С.Сейфуллин

(САДУАКДС)

ШЫРАРУШЫДАН Сэкеннщ баспага усынылып отырган бул ен- 6eri тандамалы елендер1 мен поэмалары. Деге№- мен де эр кезде газет журналдарда басылган 6ip талай елендер! мен поэмалары жэне колжазба- лары колымызга туспедк Бул жинакты Баспага дайындауга Сейфул- лина Гулбэрэм, Сейфуллин Мэжит катысты. Ре- дакциясын карагандар: Эбкпсв Дихан, Жароков Тайыр, Ысмаилов Есмагамбет, Сайын Жумагали, Талжанов Сэйд1л. Курастырып жэне жалпы редакциясын баскар- ган Е. Ь1 с м а и л о в.

СЭКЕН СЕИФУЛЛИН (1894— 1939) Казак совет эдебнетжж непзж салушынын 6ipi, кернекл жазу- шы жэне котам кайраткер1 — революционер Сэкен Сенфуллнннш eci.Mi калын журтшылык арасына кен таралган. Сэкеннш «Гзр жсл, тайгак кешу», «Асау тулпар*. «Кызыл сункарлар», «Созетстан» сияк- ты кептеген шытармалары — эдебнегтж барлык жанрын камтитын жэне ез1н|‘н ндеялык, коркемдж касиелмен де казак совет эдебиетже елеул! улес болып косы л Fan курдсл! енбектер 1 кеннщ шыгарма- ларында казак халкынын революция дэучрждеп ой-арманы. сезтч куйлер1, революимялык жен;с. социалисты курылыс жолынлагы «Mi- pi мен KypecTepi жаркын бейнеленедь Казак акындарынын iu m u e Октябрь социалисты революинясынын ж екю н алгаш жалынды жы- рына коскан революцняшыл совет акыны Сэкен болды. Сэкен казак поэзиясын форма, стиль, жанр жагынан дамытута да енбек cinipai. Сонымен катар Сэкен казак совет драматургиясьжын Heriз;н калас- ты, эдебнет тарихын зерттеу саласына да eneyvii ат салысты. ** * Сэкен Сейфуллаулы 1894 жьмы Акмола губерниясы. Акмола ye3i НЫд1 болысы, 1-ауылда, ЬПлш зъводына жакын жерде (кэ- 3ipri Караганды облысы, Ж анаарка ауданында) туып,- ескен Сэкен эдебиеттеп лакап аты. Шын аты — Садуакас. Сэкеннж э к е а Сей- ф у ’»па ез енбепчен кун коретЫ орта шаруалы адам болтан, © зж ж ем1рбаявы туралы 6ip жазганында: «Экем саятшы ан аулагыш, дом- бырашы. ак жаркын жайдары адам, шешем энпмеилл елi» дейдк Онын уст1не Сэкеннж оскен елжде казактын коптеген энил-акын- дары болтан. Ж ас баланын ец алраш кызь-iFa тындап, мол эсер ал- тан жайлары ата-ана, ауыл аймагындагы акын, энил домбырашылар- дын «лен айту, куй тарту — онерлерк Мунын бэр! болашак акыннын поэзияга. эн-куйге деген кумарлытын ерте cepriTin, оятады. Сэкен эуел1 ауылдаты молдадан окып, хат таниды. BipaK, бала- сынын енерге талпынтыш зиректтн байкаган сыншыл эке Сэкенд1 орысша окута, кала енерж 6i.ivre, 1905 жьпы Успенский мыс заво- дындаты мектепке юрпзедк Онда Сэкен 6ip казак жу.чысшынын уй1нде жатып, заводтагы орыс, казак балаларымен 6ipre уш жыл о

окиды. Одан кешн, Сэкен Акмола каласына келт, эуел1 Приходская школада жэне ею класты училищеде окиды. Бул окыган жылдары да бос етпейдд Bip жагынан, KiTan бШмш алса, екшдд жагынан,. ез белмен орыс тшндеп эдебиет штаптарын кеп окиды. Сол кезде казак арасына таралран ютаптар мен газет, журналдарды да ка- даралап окып отырады. Училищенщ содры кластарында окып жур- гефнде, Акмола каласына оку 1здеп келген казак балаларына ез белмен орысша сабак бере бастайды. 1913 жылы Омбы каласындагы окытушылар семинариясына ту- cin, оды 1916 жылы 6iTipin шырады. Семинарияда окып журген уакытында Сэкеннщ корамдык, элеуметт1к ой-niKipi калыптаса бас­ тайды. Студенттердщ мэдеди агарту жумысын еркендету максаты- мен уйымдастыррад «Б1рлж» уй1рмес1д1д жумысына белседе катда- сады. Келбетт! суду, сэнд1 кишген кербез, эд мен куйге кумар жас ж1г1т Сэкен елед жазура, домбыра тартып эн салура ерте бер1лген. Ол еленд1 ауыл акындарыныд салтымен жатка да шыгарын айткан, жазып та шырарган. «Б1рлж» уйгрмесшщ кемепмен Сэкеннщ ал- рашкы еледдер жинагы — «©ткен кундер», 1914 жылы Казан кала- сында басылып шырады. Жидакта басылгад елендердщ кепшшп каладагы шэк1рт акын- ныд туып ескен ауылга дегед сарынышы, бшм алу жолыддары та- лап-ллеп, жастык, махаббаттык ем1рдщ сез1м куйлер1 жырланады. Ал, акынныд сол дэу1рдеп ipi когамдык мэселелерге деген ой-niKip- лер1 эл! айкын емес, болса да кудг1рт. Егер акын «Жэзры тунде», «Туран ел», «Кетпейт1н естен рашык жар», «Сарыну» сиякты лири- каларында табират кершсш, кецш куйлер1н шебер суреттеген акын- дык талантын байкатса, «Жайлауда», «1н1шег1ме», «К1м басшы», «Нура» сиякты еледдер1нде, суретдплд: те оран сай мазмун да жи- накты кел1п отырмайды, п1юрлер1 кайшы, cypeTTepi ала-кула. Рас, осы жинакта басылган жэне 1915—1916 жылдары жазы- лып, «Асау тулпар» жинарына шрген кейб1р еледдер1нде Сэкенн1д 03i ескен корамдык ортага наразылыры, acipece отаршылык кыспак- тагы, еск1 феодалдык мешеул1к шырмауындары казак халкыныд аянышты халше жаны ашырлык сез1м1 байкалып турады. Акын ка­ зак халкын бастайтын ага жок, бшмге талпынган жастар жок, казак малы мен дуниесш жоктап езгеге сырап кылуда, казактыд надан байлары орысша окытура карсы, жалшыныд ецбепн жейд1, енд1п елдщ бас кетерер азаматы окыран казак болады, желмдд сорлыны аяддар деген ой-шюрлерш б1лд1редь BipaK муныд 6api де жалпыла- ма, уст1рт жырланады. Сэкеннщ 1916 жылры кетершс туралы ой-шюрлер1 бул еледнен Kepi «Тар жол, тайрак кешу» штабында толык айтылады. Омбы Се- минариясын жададан 6iTipin, окытушы болып шыккан Сэкен кете­ рш с жасаран елдщ жуан ортасында болады. Кетершске ез кара басы тура катнаспаранымен, акын калыд букараныд империалиста сорыска, патша уюмелне карсы ашынган ызалы курес толкындарын кед суреттейдд сол халыкка жаны ашыгандык ce3iMiH айкын б ш Hipin отырады. Сэкенн1д саяси-корамдык кызмелнщ де, акындык, творчество- лык кызмелнщ де жада Aayipi 1917 жылдан басталады. 1917 жылы февраль революдиясынан кешн Россияда саясч таптар козгалысы ашык майданда беттесш, айкын куреске шыкканда Сэкен б1рден Коммунист партиясы бастаган соц и ал и ст революция жолын, Сов- депл колдап шыкты. 6

1917 жылы Сэкен Акмола каласында Совдеп колдаган казак KOMmeTiHiH жумысына белсене араласып, « Т ф ш ш к » атты г азета шырарысады. 1918 жылы коммунист1к партиянын катарына юредк Уакытша ук1мет саясатына да, патшашылдармен ауыз жаласкан алашордашыл ултшылдарра да карсы аяусыз курес ашады. Осын- дай дауылды курес жылдарында Сэкен ез М н б е л п л 1 «-Асырып тез аттандык», «Кел, ж 1пттер», «Жэлдастар», «Далада», «Жумыскерге» сиякты революиияшыл мазмунга толы, жалынды сезшге белен- ген елендерж жазып таратады. Осы 1917 жылы жазылран Сэкеннш «Бакыт жолына» атты революинялык мазмунды песасы Акмола жастарынын куипмен ауыл сахнасына койылады. Сэкеннш арнау- лы э т м е н таралран <Жолдастар* еленж калын казак халкы, уран (гимн) етж айтып кеткендт белгш. Сейтш, ол революиияшыл ко- рамдык кызмелмен де, езжш революиияшыл поэзиясымен де Ка- закстанда совет еклметж срнату ушж белсенд1 курес ашты. Ссндык- тан тап жаулары Сэкен сиякты революционер — большевиктерд1 куртудын амалына KipicTi. 1918 жылы манда, контрреволюцняшыл актардын куил басым болып, Акмола каласында совет ©юмел кулайды. Сэкен 6ip топ большевиктермен 6ipre туткынра алынады, оларды ж е л айдай А к­ мола каласынын турмесжде устап, одан кейж кол-аягын юсендеп, жаяу айдап, Петропавл каласына апарады. Петропавт. Омбы ка- ласындары Колчактын туткын уйлержде, атаман Дннзнковтын азап вагонында ен ауыр азаптарды басынан кеилредк Осы айдауда, корлыкта жургенде, Сэкеннш квптеген револю- цияшыл жолдастарын жау атып, асып елттред!. 1919 жылы мартта Сэкен Омбыдары Колчактын туткын лагержен кашып шыгады. Ci6ip даласында, казак ауылдарында жасырынып, кашып жу* pin, Сэкен вз елже келедг BipaK барлык жерде де Колчак пен алаш- ордашылар Сэкенд1 тжту салып, 1здеп, кайтадан Колчак жендег- TepiHiu колына бермек болады. Сэкен ез елже турактай алман, ол кезде совет еюмел толык орнаган, Туркстан елже Бетпак дала ар- кылы ©Tin барады. Осы айдауда, туткында жургенде де СэкРн твор- честволык кызметтен токталмайды. «Тергеген болсан айтайын», «Адаскандарра», «Сагындым», «ШэИит бслран достарыма», «Камау- дан», «Б1здш жакта», «Тау 1шжде», Жашкыннын ауылы», «Жас казак марсельеза, *Шелде» сиякты квптеген революиияшыл лири- калы ©лендер жазады. Акын: «Табират ©згеше боп туран ед1м, Бел1мд1 жастан бекем буран ед1м, Халыктын корлык кврген туын устап, Эдшдш жолын 1здеп куран ед1м», деп, б1рде вз ©Mipimu максатын баяндаса, б1рде: «Еркщд1 ку кайгыга берме квшйм, Куйленш бурынрыдай керне кенл1м, Чамырып, жабыркадын Heie мундай? Галпынып, квкке кулаш серме квнл1М. Кажыма ер к е н ш м 6api де ©тер, Сан азап 6ip кунпдей болмай кетер. Кара тун басып турса алды-артынды, Жаркырап ататын тан эл1-ак жетер».—

