бек бабамыздьщ ез сезш сол кушнде калдырайык, демей, ез кезшщ сездершен жатьпфап ауыстырып отыртан. Балгам, тусшпсп етш аудартанымыз акдглдылык,деп те ойлатан болар, юм б1ледь Эйткенмен не пайда, сейтш улкен кателпс жасатан. Алайда 6ip кд1зык,жэйт: \"Казак,эдебиеп\" газеп 1999-жылдьщ 28-мамырында жазуш ы М арал Ыскдкбай атамыздьщ \"Туп- тукданнан езш е шейшнщ\" т ш тетцрепнде\" деген макаласын басты. Бул Kici осы ютэптш, ¥лтгык, ютэпханадаты Кдбдеш Жумадьлов керген (\"Солдат\" гэзеп, 21-наурыз, 2000-жыл) к сер о кеннрмес1н окдш керш , онда 6epi де кене ттлде жазылтан, тек оны Сэрсенб1 Друггов басгатан крлжазбаны дайындаушылар осы кунп -плмен жазьш жаберген деген кррытынды жасайды ж ене оны мысалмен дэлелдейдь Ол ю сш щ керсетушде былай: Кдзыбек бек нускдсы — \"М эн оси китапти жазтанда билимим болса да, ол тасип тегилип, артлип бара жаткдндыкган жазтан панде эмэспн. Мен кезиммэн кергэнимди тана, анык, бьлген, айгакуи аинишай керген нерселэримди кдгазга тусирмэк болдым\". 260

______________ ___________________ Шфнхка тмЗым М уньщ С Д э у п о в клепке туйрген нускдсы: \"М е н осы отэпты жазганда 6vviMiM болса да, ол тасып теплш, артылып бара жаткдндыкдан жазган пенде ем е с т н . М ен кезичмен кергетмдд рана, анык, б1лген, айрак,ты айнытпай керген нэрселер1мд1 кдразга тус1рмек болдым\". 0 з Ы арап кдрпшде жуйтагпп окдг алмарандыкдан, мен муны улкен жацалык, деп кдбылдадым. Осы н ы Кдбдеш те okjp турып неге ундемегенш тусшбеддм. О н ьщ осы ундемеу •*Aici кдаык; \"Дарабоз\" романьшда Кдбанбай мен Кдскелен, жекпе-жекке шыкды деп неге eripiK жаздьщ, \"Эбглкдйырды алпрген Баранка биллей Теле би айтып едд гой, неге сен К дзы бек айтгы д еп бурмаладын, д еген сияк,ты нак,ты крйылран сурак,тарра да у н д ем ей , к,асак,ана о ны байкдмарансып, Кдзыбек бектщ KiTe6i тек улы ж у з бен шапыраштыны мадакдаган ютэп, оны улы ж уздщ балалары Gipirin жазган деп байбалам салумен келедд. С ей те отырып: \"Ал шындыкды айту, кдгянаткд, жалрандыккд тезбеу — эуелден бойра бггкен мшез”, — деуш кдйтерсщ? (\"Солдат\", 21.03.00). ©3i шапырапггынын, шеж1ресш ж азы п отырр'ан адам шапыраштыны рана айтпаранда, гамдд айтады? Акдждтына келеек, шапыраштыга жатпайтын Букдр, Кдбанбай, Бегенбай, Теле, Кдзыбек би, Эйтеке, Эбыкдйыр, Абылай сиякды кдзак,тарды д ел К ,а зы бе к б е к ш е м а к ,т ан ы ш п е н , сушспенддкпен ж азган б1рде-б1р ж азуш ы эз1рге кдзакда болтан емес. О ны кермеу, керсе де е д е т кермегенсу — буюл кдзакка зияны тиетш улкен дерт. Бул аекдлна 6epyi де мумган. © й г к ет аекдтдыруш ы кеп. BipaK, ондай сокргр кдтелж жасамаган, кене сездерш со кушнде сакдап кеппрген ©гейбойдак, бабамыздыц Kira6i де осы Кдзыбек бек кпэбшщ кебш кшп отыр. CoFaH Караганда, ran тглде де, баекдда да емес, дуниенщ берше рушылдык, чуррыдан рана сыгалайтын ез1м1зде. Кдзыбек бек улы жузддц адамдарын рана мадакдайды, езгелердд тек темендета жазган дейдд. О лай емес екешн ж урт ез1 кереш деген оймен осы макдлаларды жаздым. Лгынтайды, Бегенбайды, Кдбанбайды, жалпы \"Акдабан ::!убырынды\" кезшщ кэЪармандарын одан артык, дэрштеп б1рде-б1р адам жазбаганына ж урт кез1 жетер деп умптенддм. Ж алпылай алганда, тарих та, оньщ ж ек е тулгаларды ■ пзшдеитш шеж1рес1де халыкдьщ иэ ж еке адамньщ кдй кезде юмнен белш генш нем есе кдй кезде ю м м ен <51р1ккешн 261

Ш с у т т И ф к А е -т ы _______________________ ________________________ баяндайды. \"Белшгендд 6epi жейтшш\", \"тертеу тугел болса, тебедепнщ келетшш\" - бэрш айтады. Руда, тайпада, соньщ ишнде 6i3 де халыкцы курайтын iplM-ycaKjbi белшектерьпз, бауырлармыз. \"Анау неге ана руды макуайды?” - дегеннщ e3i д е т таза сезге жатпайды, \"анау неге ана ф а к т а ескермейд!?\" - деген дурыстау болады, Былым даму керек, ол ушш алуан-алуан гшарлер салыстырылуы керек. Шеж1ре де, шеж1рел1 эндмелер де - 6api айтылуга тшс. Айтам деп, айтысам деп, атысып кетпеу1м1з керек. \"Кдзак, эд еби еп \", /1.02.2000-жыл. П РЕЗИ Д ЕН Т Алпыскд келген елбасына акрьл айту керек пе елде одан акд1л сурау ж ен бе? Kp3ipri заманда акры сурау мен а кдл айту аса кдын бола крймас, оданда й з одан н е т кугпк, ол н е т icreft алды, н е т icrefl алмады — соны акдглра салган орьшды шыгар. Bi3 одан бэрш кугпк, ол эл1 бэрш icren улпре алган жок, Кртелеспесе екен деп ттледДк, 6ipaK, кдтелесп. Шуладык, сынадык, жамдндадык, айткьгмыз келгеннщ бэрш айтгык, жаздык, С эл ес жиьш, жан-жагымызга кррадык, Сонда гана yFa бастадык; оньщ кртелжтер1 300 жылга жуык, ез елш e3i билеп кермеген урпакуын, тежзрибеаздйтнен, тэуелаз елд1 баскррудьщ тосьшдьпъшан туындапты. Алайда мыц мэрте тауба: ел ппшдеп аркдулар мен узисгердщ 6ipi босап, 6ipi узш п кдлуына жедел шара жасай алмаганымен, елдщ езекп-езекп мэселелершде, хальщгьщ тутастьпы мен татульпъш сактауда, тарихи Оганымызды элемдпс саяси ортага таныстыруда; сыйласуга, санасута жарайтын i3ri ниетп ел екен1м1зд1 ipi мен кпшге жалыкрай угындыруда ол кртелеспедь Соньщ аркдсында 6i3эуелп кезде не болса соган байбалам сап, 6ip-6ipiMi3Ai байыпкд бармай бас салсак, кдз1р 6ipTe-6ipTe айтысымыз да, тюрталасымыз да байбаламнан repi дэйектшк пен дерегаш кке зейш крйьш келе жаткрн, б1рак, эл1 де бэрш уйренш, бэрш игерш келе жаткрн, демократиялык, мемлекет куру жолында татулык, пен орньщгылыкзы булжымас басшылыкрр алган ел болып отырмыз. БЬге, ш ьш мэншде, iunci айтыс т а сыртщл тартыс та — 262

__ ________________________________Шфнхка matSuM eiceyiде ypeiuvi. О ньщ тупю нэтижесш тарихымыздан б1лешз. Култегш ескерткшпнщ улкен жазуы нда мынандаи гажап ескертпе бар: — Бектершщ, халкыньщ ымырасыздыгынан, Ta6Fam халкыньщ алдауына сенгендтнен, Арбауына кенгендтнен, 1н1л1-аралыныц дауласкдндырынан, Бектт халкыньщ жаудаскдндыгынан, Турю халкы елднтн жойды, К,агандырынан айрылды. Табгаш халкына бек улдары кул болды, П эк кыздары куч болды. (Мырзатай Ж олдасбековпц аудармасы) Кдзакртаннъщ туцгыш президент! Нурсултан Назарбаев осындай зардашы кдтелпсгерд! болдырмау уш ш , кшштрш \"кдтелйсгердд\" соньщ курбандытьша саналы турде шалатьш болу керек. Оны сы шын мэншдеп кдтелж пе eyy элде тактика ма едд — оны келешек еш р e3i керсетедг Айткдны болатын, дегеш ж уретш, баскдлар санасатын, кдндастары сыйласатын беделдд елдерддц кдтарына тез крсыла кетгашз келепш рас. Ондай дуние оцай орнай кря ма 6ipaK,? — Э кем 1з, агамыз курган халык,тьщ Аты, данкы ешпесш деп, Турю халкы ушш Тун уйк,тамадым, Кунд1з отырмадым, — деген Foft Култегш ж азуы . С е й п п кунд!3 кулюсш, тунде уйк^гсын белш ел баскдратын адам ба Назарбаев? Юмге де болса ецбепнщ зейнетш к ер у - бак^гг. Пенде ретшде Назарбаев та куш ертец: — Багым болгандыктан, Сэтт тускенджтен, ©AiMmi халыкты TipiATTiM. Жалачаш халыкты тонды, Кедей халыкты бай кылдым. А з халыкты кеп кдмдым, Терт бурыштагы халыкты, Бэрш бейбгг кылдым, Тату кылдым, Bepi маран багынды, 263

