Б. Нұржекеұлы. т12

БЕКСШАН

БЁКС¥ЛТАН Н ¥ РЖ ЕК Е -¥ Л Ы 9dluiaf)Mmafm мен a^aj/MMajm Тсшпыш

1

БЕКС¥ЛТАН Н¥РЖ ЕКЕ-¥ЛЫ UluufMamjm мен aydaj/mmfm 12-том Тсшпыш жуйес1' мемлекетлк мекемеЬ

У Д К 821.512.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-4 Н 86 Казахстан Республикасы Мэдениет министр.пп “Эдебиетгщ элеуметпк мацызлы турлерш басып шыгару” багдарламасы бонынша жарык. кор.н Нуржеке-улы Бексултан. Н 86 Шыглрмалар мен аудармалар./Бексултан Нуржеке-улы. Алматы: “ Жалын баспасы” Ж Ш С, 2014. ISBN 978-601-7286-41-5 Т .12: Томпыш. — 2014. — 400 бет. ISBN 978-601-7286-92-7 Жазушынын бул томына француздын эйг1л1 жазушысы Мопассаннын алгаш атын шыгарган “Томпыш” повей жене баска да жазушылардын аудармалары мен сонгы жылдары жазган тарих пен мэдениет туралы макалалары eii;ii. Сондай-ак будщршшдерге арналган 6ipep енпмес1 бар. Ютеп кепшшж окырманта арналган. УДК 821.512.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-4 ISBN 978-601-7286-92-7 (Т.12) © Нуржеке-улы Бексултан., 2014 ISBN 978-601-7286-41-5 © “Жалын баспасы\" Ж Ш С , 2014

БАРКОРНЕУДЕН БАСТАЛЕАН БУЛАК, Махаббаттьщшацкди ryci Кез келген жазушыныц куат алатын цайнары болады. Бексултан Нуржекеев ушш буд кдйнар — Баркернеу деген тау. Мше, осы 6i3re белпаз тау — жазушыныц кдйда бармасьш, кдйда журмесш, 6api6ip айналып согьш отыратьш алтын кдзьпы. Кдйсы романын, кдйсы повесш алмацыз, Баркернеудщ аты аталмайтьш, оныц эсем керю суду сездермен кестеленбейтнн жок, Ж эне 6ipeyiHAeri сурет екшнпсшде кдйталанбайды; кдйталанатын — тек жазушыньщ Баркернеуге деген ыстык, c e 3iMi, сагынышы, махаббаты, Эрине, жазушыны жазушы ететш — туган табигат аясы гана емес, ескен ортасы, ом1рбаяны. CoFbic басталган жылы дуниеге келген Бексултан — шиле басылган жылы есш эжептау1р бшп кдлган Бала. Ендеше оньщ алгаигкы еспген, уккдн, тусанген сездер1 \"сош с пен жегус\", алгаш кергендер1 — 6ipi аягъ!н, 6ipi крльш берш, жараланып кдйткдн азаматтар, жеще ушш кара нардай кайрат танычхан акракдлдар, етекгер1 е л т, жецдер1 ж е л т больт бейнет кешкен кдлз-кел1ншектер. Болашак, жазушыныц буюл балалык, шагы осыларды керумен, осыларды туешумен, ец басгысы оларды шым-шымдап кеудесше жинаумен откен. Соган орай жазгандарыныц 6api жумыс белмесшде, жазу сгольшьщ усчтнде ойдан, кцялдан тумаган: есш б1\\геннен 6epi кергендершен, коцглге туйгендершен шыккдн. Бексултан Нуржекеевтщ керкем прозадагы гуцллш жинагы \"Куй толрак,\" атгы ютап болатын. Бул шыгарма жас автордьщ каб1летп екенш керсеткенмен, кемшшктерде!i де ада емес едь Бул — ecipece осы жинакда гарген ец келемдд дуние “Кшэл1 махаббатгыц\" озшен-ак, ацгарылатын. Бул кемш ш ктщ neri3i автордьщ чожлрибеазддпнде жатыр едь Ол повесть жазу ушш жиган-терген материалдарын жане сол мачериалдардан туьщдаган ойларын беруге келгенде асьцыстык, байкдтатын. Осыны тез1рек жазып тасгайыншы, умьггпай турганда тез1рек айтып кдлайыншы дегеш байкдлагын. Содан барып шыгармадагы окдчганыц даму 5