деп камауда, кайгыда еткен кещлше кайрат, ж1гер беретш влен- деР'н жазады; акын б1рде туткындары революционердщ тем1р торды талкан етш бузбакшы болтан арыстандай кайратты ыза-кепн баян- даса, б1рде езшщ туып-ескен Сарыаркасын сарынран мун мен шерш айтады. «Ей, Сарыарка, Елщ алые, калды шалые, Жат жерде талай елмен болдык таные,— деп туган жерге деген ен ыстык жалынды сез1мдерш 6iлдiред!. Акыннын курес жолындагы емipi каншалыкты марналы, манызды болса, оран сэйкес туган поэзиясы да манызды, эралуан керкемдж шеберлжпен бершедй Сэкен елге 1920 жылдын басында кайтып келш, Акмола уез1нде совет курылысы жумысына белсене катнасады. Ол саяси-угы-на- сихат жумысын да, оку, агарту, баспасез жумыстарын да баска- рады. Елдеп саналы кедейлерд1 совет курылысына араластырура басшылык етед1. 1920 жылы Казакстан Автономия республикасы курылранда Сэ­ кен Казакстан Орталык Аткару Комитетшщ президиум Mymeci бо- лып сайланады. 1922 жылы Казакстан халык-арарту комиссарынын орынбасары, жэне III-Советтер съез1нде Казакстан Халык Комис- сарлар Советшщ председател1 болып тагайындалды, осы жылы Ьуюлодактык Орталык Аткару Комитетшщ Mymeci болып сайлана­ ды. 192i жылдан 1937 жылра дешн Казакстандагы мэдени агарту мекемелерде штейдк жогарры дэрежел1 педагогикалык оку орын- дарында окытушы, «Эдебиет майданы» журналынын редакторы т. б. 1937 жылы онын творчестволык кызмед токталды. Сэкеннщ ©Mip жолы, адамгершшг! тамаша, кызыкты да едг Ол сырттай кандайлык муешдр сулу тулралы, эсем кербез болса, жан дунпеамен де KipmiKci3 таза, сулу едк Шыншыл, турашыл Сэкен ем1рде керш сезгенш,— кушнгенш де, куанранын да, жаксы керге- HiH де, жек кергешн де жасырмай, iuiTe букпе рып сактамай тура айтады. Туралыкты, шындыкты айтура келгенде — б1реудщ беделн дорежет бар екен де ол еш юмнен каймыкпайтын. Сол турашылы- ры, e3i устаган ninipiHe табандылыгы, совет эдебиетшщ идеялык жауларына карсы куресте кайраттылыры, алрырлыгы — акын Сэ- кенн1н бойындары жаксы адамгернллш касиеттер болатын. Осындай тамаша адамгершЫпмен де, саналуан кызыкты, керкем шыгарма- ларымен де Сэкен калын журтшылык ортасында ете кад1рлр сушк- Ti едк 1922 жылы Сэкеннщ «Асау тулпары» (1915—1921 жылдардын арасында жазган) елендер жинагы, «Бакыт жолына» (1917 жылы жазылран), «Кызыл сункарлар» (1920 жылы жазылран) атты пьеса- лары жарияланады. Бул алгашкы жана курыла бастаран казак со­ вет мэдениетшдеп улкен okhf3. Осы уш штабы аркылы Сэкен ка­ зак совет эдебиетшщ келешек дамуына тамаша зор улес косты. Буржуазияшыл ултшылдардын идеологиялык шабуылдарына карсы Сэкеннщ революцияшыл шыгармалары тегеуршд! соккы 6epin отырды. Бул кездерде Сэкен толып жаткан корам жумыстары мен саяси элеуметтш такырыпка арналган макалалар жазумен катар поэзия- лык шырармаларын жазуды удете туседк «Асау тулпардан» кешн Сэкен «Домбыра» (1924 жылы), «Экспресс» (1926) атты елен, поэма- 8

лар жинагын жариялайды. «Кекшетау» поэмасын жазуга юршедк Бул шыгармаларында Сэкен eMip шындырын жан-жакты камтыван реалистш куипмен рана емес, акындык, новаторл^ык шеберлжке же- т1лу жолындагы езшщ акындык бетш айкындай туседк 1927 жылы «Тар жол, тайгак кешу» атты мемуарлык ютаптыц басылып шыруы да Казакстаннын мэдени, корамдык вм1ршдег1 аса ipi окира болды. Мунан кешнг1 жылдарда Сэкеннщ «Енбек шарт — жалшылар корраны» (поэма, 1927 ж.), «Жер казгандар» (энг1мелер, 1928 жыл), «Турмыс толкынында» (елен, поэмалар, 1928 жыл), «Кекшетау» (поэма, 1929 жыл), «Казак эдебиетЬ> (1932 жыл, эде- биет тарихы туралы енбек), «Альбатрос» (поэма, 1933 жыл), «Кызыл ат» (поэма, 1934 жыл), «Социалистан» (поэма, елендер, 1935 жыл), «Айша» (повесть, эцг1мелер, 1935 жыл) т. б, енбектер1 жарияланады. Бул аталран штаптарга юрмеген эркезде газет, жур- налдарра басылып келген энг!ме, очерк, макалалары, жеке елендер!, аякталмаган повесть, романдары да бар. Мэселен, 1933— 1936 жылдары Сэкеннщ «Б1здщ турмыс», «Дауыл алдында», «ЖемштерЬ атты повесть, романдары узшд1 болып газет, журналдарда, турл1 жинактарда басылып журдь Сэкеннщ жинап, курастыруымен бу- рынры ауыз эдебиет1н1н кептеген нускалары жарияланран болатын. Сэкенн1д мундайлык мол эдеби мурасын жан-жакты зерттеп, ол жайында рылымдык пшрлерд1 байсалды турде корытып айту алда- ры куншц мшдеть Б1з бул жерде Сэкен творчествосына байланыс- ты кейб1р Heri3ri басты мэселелерге токталып кетпекп1з. *** Сэкен — казак эдебиет1 тарихында ен алгаш акындырымен та- нылран, казак совет поэзиясын еркендетуге елеул1 улес коскан акын. Сэкеннщ 03i жасаган дэу1рдщ корамдык бейнесш, ернпл ой, i3ri сез1м куйлерщ елестеткен поэзиялык шырармалары мол. Такы- рып жарынан алганда да, жанр, керкемдш форма жактарынан ал- ранда да Сэкен поэзиясы эралуан ерекшел1г1мен кезге туседь Сэ- кенн1н поэзиясында социалист^ революция дэуipiHiH екшнд1 леб1 (пафосы), жалынды ураны болып келет1н саяси лирика да, адамнын эралуан сез1м куйлерщ беретш кещл-куш лирикасы да; казак дала- сынын тангажайып керкем табиратын сырлы унмен сипаттаган су- ретт1 лирика да, енбек адамдарынын Kypeci мен м1нез-кулкын бейнелеген сюжетт1 лирикалар да, социалист1к курылыс майданын- дагы совет адамдарынын ж еш сп толкынын бейнелеген реалист1к романтикалык лирикалар да аз емес. Халык ©м1р!н!н алуан турл1 уакиралары мен сырларын баяндайтын поэмалар да Сэкен поэзия­ сында елеул1 орын алады. Сэкенн}н артында калган мол эдебиеттщ муранын 1шшде рево- люцияшыл, реалистш поэзиясы б1зге оте-мете к а д 1рл1. Сэкеннщ революцияшыл поэзиясы туран дэу1р—халык тагдыры CbiHFa тускен, революциялык куштер мен контрреволюциялык куш- тер арасы кесюлесш майдандаскан, юмдьшм женед1 деген мэселе тарих сахнасына койылган алгашкы дэу1р болатын. Казак арасы- нан шыккан азды-кепт1 интеллигенцияньщ б1ркатары езшщ тагды- рын, ез1н1н 0м1рл1-к максатын калын енбекип букаранын илек, мак- сатымен, социалистш революция максатымен уштастыра 6iлд1. Сэ­ кен сол сиякты 9л1би Жангелдин, Эдшбек Майкотов, Токаш Бокин, Угар Жэшбеков т. б. революционер орыс большевиктер1мен б1рлесе отырып, казак даласында революция жешс1 ушш белсене курескен- 9

fliri 6i3re мэл1м. Ал казак ортасынан шыккан екшип 6ip топ—интел­ лигенция буржуазияшыл-ултшылдар Россиядагы контрреволюция- шыл куштермен ауыз жаласып, халык максатына карсы шыкты. Казакстан жершдеп Колчак жендеттерше кемектестп Революция дэу1ршде 03iHiH жалынды жырларымен Октябрь революциясыныц уранын казак ецбекиплер1 арасына Сэкен кен насихаттай отырып, контрреволюцияшыл алашорда, колчактардыц халык максатына жат эрекеттерш аяусыз эшкерелей бшдп Сэкеннщ алгашкы акындыгы мен жазушылыгын журтшылыкка б1рден таныткан — «Кызыл суцкарлар» атты (1920 жылы жазылган) пьеса мен «Асау тулпар» атты елендер жинагы. Екеушщ де такыры- бы мен идеялык, керкемд1к мотив! 6ip — казак даласындагы рево- люниялык KypecTin катал, киын жолдары мен жещс салтанатын бейнелейдп «Кызыл суцкарлар» Сэкеннщ творчествосында гана емес, казак совет эдебиетшдеп алгашкы революциялык драма деуге бо­ ла ды. ©зше такыс, басынан кешкен уакига болгандыктан жазушы пьесадагы кейшкерлерд1 эралуан уакига жагдайына карай ез1не лайыкты мшезбен суреттеп кетерщш леппен сейлетедн Мэселен, Еркебуланныц кайратты алгырлык. жауы алдында бас имейтш та- каббар намыскерлш сипаттары кебшесе онын оттай сез1мге толы тапкыр шешен сездер1 аркылы ашылады. «Кызыл суцкарлар» ре- волюцияныц алгашкы жылдарынан бастап Казакстандагы ойын- сауык кештершде, театрларымызда унем1 койылып келд1 жане 25 жыл бойы б1здщ эдебиет жэне театр сындарымыздыц ец басты такырыбы болып журтшылык назарын аудара б!лд1. Казак халкы Октябрь революциясына катыспады деген сандыракты согатын улт- шыл жазушы пар, элбетте, бул алгашкы революцияшыл пьесага кар­ сы шабуыл жасап бакты. BipaK калыц окушы журтшылыгы, совет акын-жазушылары «Кызыл суцкарлардыц» идеялык, керкемдж мэ- нш терец угып, эд1л багасын айтып отырды. «Кызыл суцкарлар» тура,ты жиырмасыншы жылдардьщ басында жазылган сындардыц 6iр!нде: «Бул пьесаны ецбекнплер табыныц TeHKepici тугызган, оныц геройлары — бушл ецбекии тап. «Кызыл суцкарлар» казак эдебиеп тарихында жаца дэу1рд1 бастады. Пьесада уакигалар дауылдап жанган ерттей, адамдардыц барлыгы соныц белгш 6ip денеа сеюл- дц Бул ецбекнплердщ тецкерюн керсетедщ,— делшген. Бул эд1л сынга косылмаска болмайды. Ka3ipri ескен эдебиет1м1здщ мунара- сынан Караганда «Кызыл суцкарлардыц» кемшшктер1 де кезге тусед1. Советт1к революциялык поэзия, ocipece, Сэкенн1ц поэзиялыц шыгармаларында ете айкын жэне терецдей тусед1. Сэкен революциялык идеяны б1рыцгай yriT туршде гана емес (yriT ол кезде керкем эдебиетт1ц ец 6ip кажетт1 формасы болатын), сонымен 6ipre калыц букараныц кекешне конымды эралуан акын- дык шеберл1к аркылы бередп Жэне ол шеберлж акынныц eMip шын- дыгын терецдей суреттеген шыгйрмаларынын мазмунына сэйкес жаца леп, белг!л1 6ip зацды, жарастыкты (гармониялык) формата айналып отырады. Сэкен революция дэу1р1н1ц шындыгын накты peaj лист1к тургыдан да, кетерщш романтикалык тургыдан да жырлай 6iлд1. «Асау тулпар», «Домбыра» — казак совет поэзиясыныц ipre тасы болып каланган, сонымен 6ipre 1917—1922 жылдар арасындагы революциялык емф1м1зд1ц бейнесш жаркын елестеткен курдел1 шы- гармалар. Сэкен поэзиясында еск1 мен жацанын, таптардын ара- 10