Ъ екоуш ан И ф к е Ь -т ы _______________________________________________ Aerici келетш болар-ау! Ондай ж арк ий у м т болмаса, \"Крзакртан-2030\" бардарламасын белйлер ме ед1? Рас, Назарбаевтьщ кей шаралары кднатгы кус та, туякцы ац да — 6api жапа-тармагай iine беретш жайдак, суга еш украмайды; астарын, тупю мэнш, кдй себептщ непзп, кэй себептщ эншешн алдаркрту екенш э дегенде ангара алмай кдласьщ. Э р ю м эркдлай багалап, шуласьш кдлатынымыз да содан. Bi3 кереген боп талай сынадык, дэлелдедж, 6ipaK, тубшде ол кереген больш шьпъш жур. Мэселен, Семейдд Шыгыс Кдзакртанра, Кекшетауды Солтуспк Кдзакртанра, Торгайды Крстанайга, Талдыкррганды Алматы обылысьша к,осып кеп ж1бердт А л кеп президенты жан-жак,тан найзаладык, Байланысты бузды, баскдру икемдшпн aAciperri, аз гана шенеушкгердщ жалакргсьш унемдеймш деп, одан алдекдйда комбат кдлыптаскдн басшылык, жуйесш кдратгы деп секттк. О л д а крржы унемдеууппн еспддм дегендей ьщрай танытгы. Уакргг ете келе, басымызра тепкен кщр бой-бойга тарай келе кдрасак, президент эр!ден ойлап, ез1м!здщ шпмщдеп iprndAepмен сыргымыздеты сез ж упр1кшггер1мцащ аузьша саяси кум кую уппн сейткен екен: кдз1р сол б1ржкен обылыстардьщ бэршде де кдзак, халкдшыц улес пайызы бурышыдан алдекдйдд жорары. С оны кушлгер1 кере б^лгенше кдйтш ренжисщ ? Неге ренжисщ,? Саясат деген, эрине, акдкдттьщ Q3i емес. Алайда акдкдтты кару ететш эдю. Кдуштщ алдьш алу, ол мумюн болмаган жардайда, ушьпргыратын сылтау-себептердщ кезш ж ою да акдялды к,улык,тьщ э р е к е т т Bip кезд е О р а л жак,тан ушкд!ндаран кдк,ты ры с-сок;гырысты есепке алгандыкган болар, президент ел1м1здщэюмшшк-баскдру жуйесше Батые Крзакртан ж эне О ц гусп к Кдзакртан деген атаулар енпздй Верш айт та, 6ipiH айт демекпп, ол асгананы Алматыдан кеппрем дегенде кдндай дурлпепк!? BipeyAepiMi3: \"©3i де туьш-ескен елкеден асгананы алыстатып экеткеш нес!?'1 — деп ренжюек, ендд б1реулер1щз: \"Онгуспктщ кдзакуарын енд| ортальпда экелгел1 жатыр,\" — деп кустэналадык, Ею екпенщ де эншешн аласа урымнан шыкрдн шыж-быж екенше евд - енд! гана кезншз жете бастады: Алматыдай жакры асгананы халкьщньщ жакрыльпы уппн кдып кетуге де болады екен; кдзагы аз жерге кдзагы кеп жерден ел копиру де елдищад ньпайтады екен. Усакцъпрган туатьш усак,-туйек рершптердщ ппд эдыньш бгле турып, жалпы-хальпргык, муде упин бэрше 264

УЩмхка лтЗыи теуекел деп бел буу — ол енд! мацтап айтсац да, жарымпазданып айтсац да, 6api6ip — ерлж. Ерлпсп ерлж дей алмаудыц e3i — кцянат. T im i, Ак^оланьщ Астана атанран 6yriHri к у н ш айтпай-ак, кряйы н, алташ астан ан ы ц тусаукесерше барранымда-ак; \"Кдзакуар 6ipa3 кебейш, ел де, ж ер де ез1иоздиа екенш урып, ецсеш з кетерш п кдлды,\" — дегендд ез кулагыммен естш, \"Е, кудай, бере кер!” — деп кдйткднмын. Сейтш , \"е, кудай\" дегенге Ke3iMi3 жеткенш е президента агаш аткд олай да мш пзш , булай да мш пзш ж1беретиплпз бар-ау. Жакдянда \"Ж а с алаш\" газет! Турсынбай Ж андэулеттщ \"Бэршен кдлмбаты — азаттык,\" атгы ж аны ышкцшып жазган макдласын басыпты. Гэзет-ж урнал, телерадио материалдары на кдтысты о йы н бглддрш: “ М е м л е к е т п баскэрьш жургендердщ 6api жеб1р, арамтамак, оцбагандар болып керсетглш , кдра халык, зэб1рленудш ретш де бейнеленедд. Сейтш , кдлыц букдраныц кукцш крргап, шыр- шыр больш жургендер журналистер мен оппозиция рана болып шырады\", — депть Ш ынында, ж аны бар сез. Кемшииктт сынау, келецазддктердщ бетш аш у, зиянды эрекетгердщ бет-пердесш сыпырьш керсету — 6api де халык, уппн кджет нэрсе. Bipaic, соларды ашкдн боп, сьшаган боп отырьш, халык,пен оныц баскдрушылары арасьша от тастап, сешмйздж пен кудж тудыру уппн, осыныц 6epi солардьщ крлымен е д е т ктелш отыр деуге солардьщ кдлай уяты баратынына кдйранмын. Б ш п турып булж салатын осьшдайлар ш ьтар кдйта елтм!здщ даму кдркдлнын тежеп, ынтымак, куишшздд ыдыратьш ж ур ген? “ С о л д ат\" г э з е т ш щ м ы н а 6ip TyKipiriHe ш аш алган ызакррлырына кдрацы зш ы : “ К,азак,стан 6ip бураудан бо са т а н ы м ен , екппш бугаура тап болды. О л — б ш к а з билжтщ бугауы. 0 з м у д еа уппн ез елш, халкцш кул еткен реж им нщ бугауы... Kp3ip кдзына-кдржымыз тып-типыл. С ей те тура тары да тэуелазб1з деп кеуде кдгамыз. ...Bip а д ам ны ц б и л ш н сак,тап кд л у yuiiH б а р ш а халык,ты геуелйздпстщ алдамшы дэм1мен алдаркдту кдж ет ем ес шырар... Тэуелаздисгщ т эт а дэмш аз гана топ кердд... Баягы кецес дэу1р1нде крл жетгазген игииктердщ 6epi эддрам калды\", — деп ещрейдд Сей сен Эм1рбекулы деген шолушы (N11, 2000 ж.). Ашумен айткдны ма, акдллмен айткдны ма, кэйдам, “алмас семсердей жаркдялдаран Кенесарьш ы\", \"ер 265

Ш хут п ан Н ф к е к е -у л ы _________________________________________ _ мш еэд Махамбетгердщ рухьш сагынады, \" К е з а д аш, оян, крзак, кетер^ басты\" деген М1ржакдтты, \"ел ушш жанын садакд (солай дегтп — Б.Н.) еткен Магжандарды\" жокц-апты. Сонда сезшщ асгары Kp3ipri мемлекет курылысына кдрсы шыгуды уагыздайды. Tiirri, астарлы емес, ашык, кдрсылык, ж асауга тура ундеу. ©йткеш сезш щ соцында мьшандай крйрау бар: \"Ал бупнп зиялыларымыз солардьщ децгейшен табылып отыр ма? Ыцыршагы ш ьпът, -прлпсгщ дощалагы Kepi кеткен тусга тобырга бас больш, соцынан ертер кдйсысы бар? Садага кетсш\". С .Эм р бекулы Кенесары мен Махамбетгщ ез мемлекепне кррсы \"алмас семсердей жаркылдап\", \"ере турегелепн ер мшез\" керсетпегенш, отаршылык,бугауга кдрсы улт азатгык, кетершсш баскдрганын; М1ржак*>т пен Магжанньщ неге \"оян, кдзак,\" деп , неге \"Н е керсем де Алаш уш ш кергешм, маган атак, — ултым уш ш елгешм\" деп айткднын тусшбейтш адам деп айта алмаймын. Тусш е турып, 63i айтпакшы, \"б ш м о з тобырды алдап, арбап\" кдна отыр. Эйтпесе, \"не керсем де... ултым уш ш елгешм\", — деп, Магжан ойын ап- ашык, айтьш турган жок, па? ¥лты уш ш елуге бар адамньщ сезш ултьша кдрсы крлданудан еткен соракдьлык, бола ма? Президента жамандаудьщ сикдша кдрацыз: соньщ билиш сакцап кдлу уш ш гана тэуелоздш деген алдамшы нэрсемен барлык, халыкцы алдап ж ур екемз. Зац бойынша, ейтш мемлекетке кдрсы куреске шакдгрганы ушш, жацагы макдласына бола С.Эшрбекулы жауапкд тартылып, ондай ундеу тараткдны ушш, \"Солдат\" гезетз жабылуга тшс. BipaK, наурызда жарияланган макдлага эл1 кунге дешн кдрсы эрекет болтан жок, Неге? ©гамет адамдары окэмады ма? Окдгса да мен бермсдд ме? Элде: \"Ондай сандыракда б1здщ халык, сене крймайды\", — деген сешм бар ма? Кдлай болганда да, кдглышынан кдн тамган, ой ергандпт мен сез ергандцш тыйьш тастайтьш мемлекетке жатпайтъшдьпымыз осыдан-ак, айкдгн кершш тур. Жауапкд тарта кдлса, \"Мш еки, б1зде сез бостандыгы жок, баспасездд естш кудалайды\", — деп байбалам салатындарында сез жок, BipaK, халык?ы басшылыкда кдрсы ишпута ашык, ундеген ондай-ондай шгарлердд ескеруаз кдлдыра беру де кдушп. Ескермеген аурудьщ аскдшганы жаман. Кецес Aayipin кексеу деген — кеше гана зорга кутылган отарлыкды кексеу. Нагыз т ега сезбен алдап, ic жузшде улттык, сананды да, тарихьщ мен Kp3ipri болмысынды да — 266