ЪеЬупт н ftyfnjceb-yiM___________________________________ зандылыгы бузылып, кейде узт-ж улку сезглсе, кейде орынсыз тездету сезжетш. Ал осы шыгармадан ею жыл кешн жарык, керген \"Кутумен еткен гумырды” окдлганда, Бексултан Нуржекеев мулде баскд жазушы ретшде — ез ерекшелш, крлтацбасы бар, кдлыптаскдн жазушы ретшде кершдд. Кешн \"Кутумен кешкен гумыр\" атгы романга айналып, кдйта басылган бул шыгарма еп дегенде энпн туралы дуние болар деген эсер кдлдырады. Сосын 6ipa3 бетген кешн Этж е мен Кдйныкеш кдлздыц арасындагы шым-шытырык, уакнга басталады. Роман ендд окушысын мулдем баскд арнага экетедд. Бул жолы 6ipiH-6ipi шекоз суйетш жасгар туралы махаббат кушн шертуге кешедд. Нэзж, сыршылдыкда толы бул эуен де тым узакдф созылмайды; жазушы ендд Этженщ Баркернеуге деген кнмастьпы, ыстык,сагынышы аркдллы туган жерддц кдддр-кдсиетш Kjipa свзбен жырлаута ауысады. Сосы н лиризмге толы осы суретгерддц арасынан кдттгездж шыга келедд. Жайту мен Байтудьщ крлына кдпылыста тускен Кдйньжеш кдлздыц жан куйзелкш жазушы нагыз кдламгерге тэн шеберлжпен окушысын теб1ренддре жетюзцад. Сосын 6ipre-6ipre бул крйгы-кдаретп 6ip кешпкерддц жан-дуниесшщ аукдлмынан шыгарьш, буюл халыкдф тап келген аласапыранга уштасгырады. Бул аласапыран ойгш 1916-жылдьщ окш'асы, сол окджаныц салдарынан елддцбаскд жакдд босып кешут Сейтш, о баста Этж е эшш мен Кдйныкеш кд.1здыц арасында басталган нэзж драма осындай крлы заман окджасына уласып кетедд. Романныц соцгы бетш жауып, осыдан жетгас-сексен жыл бурын eMip сурген кешпкерлерЫен крштаскднда, шьжарманыц эн де емес, махаббат та емес, ен, алдымен OMip туралы, адамдар тагдыры туралы айтар ойы теренде жаткдн курдел] шыгарма екенш ацгарамыз. Эдебиетопзде эн, эшш туралы жазылган шыгармалар аз емес. Bipax, солардыц шпнде Бексултан кдламынан туган мына дуние оз1не тэн кдсиеттер1мен б!рден ерекшеленедд десек, асыра айтпаймыз. Бул ерекш елш оныц жазушылык, суреттеу шеберлшнде гана емес, ец бастысы — ал ь т огырган объекпсш же’пк бглетгндМнде, эннщ сикддрлы т ш н , эншшщ кдрама- кдйшыльждарга толы жан-журепн терец тусшетшддгшде жатыр. Бул - жазушьгньщузакДзденушщ, ершбей-жалыкдай зертгеушщ жем1С1, эрине. Романдагы Э тж е гана емес, К,айныкеш б е й н еа де есте кэларльжуай сэтп мусщделген. Б1здщ коз алдымыздан оньщ буюл OMipi — бой жетш, балауса махаббаты бур жара бастаган сэтшен бастап, кдртайган, жарык, дуниеден атгануга айналганга дешнп буюл гумыры кецЬлМзде i3 кдлдырып етедд. 9 pi тазальпымен, махаббаткд берьлгенддпмен умытылмастай есте кдлады. Тал 6