сындагы шиелешскен курес уакиталары, жана совегпк когамнын жешспен канат жайып, ipre Te6yi, казак енбекинлершщ Октябрь революциясы аркасында т е н д т алып, 6ipTe-6ipTe со в е т т т куры- лыска араласуы Heri3ri такырып болып отырады. Акын кандай та- кырыпты алып жырласа да езтген енбекип кедейлерге дос екендБ riH б1лд1редц соларды кулдыктан, корлыктан азат етуд! езж ш аза- маттык, акындык борышы деп санайды. Сол енбекип халыкпен 6ipre зулымдыкка, канаушылык атаулыга карсы кектенедк батыл куреске шыгады, сол енбекип букарамен 6ipre бостандыкты кушак жая карсы алып шаттанады, сол халыктын басына киыншылык туса, солармен 6iprtf ызаланады, 6ipre мунаяды. Акыннын сырласы да, мундасы да — ауылдык мал баккан ке- дей жалшысы, кунджтеп ойелдерк шахта мен заводтардары « т у а с\\ык», «тэш шойын», «булшык eTi токпактай» жумыскерлер. есхкгк, кулдык шынжырын талкандаушы ер журектц ж 1герл! жастар. Кан- дай такырыпты алып жырласа да акын eMip шындырына битарап карамайды, езш щ тура катынасын, тефренген жан сез1М1Н, ерилл ой нысанасын байкатып отырады. «Асырып тез аттандык», Гер- геген болсац айтайын», «Далада», «Кел, жш1ттер» атты 1917 жылы жазтан революцияшыл лирикаларында акын казак даласына жан Kipmin, жана кун, жана eMip сэулесш Tycipren революцнялык же- HicTi жырлайды. Акын б1ркелк1 жырларында «Зулымдык пен э д т - джтщ алысканын, бай мен кедей арасы бiтiмсiз шабысканын > жыр- лай к елт, езшщ cepiK ж т т т е р ш кедейден топ жасаура, кеюрекке толы кек пен бостандык учли белсене куресуге, «ауыздан от ша- шатындай» екпшдц канатты уран таратуга шакырады. BipaK акын куреске шакырудын уранын тана жырлап коймай- ды, социалисток революнпянын казак даласына экелген жадальп да, сол жаналыктын ж е щ а ymiH басталган калын букаранын куре- ciH де суреттейдк «Жел кайыкта», «Б1з», -Кара айтыр», «Жумыс- керге», «Маржан», «Б1з д т турм! экспресс», <-Б iзлiк с шык ет», «Совет баласы», «Сэрсен егшип», «Ленин», «Кызыл жул- дыз», «Самурык», «Лезде артта калады» жзне баска елендержде революцияшыл таптын жешмпаз Kypeci, казак енбекиплершщ бос­ тандык жолындаты талап-ттег1 камтылып жазылран. Революцнялык жешс такырыбына арналран поэзиялык шыгар- маларында Сэкеннщ айрыкша суй in жэне дамытып жырлайтын нак- ты образдары да бар. Алдымен Сэкен поэзиясында бостандык ушш жан-тэшмен курескен, жауыныц алдына бас имей, каскайып карсы турып, маузер1 мен канжарын да, жалынды акындык сезж де жум- саран революционер курескерлердщ образы жаркын сипатталады. Осы образ, екшип жарынан, Сэкеннш ез тулрасын да елестетт оты­ рады. Камауга, шынжырлы торга тускен шактарында да, айдауды Kepin, кашкын боп журген кездержде де кажымаган кайратты, революцнялык максаттан айнымаран i3ri арманды, ерюнджто, туып ескен жерлерш, ардакты ана, сушкто жарын да ансап сагын- ган таза жанды, epni» кен1лд1 махаббат сез1мдц тэкаббар, шыншыл акын образы елестеп отырады. «Терезеден отырып, Сейлесто кешпм елменен... Болса да алые Кызыл кун Шутыласын шашты алтындап. Башырым менщ бостандык 11

Келд1 алдыма жаркылдап... Отырмын тас камауда. Душпаннан тэшм жещлдк Жене алмас 6ipак, еш пенде Асау, еркш кециш»,— деп Колчактын турмесшде отырып, бостандыкты ансаган ж!герл1' ке- н^л кушн шертетш болса, «Сагындым», «Тулпарым», «Шэйт болтан достарыма», «Тау шшде» атты елецдержде акын сэрыныш куйле- piHe байланысты iiiiKi жан сырларын баяндайды: «Айналып толрап еЛрген, Ак cyiiH 6epin KeuiipreH, Тастамайтын eciHeH Сагындым papin анамды. Мал барып шауып ойнаран, Уйреткен асау бойлаган, Кек-жасыл iue6i жайнаран Сарындым epKiH даламды»,— дейдк Туткындары ер аркырап келген канатты тулпарды MiHin, шынжыр торды талкандап, желмен жарысып кетуд! арман етедь Mine, бул сиякты лирикаларында акын ез басындагы сушшш- кушшштерд! суреттеу аркылы i3ri максатка, революциялык курес максатына мыктап бертген адам образын елестетедк Бул образды акын отызыншы жылдардары жазран: «Альбатрос», «Соцлалистан» поэмаларында анарурлым тереддетш, улкен туй!ндеу дэрежесше ке- тередь Осыпан байланысты Сзкен поэзиясында халыктардын улы ке- сем! Ленин образы накты жырланып отырады. Казак акындарыньтн iinimie кеменгер Ленин бейнесш Tipi кезшде жырлаган Сэкен. Рас, кеп акындар Ленинд1 заманнын пайрамбары тулрасында суреттеген болатын. Сэкен де Ленинд1 ез тусындагы акындык дэстурмен жыр- лайды. 1923 жылы жазылран «Ленин» атты Сэкен елешнщ тек мазмун жарынан рана емес, акындык форма жарынан да кеп жана- лыры бар. Мунан KefiiHri «Кайгыль; хабар», «Каралы кун», «Кызыл жул- дыз» атты Ленин кайтыс болран кундер1 жазран елендершде Сэкен Ленин жолынын саралырын, Ленин туынын бершЛгш, Ленинге де­ ген букш совет халкы мен KoMMynucTiK партиянын улы махаббатын жырлайды. Ал 1932 жылы жазылран «Альбатрос» атты поэмасында Сэкен Ленинд! Октябрь революциясы жэне социалиста -курылыс майданындагы жешстердщ улы дем берунпа, бас командир!, мыз- рымас айкын туы, адаспас жарык жулдызы бейнесшде сипаттайды. Акын Ленинд! тарихн улы халыктык козгалыстан белш алып, дара суреттемейдк ecni капитализм дуниесшщ талкан болып, ел!'м1зде бес- жылдык жоспардын ici<e асуы, социализмнщ жещсп — бул Ленин идеясынын, Ленин каридасынын жeнici. Совет халкы партиянын шпндег! оншылдык, солшылдык арымдарра карсы, империалистердщ сорыс кумарлык эрекеттерше де карсы белсене курескенде адаспай- тын жарык жулдыздай туымыз ол — Ленин деп суреттейдк Акын сол Ленин бастаган улы куреске 6ipre атсалысып жургенд!гж мак- тан етедк Барлык курестерде штабтыц ортасында план курып тур- ран бас комадир — Ленин: 12

«Сонда-ак Ленин Туына иман сенгем1з. Сол тура epin, Улы майданра енгем1з. Партия алда, Ту нык колда. Командир де Сол команда Астында жау женгем1з». Акын суреттеушде революциялык Улы курес, социалиста ку- рылыс майданы бейнеб1р телегей тещздщ таскыны сиякты. Ленинд1 сол улы телегей тещз аспанында талмай, кажымай канат каккан ер кус Альбатроска уксатады. Бул да образ жасау жолындагы акыннын caTTi i3aeHyi болып табылады. Сэкен «Альбатрос» поэма- сында Ленин образын тушндей суреттеу аркылы советтж патрио­ тизм идеясын кен жырлайды, империалист^ буржуазиянын совет отанына карсы жаулык ниеттерц сорыс кумарлык эрекеттер1 поэма- да батыл эшкерелендц Лениндж орталык партия комитет! бастаган совет халкы, совет армиясы — касиегп отанымызды жан тэшмен коррайтын тегеуршд1 улы к у и т керсетедк Лениндж идеяны, совет­ тж патриотизмд! Маяковский дэстуршен жырлауда бул поэзиянын манызы кэз1рде де аса зор. Сэкеннщ алрашкы дэу1рдеп поэзиясында енбек адамы, жумыс- шы образы елеул1 орын алады. Акыннын жас шарында заводтары жумысшы ортасында ecin, алран ен жаксы эсерлер! онын кейшп творчествосында белгЫ дэрежеде i3 калдырып отыррандыры дау- сыз. «Жумыскерге». «Булшык ет», «Току фабрипнде», «Калаушы- лар», «Кара aftFbip», «Маржан» сиякты шын мэжндеп керкем лири- калары казак поэзиясында алгаш жумысшы образын, енбек адамы- нын образын жырларан шыгармалар болып табылады. Акын Н1лдк Спасск, Караганды заводтарындагы жумыскерлерд1 еане ала оты- рып, «тэш шойын жаланаш», жер астынан кунд1з-туш тас KOMip Казран «ауыр балралы», «ауыр кайлалы», «кушп кол, жумыр б1лек- Ti» жумысшынын аянышты халже жаны ашырандырын, енд1 бул достарына бостандык таны туып жаткандырын айтады. Акын жумысшынын дуниеш кайта жасагыш кушше, енбекпен адам eMipiH гулденткен ерекше касиетже айрыкша мэн береди Зэул1м сарайларды, аспанда самолета, суда кемеш, жердеп отарба — па- ровозды жасаушы да, журпзупп де алып жумыскерлер. KyuiTi ли- риканын 6ipi «Булшык ет». Мунда накты адам образы емес, акын нагыз енбекке шынырып п1скен, деш сау, кажырлы жумысшынын суду мусжд1 тулрасын, «ширатылып тушлген», «токпактай ойнап бултылдаран» булшык* еттщ жарастыкты ыриарын жетюзж бере бйпген. Поэзия кандай ке- piHicTi болсын образды керкем сезбен, iiuKi сез1мшн куатымен жет- Ki3in беред1 десек, поэзияга тэн сол ерекшелж осы 6ip кжжене суреттен табылып тур. Жумысшынын енбек процесждеп кимыл-коз- ралысын, ой-сез1мж машина ыррарына, адамнлц дене кимылы ыр- рарына ынгайлап суреттеуде Сэкеннщ «Т1зунллер жыры», «Току фабрипнде», «Калаушылар жыры» атты керкем лирикаларынын идеялык-керкемдж мэш улкен. Бул лирикаларында акын «Булшык, еттеп» акындык шеберлшж, идеялык принципж анагурлым дамыта туседь 13