бэрш кррлау сол саясатга болатьш. О н ы б1ле турып, журткр баскдша бет корсету — еш жуздьмк. Ал оныц тура м аганасы - сатцындык, \"Теуелазддктщ алдамшы дога\" дегеш не? ¥йтыр халк^шда 6ip макрл бар: экен, дедщ, — ундемеддм; шешец дедщ, - ундемед1м; кртыныц дегенде, куйш кетпм дейдь С о л айтпакдгы, тэуелаздйс дейтш ата- бабам ы зды ц аруаты мен т ец турран к д с и е тп сездд KiM кершгеннщ ейтш онды-солды крлжаулык, кдоа бергенше ерте ме, кеш пе халыкцъщ езЬак, ондырмай тойтарыс берер деп ойлаймьш. \"Ж а с алаштары\" Т.Ж андэулеттщ ашьютан макдласы осындай-осындай лас гаюрлердщ тым тогигаз ааулны п бара жаткрндьпынан туран болса керек. Кдлай дегенмен де 6i3, шынында, \"Солдат\" айтпакщы, \"6ip адамныц мартебесш е к^зм ет еткен р еж и м Г бар мемлекеттз бе? Бул ащы шындыкуы бадырайтьш бетке айту ма элде кцыншылыкр’ан к^шжылып турран халыщщ \"сенщ солай болуыцныц бар ce6e6i — сол” деп, е з басшысына кдрсы алдаркдтып айдап салу ма? Э ри не, айдап салу. Б1рде президентгщ: \"Кдзак, деген ел болмаса, оньщ президент) де болмайтынын мен бглмейдд дей азд ер м е ?” — дегенш ез кулагыммен еспгеш м бар. М ен щ 6ip байкрганым: президент саясат аясында, ж урт буран крлай кррар екен дегендей, кейде 6ip пшрлердд айтьш крлранымен, ж еме-ж емге келгенде, ез халщ,шьщ мудесш унем1 басты назарында устап отырады. Х ал ы к, м у д е а ун ин кейде ол, Tiirri, хальндкд ун айты н адамдардьщ кызметз мен жардайьш да курбандыкда шалып жзбередг Мэселен, мен ез басым Ш ерхан Муртазага кртысгы солай ойлаймьш. Шэкендд Назарбаевтьщ сыйлайтыны сон ау комсомолдык, ем1рден басталса керек. Ысылган, сыналган, юкер аганы Назарбаев e3i крлкдлагандай больш \"Соци али сте Крзакрган\" газетшщ басшылыгъша апарды. Ресми еш рдщ рана iu eadpeti болып келе жаткдн газет аз уакдяттыц ш ш де-ак, жалпыхалыктык. манге ие больш шыга келдд. BapiMi3 тан, кдлдык, суйсшдцс. С ей гш жургенде, Ш экец Республикалык, теле-радио комитетшщ басшыльпъша тагайындалды. О ны 6ipey кузганды, 6ipey тусшбедд, ецдд б1реулер элдекдндай асгар щдедо. Ал менщ ойымша, теле-радио сиякцы мемлекетпк мацызы зор акдарат куралыныц басында Ш экец сеюлдд тэж!рибел1, улт пен ултгык, т1л мудесш ариден ойлайтьш адамныц сггыруы президентке аса кржет болды. в к ш ш к е 267

Ш срт н Нф+Ли-ум_____________________________ орай, Ш экецнщ ол кдкзмеп президентке ойламаган жердей •raiMci3 болып шыкуы: ел зиялыларыньщ ара ж т ашылып бара жатты. Ш экеце кдрсы шьпушылар, оны кдйтсек кулатамыз деген макратпен, шектен шыгып кеткендерш де байкдмай бастады. ©зге т у т , кдзакуьщ ец 6ip маркдскдсы деп журген Олж ас та теле-радио кешке д е т и домбыра тартцыза бергенш е, нарыцтык, экономиканы халыккэ тусшддрмей ме деп кшэлады. Ел б1рлтн зиялы кдуым ез кара басьшьщ дауьша бола бузып бара жаткдн соц, олардьщ арасындагы аскдшган бацталастьиущ с у бурку уппн, президент Ш экецнщ кдгаметш курбандыккэ эд е й шалды деп ойлаймын. BipaK, Ш экецнщ езш шалган жок, Кцлы заманда, кдюгалац уакдпта елдщ кдймагы саналатьш зиялы лардыц ауызб1рлжс1з ек ен дш н е президент кдшжылмайды деп кдлай ойларсыз? Содан да болар, белгш ем е с адамдарды кдязмет а р ен асы н а ш ыгара бастады. Ж ауапты щязметгерге жаппай жастар жорарылатылды. Осы туста, e3i де мойындагандай, президентпц кадр тацдаудагы кртелпсгер1 керппс бердд. Алайда жацадан мемлекет курып жаткдн кезде ондай кдтелпегердщ орын алуы туанпсп де болса керек. \"М а л аласы сыргьшда, адам аласы шпиле\" дегендд атам кдзак, ж айдан-жай айта салмаган болар. \"Кдгруар кцямет кепгпк. Кдтеш де кеп жзберддк. Кеп катешздд ез1м1з тузедж\", - дейдд ол 'Тасырлар тогысьшда\" а п ы кпэбшде (104-бет). Кртелж ж1беру — кудайдан баекдньщ бэрше тэн, ал оз к цтелтн тузей б1лу, туешу — кез келгеннщ крльшан келе бермейтш бипегж. Сондай бижтжке Нурекец 6ip емес, б1рнеше мэрте котер1ле бъуу. О л — Кдзакртанныц ж а с мемлекеттмен кдтарлас ecin, сонымен 6ipre буганасы кдтып келе жаткдн, унем1 ел1мен 6ipre бижке шьпъш бара ж аткдн, баекдру мен бас болудыц даналыгын ззрнектеп уйренш , ерш бей-ж алыкдай бойына а щ р ш келе жаткдн президент. Кейде оньщ мумюн емес жагдайды мумган етпегецдггш де кртелш санаймыз. ©йткеш бэрш содан керемЬ, 6api уппн соны сынаймыз. Bip ойдан, ©йтпегенде кдйтем1з? \"Анау ю н эл Г деп б1реуд1 керсетпесек, кецшлиздщ кенппмейпш рас крй. Назарбаев Кдзакртанныц туцгыш президент больш 1990- жылы 24-кекекте сайланды. К ецес егамеп эл1 куламай турган кезде, К р з а ц С С Р Жокаргы Кецес1 сайлады. О лтусга кецеетж ж уйенщ экономикальж,та, саяси жагьшан да быт-шьггы шыга 268

____________ ______________________ Ш 'afnxka тмЗыи бастаран-ды. Оран тоскдуыл болу ешгамнщ крлынан келмедд. Бурынгы Олдктяг республикалар 6ipiHeH кешн 6ipi езш щ мемлекетпк егеменддп туралы декларация жариялай бастады. Bi3: \"Н аза р б ае в кдйда кдрап оты р? Н ег е д екларация жарияламайды ? \" — деп сек п к . О л элш тщ э я р ы н 6aFbin асыкцады. Акрфында 1990-жылдьщ 24-крзанында — достьщ да, крстьщ да, кулагы OFaH эбден уйренген кезде — 6i3 де I егеменддтопз туралы декларация кдбылдадык, 1991-жылы М ескеуде эй гш \"тамыз бул1п\" бурк, ете тусп. Булк^шбай, жулкдлнбай, 6i3 тары да элштщ аягын куткен аддс крлдандык, С о н ы ц н эт и ж есш д е, сы ртта еш ю м г е урынбадык, iurre езара булшбеддк. С о л ж ылдыц кузш де йр ш ен кешн 6ipi бурынгы одакщ с республикалар езш щ тэуелспзддгш жариялап жатгы. Б1здщ президент тары элштщ аярын 6aFbin, TinTi т э у е л а з д ж д е г е н г е н ем к ур а й д ы кдрайтындай кдльш таньпты. Bi3 тары ойбайга бастык; жан- жарымыздаи.1 елдщ н е icren жаткрнын неге кермейш з, солардьщ ютегенш неге 1стемеймз? Асьщкцндар озып кетш, 6i3 кдлып крятындай ш ыдамсызданды к, П р е зи д е н т гщ асыкрайтьш, саспайтьш сабырлылыры 6ip жатынан, зиялы кдуымныц еркш ел болура ынтыкдщн тез1моз мшез1 еганпп ж агы нан 6ip-6ipiMeH уш ы расы п, халы цты ц саяси белсендшгше кэддмпдей ерш у турызды. Bip-ак, турл1 ойлап, 6ip-aK, нускдумен кдязмет жасаура дардыланган ел еркш сейлеудщ , батыл niKip айтудыц алгашкдл д эм ш е масая бастагандай да едд. 1991-ж ылдыц 1-желток,саны нда Н а за р б а е в ж алпы - халыкдык, сайлау нэтижесшде президент болып сайланды. Сод ан кешн сол жылдыц 16-желток,санында \"Кдзакртан республикасыньщ мемлекетпк тауелазддп туралы\" зацга крл крйыдды. 1999-жылдьщ 10-кдцтарында туцрыш баламалы президентше сайлаудыц нэтиж есш де Н азарбаев тары да халык, крлдауына ие болды. Демократиялык, туррыдын салыстыра кррасак, 1990-жылры сайлаудан repi 1991-жылры, 1991-ж ы лры дэн 1999-ж ы л р ы с а й л а у д ы ц к е ш iArepi уйымдастырылраны байкрлады. Демократиялык, тэртигп 6ipre-6ipTe бойга cirypin келе жаткднымызды сайлау ж уй есш унем1 жеплддрш отырган осындаи барьггымыз да ацгартады. Bipaie, жалпымемлекетпк пагыз эддл сайлауга крл жетгазу уш ш , ap6ip сайлау ж уйесш баскдрушы мен сайлаушы эддл болатын заманды куту1м!з 269