бойында 6ip MiHi жок, енд1 рана сылацдап бой жете бастаган кдвга тагдыр тек жакрылык, пен куаныш сыйлай 6epyi керек еда сонда рана ол кулпырып, жайнап журе берер еда ал сал рана кдталдык, танытса, нэзж сабагын кдталдауыл 6ip ж ул кьт втсе, крйта кдтарга крсылмайтындай еда Шынында д а кеп узамай Кдйньжеш осындаи жардайра душар бодды; су й ге т ©тжеден айрылып, Ж ай ту мен Байту дегендердщ мазагьша ушырады. Бул — ауыр сокдел, acipece Кдйныкеш сиякзъ! жакрылык, пен жамандык, TipuiiAiK, махаббат туралы урымы нэзж Kj.i na тебеден жай тускендей сощдл еда.. Бул сокддадан оныц оцалуы еиталай сиякц-анган. Эуел1б 1здщ бул кудптм13 раскд шыкдандай. Жанына, адалдырьша жазылмастай жара тускен Кдйньжеш Tipi елж тэр1зденш куйреп кдлады. Басын таура да, таска да урып жындана жаздайды. Bipax, сырт кезге соншама нэзж кершетш кдаздыч iiuKi жан дуниесщде кара тастай бержтж, ересен кдйсарльж, бар екен — барш соньщ кударепмен жеpin шырады... Б.Нуржекеевтщ каламынан туран келеа келемда туынды \"Bip екшпи, 6ip yMiT\" романы еда Романда еш р жолдары, тагдырлары 6ip-6ipiHe мулдем украмайтын элденеше кешпкер бар, олардьщ басынан ететш толып жаткдн кдам-куыт окрта бар — олардьщ 6api б4рдей окырман кдуымыныц, сыншылар алкдсыньщ кендашен шыра бермеутде мумюн. \"Бул неге булай болады, мына кейшкершпз мынадай эрекетке неге барады?\" — деген суракц-ардьщ тууы да гажап емес. Б1рак,ешюм де автордьщ мына жазьш огырраны еттрж, крсынсыз, ойдан шырарылган нэрсе деп айта алмайды. Жазушы журтгьщ бэршщ кещлшен шыратындай етш жазуга тырысса, онда алпндей \"неге, неге\" деген суракуарды тудырмауга да шамасы жетер еда BipaK, емрдщ e 3i де осы \"неге... неге\" дейтш кдрама- кдйшылык,тарга толы емес пе? Демек, Бексултан Нуржекеев жазушы ретшде осы шындыкзы берж устанады. ©MipAi сол ем1рдщ езшдей етш, ярни кунгейше крса келечкелерш де камтып жазуга куш салады- Turn романньщ басында жазушы Шегеннщ ойымен берь\\е-пн; \"Кдшкасы, жазран сон. ж аманын мен жакрынды жасырмай, агьщнан жарыльш жазуьщ керек\", — деген фраза кездейсокцык, емес. Тек шындыкры жазу керек деген бул мурат- макрат романныч керкемдж д эр е ж е ан е рана емес, жалпы композициялык, курылысына да белгш 6ip дэрежеде эсер еткен. Мысалы, роман б1рден непзгт окнгалардан басталмайды, еч ayeAi осы шьпарманы дуниеге келтпру жолындары жазушы Ш егентч толранысын, кршалысын суреггеуге арналады. Бул толганыстар ар белзм сайын кдйталанып отырады, 6ip Караганда, олар шырарманьщ непзп сюжетгж жемсше кдтыссыз, басы артык, нэрсе сияк,ты. BipaK, жазушыныч мундай толганыстарды пайдалануы жайдан-жай емес. Ш еген толганыстары — еч алдымен I