Сэкен поэзиясында романтика бар дедщ, ол кандай романтика? Сыншыл ойлы, алгыр сез!мд1 акын поэзиясына eMip шындыгын ке- TepiHKi леппен, аскакты романтикамен, канатты ce3iM куйлер1мен жырлау непзп сипат болып отырады. Дуние жузшдеп улы акын- дардьщ поэзиясына ушле карайтын болсак, олардьщ еш б1ршде дв катып калган 6ip рана улп жок; акындыктьщ эралуан улгденерлерц эралуан творчестволык 1здену тэшлдер! байкалып отырады. Bi3 Сэ- кенн1ц алрашкы дэу1рдег! поэзиясыныц езшен-ак, мше, осындай алу- ан турл! акындык творчестволык улпсш байкаймыз. Сокен бфде революцияньщ, жалынды сездщ жаршысы, yriTuiici болса, б1рде ау- ылдыд cepi акыны, булбул унд1 эндпш болып жырлайды. Б1рде курес пен жедштщ гимнш жырласа, б!рде сагынран жарын, ерке аккуын, жазры даланы сушп жырлаган нэзж жанды лирик. «Асау тулпар», «Домбыра» атты елецдер жинаты мен «Кызыл судкарлар» драмасын окыранда революцияньщ дауылды тулгасы даланы жадрырыктырып есю дуниеш шлющцрген, ер мен кияны баса кектеп, аркырай куйтыта шапкан асау тулпар бейнесшде си- патталады. Акын сол мшген тулпарын аспанга каррыта ойнатып, куйкылжыта, TereyipiHfli эн шыркайды. Тулпардыд дуб1ршен, ес- кектд KyaipeTTi домбыра уншен уйкылы дала сершлгендей. Атар гад мед шыгар кундц дауыл мед дажарай ойнаран кияга канат ка- рып карсы алган кызыл судкарлар да, айдарына кызыл шок када- ран асау тулпарлар да тыныш тауып 6ip жерде токтамайды, тым асырыс ерлш куреспен щгершей, бшкке ерлей береди MiHe, осыдан келш акын поэзиясында революцияньщ жедю тулрасы аскакты ро- мантикалы бейнеге, судкар кус, тулпар ат бейнесше айналып жыр- ланады. Осы мотивтщ занды жалгасы ретшде акын аэроплан, жел кайыкты жада ем1рдщ ергшл, жед!мпаз бейнеш етш суреттещй («Ас- панда», «Аспанга уш», «Самурык», сиякты еледдер). Мундай романтикалы лирикаларында да акын «Дауылмен ой- дап, булттардан асып» кызыл Кунге кол созран, жер мен кеюп куды рентт бостандыктыд уранын таратушы, казак даласыныд аспаны- нан кус боп ушып, кулашты кед жарщан ерлердщ тулрасын елес- тетеди Бул мотивтердщ 6api де революциялык eMip шындырынан туран реализммен тамырласып отыратын ернпл романтика. «Асау тулпар» мен «Домбырада» акку кусты, экспресс поезды романти­ калы мотивте жырлаудыд алрашкы улпш бар. Алайда, бул мотив акынныд «Советстан», «Аккудыд айрылуы» атты поэмаларында кед эпикалык планда дамытылып жырланады. 1926 жылы жарияладран «Экспресс» (еледдер мен поэмалары- ныд жинары) тек Сэкен поэзиясында рана емес, бушл казак поэзия- сындагы улкен жадалык (новаторлык) едь Новаторлык, ярди рево­ люциялык мазмунды революцияшыл формамен беру жолындары творчестволык 1здену Сэкеннщ «Асау тулпар», «Домбыра» жинак- тарында да бар. Орыс поэзиясын, Абайды жэне татар акындарын да мол окып медгерген Сэкен езше дешнг! поэзиялык улгщерге, елед- дж формаларра канагаттадран емес. Жогарыдары айткандарымыз- дай, революциялык курес толкындарын эралуан романтикалык, ли- рикалык эдштермен бейнелеудщ езшде де акынныд творчестволык сонылыры байкалады. «Экспресс» жинарына KipreH Heri3ri поэма — «Советстан». Бул поэмадагы орталык идея — советтж патриотизм. Совет халкы есш капиализм дуниесш талкандап жедш, енд1 токтаусыз социализм жолымен ерлеп келедй Осы жолдагы б1здщ жада eMipiMi3 жуйрш 14

поезд — экспресске уксайды. Акынныд бурын баптап мшгеш «бэйге кок» тулпар болса, е н д т талмас жуйр1п экспресс — жуйрж от арба. Сол жуйрш от арбада келе жаткан акын туран елкенщ таби- ратын, Д р ш ш п н (сулу орманын, акку кусын, энтш булбулын, айдын к©лш, eriHiiii шаруасын, ауылдыд малшысын, сарынган анасын,. ой- нактаран баласын, к©ктем1 мен кузш) зор акындык шабытпен, ли- рикалы сез1м толкынмен суреттей отырып, ел басынан откен тарихи революцияшыл курес кезеддерш еске тушредк Б!рак ©Mip, отан кер- Ki сырттай жалан суреттелмейдц сол жарастыкты мекен, жерлерге деген елдщ сушспеншшк сез1мш, касиегп мактанын б1лд1ред1. Кен тынысты, алып отан тулгасы-Советстан Сэкендей акынра тамаша сулу да, сырлары терен кызыкты да. Кимылы 0Mipre уксас акын м1нген от арба — экспресс жолдан таймай, тынбай зырла^й береди Оны баскарып журпзетш кондуктор да жанарран. Кед бай- так Советстан — санрулы туыскандык ceHiMi к у и т ел. Бурын кол тимеген табират байлырын халык алып, керепне жаратып жатыр. Советстан — айбынды, куатты ел, карсыласкан жауын — «Жет1 бас- ты жалмауыздарды да» талкандап жецуде. Советстанныц осындай жед1мпаз тулгасын шабыттана жырлаган акын киялы аскакты да котерщки Сэкеннщ бул поэмасы жиырмасыншы жытдардын орта кезшде жазылган В. Маяковскийдщ, Демьян Бедныйдын революцияшыл маз- мунга толы эпикалы шырармаларымен ундес келедг Мунда акын- ныц социалиста ©м1р1м1зд1н т ы и д ь т ы н кед колемде суреттеген реа­ лизм! жэне осы шындыкты туйшдеп суреттеудеп акындык, шебер- л1п танылады. Осы поэмасында Сэкен езшщ акындык, новаторлык ерекшелтш аныктай туст1. Мунда Сэкен поэмасыныд ею турл1 ерекшел1'п бар: bipi — акынныд бейне, образ табудары новаторлыгы, советпк емь р1м1зд!, акын тш м ен айтканда, советстанды экспресстщ екпшд1 ша- бысына уксатып 6epyi. Алрашкы дэу1рдеп поэзиясында акын рево­ люцияшыл ем1рдщ дамуын желмен жарыскан асау тулпарра, аспан- ра шарыктаган судкар куска, аэропланга уксатып жырлайтын болса, енд1 экспресс сол романтикалык образдардыд зацды жалгасы ретшде реалистш мотивтеп экспреспен бейнелеп отыр. Бул — акын­ ныд творчестволык 1зденушен туран жадалык. Е к ш и п — Сэкен по­ эзия ыррарын жуйрш поездыд екпш ыррарына ундесД рт бере б!лген. Поэзияда музыкалы ундЫк, сез бен дыбыс б1рлесттшц мэн1 улкен. «Советстан» поэмасындары содры кайырмалар жалад дыбыс куа- лау емес, бул акыныыд айтамын деген ойын поездыд шапшад жу- pic ыргагы аркылы елестетпек болтан образды создердщ ойна- кылыгы. Сонымен 6ipre бул поэмада елед ©лшеушщ де жадалыгы бершген. Сэкен «Советстан» поэмасындары идеялык жэне керкемдш но- ваторльтын будан кешн жазран «Току фабригшде», «Даладары жа- да куй», «Альбатрос», «Социалистан» атты ©лед, поэмаларында да- мытып, заддандыра, калыптастыра туседи Акынныд 30-жылдардыд бас кез!ндег1 б1ркатар ©леддер1 «Совет­ стан» мен ссы «Току фабригшде» еледшщ улпшмен жазылран. ЕлЕ Mi3fli индустрияланрыру, коллективтенд1ру, бесжылдык жоспарлар- ды орындау аркылы социализмнш жада белестерше кегершу, совет ел‘нщ отан коррау куатыныд ныраюы осы тустары акын поэзиясы- дыд Heri3ri такырыбы болып отырады. «Альбатрос» поэмасы мен «Социалистан» атты жинагына юрген ©лецшде Сэкен социалистш 15

курылыс майданындагы енбек адамдарыньщ кажырлы курестерщ, 0НД'Р'С пен колхоз даласындагы адамдардын жана карым-катына- сын, езгерген сана-сез1мщ осы улы козралыстары Коммунист пар­ тийный басшылык ролш, жумысшы табыньщ шешунй куш екенд1гщ суреттейдк С о ц и ал и ст курылыс дэу1ршщ шындырын жырларанда акын бурынры дайын елец формаларын а па салмайды, ем1рдщ жана екп1н куш не лайыкты жана акындык куй сырын, жана акындык шеберлж жолын 1здейдк Осы туррыдан алранда «Току фабригшдегЬ енбек процесш акын дэл тауып жырларан. Рас, сол кездег1 Сэкен поэзиясында бурынры Абай елешнщ жыр, кара елен улг1лер]’ де елеул1 орын алады. Сэкеннщ «Маузер» атты шебер сюжеты, революцияшыл мазмунды елеш 7 буынды шалые уйкаспен жазылран. Ал ен курдел1 поэмалары бурынры 11 буынды кара елен улпешде жазылады. Мунда форманын e3repici шыгарма- лык такырыбына байланысты. Сэкеннщ курылыс, енд1р1с такыры- бына жазылган жана формалы елендерк элбетте, 6ip келю сэтт1 шы- ра да бермейдк «Социалистан» жинарына к1рген елендерд1н кейб1р1, 61‘ркатар шумактары олак формалист1к улгще кел1п отырады. Акын кейде еленнщ сырткы эшекей, уксас ыррарын келлремш деп iuiKi мазмунын эларетш алады. 30-жылдардын бас кез!нде по- эзиямыздагы жалан угышшк ярни жаксы, дурыс идеяны керкем- д!к т1л тауып бере алмаушылык, елендерд1 уйкастырган газет тш- мен жаза салушылык осы тустагы казак акындарынын кепшшгще ортах кемшЫк саналатын болса, ол кемшшктен Сэкен де куты- ла алмайды. Кайта, жалан форма куалаушылык, жалан уНтпен жа- зушылык женлнен жас акындарга белг1л1 дэрежеде ыкпал жасап отырды. Муны накты зерттеп, Сэкеннщ поэзиядагы элс1зд1г1, ез1н1н творчестзолык мумкшд1гше жете алмагандыры деп атап, сынап кер- сету1м1з керек болады. Осындай кейб1р формализмге согатын кемш1л1ктер! бола турса да Сэкен — казак поэзиясындагы аса ipi новатор акын, бленнщ елшеу1, ункасы, ыргагы женшде де Сэкенн1н Абайдан кей!Hri казак поэзиясына коскан жаналыктары аз емес. Оны «Советстан» жэне онан t<eftiнri жазган жана формалы елендершен айкын байкадык. Ол жаналыктарды Сэкеннен кешн шыккан казак акындарынын кеб1 колданып келед1. Казак поэзиясында Маяковскийдщ новаторлык дэстур! туралы сез болганда алдымен Сэкен поэзиясын айтпай бол- майды. Маяковский жэне сондай новатор орыс акындарынын акын­ дык улгЮн Сэкен революциянын алгашкы жылдарында-ак баста- ран. Оран акыннын «Б1зд1н турмыс экспресс», «Енд1г1 акынньщ сан- дыра Fbi» сиякты елецдер1 толык дэлел. Сэкеннщ «Советстаннан» баска б1рнеше сюжеты поэмалары бар. Ол поэмалардын шшде «Кекшетау», «Аккудын айрылуы», «Жумсак вагон», «Чжан Цзо-лин», «Кызыл ат» сиякты шырармалары акын творчествосында елеул1 орын алады. Эрине, Сэкеннщ ертеректе жаз- FaH лирикалары мен поэмаларында идеялык-керкемдщ жарынан же- т1лмеген, аякталмаран элаз нэрселер1 де жок емес. Ондай элшздш- тер аталган жинактардын эркайсысында да кездесш отырады. Жа- саган дэу1рше, корамдык-эдебиетык ортасына карай Сэкен кейб1р елен-поэмаларында ез1н1н реалист1к, ершплдщ дэрежесше кетерще алмай, орынсыз камырура, кейде торырура салынган кезцгр1 де болды. Мэселен, Сэкеннщ: «Айт куш», «Азия», «НЭП», «Кыскы кун- ri дала», «Ауыл бадзрус» сиякты елецдер1 — идеялык жарынан да, керкемдш жарынан да темен шыгармалар. 16