Ш ш т н Н^Ы а-уш____________________________ кджет. CoFaH бет алып бара жаткрндыгымызды Keprici келмейтшдер FaHa кере алмайтьш uibiFap, cipa. Менщше, Назарбаевтыц басшы ретшдеп айрыкща 6ip езгеш ш п халыкрралык, ултаралык, мэселелердщ шиелшкзн асыгыстыкда салмай, арандататын пйарлердщ ыгы мен ыркрша жыгылмай, элитгщ аягын бага сабырмен, уакдптыц талабымен уйлеспре, жан-жак,ты муделердщ токрйласу нуктесш таба б ш п шешушде. О л езшщ жетсем-ау деген саяси ж эн е ултгык, бш к макраттарын эрдайым есшен шырармаганымен, coFaH ж ету ушгн жакры уранды жамылып жак,сы атак, алута кдязыкдайды, крлдан келетш нак,ты мумкшдцсгердд FaHa тугел пайдаланып, эволюциялык,жолмен туракуы жылжи бергенд! ж ен кередь ©йткеш, ез1айтпакщы, \"саясатгьщ н епзп макраты — адам, кргам, ел крмы екенше\" ол — кеб!ш зден бурын кез ж епи зген адам. Адамныц, кргамныц, елдщ обальша крлмауды ар-уятымен сезшген аддм FaHa сейтсе керек. Халыкрралык, мэселелердд ш ешу барысында АКД1, Ресей, Крггай сияк,ты ipi, крй жагынан да Kyurri елдер б1здщ президентке эртурл! кдгсым жасап, сес керсетпейдд дегенге ез басым сене алмаймын. Соньщ бэрше кере-бь\\е тезш, ез ел ш щ пайдасы на икем деп акдллмен м эселе ш еш у п р е з и д е н т т е н зо р б Ш м д Ш к п е н парасаттылык,ты, мэдениетгшк пен мш ездш кп кржет ететйп с е за з. Т М Д елдершщ курылуында, шекара ж эне кеден мэселелершщ шепплушде, Еуразия одагын уйымдасгыруда б!здщ президент унем! бастаушы боп жургенддгш умыта крйгамыз жок, Элем уппн Крзакртан бейтаныс елке едд, Kp3ip, кудаЙБа шуюр, елемдис саясатгьщ аузьша ж ш шгетш елге айналдык, 1994- жылы АКТIТ, Ресей, ¥лыбритания тарапьшан Крзакртанныц кр у та зд й ш е кешлддк бер1лген Будапешт меморандумына крл крйылды. К е й н мундай кетлддс Франция мен К^ХР-дан да алынды. Ж узд ен аса мемлекет таньшан, Б¥¥-дьщ жэне оньщ курылымдарыньщ толык, кркрглы муш еа болтан, ез акдпасы бар, аумагы жары нан элем деп торызыншы мемлекеттз. Эрине, больш-тола KpioaH жокрыз, б1рак,барлык, жагынан да больш-толуга талпыньш келе жаткрн елм13. П резидент Америкага да аузьш ашып тацданбай, Ф ранцияга да бас изеп кене кетпей, дамудыц тек Крзакртандык, крна жольш i3Aecripin, унеш соны табумен келедь А л ондай ж ол баскр жолдардыц eni6ipiH де жокрр шьпармайды, крйга бэршен де б1рдеме алады. 270

___________________________________Ша^нхка тъЗым Президент жузеге асырган ец жауапты жумы с - жекешеленддру. Ж екеменнпп жок, ж екеменш ш пмен жаньш багып езш e3i асырап отырматан адам ешкдшан езш щ сез, пиар тэуелазддтн, экономикалык, тэуелозддгш ж узеге асыра алмайды. 0 з ш e3i бага алмайтьш адам 6api6ip баскдга тэуелдд болады. Сон ан соц езш гам асырап отырса, соньщ сезш сейлейдд. Адамдардыц тецдш н е, 6ip-6ipiH e багынышты |емеспгш е тек жекешеленддру аркдьлы рана крл жетгазуге болатындыкхан, демократиялык, жолга тускен Кдзакртан да бул гатен тыскдры кдла алмайтын едд. Бул e3i, ш ынын айткднда, нагыз саяси-экономикалык, езгер1сгердщ туп непз1 болып саналатын нерсе. Санамызга, TipAiriMi3re еиш жаткдн бугал бупнп езгерга осы жекешеленддруден басталды. Бул мацызды ж умы с та еш кдтелпсаз жузеге асты д еу артык, болар. Дуние-мулжке ие болып калу уш ш занды ары буррандар да, 6epi буррандар да болды. Эуега журттьщ баспанасы , содан соц уй мацындары ж ер учаскеш жекешеленддрыдг С о н ы ц нэтиж есш де, бурын совхозда 1стейтшдер 7 жуздис, колхоздагылар 25 ж уздж ж ерге ие болды. \"Ауылда ж умы с жок, дегендд мен тусш беймш \", — деген президентгщ тацданысы да осьшдай жер1 бар журттьщ жердд пайдаланбай немесе пайдалана алмай отыррандырына кдтысты болу керек. М енш ш нде жер1 бар ж ур т крлайша кдйыр тьлейтш куйге т ус п е к д еген сурак, бэр1м1здд де ойландырады. М ек е м е л е р , енд1р1с ж е н е е н е р к э сш оры ндары ж екеш еленгенде де халык;гык, муде м ен ж е к е басты ц муделер1 талай-талай айкдскд тускеш б э р М з д щ ес1м1зде. О л реншггш, ец басты ce6e6i, менщше, мынада: ежелден 30-40 белмеге иелж етш келе жаткдн мекемелер жекеленгеннен кешн ец болмаса соньщ 6ip белмесше де ие бола алмай кдлды, e3i orbipFaH уйге e3i жал телейпн боп шыкуы. Сон ьщ салдарьшан Ke6i тарап кетп, Keft6ipi елермендж халге ж етп. \"Керек болса, тегш берщдер!\" — деп жаткдн президента 6ipey тындаса, 6ipey тьщдамады. Оппозиция мен баска да ренш тлердщ: \"Президент тещ реп нашар, зацды, жарлыкщл орындаушы орындар адал емес,\" — деген nirapAepi осындай- осындайдан барып туындаса керек. Расы нда, оныц тегцрепнде, теменп сатыдагы орындаушылар арасында ел!м уш ш деп ещреп турмагандар баршылык, крй. М ен мысалга ез басымнан еткендд айтайьш. 1993-жылы ез1мш е уакдгг талабына Ьлесгам келш, \"Горны й гигант\" 271

Ш сутан Нфквке-ты______________________ _ _ _ _ _ совхозыньщ \"Восток\" баммшесшен эйел1ме уй сатып эперш, сол шаруашылыкдд ж умы сш ы етш кдбылдатып, 1,5 га алмабакды жалга алдырдым да, ендд соньщ непзшде бурынгы уй иесшщ учаскесш эйелшнщ м етш гш е айналдырып, шаруа кржальнъш курута эрекет жасадым. Совхоз дерек-ripi де, ауылдык кецеспц терагасы да ары созып, 6epi созып, epi жупртш, 6epi жупртш абден шаршатгы. Содан сон 1997- жылы обылыс eKiMi С .У м бе тов тщ алдына барып кдна меселеш оцьшан шенгпм. С он ьщ взшде ауылдык, кецес картасын кдте сызып б е р й т . \"Т узетт бер\", — десем, \"Кдйтадан акща телещз\", — дейдд. Оньщ кдтелт ушш де мен акща телейдд екем. Сонымен, не керек, мен кужатымды ж асап б1ткенше алмабакгьщ да шаруасы бтгп: жабайы ютэйра айналып кетп. Обылыс эюмше, аудан эюмш е юре алатындай мумюнддпм бар менщ ез1м 3-4 жылымды сарп еткен мэселеге ауылдары крлы кдяскд шаруалар кднша жыл эуреге т усп екен дегендд epiK ci3 ойлаймын. Э ю м д ер д щ , дер екпр лер дщ сондай кдяльпына ашынган ж урт, сез жок, сондайларды басшы кдяп крйган президентке де ренжидд. ©зщдд езщ асыраудьщ кдладагы 6ip жолы — шарын кэсш к ер л ж пен айналы су, ал оньщ кдзак, уш ш к,олдан келетшдеу1 — дукен ашу. Президентгщ бул саланы дамыту кдж ет деп кдншама баяндама ж асап, кдншама жарлык, шырарранын санап тауысу да кдз1р аз шаруа емес. Соган кдрамастан бул салага атусп кдраушыльш, icrin нагыз мэнш тусш беуш ш к aai кунге дешн орьш альш келедд. ©арудщ орнына, унш еипру эдда э д е т крлданылатын сиякды. Тары ез1м бкетш 6ip мы сал BipiHuri кдбаттан уй сатып альш, оны дукен жасадым. Аудандык. салык инспекциясы есептедд де, айына патентке 49 762 тенге телейпнддпм жайында к у ж ат ж асап бердд, децгелектегенде, 50 мьщ. Сенер1мдд де, сенбеомдд де бглмеддм. \"Неге муншама кеп?\" — деддм. \"О з д щ сауда жасайтын нуктещз 43,90 шаршы мепр, кдз1р патент мелшер1 сол келемге байланысты белпленнад\", — деде \"Сонда салык кднша сауда жасаганыма емес, кднша шаршы меттр жердд сауда орнына айналд ырраныма сальша ма?\" — деддм. \"Зан солай\", — дедд. \"Булдукеш м айына 50 м ьщ тен ге салыкда, 20-30 мьщ тенге сатушылардыч жалакдгсьгаа, 5 мьщ тенге коммуналдык кдязметке телеуге, курырандд солард ьщ сыртында ен курыганда 30 мьщ тенге ез1ме пайда табура жараса, онда бул дукен дукен емес, нагыз 272