Ыил/тж HjfnbL-ym_____________________________ жазушыныц кдламгерлж позициясьшьщ айнасы, окушымен ти табысура жэне айтайын деген ойын барынша анырырак,жетизуге крлданган езщддк тэсш. Бутан тэты да Шегеннщ толганыстары дэлел. \"Райбек рас айтады, жазушыныц бала куш — байлыгы, оны кулш отырьш та, жылап отырып та жга еске алуга тшсгаз... Ара-тура балалыцгыц адалдьпымен 6ip елшеп крймасац, бугшп бшктцлдм деп жургенщнщ бинспк болмай шыгуы да ражап емес- ау. Бубпн екеуниздщ арамыз эжептэуар тарих, оны умыту тек кдгзды умыту болмас; ол, белим, ез тепндд, кдйдан шыкданыцды ум ы ту uibiFap. Б1зд1ц ж ас к ун п куанышымыз, кдйрымыз, адалдыгымыз бен кшэм1з, кдтелтм1з, цыскдсы, кулл1 бастан кешкешлпз — бугшп болмыс-бтмЬяздщ ipreTacbi емес пе?! Мен шынында да сол кдгмбат кундерьмд1 итап етш неге жазбаймын?\" Дурыс, кез келген кдламгер итап жазуга ниеп ауранда ец ayeAi осы кдгиданы жадында берщ устауы керек. BipaK, еткен кундердщ cypenepi кдгазра тусе бастаранда неше алуан кдорымен ашылады, Жак,сы керетш адамдарыцыздан, acip ece ец кцыны — ез басыцыздан толып жаткдн кемпплисгер, кдтелжтер бадырайып- бадырайьш шьшуул. Олардьщ бэрш жасырмай, каддырмай жазу — саз жок, оцай шаруа емес. Ел бар, ж урт бар, мынаны окдшасын олар не дейдд?! Эрине, романыцыз, повеспцз мемуар емес. Жаныцыз кцналып бара жатса \"Бул — дерекп дуниеге уш кдйнаса сорпасы крсылмайтын керкем шырарма\", — деп кутылып кетуге де болады. BipaK, ол уэждд и м ге айтасыз, кеп болса жацын- жуыкуарыцызга, эдебиет женш де niicip таластыратын 6ipep cbimnbiFa айтасыз. Ал калган сан мывдаган окушы муныц бэрш ез басыцыздан еткен, езицз керш биген окцга деп есептейдь сслай кабылдайды. Жазушылык,жауапкершшк деген ауыр жуктщ келш шыгатын жерр мше, осы. “Bip еинип, 6ip умгг\" романынан ец алдымен осы ерекшелж ацрарылады, Бул acipece романдагы Жамихан бейнесшен анык, KepiHeAi. Ж ам ихан — тагдыры, бук 1л eMip жолы кдрама- кайшылыкцарра толы айел. Оран неше турл1 айыптаулар татып, жерден алып, жерге сальш, кусгаланаура да болады. \"Пален байга тиген, Kyfteyi эскерде хабарсыз жогалран соц ата-енесше, баласына карамай, ж еке басьшыц кд-мын, кдоырын куып кеткен\" деген сездщ езнацондай т и р тудырура жетилисп. BipaK.шынында солай ма?! Ж эмиханныц бу к и болмысы, адамгершшк бей н еа осы факпмен айцындалып тур ма?! Жок, элде баскддай ce6e6i бар ма?! Кдрапайым журтшылыкхыц Ke6i бул себеяп 1здемейдд. Оларга имнщ и м екенш аныкуау уипн югщ Ham>Keci, аныцгалран факп ж етедг Бул, эрине, дурыс... 6ipaK,.. жазушыныц езгелерден айырмашыльпы да осы \"®рак?а\". ©йпСеш кез келген Адам айсберг сиякцы. Оныц кдсиетшщ — жакрьиьпъшыц, кемшишнщ токран