Акын Европа империалистершщ сорыскумар, жер шарын отар- лау эрекеттерш дурыс эшкерелесе де, оран карсы курес жолын айта алмайды. Тек азиялыктар болып майдан ашып Европаны тугел аламыз, пайгамбар, эулиелер Азиядан шыккан, эл1 де б!зден шыга- ды деген («Азия») марксизм-ленинизм кагидасына кайшы фанта- зияшылдык уранга бой урады. Казакстандагы мэдениет, совет курылысы, мэселелершде кейде солакаилык немесе Ж1кпплД1К кателж- тер ж!бер>ч Сэкеннщ Keft6ip шырармасына салкынын типзбей кой- мады. Акын обывательдыкты, мещандыкты, тереиплдп<т1 сынаймын деп отырып, кейде сол обывательдер дэрежесшде калып кояды, фак- ткаерге, eMip кершштерше тушндеу жасай алмайды. («Турмыс тол- кынында» жинарына юрген кейб1р олендерде). Акыннын творчест- восындары мундай элшзджтерд1 эдебиет журтшылыгы мезплшде ад1л сынап KepceTin, жендеуше кемектесш отырды. BipaK Сэкеннщ творчестволык 6eiiH эруакытта онын жаксы шырармалары анык- тап отырды. Сэкеннщ сюжеты поэмалары такырып, керкемдж прицип, кам- тылатын уакига, тартыс желштер1 жарынан эралуан, кызыкты да, Сэкен поэма жазуда белпл1б1р стандартка байланып калмай, бу- юл совет эдебиетше тэн 1зденггштж э д к ы пайдаланады. «Совет- стан», «Альбатрос» поэмаларында тарихи уакиганы революциялык заманньщ даму, шиелешскен курес кезецдерш жинактау, туГпндеп беру жэне оран деген езщщ лирпкалы ce3iMiH ашу аркылы сурет- тейдь Мунда накты герой, накты сюжет орнына тутас халык обра- зын алады, тутас халыктын. жешмпаз Kypeci аркылы сол улы козралыстьщ алдынгьГ сапында болтан тарихи ерлерд1 суреттейдк Бул советт1к дэуйрде туран эпикалык поэзиянын жана 6ip \\\\irici бо­ лып табылады. Алайда, Сэкен поэма жазуда бурынры классикалы улпш, яки Пушкин, Лермонтов поэзиясында калыптанган улплерД1 де умытпайды. Осы тургыдан алганда Сэкенш'ц «Аккудын айыры- луы», «Кекшетау» атты поэмалары керкем жазылран кызыкты шы- рармалар. «Аккудын, айырылуы» романтикалы бейнемен берьтген улы махаббат туралы аныз сиякты. Корлык, бакытсыздык ©м1рден repi жалынды махаббат, айнымас серт, i3ri достык артык деген идеяны бейнелейдп Поэма ©3iHin романтикалык сюжетше сай кер­ кем жазылран. Сэкен поэмаларында жэне осы поэмасында да акын­ нын кещл куйлерк сол ©3i суреттеген уакигага катынасы эркашан кушы акындык шабытпен берщедк Буюл халык кызырып окып, ж ат ка айтып кеткен аса керкем, кызыкты — «Кекшетау» поэмасы. Поэмада акын Сарыарканын ен- 6ip суду жер1 — Кекшетауды шебер суреттеуден бастайды. Акын сан рет сушкы Кекшетауын аралап керш, узак уакыт- таР сол сулу мекендерде кызыкты саяхат, сауык-сайран кундерш ©TKi3in, кою кара орманды Бурабайды, кумштей мелд!р айдын шал- кар квлк сылдырап аккан ерке булактары мол Кекшеш, сол жер- лерд1 мекендеген елдщ аныз-энпмелерш, Ок жетпес, ^Кумбактас сиякты ескертк1ш белплерш, Кекшетау елшен шырып буюл казак даласына данкы жайылган Б 1ржан, Акансерк Балуаншолак, сиякты эннн-акындарды, кетерщш акындык шабытпен, тамаша керкемдж бояулармен суреттейдк Акын поэмасында амандагы ел аралык шабыншылыкты катты эшкер 4L зор- лыкты ерлж пен даналык женгенш ^г^д^эцаДары ен Heri3ri езекы уакира жэне акын ejr а\\эу+гдары аны аКы- ныньщ творчестволык принциш т^ пнан дурыс . л ЦтЦп/1' жыр- 2 С. Сейфуллин

лайды. Осы орталык сюжетке жалгас поэманьщ «Акбура», «Жене батыр», «От арба» жэне баска тараулары да 6ipiH-6ipi толыктырып отырады. Акын поэмасында уакиганы кызыктап энпмелеумен катар 0Mip, жер KepiHicTepiH, кейжкерлердщ iLHKi жан дуниесж, онымен катар езжщ акындык куй сез1мдерж жан-жакты кен ашып оты­ рады. Сэкеннщ «Чжан Цзо-лин» (1927 ж.) поэмасы кытай генерал- дарынын сырткы империалист^ айтактауымен езара жауласкан эре- кеттер1 н, соньщ шшде Чжан Цзо-линнщ зулымдык опасыздык кы- ! лыктарын эшкерелейдь Акын мансапкорлыкты, шен кумаршылык- ты, елж, жолдасын, досын саткан опасыздыкты оллре эшкерелеп, адалдыкты, айнымас достыкты енбекнп халыктын азаттык KypeciH ардактайды. Акыннын «Биыл жандарал Чан Кай-чи кытай енбек- цилерж дуние о бырларына сатып кеткенжж эсер1мен Чжан Цзо-лин- нщ бул сумдыктарын жаздым» деген Kipicne созжен бул шыгарманын идеялык нысанасы байкалады. Чжан Цзо-линнщ ©з елж, доста- рын саткан сумдык кылыктары дуние жузшк империализмн1н отар- лау, аидап салу эрекет1мен сабактас екенж де акын дурыс кер- сетед1. Сэкеннщ ен сонгы курдел1 поэмасы 1934 жылы жазылган «Кы­ зыл ат». Акын бул поэмасында Казакстандагы мал шаруашылыгын оркендету мэселесж котередк Кызыл ат пен акын сырласады, екеуБ niH кенеа TypiHдег1 мысалдау aflici аркылы Сэкен 1930 жылдардын бас кезжде болтан мал шаруашыгын еркендетудеп кате-кемшжтер- д1 сынайды, снын болу себептерж ашады. Буган, 6ip жагынан бай- кулактардын зиянкест1к эрекетк олардьж кол шокпары — жалган белсенджердж кылыктары себеп болса, ек1нш1 жагынан, Казак- станнын бурынгы басшылыгынын кателштер1 де Казакстанда мал шаруашылыгын ойсыратуга апарып соккандыгы белгж1. Сэкен бул кате-кемшжжтерд1 айтып кана коймайды, Лениндж Орталык партия комитет1н1н басшылыгы, кемеп аркасында Казакстанда колхоз кур- лысынын, мал шаруашылыгыньж ©ркендеуге бет алган жаца жешм- паз козгалысын да айкын коре б1л!п суреттейд1. Бупн жуздеген кызыл ат куйленш, коктем ericiH салысуга белсене катыскандыгын акын куанышты сез1мм:н жырлайды. Сондыктан ол сулулыкты да, акындык шабыт куйд1 де, Кызыл ат турган ©Mip ортасынан 1здейд1, Айды, жулдызды, дерекпз киялды жырлаушыларды сынайды. «Молд1р коз, алтын айдар ж1бек жалым, Бугжген кумырыска бел, ерке жаным. Досына неге жаркын карамайсын Кок шыбык, алма кызыл, серке саным! Кушактап тал мойньщды аймалайын! Жаянды еылап сипап жаймалайын. Досына мунша неге салкындадын Айтшы енд1 сэулетайым, айналайын!» — деп Кызыл атка деген езжщ сушспеншшк сез1мж айтады. Осылай бейнелеп, суреттеу аркылы акын Кызыл ат образын жанды адам образына уксатады. Бул акын поэзиясынын кэркемдж кунп санала- ды. Эрине ©Mip шындыгын жинактап берудег1 поэманын идеалык коркемдж дэрежес1 б1ркелш емес, б1рде ол атпен сырласа, мундаса отырып, шебер суреттер, сез1мд1 козгайтын туй!нд1 ойлар 6epin отыр- 18