______________________ !Л Ы ш ка m athm кдзына болды гой, шырагым\", - дедом де шыгып кептм. BipaK, мен шьпып кеткенмен, кдлада кдншама дукен кдозмет жасап тур. Соньщ 6api айьша 105-115 м ьщ таза табыс Tycipin тур дегенге ез басым сенбеймш. С е з ж ок, баскд амальш тауып жан багып тур. ©йткеш соншама кдтар-кдтар дукеннщ 6ip-6ipineH айырмасы жок, тауарларын уздоказ сатып ала беретш халык, крйда? О ньщ ондай акдгасы кдйда? Б1здщ ойымызша, осыран да президент кшаль Д эл осьшдай тэртш барын OFaH и м баяндайды? М ундай-мундайды да ирезидентоз шеше алмайтындыгымыз, эрине, шаршатады. О л б1лсе, б1луге у л г е р с е , м у н д а й соракдолык,тьщ Золмайтындыгында дау ж ок, BipaK, ол мундайдьщ бэрш е ез!м улгерем десе, онда ештемеге де улгермеу1 мумкзн гой. Ерте ме, кеш пе бул келецсзз жардай жойылады. Тез арада жойыла крймады деп кдна кдшжыламыз. TaFbi мысал. С ы бай ласты кдд кдрсы к у р е с у туралы президент жарлыры шыкц-ы. Дал сол жарлык, ш ы щ н куш ­ ак, курес басталды. О л курестщ кеп жагдайда кезбояушы, сыбайластыгы жок, жерден сыбайластык, тапкдн курес болганын кеп ж ур т б1ледо. BipiH мен д е б!лем. М ектепте 6ipre окдоран д осы м туран ауданы мдары салык, инспекциясыньщ бастьпы болатын. Аудандык, кдушаздок комитетшщ era К)ызметкер1 соны \"пэре альш жаткрн жершен\" устады. Д ер еу республикалык, телехабардан 6epri3in, сы ба й л а ст ы к ^ , паракррлыкда кдрсы белсендд K ypecin жагкдндыкцарын дэлелдеп бакцы. А л ic ш ын мэншде кдлай болды д ей аз гой? Досы м салык, ж уйесш щ Tapri6i туралы шыкдар ra-гапты 6ip эйелге сатып беруге тапсырады. Кдозмет бабынддгы еп ш к пен кекгесгйсп басшылыкрр алган аудандык, кдушаздок комитетшщ басш ысы элгт эйелдо yrirren, ею кдозметкерше арнайы тапсырма берш, сатылтан гатэптьщ акщасын экелш берш турран заматга соны пэре алды деген жала кд1лып, досымды дереу крмауга алды. ©здер1 эдеш курган -горды ездерш щ сыбайластык, пен паракррльпущ кдрсы Kypeci етш керсетп. Шындык, 1здеп юмге бармадык, гамнен кэмек сурамадык, Крнша дегенмен кщшатгыц крянат екенш ажырата быетш адамдар бар гой, досым акырьшда толык, акц-алып шыкцы. BipaK, оньщ кдозметше сол эрекетп уйымдастыррандардьщ ез адамы отырды, олардьщ о бастагы макраты да сол болатын. А л д осы м ж ум ы ссы з кдлды. Айнальгп келгенде, жок,кылмысгы крлдан жасаган кдутаздок комитетшщ era кдозметкер1 ж е-ri жылга сотта.\\ып кетп. 18-549 273

Шсутан Нфквке-ты__________ BipeyAin буйрьпын орындаган байрустар ею органа ездер1 opFa тусть ©стш ж еке бастьщ кепн, ез HanciciH куйтгеген жандар эдмдпсп атгап кдна крймай, халыктыц эддлджкедеген сешмше де акду туаредк Занды бтлетш ондайлар ез KiHaci ушш езгеш кдлай курбан кд1лып ж1берудщ де зацддры мен жолдарын жакры бтледь Ceirrin, нагыз сыбайласгар eripix сыбайласгьнргы эшкерелеп, талай тагдырды талкдн етедт Адамдардьщ моральдык,-мэдени дэреж еанщ темендтнен туындап жаткдн осындай жагдайлар унпн де президента юнэлаймыз. Сондай-сондайларды неге онддй кызметке кряды деп сегем1з. Осьшдайлардьщ бар екенш президент, стрэ, б!зден жакры 6iAep. ©йткеш оньщ мэл1мет ж инау мумкшддп б1здионен элдекдйда мол. Бмедь б1ле турьш, ол да кдшжылады деп ойлаймын. ©йткеш соньщ бэрш крлын 6ip сермегенде-ак, сы л ьт тастайтьш сикдф куштщ жоктыгын, оган узак,уакргг, узак, жылры табанды курес кдж етапн ол б1лмейд1 дегенге ю м сенед|? Алайда ананьщ орнына мьшаны, мьшаньщ орньша ананы крйса, 6epi дурыс болар едддейтшдей солардан артьщютейтш адамдарымыз да асып-тегшп жаткдн жок, крй. Сондык,тан президенттщ де барымен базар болып отырганьш тусш у кцын емес. Президенттщ e3i де, тагайындаран басшылары да эд1л сынаганнан ез абыройынан айрылмайды. Сын жинакртландырады, ж ауапкерш ш гш артгырады. Алайда жалага, бурмалауга непзделген сынаулар мен мшеулер елдщ уйткдюын бузуга FaHa барытгалады. О ньщ пайдзсынан зияны басым. Баскдру ж уй есш нырайтпайынша, мемлекеттщ де ныгаймайтынын б к е тура, оппозиция президенттщ ез билшн куш ейтш келе жаткднын узд ш аз сынайды. Kemeri тотолитарлык, баскдрумен барабар, демократиялык, жолта ел1тускен ж ок ,д еп а келедт Сейте турьш, eripiri мен жаласын ерюн айтьш, ерюн ж азып отыртаны-ак,сол ез сезш щ жалган екенддгш эшкерелеп отыртаньша мен бермейдд. Баскдру ж уйесш жепдлдрмесе, нырайтпаса, \"Ойбай, мьшау баскдра алмай отыр, епггецеге ие бола алмай кдлды\", — деп, тары байбалам салары ез алдына. Оппозициямен ж умы с icreyAe де тэж1рибеаздиш басган кешпк. М эселен, Кдсен Кржаючет 1991-жылы Назарбаевпен 274

<дтар п р езид ен т™ сайлауга туспекпп болды. Э р и н е , халык, >ны сайламайтын е д . Э й тке ш ол ел баскдру тэж 1рибеа чулдем ж ок, саяси-экономикалык, жагдайды халыкдралык, б^рлжте KppayFa бурын-сонды м у м ю н д п больш кермеген жш т-тш . О ны ц басы ашык, 6ip у с и е ™ — е з халкдн суйеттндп, сол уппн кушп-жанатындыгы. Амал не, кужатгары шынымен дурыс болмады ма, eirreyip, сол сайлауга ол |жтбер1лмей ул д ы . Егер ж1бер1лгенде, демократиялык,жолмен баламалы сайлауды 6i3 сол 1991-жылы-ак, етюзген болар ед к . Ж а с мемлекетопз уппн оныц ез1 жакры бастама ретшде багаланар ед1. П р е зи д е н т ™ \"о т ы р с а, опак,, т у р с а , сопак,\" д ей тш оппозицияньщ мудеа, менщше, халык,уппн ете yy iirri. Одак, кцрап, Кдзакртан ез тэу ел а зд п н жариялаган туста, б1здц мемлекет езгелерге ур а га н д а Ресеймен жакры ут ы н а сы н узе кротаи ж ок, Еж елп экономикалык,байланысгарды сакуап калуга т ы р ы с у н б1здей 6ipAe-6ip Т М Д мемлекетт болтан жок, Сол кезде Н а за р б а ев у орысшыл деген юна айтылды. Орыстай алып керппмен тек тэту байланыста болганда гана у за к уы ц бары ашылатынын ол сол кезде-ак, ез санасьша спцрш крйган екен. Т э уе л а зд к деген е ш ю м д менсш бей мурынды кекке кетерш ж ур у емес, ipiMeH де, усакден де ттл табысу екенш Назарбаев, кудайга шуюр, дер кезшде утынтан президент. Оппозиция кейде маган оныц ю н е е т сынаганнан бурын жетклггш кере алмайтын шггарльпы, кдзганыш ы басым сиякцы сезк е д . Эйткеш ... Уакцгг еткен сайын ел шине ipki-усацгы e3repicrep ене бастады. Б од еп орыстар мен немкггер ез О ганы на кетп, сыртгагы узац та р ез атамекенше орала бастады. Е н д оппозиция орысгардьщ ол кегуш Назарбаевтыц кудалауынан, кдсы м керсетушен деп дэлелдей бастады. Олай ем ееппн б1ле тура у с а у н а ж ала ж апты . О лар д ы ц айтуы нш а, Монголиядан келген у з а к у а р М оцгол мемлекетшщ кдсы м жасауы нан, К дтай мен И раннан оралгандар да ол мемлекетгердщ кдсымынан уш п а й д ы екен де, тек орыстар гана Назарбаевтыц кдсы м ж асауынан кетед екен. Ресейге барып, содан у й т а оралып ж а т у н орыстар ‘'Назарбаевтыц кдсымын\" сагынганнан оральт ж а т у н болып шыгады сонда. Оппозиция осыншалык, ж оскднсы з жаланы неге жабады? Эйткеш оныц туп м а т елдц у м ы н ойлауда, демократияны гулдендруде ем ес, бацталастык, пен так,таластык,та. С о л 275