Шотиш торызы теренде... Оны байкау ушш жазушылык, кез керек... терецге суцгитш жазушылык, кдб1лет кажет. Б.Нурж екеев Ж эмихан бейнесш сомдауда осы туртыдан табылады. Жамихан басындагы трагедияныц, адасушылыкхыц сырын терецнен 1здейдд. Кдрап отырсацыз, адам кейде акдм жетпейтш неше турл1 кдтелисгер жасайды, 6ipaK, дал сол кезде онысы OFaH 6ipAeH-6ip дурыс жол сиякцы сезиедг Жэмихан тагдыры да сондай. Егер тардырына сорыс дейтш сурапыл келш араласпаганда, ол ж ар сушп, бала суйш, ибалы, енегел1келш атаньш, бакдпты eMip сурер едт BipaK, сорыс бэрш тас-талкдн етп. Куйеуш ыстык, кушагынан суырып, келмеске экеп-i, кдрзьш 6ipey иелендт баласьш ата-eHeci бауырьша басты. Оны кунде керш жургенмен, айналайын деп е>прене де алмайды. Ен болмаса басынан сипаура кдкд1 жок,сешлдг Ж эмихан да адам, оньщ да кдйта айнальш келмейтш ттртьиктен жарык, сэуле Keprici, бакдпты болрысы келедг Сорыста элген жарыныц шацырагын кулатпа, ата-енендр жерге каратып кегле деуге болар, ал бакдпты болма деп гам айта алады?! Бакдггкд умтылган адам кдлай ганэл1 болады?! Ж эмиханныц бетен б!реудщ етепнен устауыныц курделшп, шым-шытырык, болуы да сондык,тан. Ж азушы окушыны 6ipece eKiHiurri, 6ipece аянышты ce3iMre бастайтын мунды эйел бейнесш шынайы жасай бтлген. Романньщ басты кейшкерь сез жок, Шеген, Мундары бугал сюжетпк жел1, окцгалар осы Шегеннщ ой-толраныстарьша жетн сепз жасар кушнен жогары оку орнын 6mpin, ел катарлы азамат болганга дейшп 0Mipжольша курылган. Бул эрине, узак, тэгшштеп жазар болса 6ip емес, 6ipHeme гатапкд ж ук болар кезец. BipaK, жазушы осы уакдгг керуеншщ шпнен Шегеннщ болашацтары азаматгык, болмысьша, жан-дуниесше, тардырына, адамгершшк кдсиетгерпац калыптасуьша кртысты деген ец басты жэйпердд тацдап ала б1лген. Адамныц жалпы дуние, TipmiAiri дегендд тусшш, угына бастайтын, табиратгьщ сулульпына ш еказ кумар болатьш, 6ipeyAin 6ip ауыз жылы сезш, сэл гана болса да артык, айткдньш бугал eMip боны умытпасгай больш кекейне токып алатьш кез1 — бала шары гой, Шегеннщ сол балалык,шары алуан турл1 окцгаларга толы. Бала Шегеннщ тагдырындапл ец басты ерекше жагдай — экесшщ сорыста хабарсыз кетут, езшщ туран ш еш еа Жэмиханныц емес, атасы мен эжесшщ бауырында ecyi. Романныц басында гашкене Шеген муныц бэршен хабарсыз. С орыс зардабы дегенд1 мулдем б1лмейдд, эк е аз жеттм екегпы сезшбейдд, ата-ежесшщ кдсыпда жургенше мэз, бакдпты. BipaK, емтрдщ е з катал зацы бар, Ол сэбид! есейтш кдна крймайды, сонымен 6ipre ne6ip дщи шындыкрыц бепн ашады, кеше рана уайым-кайгысыз журген, •пршЫктт тек куаныцгган, кд1зык,тан, мешршнен турады деп есептеген жанньщ алдына не 6ip тосын окцгаларды юшкпредт

Ъвксутан Hynjcm-ym_____________________________ \"Bip еюшш, 6ip умпте!' де осылай: эп дегенде жасыл жайлауда, ауасы жупар ацкдшан табигат аясьшда, ойыннан баскд уайымы жок, шапкдглап журген сепз жасар Шеген сэлден кешн ом^рдщ ауыр сынына кез1ге бастайды. Соларддщ шдндеп 6ip окрвага ерекше токуала кеткен жон. Ол — Жемиханныц еюнш рет куйеуге шыккднында баласы Шегендд алып кетуге ерекеттенетш тусы. Жаллы, согыстыц адамдар тагдырына салган сойкдны, жанына TycipreH жарасы туралы жазылран дуниелер баршылык,. А л мына о кипа олардыц ешкдйсысына украмайды. Баласын крлынан жулки суйрелеп, табалдырыкцъщ сыртында турган жестр эйел. Немересшщ аягьшан айрылмай жабысьт, боздап жылап, табаддырыкцъщ шпиле жаткдн жепм кемтр. Бетшде кдн-сел жок, жаны баягыда ш ьпът кеткен тер1зденш шынтак,таган куш сазарьш жаткдн шал. YmeyiH де тусшуге болады, ушеуш де алула болады. Орталарында кдлган жалплз бала — yrneyi де сол жалидздан айрылса, бауыр етшен, керер кузьпъшаи айрылатындай кдаретке ушырайды. Qcipece кемтрдщ кейш сумдык, кдйиылы, аянышты. \"Бетжан агыл-тепл жылап, тук деуге шамасы келмей, тек басын шайкдй бередд, кез1 керуден кдлып, жанары жансызданьт кеткен тэр1зденд1.. \"Багаус елш кете ме, кдйтедд?\" — деп шошынды Селима. EHeci крлын сел босата беру1-ак,муч екен, Жэмихан Шегенд] жудкрщ, ертген алып кдшкдндай сургрей женелды.\" Кемтрдщ сол сетгеп куйкд тамырды шымырлатардай зарлы даусы кулакда жеткендей болады. \"Ойбай, елмесем, сол ушш елмеп ем гой, Сэлима-еу! Ендд елддм. ©лмегенде нем кдлды? Кулыным-ай! Ак, кдраны ажыратпай ац-тац кдлып кетгщ-ау! Менщ жанымныц 6ipre екенш бьлмей кетш барасын,- ау. Артыца жалтак,-жалтак, кдрагаиыц коз алдымнан кетпей куримын-ау, кулыным, кдйтейш!\" Бул сорыстьщ зардабын, кдйгы- кдаретш бала куншен сезше быген Б.Нуржекеев ушш ауылында, айналасында талай кездескен жейттер екен1 анык, Болашак, жазушыньщ сол кершютердд, сонда айты/пан запырандай ащы сездердд дер кез1нде ай н а-кдтеоз кекеш не куйып алганы тацдандырады. Ж алпы, романдаты басты кеш пкер Шеген тагдырында мундай урымтал, адамды откд да, cyFa да салатындай сеттер баршылык, Шеген бейнеа сондай сетгердщ шпнде кдйнап, суарыльш, сомдалып шыкдан. Егер Шеген баскд уакдпта, баскд ортада, кдз1рпдей крй устше бозторгай жумырткдлаган бейбтг, тыныш, молшылык, заманда туса, мынадай келемдд романга кешпкер болар ма едД, жок, па едд - и м бысш. Ал титгешнен ешрд щ балын да, уьш да тэта б1\\ген Шеген кез келген окырмаша тым жакдш, сырлас, мундас... 10