са, б1рде жалан натурализмге, жадагай уптке салынады. Сондыктан да поэма шыккан кезшде эдебнет журтшылыгы ортасында «Кызыл ат» тешрегшде улкен айтыс, ninip алысу болды. Б^ркатар кемип- л!KTepi бола турса да «Кызыл ат* вз тусында партия, совет журт- шылырынын yriT — насихат iciне кеп кемепн тнпзген елеул1 uibiFap- манын 6ipi. Сонымен 6ipre бул поэма Казакстанда колхоздастыру дэу1ршщ манызды 6ip тарихи — эдебиеттж документ! болып сана- лады. Сэкеннщ поэзиясы туралы айтканда онын улкен сыршыл (ли­ рик) акын е к е н д т н умытуга болмайды. Сэкеннщ поэзнясында, ту- тас алранда, сыршылдык hfhh акыннын кешл-куйлерш беру ерек- шелщтер1 айкын кезге туседь 9cipece онын жастык, махаббаттык сез1м куйлерше байланысты табигат керю, жыл мезплдерше бай- ланысты сагынысу, коштасу, айрылысу, доска, сырласка арналган влендер1 шынайы, керкем лирика болып келедь «Тау ншнде», «Каш- кыннын ауылы», «Б1здщ жакта*, «Камыккан кешл», «Акша кар»; «Арка сулуына», «Кумарым», «Ёазал», «Маи зйында*, «Сзулем», «Журег1мнщ сокканы», «Аксак кшк», «Сыр сандык*, «Ананын хаты», «Акку кус», «Жыл басы карлыгаш». «Жазгы далада», «.Алтай*, «Eric даласы*, «Б1здщ сэуле» снякты толып жаткан лирикалары акыннын ce3isi дуниесш, табигаттын жарастыкты керщ-кубылыста- рын суреттеудег1 шеберлжтерщ танытады. Сэкеннщ кай лирикасын алсан да (ол барлык акь-HFa тэн снпат екеш белгиш) онда вз e.Mipi, ез ж щ жан сыры кен байкалады. «Сыр сандык» акыннын жан сырларын шерткен кушт1 6ip лирнкасы. Адамнын кешл дуниеа зенгер таудын терен кузындаты жасырын юлтт! сандык сиякты. «Сыр сандыкты ашып кара, Ашып кара, сырласым! Сым пернет басып кара, Басып кара жырласын!» — деп сыр сандык куйлерш толрайды. Сэкеннщ мундай лирикаларын акынмен 6ipre куанып, 6ipre мунайып, 6ipre сырласып окисын. Ол ceni эркашан тэгп, канатты сез1мдердщ кушагына белей бшедь Сэкен поэзиясын музыкалык ун, сюжет жагынан да, тйт шеберлш, акындык енер жагынан да кен зерттеу ез алдына улкен мшдет. *** Сэкеннщ проза жанрында жазран енбектер1 де жэне эдебиет та- рихы мен сын саласында жазран енбектер1 де аз емес. 9cipece Сэ­ кеннщ «Тар жол, тайрак кешу» атты мемуарлык романы — К азак­ станда Октябрь революциясынын жешЫ жолындагы катгл. кажырлы курестерд1 кешнен елестететщ, революцняны жактаушы курес- кер достар юм, оран карсы ок аткан жаулар юм екенд1гш фактьтер- д1н, документтердщ молдырымен де, жазушынын накты керкем су- реттеу1мен де жетюзш байяндайтын курдел! шырарма. Сэкен уакигалы 1916 жылры кетерШс кезшдег1 елдщ TipumiiriH суретеуден бастап, Октябрь революциясы, азамат сорысы, совет уш- метщщ орнауы сиякты курдел! уакираларды камтиды. Ьлтаптын Ki- ршпесшде автор былай дейдк «Максут: 1916— 17, 18— 19 жылдар- дары тарихи козгалыстын, улы езгерштщ (революциянын) Казак- 2* 19

стандагы ез1м керген, 03iM быген уакигаларынан баспа жузшде i3 калдыру... Азынаулак, казактан шыккан улы езгершке катынаскан- дардын устазы — Ресей большевик партиясы, революцияныц жалпы еждаку..ламреыннабулкаюрстыаптшыынрыкеспкажндералекру1ретсакреинхидумсапгалнуымнаьтщбо6лiуpрi а «алаш» жарар деп б1лемш». (1927 жыл, 3 бет). Бул шыгарманы— ез катцасын, революционерлердщ образын суреттеген улкен Эпопея деуге де’, керкем естелж (мемуарлык) шырарма деуге де, тарихи-публицисти- калык, едбек деуге де болады. Сзкен югаптыц б1рталай жер1нде ез басынан немесе 03iHiu жаксы достарыныц басынан кешкен уа- кираларды накты суреттесе, енд1 6ip катар жершде Россия мен К,а- закстандары революцияныц даму жайын, жалпы согыстык саяси халд1 баяндайды. Ymmmi 6ip жерлершде жазушы оз1н1ц революция- лык козкарастарын дэлелдеу уш1н, тап жауларыныц сырын эшкере- леу ymiH тарихи эдебиетлк деректер, документтер келт1ред1. BipaK ютаптыц кай жер1н, кай тарауын алсац да 6ipiHeH-6ipi кызыкты. Нарыз керкем шь^арманы окыгандай, ойланып толганасыц, эсерл1 сез1м кушарына б©лен1п отырасыц. Эаресе Сэкен революционерлерд1ц Акмола турмес1ндег1, атаман Анненковтыц азап вагон1ндег1 ем1рлер1н улкен жазушылык шебер- л1кпен накты суреттейдк К,ол-аяры шынжырлаулы большевиктер са- кылдаран сары аязда жаяу бес жуз шакырым айдалып келедк Немесе аш-жалацаш азап вагснында жур1п жатады. Ауыр азапта калжыраган бул адамдарра жаулары ein6ip ракым керсетпейдц Кол­ чак бкаешндкаелнароысынолдаайрдыауытарбахнадладеартды1псутраестттаеййдыо.тыЖрыапзу, шкыажыезмабйадсыы.­ нан Жецш келе жаткан революцияныц сэулесш, тегеуipiHд1 куш1н кере бшедц Сол жещске 6epiK сен1м1н б1лд1рш отырады. Омбыныц тут- кын лагершен кашып шырып жердщ лайсац, елдщ жудеу, саяси халдыц ауыр кезшде Дуйсенб1 деген атпен жаяу-жалпы казак ау- ыделдкаырызынкдтаы.жаБсэырршыднеыпдежужругрегненмежзепрл,декрешргщен,уабк1илргеанлараыднамсдуарреытнтыеуц1 эралуан сипаттарын жаркын елестетедь Мундай накты суреттеу, идеяныц айкындыры к1таптыц барлык тарауынан айкын байкалады. Сондыктан Сзкенн1ц бул ецбег1 казак совет эдебиеД тарихынан THicTi орын алатын, прозалык жанрдыц елеул1 улеа болып косылран аса ipi шыгарма. Рас, бул к1тап жа- зылганнан 6epi 30 жылдай уакыт етть Одан 6epi тарих рылымы да, керкем эдебиет1м1з де ест1. Осы ескен корамдык ой, эдебиетт1к та- лап туррысынан Караганда Сэкенн1ц «Тар жол, тайгак, кешу» юта- быныц артык, кем жерлер1 де кезге тусет1н1 даусыз. Революция жау- ларын эшкерелеймш деп отырып, жазушы кейде олардыц айткан жат пшрлерш, олар жазран макалаларды тугел келлредк Немесе революцияга шын мэн1нде белсене араласкандыры толык анык емес, зертеуден кешн берт1нде аныкталган кейб1р адамдарды Сэкен кейде тым ecipin суреттейд1. BipaK бул сиякты кемшшктер к1таптыц жал­ пы мацызын eui6ip кемНпейдц Сэкеннщ «Банданы 1здегенде»,‘«Же- MicTepi» сиякты энг1мелер1 «Тар жол, тайгак кешудеп» революция такырыбыныц жалгасы сиякты. 30-жылдар кезшде Сэкен: «Айша», «Б1здщ турмыс», «Дауыл алдында» сиякты курдел1 прозалык шы- рармалар жаза бастады. Муныц ©3i Сэкеннщ 30-жылдардыц орта кезшде поэзия жолдарынан прозара ауыса бастауыныц кезецш кер- сетедк BipaK осы бет алысыныц толык аякталуына мумюндж бол- мады. Акынныц творчестволык ©Mipi мезплпз токталды. 20

Сэкеннт калдырган эдебн ыурасы ете бай. Онын казак эдебнет! тарихы туралы жэне бурынры эдебнет нускаларын жинаура арнал- FaH б1рталай ютаптары бар. Ол енбектерд1 де бас-басына окып, маркст1к эдебнет тану туррысынан зерттей отырып пайдалану ал* дары мшделкш. Эдеби т Ы м 1зд!, acipece казак совет поэзнясын дамытуда Сэкеп шырармалары манызды орын алады. 1936 жылы совет эдебнелн ер- кендетудег! зор енбепн совет у м м ел айрыкша багалап, Сэкенд! «Енбек Кызыл Ту» ордеш.чен наградтады. Эдебнеттеп кызмелнщ 20 жылдыгы етуше байланысты Казакстаннын партия, совет жэне эдебнет журтшылырынын Сэкенге «Казак енбекиллержт большевик акыны, революция солдаты, казак халкынык ой-арманын бейнелеген шырармаларымен журтшылыкты тапсыз корам орнату жолындары куреске жумылдыра 6|лд1» деп берген эдит бараларынын да манызы эл1 жойылран жок. 40 жыл iiuitueri улы олжамыздын 6ip саласы — казак совет эдебиелшн дамып, гулдешп одактык улкен эдебнетке айналуы. Сол дамыган эдебиелклздж алгашкы ipre тасыи калаушылардын 6ipi, казак совет поэзиясындары улы новатор акын Сэкеншн шырарма­ лары e.vip Етгержеп, урпак вскен сайын езшш асыл касиетж кеншен таныта бередк Есмагамбет Ысмайлов % * ) ¥



ДАЛАДА (Арнау) Жуген курык тимеген, Жасынан нокта кимеген, Алты жасар асауды Устап мшд1м далада. Акырды асау, Жангырды дала. Тулады, оррыды асау, Дуб1рлеп кушренд1 дала. Киырсыз дала... Оррыды асау аинала.— Дуб1рлед1 айдала. Алысып асау оскырды.— Жал куйрыры желмен ыскырды. Жуйткш, зымырап кулашын керд! асау. Танаулары шелектей, Ырсылдап дем! коржтей. Кездер1 оттай, ержтей. ©рге карай оррыса, ©р не кылмак асаура? Желге карай оррыса, Жел не кылмак асаура? Оррытып ушырып журш, кеюрекн кернеп, Кен даланы кушрентш, катты айкайлап эн салдым. Эшм кегп дынылдап, жанрыртып кен даланы. Салдым купит дауыспен эн, эшме косылды Кен дала, аккулы, казды шалкар кел; камысты, Кур акты кек езен косылды 6api шуласып косылды 6api шаттанып. 25

*** Сендерге карындастар, Сендерге шлер, Сендерге арналды бул эндер! Дуниенщ кулдык шынжырын киратып, эдшдш тендщ 1здеген. Турмыстын таршылык зынданын бузып, еркшдщ кендш 1здеген. Кекректер1' жанып бакыт 1здеген, жастар, Сендерге арналды бул эндер! Унемдеп елшеп кун еткеру ушщ туман; дуниенщ са- сык байлыгына жетуд! максут кылмай, кырандай жер квкке канат жайып, кырандай дуние шетше кез ж1берген; асау тулпардай киырсыз жерге кулаш Kepin бакыт, ма- хаббат !зденген, жастар — сендерге арналды бул эндер! Шыгынлар, далага, жолга — Бурынгы ерлер салган жолга! Журщдер,— бакыт, еркшдш бакьгты алдарында таяу. Жолдарын журер, бетпак дала, шел, тау, тас, мешреу жерлермен. Жолдарын кершер киын. Тал ай ерлер каоь рет, жапа шепп жалпы элемге бакыт 1здеп курбан бол­ тан бул жолда. Курес ушш, ерк1н, шатты ецбек ушш туган сендер, Шакырындар, арттагы уйктаган, именшек бакыт жолын бшмейтш бауырларыцды! Шакырындар, арттагы кулдыкта журген бауырла- рынды! Сендерге, ер!к, махаббат жолына бастаган ер, карын­ дастар, шшер,— сендерге арналды бул эндер! Косындар, дауыстарынды.— К уш л дауыстар мен кызу эн жангыртсын дуниеш! Жангыртындар, жанартындар ecxi дуниеш! Кдйратты, ер жастар! Сендерге арналды бул эндер. Асауменен алысып жу- pin салган эндер! Сэкен. 26