Шсуашн MjHcih-рн_________________ _________ ет|рцсгершщ непзшде Казахстан мен Ресейдд к ы р т кабак, етш крюдан да, coFbic жагдайына итермелеуден де олар тайынайын деп отырган ж ок, кдйта сондай жатдайга жетюзем1з дегендд ишаралап крркдггкдглары келедг Бакда, такка таласам деп журш, ез елшщ акыр тубше жеткен Эм1рсананы мен ылри мысалБа тартам. Эм1рсана ак^лды да, батьф да, ез елш, ез калмак,халкын суйген патриот та адам болтан шыгар, б1рак,ез мемлекетш, ез халкдш сакцап кал уга ж ум са л м а та н акдлл м ен батырлык,тыц, ecci3 елсуйпштасгщ гамге кажетпп бар? Монгол халкцг оны улт азатгык, кетерш сш щ кесем!, халык, батыры санап, ел1 де ардакуайтын кершедь Bipax, бакхаластарын мукдтам деп ж урш ез елшщ тубше жеткен батырдыц гдыльпы 6i3 ушш телтм-тербие болута т т с . Такка таласкдн Эм1рсана ез бакхаласын ж ену ушш, Кдггай мемлекетшен эскери кемек сурайды. Себеп таба алмай отьфган К^ггайга бул 6ip кектен суратаны жерден табылгандай жагдай болады. Кдптатан эскердщ алдьщты шебш Эг-прсананыц езше баскартып крйып турып жонхарлыкхарды кырады. Олардыц ойьш кеш тусшген Эдпрсана ендд Кд,ггайга кдрсы e3i согыс салады. Bipax, амалы не, 6api кеш болады. Ж о щ а р мемлекетт естш ж ер бетшен жойылады. ©гангенмен, опыккднмен орнына келмейтш осындай кдтелжтерден б1здщ оппозиция да ой туй ге т орынды болар едд. Амал не, \"Солдат\" гэзеп Вашингтон мен М э с к е у К азахстан президентш щ саяси кдтелерш ж т кддагалап отьф дегендд айтып, ез елш сырт елдщ багындыра, крркыта саясат устатаньша куаныш таньггады, тагп суйсшедт ©з елшдеп шло ахуадды солардьщ кдгсымымен езгертгалер! келедь Елшщ ергандцтн тежейтш эрекетген де тайынбау деген — сол (N11, 2000-ж.). \"Е а сы р л а р т от ы сы н д а \" п р ез и д ен т бы лай дейдд: \"Хантингтон тауып айткэндай, бурынгы халыкдралык,аяддгы идеологиялык, таптык, одагдтастык, жанжалдар непзшен Ндрмлрр мен елдерге крйылатьш: “С ен гамнщжагыцйдсыц?\" — дейтш сауалдан туындайтьш. Ал бупнде атымен баска сауал крйылады. О л сауал азаматка да, саясатшыта да, ултка да> мемлекетке де крйылады. Ол: \"С ен езщ гамсщ?\" — деген сауал\" (258-бет). Сол: \"С е н езщ гамсщ?\" - деген сауалга б1здщ эрбф азаматымыз, ултымыз бен мемлекепм1з кандай жауап 6epyi керек? Ол уш ш еж елп, кешеп, б у т и т тарихты терец 276

___________________________ fflafmxka т*3ым 1лу — 6ipiHiiii кджетплж. Сондык,тан да президент 6ip сылды тарих жылы, тары 6ipiH урпакуар сабакуастыры, 1Иылрьшы мэдениетп крргау жылы деп жариялаган болу ;ерек. \"Б Ь осындай ежелден езшдпс тарихы м ен м эд ен иеп ,ар елм1з\", — деп ауыз толтырьш аш уга кащдлы елм1з. Тек оны бш п, талдап, жуйел1 дэлелдеп айтуымыз керек. Тарих - президент Н а за р б а е в у да, оппозицияньщ кдй- ^йсысьша да, бодщ б эр м зге де устаз. Тарихшыларга туртю юлсын дегендей, еткен жылы президент \"Тарих т)лкдшында\" атгы ю тэп та шьпарды. О л жазганы тарих ;мес, тарихты аркду ете отырып халыкден сырласу-ды. i-желден келе жаткдн ел е к е т м о д ь коне тари хта ата- лзбамыздьщ айта крларльжуай i3i калган халык, екетм1зд1 эск е са л а о ты р ы п , 6 y riH ri за м а н д а д а т а р и х к д i3 калдыратындай мемлекет курура шак^грды. Шьшьшда, сак,- |ун-уйсш-турж-кэшшак, — казак, аталатьш тарихи н збекке кещл ж упртсек, б1здщ ататепм з кдй жарьшан да ешгамнен кем емес. Кем емес урпак, кем ем естш н юпен дэлелдеуге raic деген ундеу, кдйрау да, ата жолымен адаспай ж ол табамыз деген сеш м де сол ютэпта баршылык, ©кшппке орай, тарихты 6i3 эм д е саясапъщ , жакрылау мен жамандаудьщ куралы erin крр кылып келем1з. О л, сез жок, кеш еп кецеспк саясап ъщ эл1 узымей келе жаткдн кесепаты. О дан арылмайьшша, тарихи шындыкуы табам деу — далбаса, ал тарих шындьпымен рана купгп. Былтыр мен биылдыц арасында ей гш тарихш ы eKi агамныц макдлалары маран 6ip сыр аиггы. \"Егемен Кдзакрганра\" эуел1 6ipi Абылайдьщ хан болтан Ke3i 1730-жылдардьщ басы емес, кешгарек, кужатгар соны дэлелдейдд деген пиар жазды. О л п ш р баска агамньщ ппарше кдйшы келген екен, эл п арам карсы макала ж а зь т , алдьщры аганьщ п ш р ш \"батырлардьщ баты рьт\", \"элемдж децгейдеп алып тулганы KeMciTy\" деп багалдды. Аруагымен ойнайтын адам емес олдеп, кай-кайдагы ашу-ызага да орын б е р м кещдд. А л ендд соны окатан езгелер ондай ашу-ызад ан кандай улп алады? Ондай эдкгпен кашпп тарихгьщ кесегесш кегергем13? А цы з тарихтан анык,тарихты маман агаларымыз ажырата алмай жатса, баскамызга не жорык,? К ез келген тарихи тулгага катысты тгарден тек элдегамдд немесе р у мен тайпаны кррлау мен мадакрауды рана керетш болсак, онда тарих туралы ауыз ашудьщ 03i мумюн емес крй. ©йткеш кез келген тарихи тулганьщ белгш 277

Ъвксутан Нфкеке-yiu 6ip тайпадан, рудан шьтатыны гамге купия? Ру да, тайла да, жеке адам да тек тутас халыкхыц белшеп деп кдралуы керек емес пе? Зи ялы , б э р ш б1ледп м э д ен и ет п деген кдуымныц арасындагы бакхаластык, пен шенталастыкхы, кегашлддк пен рушыл намыскрйлыкхы президент ез кьвме-пнде унеш есепке алып отыруга мэжбур. Олар ызакррлыкден жак,- жаккд белшш жаткднда, елсуйгшгпктен repi елжисгепш 1стердщ ершш кететшш бш п, соган цынжылатын да шьшар, одан урейленетш де болар. Кдлайда, eirreyip, ол кдллырымыз оны куанта крймайды. ©йткеш ол жагдай ж ау жагадан алганда, 6api етектен тарткднмен б1рдей. Президентгщ ак,ылын да, м у м к ш д т н д е ш аш ы рататы н осындай кемшшктери'пз ултымыздыц есуш с е з а з тежейдд. Елдеп жагдайды тузеудд 6i3 президенттен кутеш з, ел 6ipAiriH ыдырататьш кдялыккд бармауды ол да б1зден кутетш болар. Алты-жет1 ж ыл бурын зиялы кдуымра: \"Жогарры кдязметте кдй ж ацтан кднш а адам ж урген ш санатып крйды цдар маран\", — д еп ренж1ген1 е т м д е . Ондай санакдпылардьщ ол кезде де, кдз1р де бар екеш рас. Бул, саз жок, тубшде жойылатын, 6ipax, узак, уакцгг пен сан турл1 шаралар крлдануды кажет ететш, адамдардьщ жеке бастык, мэдениетшщ дамуына орай шепплетш мэселе. О н ы ц 6ip uieuiiMi ©тейбойдак, Т1леукдбылулыныц айтуынша, Э з Ж эш бек ханньщ жарльпымен жузеге аскдн дэсгур — ру шднде жетг атага толмай кцв алыспау дэсгуршен де табылатьш тэр1здд. О ны ц Ty6i \"карга тамырлы казак,\" екешм1здд далелдейдд. M emci, менщше, былай: ез руынан k jj 3 алмайтьш ж ш т мш детп турде езге рудын, кдязына уйленедд, содан барьш e3i уш ш крйын ж урпъш , ал ypnaFbi ушш нагашы журтгьщ жаца Heri3i кцланады. О ныц сыртында куда-кудагилар мен кудаша-балдыздардыц, жиен- жекжатгардьщ, жезделер мен жецгейлердщ, бажалар мен белелердщ сыйластьпы калыптасады. О сы араласу дами келе жалпыкэзак,тык, татулыкхы орнатысады деп ойлаймын. Кдзакдъщ 6ip руына кдрсы екпшп руыньщ еппфшан сорыс ашпаган сыры да осы араластыкхан болса керек. Кецес заманьшьщ 30-40-жылдарыцда 6ip аймакдса басшы кцюметкерлердд баска аймакхан а л ьт келу дэсгур! 6ipa3 epic алран-ды. Солардьщ а уы сь т келген ортага бауыр ба сьт арайьш боп кеткен мысалы б1рсыпыра. О сы дэсгурддде бщдщ 278

_________________________________Шфнхка mtSbiM президент ескере бастаган сиякуы. \"Жакрыда жатгык, жок,\" дегендд атам кдзак, бекер айткдн ба? Kp3ip де бул арекет 6ipeyre унап, 6ipeyre унамаганмен, рушыддык, непзде жак,-жак, ж ж -ж ж болудьщ туб1рше б1ржола балта шабудьщ багытын о сы бастан белплеген ж ен . 1986-жылы республикалык, орталык, муражайдагы \"уйсш еркепнщ мусий\" дегеннен рушылдык,кергендер болтан, кдз1р казак, алемш кураган еж елп одакуыкуардын, арасында уйсш мемлекетт де болтанын айткргсы келмейтш акрглмандар да пайда бола бастады. О сы н ы ц e3i еж е л п тарихкд бару жолдарын осы бастан айкдшдауды кажет ететш кершгстер. Тарихи шындыкда ж ету уш ш жакры керу, ж ек к ер у сез»п емес, неге булай, неге олай деген суракуарга эдьл ж ауап 1здеу тана басшылыккд алынуы тш с. \"С ен езщ к1мсщ?\" — деген сураккэ сонда тана б1здщ урпак, шынайы ж ауап беретш болады. \"Ораза, намаз — токцыкра\" деген сез бар. Ауданньщ да, обылыстьщ да эюмдерш сайлайтьш кезец, менщше, сондай 6ip “токхык,\" заманньщ тусында тана ж узеге асуга тш с. Дэл кдз1р п сайлау 6ip аймак,тарда ж ж -ж ж пен жак,-жак,ты кебеш уге тана себеп болса, кейб1р аймакуарда ултгык, ттлдж муделер мулде жузеге аспайтьшдай жагдай тудырьш ж1беру1 мумюн. О ньщ солай болатъшьш 90-жылдардьщ басында ез кез!м1збен кердж те ю й . О ппозицияньщ мундай талабы д ем ок р а т и я ш ы л б о л та н сы п , халык,тык, болашак,тын, тамырына балта шабумен барабар. К ерегендж таньггып, ондай болашаты зардапты эрекетке президент батыл тойтарыс 6epin отыр. \"М ен щ ш е, кецестен к е ш н п мемлекетгердщ балан, тарихы сайлау демократияньщ ец мацызды белплершщ 6ipi болганымен, 6ipAeH-6ip бе л п а емес екенш е кездд мык,тап ж ет ю зе тускен д ей \", — дейдД ол аталмыш кггэбшде (147-бет). Кдзак, т ш н кдйтсек натыз мемлекетгж ттл етем1з деп шырылдап журген жанашыр кеп. Кейде олар д а елбасьш кшэлайды. ©3i бастап кдзакдюдан баска ттлде сейлемей крйса, сотан риза сиякуы. Сонд а тана кеп ттлдд республика амалсыз 6ip ттлде сайрай женелетш сеюлдь Бэлюм, сейтсе сеитетш де шыгар. BipaK,ондай президент, ондай президент! бар мемлекет кдйтш демократиялык, ел болады? © з тш нде ез! сейлей алмай отырган адамдарды отарлык, жуйеде аяуга болар, ал тэуел йз елде оларды тек, жукдлап айткднда, 279

Шсутан НфМу-уш____________________ ___ тэрбиелеу керек. К^лзмет ушш, билж пен бедел ушш, тары баскд турлйтурл! игшк уш ш кез келген шет тид1 эп-сэтге мецгерш аламыз да, ал ез тйймцд1уйрене алмай жургетшздо б|ресе зацнан, 6ipece бастыкз-ардан керемзз. Кеп ттлд1 елд1 6ip мудел1 ел ету - президентгщ басты мшдеть Ал оран ■ плддк мудеш буюл еддж мудеден бижке крй деуге какдаыз бар ма? TiAaiK, елдж какцырыстар туып кешепсш ойлап, ол ылги да адетгепдей элштщ аягын барып отырса, б1здер - ралым, ж азушы, тары баска зиялы кауым — ауык,-ауык, шыдамсыздык,таньпът, неге тездетпейсщ деп сегешз. \"Крй, мемлекетпк уйткьшы бузып алмайык]\" — деген сактыкДзде унем! бола бермейдь Ал президент мудеш де, накцы жагдайды да есептейдь Мэселен, латьш карпше кешуд1алайык, Б1зден баска турж елдергнщ ол женш де 6ipa3 ic б т р г е ш рас. Кезшде арап кдртнен латынга кешкенде де олар б1зден бурьш умгылган. Бщдщ мемлекетпц ултгык,курамы, соган сайкес ттлджкурамы 6ipAe-6ip баска тур ж мемлекетшщ жардайымен украс келмейдь Демек, шешшнщ де сайкес келмеу1 зацды емес пе? Ею ш ш жарьшан, турж бауырлардан белек шешш табу да екпе-наз тудыруы эбден мумюн. Соньщ бэрш сан рет таразылаган адам асырыстыкка калай барады? Оньщ успне латьшга кегшрудщ зияны кепе-кернеу дэлелдд де, пайдасы, кджетплМ эм дэлелденбей де келедг Ел1мзде туратын казак^ыц 40 пайызы ез т ш н еркш бглмейдд деген мэлшет бар. 0A i де сол шамалас ул-кызымыз орыс мектебшде окрш жатыр. Оры с т ш ешр1>пзде аы кажет, кдж ет бола беред1 де. Сондык,тан балаларымызды кириллицага да, латынга да epiKCi3 катар уйрететш боламыз. Сонда, e3i, н е утамыз, неден утыламыз? Bapi латьшга кешш ж аты р, 6i3 де кеш еш к деген жалпылама ниет емес пе м уны мы з? Э л д е оры с карш н латынга езгерту дэстурл1 орысшылдыкуан куткара ма? Ж о к, елде арата ж ж сальш кете ме? Н е себегтп орыс к а р т жат та, латын к а р т туыс? Крй каршпен ж азсац да, казакуьщ ce3i казакзти емес пе? Ka3ipri елш биМ зде журген K,F,e,y,i,e,n,h,y Kapirrrepi б1здщ тел к а р т ш з саналмай ма? Bip мемлекет шпнде орыс жене латьш елшбшн катар окдггканньщ мэселеа кеп пе элде 6ip рана каршпен окдггканньщ мэселеа кеп пе? Латьш карт компьютермен ж умы с icreyre икемдд деседг олай болса, ол каритп ултгык, жазуына крлданбайтьш кдггайлар, жапондар, 280

_____________ __________________ Шфнхка тмЗмм 'нддлер, араптар, орыстар н е кун керш отыр екен? Б1з де :олар кдтарлы кун керш кете алмаймыз ба? О сы н ьщ бэрш >йламай, салмакцамай, кдлайша асы гыстык,жасауга болады? Энсыз да курдеун бш м алу ж уйесш одан бетер крындата гусу им ге пайдалы? Елдщ аргы -берп тарихы баяндалган ipcrypAi жазуьш езгерту, эдетге отарлаушы елдщ н еп зп epi эасты эддсше жатады: болашак, урпакуы ата дестурш ен глыстатудьщ б1рден-(йр тшмдд жолы сол саналады. Сондай жолра ез ерю ш збен барудыц соншалык, кд ж етпл ш н ез басым, шьшьш айткднда, тусшбеймш. Б елим, президент те сондай куманмен асыкдай ж ур ме деген сеш мЫ бар. Айкдян далелдд, пайдалы екенддп куддк тудырмайтын юке ж ата ма бул мэселе? Ж ы лдар бойы орыс кдрганде жасалтан ана плМ здщ ережелер1 мен кдлыптаскдн кдтидалары, дэстурлер1 кдшалмай-ак,лакхыра салатын б1рдеме болтаны ма? О сы ньщ бэрш ойластыртаны уппн де, элштщ аятын батып сабыр еткеш уш ш де елбасына ренжуте бола ма? Эуел1 солай 1гтруд1н тшмдд екенш таптшггеп дэлелдеп бере алайык, сонан сон; сегешк. Т1л туралы талай зац кдбылдадык, О л зацлардьщ кдй- кдйсысы да жаман емес. Ж е н е бэрш е ортак, 6ip шындык; кдй заеды кдбылдарда да президенттщ ана ттлМзге мен 6epyi унем1 айрьпфгаланьш турды. И л зарын тек асыкрай, кунделпш кещл белумен тана баянды етуге болатынын елпрдщ e3i дэлелдеп те улгердд, менщше. Жакдщда С абит Мукдновтьщ 100 жылдык, мерейтойына 6ip топ акдш -ж азуш ы п о й ы збе н бардык,. А стан ага жакдлндатаннан-ак, оцымыз бен солымыздан 6ipece шок, орман, 6ipece жал орман жарысты да отырды. Астана мен Кекшетаудьщ е й арасындаты табити сулулык, журегщлд кеудецнен суырьш алардай тандандырады: кдрагай мен кдйыцнын, к,алыц т отайы , ал акдн дай да к,ара жерд1 керсетпейтш ушы-крырсыз кегал осы жердд аманат кдып кеткен ата-бабацды epiKci3 е сщ е тус1ред1; неден пйрылганьщлы, неден эл1 де айырыльш кдлуьщ м ум йн екенш кезще нак^ы елестетедд. Кдязылжар кдласынан С абит ауылы '200 шакдярым ж ер екен, бу й л жол бойы, барлык, алкдпта шок,-шок, жал-жал ак, кдйьщ сьщсып тур; 6ipece оцьщнан, 6ipece солыннан б1рде келндк, бйрде йш кентай дэцгелек кел, б1рде шалкдяган улкен кел алма-кезек кершедд де

Ш дршт h jfcd u -yn ,_______________ _ _ отырады. Ж умакуыц тершдей мундай туган жер1мцдщ бар екенш 6ipiMi3 б1лсек, 6ipiMi3 бммеймв. С ол жумак, жердеп ел-журтгьщ 17-20 пайызы FaHa кдзакща сейлейдд. О л жер де, сез жок, ез тш н сагынган жер. Ж у з жыл бурын осы елкеде крзакдъщ нагыз халык, жазушысы Сабит туганын, одан аргы ж уз жылда оньщ эке-ш еш еа, одан арыда ата- бабасы туганын еске салу, ата-бабаньщ тш н атамекенге оралту президентгщ де, бэр1лпздщ де перзентстк парызымыз екенш сол тойдан тэты yFbm кдйтгык, Тойдьщ да терецге мецзейпн таглымы бар екен. Елдщ ipreciH бейту — елбасыньщ ен, улкен мшдетт. Дал осы мшдет ж енш ен ез басым OFaH титтей де кшэрат тага алмаймьш. Б1здщ кезЬ-пз бугш ж е т т жагкдн д ун иет ол 5-6 жыл бурын болжагггы. Астананы Акдюлага копиру аркылы шецилуа кцын ен, курдел1 тушндд ол тап басьш шешштт: ана т ш н caFbiHFaH елке сусынд ап сейлей бастапты. Кдзакдсд ез елкесш естш кдна кдйта кдйтаруга болатьш б1рден-б!р дурыс жолды ол даналыкден тапкдн екен, сол уппн оган шын ж уректен рахмет! \"Ултгык, идеология жок, оньщ багдарламасы жок,\", — дегендд оппозиция да, баскдмыз да ж ш айтамыз. Cipa, ел кдмын ойлашъшымызды бдддре тусу уппн айтамыз. Эйтпесе, \"Крзакртан—2030\" багдарламасы, эр салада кдбылданган, оньщ шпнде ттл, мэдениет, б ш м туралы зацдар ултгык, мемлекетпк ныгаюымызды кездеп жасалмаганда, не уппн жасалган? Ендеше ултгык, идеология — сол, соны булжьггпай оры ндау — ултгык, идеологияга кдлзмет ету. Ел1м1здеп зацдарды жузеге асыру - алдымен кдзакзврдьщ мшдетт, ей т к е т ол зандардьщ орьшдалуы Кдзакртанды ныгайтады, ал крзак, мемлекеп ныгайса, алдымен кдзак, халкдя ныгаяды. Ултгык, идеологияньщ непзп мшдеп де сол — ултгы саяси- мэдени, экономикалык, жагьшан жан-жакцы дамыту. Кдзакстанны ц туцгыш президент! 60-кд толып отыр. Соньщ бастауымен жацашыл жолга тускен елм1з. О л ез1 бы лай дейдд: \"...ж ацашылдык,сы з 6i3 тарихи дамудыц кешеутлдпс кезецшен ешкдшан шыга алмаймыз. Сондьщган жацашылдык, керек, б1рак,б1здщ жагдайымызга бешмделген жацашылдык, керек\", — (\"Басырлар тогасында\", 119-бет). \"М е н щ ш е, жацашылдык,тыц ец д а у с ы з т -ypi тш м д ш к кдгидагьша непзделу1 кцжет сиякцы\", — дейдд тэты да (121- бег). \"Демократия жарлыкцен орнатылмайды. Оны басган кеппру аркдялы жузеге асырылады... Берлин кдбыргасын 282