ACbJFblfl ТЕЗ АТТАН Д Ы К (Бостандыкты карсы алу) Басып жатты тэгп уйкы Сарыарканьш даласын. Кул еып жатты кара тун Калын казак баласын. Тан таяуын сездж те Ояндык 61з кыбырлап, Т1ршЫк кылдык оянып, Туннен коркып сыбырлап. EpiKTin таны келерш Зулматты женш бактын 6i3. Куаныстык сезшш, 0тер1н кулдык шактын 6i3. Танды карсы алмакка, Тулпарларды таптык 6i3. Айдарына кызыл шок Уюлеп cy3in тактик 6i3. Кызыл шашак — ока устап, )Юбек жабу жаптык 6i3. KyMic ермен ерлесш Жаратып, байлап бактык 6i3. Кун шырысты каптаган Bip зенгер тау бар едк Сол зенгерге баратын Жол хатерл! тар едк 27

Тэуекел кылып аттанып, Атка камшы бастык. 6i3. Неше хатер жерлерден Аман есен астык, 6i3. Зенгер таура кеп жетш, Бшгше ерледж. Тулпарларды оргытып Кекке кулаш сермедж. Ш ыц басына кеп шыктык Кек аспанмен тшдескен. Бижтжке таласып Булттармен кундескен. KyTin тацды атырдык Кун шыгыска карасып. Ш апак шырып теменнен Жайылды кекке 6epi аеып. Жер мен кекке нур шашып, Кершд1 тан жалтырап; Шаттык тасып лушлдеп Сокты журек калтырап. Кешжпей-ак Кызыл кун Шыра келд1 жаркырап, Тулпарлар да шаттанып Туралмады аркырап. Тунерген зулмат аспанда Б'ултты куды рахман кун. Сарыаркара карасак Мунарткан зл! тун. Кунге жайып кушакты, Шакырып 6epi шаттандык. Куантура ел журтты Асырып тез аттандык. 1917 жыл, 9 март.

ТЕРГЕГЕН БОЛСАЦ АЙТАЙЫН Маржандай Дзген жырымды Айтайын болсан, тергеген: Домбырадай куйленш 0н тасып кеюрек кернеген, Махаббат толып жалындай Лупалдеп журек тербеген. Шаттанып куйлер кауласып, Косылган op6ip пернедек. Дуниеге жайып куш акты Куштер1м кулаш сермеген. Шаттанган тасып ©лещи Айтпауга ерж бермеген. Кейде толып журекке Кектер толып кернеген. Жшер кайнап зулыматка Дуниеден шындык кермеген. Коз жасын Kopin сорлыньщ KoxiperiM жылап ещреген. Екшщи кызу ©ленд! Айтпауга epiK бермеген. 1917 жыл, Акмола. 29

# АКША КАР А к т а кар улшндеген, калкып уштыц, Жер ушш шатты жайдан кектен тустщ. Кайгысыз мэнл сэби перштелер, М эц гш к жайды тастап жерд1 куштыц. Тастадын сансыз сэуле кун мен айды, Еркш, кен, нурлы, таза, шатлы жайды, 0кшбей кара жерге тускенще Ж узщ шат, мыц кубылып жалтылдайды. Хиялдай канатына epii< бердщ: Калыктап ала булттын сонына ердщ. Кектег1 сансыз сэуле жулдыздардын Косылган 9HiH eciin, биш кердщ. М у ж ш п сэш кеткен араштарра Ак KyMic шашак болып кврж бердщ. Кулпырып жулдыздай бон кул1мдейсщ, Не кврюн кердщ айтшы кара жердщ? Михнатты, былранышты Tycin жерге, KipuiiKci3 аппак таза болдын перде. А к т а кар уайымсыз жалрыз-ак сен М эц гш к шаттырыцды жанра берме! 1917 жыл. 18 Октябрь, Акмола. 30

ДАЛАДА Дал ада жазгытуры тостым желдь Кезгек жел саулап ecin жетш келдь Гул шешек, кегал шептщ басын сипап, Коркейткен киiндipiп кара жердь Ecin кеп, майда желдер таудан асып, Кушактап аймалады амандасып, Еспген, корген, бтген сырын маран Айтысты куанысып — сыбырласып: «Тенджке, бостандыкка кептен рашык Нашарлар, уран салып жолын ашып, Кулдыктан бакыттарын жещп алып, Ту Tirin шырыпты ерлер кол устасып»... Куйленд1‘ KOKipeK сонда шаттык тасып. Кырандай TOHin алга кез1мд1 ашып, Айкайлап кен даланы кушрентт Бой жаздым аягымды ныгап басып. Кул1мдеп гул шашактар басын идь Кушактап майда ескек жел беттен суйдк Куаныш сырын айткан рашырымдай Сол желдщ журег1ме леб1 тидь 1317 жыл, Акмола. 31

КЫРДА Кушренш кырда отырып кекрек, кернеп, Эн салдым домбыра алып ыррап, тербеп. Аузымнан ©лещмд1 карып алып Ызыцдап KeTTi жаттап асау жел кеп. Асау жел саулап жаттап Kerri сарнап, Аралап Сарыарканы кезш шарлап. Эн салдым кырда отырып кеюрек кернеп, KiM б1лсе желдщ т1л1н соран арнап. 1917 жыл.

С. Сейфуллин КЕЛ, Ж1Г1ТТЕР Кешкен елдей, Соккан желдей, Жастык шары етер тез. ЛПркш жастык, Кушке мастык Андаусызда кетер тез. Кел, жшптер, Болындар ер, Жуйтшт, Оррыт тулпарды! Жаз канатты, Сллте катты, Уйткыт, ©рлет сункарды! Екп1н ундк Кызыл сымды Домбыраны алайык. Ke3in кырды, Косып жырды Кущрентш эн салайык. Залымдык, пен 5д1лд1ктщ Алысканын айтайык. Жер жузшде Бай мен кедей Шабысканын айтайык. 33

Кедей суйер, Байлар куйер, Ауыздан от шашайык. Салып уран, «Кедей курал» Кедейден топ жасайык. Кектер кайнап, Гу айкайлап, KenipeKTi кернеген, Канат сермеп, Куйлер кернеп Шыксын op6ip пернеден. 1917 жыл.

f АДАСКАНДАРРА (Туткыннын ce3i) Нашарларра болысып, Куитлер бет1н кайыру. Тырнарынан олардыц Езьчгендерд! айыру — Жолында журген бауырыца Тас аттындар бэрщ де, Мырзаларра косылып, Жастарын. да, кэрщ де, Адамдыктыц ушкыны Сендерде егер ар болса,— Берд1м соныц сотына, Хаклык— тэшр бар болса! 1918 жыл. июль, Акмола. 3* 35

К.АМАУДАН Тас уйдеп туткынды Аяран адам жок болды. Аяды 6ipaK табират Конл1м соран ток, болды. Терезенщ алдына Торрайлар кеп эн салды. Ызрарлы камау тас уйге Куйлещ ирт жар салды: Даладан когал жас исш, Ж 1берд1 маран желменен. Терезеде отырып, Сойлесы коцл1м елменен. Болса да алые кызыл кун, Шурыласын шашты алтындап. Башырым менщ бостандык Келд! алдыма жаркылдап. Терезеден олшеуаз Корсеты кыр, кешигш, Табитатына дуниенщ Патша мен туткын тешигш. Демш салып майда жел Кушактап cyftin тэшмдк Суйгешмдей тербетт Жубатты менщ жанымды. Отырмын кузет — камауда Дуспаннан тэшм жендлдк Жсце алмас 6ipaK еш пэиде Асау — еркш кощлдк 1918 жыл, июнь, Акмола. 3G

САРЫНДЫМ (Камауда) Туралы капас кермеген, Кеюректе кектер кернеген, Талпынып кулаш сермеген Айтайын imKi сырымды: Кайрымды калын ел! бар, Сарыарка сары бел! бар, ©picTi шалкар кел! бар Сарындым мен кырымды. 0зенд!, келд! жайларан, Кермеге тулпар байларан, Хабарсыз арам ойлардан Сарындым мен аулымды. Жлбектей шашы оралран, Кыпша бел! кыналран, EpKeci кырдын буралран Сарындым мен сэулемдь Айналып толрап еарген, Ак сутш 6epin KemipreH, Тастамайтын eciHeH Сарындым papin анамды. Мал барып, шауып ойнаран, Уйреткен асау бойлаган... 37

Кок жасыл m©6i жайнаран Сарындым ерюн даламды. Кымызы бал шараптай, Ж 1 г т барлан манаптай, Тулпары тарпан канатты Сарындым бейб1т ел1мдк Таулары бшк киялы, Орманы шалрын миялы, Ж ылкы, кой, сиыр, туйел1 Сарындым Арка — жер!мдк 1918 жыл.

ТУЛПАРЫМ (Туткын) T eM ip торлы тас уйде K e K ip e riM толды шерменен. Канатты, тары тулпарым Аркырап келий кермеден. Тумарлап баптап, айдарын, Куйрырын cy3in ерлеген. Куткдршы MeHi камаудан,— Шынжырлап epiK бермеген; M iH in ап «шу!» деп кетейш, Жарысып соккан желменен, K © 6 irin шыксын кум!стей Шомылып аккан терменен. Аймакты жарып дуб1рщ Жанрырсын таулар, жерменен, Сыпыра шауып кырымды Амандасып келменен. Буралран езен, орманмен, Зецгер тау мен белменен. © н к е й сорлы езкчген KepiceftiH елменен. 1918 жыл.