___________________________ Ш фтка пимЗын сындыру оцай болганмен, адамдар санасындагы кдбырраны карата салу киын екен\", — дейдд (143-бет). С о щ ы сездд окэпанда, акуры н курсшгенш де еспгендей болам. \"Адамдар санасын жакрарткднша аман журил!” — деп ■ плеймш. К,аз1р, ку д ай г а ш у ю р д е п а й т а й ы н , к,азы налы Кдзакртанньщ ен комбат кдзынасыньщ 6ipi — президент Назарбаев. “М ен ез халкэшды суйемш \", — деген ол. С ол суйю пениплт румыр бойгы cepiri болса екен! \"Егем ен К,азак,стан\", 4-ш1лде, 2000 Б 0 Д Е С Б А Т Ы Р Ж 0 Н Е О Н Ы Н , ¥ РП А К ,Т А РЫ Бедес жайында ж азба дерек болран-болмаганы маган беймэл1м. Алайда сем1з найман iuiiHAe осы ндай батыр болыш ы. А т а к ,™ , беделдд болтанынын, 6ip белпст сем1з найманда сол ю сш щ атымен р у тараган екен. Тайпа мен рудьщ а т а жайдан-жай атала салмайтыньшан кдзак, атаулы хабардар болса керек. Ж анамалау ф а к п болганымен, бул да ескерудд кджет ететш жайт. 1992-93-жылдары Орбулак, о к р а с ы туралы макдлалар жазып, осы улкен сорыстьщ урпакда нашар насихатталып келгенше к^шжылыцквфап журддм. О сы туста кдламдас агам Кдлмукдн И сабаев кдшанры бауырмал эдеттмен: \"Э й , Бексултан, осы менде саган аса кджет 6ip дуние бар, соны сенш берсем кэйтед!?\" — дедд. “Ойбай, Кдлеке, кажет нэрсега кджет кезде берген дурыс крй\", — дедом. О л бергеш 6ipi 1976-жылдыц 20-кдцтарында, eKiHiuici 1992-жылдьщ 1- ш1лдес1нде ез атына жазылган ею крлж азба-хат болып шыкцы. Кезшде Кдлмукдн агамыз кдлай пайдаланарын бммеген бул ею хатгы мен де кдлай пайдаланарымды бглмей узак, сакуап журдом. ©зге крсымша дерек 6api6ip табылмады, осы барыньщ ез1мен базар кдолайын деп отырмьш. Bipunui хатгы жазган — Кэр1бай Дутбайулы. Аты -ж еш осылаи жазылганымен, ол Kici, шынында Дутбай немерес1, Турранбай деген ккзнщ баласы. Кэрекец 1890-жылы туьш, 1983-жылы 93 жасьшда кдйтыс болыпты. Атасы Дутбай кджы болтан Kici екен. Э к е а Турранбай молда болыпты. 03i де 283

Ш д гт < т Н ф & Ь -у ш _____________________________ _________________ мусылманша хат танып, кари а та м ан Kici екен. Казан каласында оку окьтты. Мусылманша да, орысша да сауатгы екен. Кезшде Аякез аудандык, крсшы уйымыньщ терагасы, колхоздастыру кезшде басшы больпггы. Аякез ауданында ауыл шаруашыдык,баскармасында, Тацсыкта eprypAi крзмет аткарыпты. Ж акр ы шеяаренп болтан кершедд. ©лец де шытарыпты. Бедес батыр туралы, оньщ батыр урпакуары жайында ешрбаяндык,дастан жазыпты. Калекеце хат жазу макраты соны жарыкка шыгару талпынысы екен. О л хатгьщ толык, метил мынау: \"Калмукан Исабаевка- С е ш з найман руьшан Бедес деген батыр болыпты. Сол Бедестщ тертшпп баласы болып Турап деген Kici шыгады. Турап 1862-жылы туьш, 1914-жылы кайтыс болады. Сол Турап О м б ы каласынан оры сш а, мусы лманш а окдлп, бшмдд адамньщ 6ipi болады. © з уатында елещш, енерл! болып шыгады, содан Турап акдгн деген ел аузында айтыльш журедд. С о л Турап 1909-1910-жылдары уш жузд щ баласынан альш тарихи шежгре жазады. Онымен 6ipre 1643-жыл мен 1718- ж ы лдары ар асы н д а казак,-калмак, соты сы нда болтан батырлардьщ ерлшн айтып, ж ещсш керсетедд. Соньщ шлнде Б едес батырдыц epAiri мен оньщ балаларыныц да батырлыгьш эцгтме етш жазган едд. Тураптьщ бул эцпмео e3i елгеннен кешн баспа жузш ен жарык, кере алмай, ел крльшда кеткен едд. Тураптьщ сол жазганьшан ойда калган естелш мен Бедес батырдыц ер л т н щ бастамасын кдлскдша узшдд жазып отырмьш. Калмукдн, шешеннщ m i ортак, шебердщ крлы ортак,деген едд атац казак, С о л сияк,ты en d p -плще, шебер крлыца, Алатаудай жазушылык, абыройьща арнап осы эцгтмеш ж азьт жолдап отырмьш. Мумкшддп болса, газет-жорнал бетгершен орын алып, жарыкда шытарьш берущдд сураймьш. Осы жайында кандай тю р и ц з бар, хабарьш жазуыцызды кутемш. Ж азы п отырган — карт агацыз Kepi6aft 20.1-76-ж. Бул хатпен крса \"Бедес батыр. Естелжпен\" деген крлжазба да ж1бер1лген. Х а т екеушщ келем1 окушы дэптершде 6 парак, я т и 12 бет кана. Кэддмп кек сиямен жазылган. Мундагы мэл1метп, эрине, тарихтьщ тьщ бей деп кабылдау каж етоз, алайда казак, согысыньщ айтулы окцгалары зерде/п азаматгарьшьщ есшде 6api6ip узак,сакдалатындыгын 6iAyiMi3 де аз нерсе емес. 284

_________________________________ЯЩтхка тмЗым \"X V U -расырда кдзак,-кдлмак, согысы болады. С о л кезде кдзакцв Ж а ц п р Ес1мулы болады, — дей келе: \" Ж а ц п р хан казак, елше, батырлары мен баскарушы адамдарына хабар салып согыскд кемекке шакдлрады. С о л кезде кшп жузден шыкдан Ж алацгес деген батыр 20 мыц крлмен келедг0p6ip ж ерде журген батырлар да келш жиналады. Сол кезде Кдракерей елшде Сем1з найман руында Кудайбердд деген Kici болады. С о л Кудайберддден — Ж эш бек, Бедес деген балалары болады. Бедес деген баласы он жасынан бастап батыр болып атка мшедд. Бедес батыр сом денелр eraip кездд, ерж урекп батыр, келбетп болады. Ж а с та болса, батырлар ж ургсш е кдлзырып, кдстарынан тастамайтын болып алып журедд\", — деген мэл1метгердд айтады. Мундагы мал1метп И .Э .Ф и ш ер, И.Я.Златкин, А.И.Л евш ин жазган. 1643-жылры Батур Крнтайшы мен Салкам Ж а ц п р арасындагы эйпл1 со ш стьщ уакд.ггы мен жагдайын дэлме- дэл бередд. Бул сорыс — 1993-жылы \"Орбулак, шайкасы\" деген атпен халкдлмыз 350 жылдыгын этап еткен атакды сорыс. 50 мыц aacepi бар кдЬарлы Батур крнтайшыны Ж эцггр бастаган казак,тар 600 (алты ж уз) рана крлмен бегеп, калмак,тыц он мы цнан астам эс к е р ш кдф ып ж!бередд. Кемекке 20 мыц крлмен Ж алацгес батыр келш улгерш, бул жолры сорыс б1ржола казакдардыц пайдасына шеппледд. О сы сорысгыц егжей-тегжешн орыс елипа Ильин, кдлмак, eAurici Бахтый да ж азып кдлдырран ед>- А л казак, арасынан бул м о дметп 6i3re атасы Матайдьщ жазбаларына суйенш жеткДзунн К дзы бек бек Тауасарулы болды. Бул Kici ол сорыстьщ кене Ж аркент каласыньщ мацында Кдлзылкдгя, Жарбулак, деген жерде еткендшн дэлме-дал атап 6epyi аркылы тарихымызра аса баг'алы улес крсты. Орбулак, шайкасына Кдзыбек бек Тауасарулыныц \"Туп тукцяннан езш е шешн\" KiTa6i аркдллы Ж э ц п р д е н баска Кдрасай, Арьштай, Ж и ем б ет (жырау), Сарбука, Кексерек, Кетен (Kfjpnj3), Табай, Жакрырул, Елтшдд, Крмпай, Жалацтес сиякды ец ейгш батырлардьщ рана атьш б1лсек, Кэрекецнщ мына хатынан кешн сол батырлардьщ катары Бедес батырмен к е б е тп отыр. Тарих ушгн 6ip адамньгц атьш, оныц ел ушш аткдрган ецбепн б1лу аз олжа емес. Ал урпагы уш ш — мэцп мактан. \"Содан Ж а ц п р ханныц хабарымен кдзакдыц кеп батыры хан ордасына жиналады. Кеп батыр арасында Бедес те 285