ШЛИИТ БОЛFAНДОСТАРЫМА (Орысшадан езгерту) Дуниеде ер ж1гптщ елгеш арман. Кад1раз айдалага комгеш арман. Михнатты, кайры, xacipeT былранышты — Бэршен сум дуниеге келгеш арман. Ер ж1г1т ак ел1ммен елгеншде, Сыз тесек кара жерге кемген1'нде, Ж алрыз-ак сорлы ананы аяймын мен Ойга алып жакындарын терген1мде. Тыншырар 6ipa3 жылап суйген жары. Умытар жакын деген достын, 6api. Дуниеде умытпайтын жалрыз-ак сол, Сорлы ана, кеюрек жарран кайры зары! Аяныш емес ерд1н кара басы, Аяныш емес жэне жан жолдасы. Дуниеде ен аяныш естен кетпес Тамшылап сорлы ананын аккан жасы! 1919 жыл. 40



Уф! журейш, журешн Осы жердей кетешн. Бостандык, кенд!к, байтакда Кун-тун катып жетешн. Tipmijiiic, турмыс мешкП Ауаны 6ip жутайын! Кеуделш Kepin жутайын, Бар ауаны куртайын! 1919 жыл март, Омбы, Кулынды жолынын. вокзалы

БОРАНДА / Ызрарлы тутек боран сокты катты. Дуз кадам жер кершбей... кеш те балы... Екшндеп дулей боран, гулен coFbin, Enipeiin тешрекы ызындалы. Б е к т п кораларын малый камап, Масайрап уйлершде imin тамак. Малдылар отырганда кулш ойнап Боранда келе ж алы сорлы шал-ак. Сорлы шал бул адасып келе жаткан, Ку бейнет жарлылыктын дэмш таткан. Койын, коныш, мойнына ызгар етш Улб1реп карлар толып, epin каткан. Ишшде дорбасы бар нэрсе салган,— Жинаган ecKi-кускы журттан алган. Жаны ашып асыраган адам болмай Кацгырып кайыр сурап арып-талган. Омбылап журе-журе Keui. «УЬ... ажал, тыншыктыр» деп бурды бель Ку кедей кыста каткан, жазда Keyin, 0м1рде cepiK кылган ку бейнетть Ыскырды дулей боран екпшдеткен. Сорлыны калтыратты ызгар ©ткен. 43

Кыздары б \\зт п жактыц кара касты, Ticine уксатарсыц меруерт тасты. Сымбатты керкем бойлы тал шыбыктай, Мамык тес, суцгак мойын, сумбьл шашты. Ерюн бейбК ауылым-ай. Ж ас epiM, талдай сэулем-ай. Кырдын ерке сулуы Сагындым сеш, бауырым-ай. А-ай, жан .сэулем, 0 р1м талдай, Жазык, мацдай. Аузыцнан шыккан лебщ шекер балдай. Кыздары б1здщ жактыц кара кездц Сырнайдай дауыстары, тэгп сездй Кызыл гул албыраган ершдер1 Шырайлы, ашык кещл, бал мшездк Еркш бейб1т аулым-ай, Ж ас epiM, талдай соулем-ай. Кырдыц ерке сулуы Сагындым ceHi, баурым-ай. Эй, жан сэулем, ©piM талдай, Ж азык мацдай. Аузыцнан шыккан лебщ шекер балдай. 1919 жыл, апрель, «Баян аулы».

Б13Д1Н, ЖАКТА • (Сурпнде жургенде шет елде айтылран елен) Шалкыран 6i3flin жактын. келдер1 бар, Агашты бшк таулы жерлер! бар. 0зен, су, келдер жайлап тау кыстайтын, Меймандос берекел1 елдер1 бар. Думанды шалкар келдерЕай Еркш дала белдер-ай. Каздай катар мынрырып, И зш п кешкен елдер-ай. А-ай, Сарыарка, Елщ алые, Калды шалые, Жат жерде талай елмен болдык таные. Жерше б1здщ жактын. лайык epi. Ер палуан, ашны — мерген, эншш, cepi. Жасынан жуйрж MiHin ескен булан. Жау журек, ер кендлд1 Ж1гптерк СллтеушЕек кулаш тулпардай, Жазушы-ек канат сундардай, Асауменен алысып, Кашарынды куткармай. Ай-ай, Сарыарка, Ел in алые, Калды шалые. Жат жерде талай елмен болдык тапые. 45

Ж ат жерде жауыз заман жаяулатты, Бурынты умыттырды MiHreH атты. Bip кунде бай мен панды илетюзт, Артынан басна салды михнатты. Кулд1реп табандары, баяулаган, Камырып ер кец ш каяуланран. Урпарыц жуйрж м1нген, бабаларым, Жок, шырар мендей балац жаяуларан. Ж аяулап дэмш таттым талай елдш. Аралап суын imiiM талай жердщ. Еш жерде ат жешмдй сырымды айтпай Bipeyi болып сорлы жумыскерд1н. Табират ©згеше боп туран ед1м, Бел1мд1 жастан бекем буран ед1м. Халыктыц корлык керген туын устап, Эдшдж жолыы 1здеп куган ед1м. Болса да жолым киын михнатты, Сол жолда басшы кылдым жалрыз ханты. Дарияра кайык салран ©р баланды Колда ещц бабаларым аруакты! 1919 жыл, май, «Баян аулы».

БАБАЛАРЫМЛ (Шагым) К,у заман баска салды, мундай такты. Кайтешн медеу кылдым жалрыз хакты. Урпарын ecin-енген урулы ел боп Деупп ед1 бабам Тока аруакты. Ескене, Байбек, Жэнбек — бул 6epri атам. Кайырлы деупп ед1 той берген батан. Михнат, киыншылык баска туст1 Жок ед! ютер!мде em6ip хатам. Ор, Аба, Есен, Нура жер!м едк Куандык — Каратока ел1м едь Колдар деп кысылранда бабаларым, Сендерге асау балан ceHin едь Бар жазам кунтлермен жарысканым, Жыртканым сорлы журттыц намыстарын. Тенджке нашар журтты жетюзуге Квп жауыз улыктармен карысканым. Жазраным елд1 6ipa3 билегешм. Пандарды улыксыран илегешм. Эйел мен кедейлерге тенелдщ деп Оларды ерге карал суйрегешм. Ел жеген жауыздарра карсы турдым, Нашармен кол устасып 6ipre журд!м. Би, болыс, бай торенщ малдарына Сатылмай эдшшшк жолын курдым. 47

Ж ат жерде жауыз заман жаяулатты, Бурынры умыттырды мшген атты. Bip кунде бай мен панды илетю зт, Артынан баска салды михнатты. Кулд1реп табандары, баяулаган, Кдмырып ер к©цш каяуланран. Урпарын жуйрж мшген, бабаларым, Ж о к шырар мендей балан жаяуларан. Ж аяулап дэмш таттым талай елдш. А ралап суын iiirriM талай жердщ. Еш жерде ат жешмдп сырымды айтпай Bipeyi болып сорлы жумыскердщ. Табират езгеше боп туран ед!м, Бeлiм дi ж астан бекем буран ед1м. Халы кты ц корлык керген туын устап, Э д ы д ш ж олын 1здеп куган ед1м. Волса да жолым киын михнатты, Сол жолда басшы кылдым жалрыз хакты. Дарияра кай ы к салран ©р баланды Долда ещц бабаларым аруакты! 1919 жыл, май, «Баян аулы».

КАМЫККАН К6Н1ЛГЕ Kenivii.M-ay, жанган оттай ш алкуш ы едщ. Кырандай жорары ерлеп калкушы едщ. Зулматка кайар Tirin ларнат айтып, Балша epin махаббатка балкуш ы едщ. Ерюнд1 ку кайрыра берме кецл1.м! Куйленш бурынрыдай серме кенЖм! Камырып жабыркадын неге мундай, Талпынып кекке кулаш серме кенл!м! Bip кезде б1здщ талай асканы рас. Кеп душпан сырттан сыргып каш каны рас. Ж аркырап жерге тускен кызыл кунд1 Бул кунде кара зулмат басканы рас. Бул кунде кеп дуспаннын, жeнгeнi рас. Кара тун капылыста келгеш рас. Журекке жара салып тиген октай, Кайгын дерт кеюрек жарып енгеш рас. Бул кунде, жау жагадан алганы рас, Кеп дуспан аяктан кеп ш алганы рас. Ш ала олген кара жылан ацдаусызда ©кпеден кок найзасын салганы рас. Кажыма ер кецл1м 6api де етер, Сан азап 6ip кунгщей болмай кетер. Кара тун басып турса алды-артынды Ж аркырап ататын тан эльак жетер. 1919 жыл. 4 С. Сейфуллнн 49

>KA3FblTVPbI Кеш. Ымырт. Таудыц imi... жазрытуры, Кулпырды шыкда оранып ойы — кыры. Тэшне кулпырган ак перде жапкан Сулудай тау менен тас жердщ Typi. Акторрын, жещл мунар тауды баскан Ай менен жулдыздардын шашкан нуры. Бшк шьщ, бшк таулар айбат шеп'п TyHepin кузеткендей 6ipin-6ipi. Жацрырып эр дыбысты кайта айтады. Керемет, тауда жан бар, тау, тас Tipi. Буталар, келецкеде турран шывдар Тасада турран Т0нш бейне уры. Араштыц жапыракдары сыбырласкан Жасырын майда желд{ц айткан сыры. 1здеген рашыктарын булбулдардын Естшдщ кешрек жарып айткан жыры. Жан салып тау inline керш берген Келген жаз, махаббаттыц керкем nipi. 1919 жыл. 50

ЖАС КАЗАК, МАРСЕЛЬЕЗАСЫ Азамат, жунлиме, журме бос, К,ол устас, 6ipirin Ti3e кос. Ту устап дуспанра барайык, Тенджтщ уранын салайык. Ti3eciH баты рран залы м нан К у н туд ы 6i3 те н д ж алайы к. Азамат, сестенш кез1нд1 аш, журме бос. Уран сал, алра бас, 6ipirin Ti3e кос. Кызыл ту шылауын, корранын — Ti3e кос, Ti3e кос, т1зе кос. Патшадан эдшдж жок ед1, Улыктар паракор — ток едк Букара халыкты кем туткан. Жек корген, итсмен тен туткан, Коспаган санына адамдык, Айламен устаран надан рып. Азамат, сестенш квзкцц аш, журме бос. Уран сал, алра бас, 6ipirin т1зе кос. Кызыл ту шылауьщ, корранын Т1зе кос, т1зе кос, Ti3e кос! Езшген, сез1мнен кем халык, Алдаушы куларра жем халык. Кор едщ коп зюм корыстан. Паракор би менен болыстам. 4* 51

Момын мен HamapFa зорлык кып, Залым мен байларга болыскан. Азамат, сестенш... (акы ры на ш еш н к^айырылады) Кайырсыз байларыц кеп едй Ж ауыздьщ MeftipiMi жок едр Жауыздык, тамырын кияйык, Кулардыц аранын тияйык, Ак, ниет азамат ерлерд1 Bip тудын астына жияйык. Азамат, сестенш... (акы ры на ш еш н ). Ecкiлiк, надандык жоталсын, Сорлы журт сестенш оцалсын, Бакы тка жол ашык сезьлсш, Эдшдж, жана зад тузелсш. Патшалар, улыктар жасаган Бурынты ку тэртш бузылсын. Азамат, сестенш кез1нд1 аш, журме бос. Уран сал... (а кы р ы н а ш еш н ). Жойылсын кулшылык, кемнплж, Жасасын эдшдж, тещшлж. Бурынты ку кыспак жол калсын, ©з еркш букара колга алсын. Жер устш шат кылып коркейтш, Кызыл ту желб!реп орналсын. Азамат, сестен1п K03iHzu аш, журме бос. Уран сал алга бас, 6ipirin Ti3e кос. Кызыл ту шылауыц, кортанын Tiae кос, ызе кос, Ti3e кос! 1919 жыл, август, «Арка»

ш елди i (Домбырара) Кеюректе кайнаран кек ондыра ма? КвцЁад 6ip орынра кондыра ма? Тунерген кара кабак жадырасын, 0н салып, куй куйлешн домбырара. Аршадан Kepiin жонып, тиек салдым, Ызаны таркатура домбыра алдым. Кушренш, кетерш п канат сермеп, Домбырам! айтшы бэрш б1здщ халдщ. Домбырам, куйлер коссын пернелерщ! Таркатшы кеюректег1 кект1н mepiH. Кабарын карсы жауып тунжырайды. TyHepin, Tyri шырып, кайратты ерш. Домбыра куйлегенде шыккан сарын, Кеюректен он салранда шыккан жалын. Куширш, 6ip муздатып жан мен тэндк Элемге б1здщ халдщ айтшы бэрш. и (Аккура) Келед1 муцлы дауыс куларыма, Япырым-ай, 6ip сорлы эйел жылады ма? Сарынып элде кымбат 6ip адамын Кол кылып кездщ жасын булады ма? 53