Б.Нуржекеевтщ басты 6ip ерекшелш — ттл кунарында. Эрине, ■ плкунары деген сез — ец алдьшен халыкцын, сан гасырлар бойы жасаган сез маржанын кшженеден кекейге куйып, кдлам устаранда сол маржандарды тададп. кулпырган бояуьш жогалтпай, мэн- магынасын урынып, дал пайдалана б1лу. Бул тургыдан келгенде, Б.Нуржекеев жакры кдфымен суйсшддредд. Кейшкерлерш щ аузьша хальпргыц арасында айтылатын алуан турл1 ажарлы, нэрл1 yngap сездердд унеш тауып сальш отырады. Ж азушы ecipece ауызеш эз1л-кдлжыцдарга ж етж жене оларды ойлы астармен, акргрын рана шымшып алатын жещл юмормен, сыршылдырымен acepAi пайдаланады. Бексултан Нуржекеевтщ прозадагы туцгыш штабы 1972-жылы жарыдкерген \"Куй толгак,\" пен сыншылар мен окырман кдуымнан жакры багасын алран романы \"Bip екшин, 6ip умптщ\" арасында тура он жыл жатыр. Бул жазушы унпн аз уакдгг емес. О л сол он жыл дейтш кезецнен шаршамай-шалдыкдай, табыспен ешгп. K,a3ip Бексултан к ерк ем се з 3eprepi р етш д е толы сар, шеберлжтщ бшгше кегерьлер кезецге аяк,баскдн. Бапкердщ тшмен айткднда, алыскд шабар, шын жуйржттгш таньггар уакдггкд жеткен. Муньщ кдншалыкзы нэрлр ж еш сп болуы жазушыньщ езше рана байланысты. Ал 61здщ Баркернеуден кдйнап шыккдн булакзыц улкен езенге айналып, алыскд баратынына сенг№пз келе/у... Султанам Балгабаев

Ъексштан H’ yfnkeb-ynu_________________ ----------- АУДАРМАЛАР томпыш К дтары нан 61р н еш е кун бой ы кдда аркдялы кцраган армияньщ кдлдык,тары е тш ж атты . Кдз1р булар эск е р емес, енш ейш 6epeKeci кдшкдн кдракдиылар едь Ш егш гел16epi солдаттарды ц кдярылмаран сакдлы ypni-Typni, мундирлер1 ж улы м -ж улы м болып, тул ары н да тастап, бет-бетчмен з о р га су й ретгл ед ь К,ажыран, е ц с е л е р 1 т у с к е н , олар ойлаудан да, кцмылдаудан да кдлып, тек дагдыларымен 1лбш келе ж аткдн сияк,ты, тоцтай кдлса болды, кдлжырап кулай кетедд. О ларды ц е ц Ke6i крсы м ш а куш теплер — винтовкаларыньщ салматынан жаншыдран бейбгг адамдар, зиянсыз еам кррлар мен дабы рага да, ж йерленуге де б1рдей ж ец !л бердлетш, ш аб уы л м е н кдш ура д а кдшанда e3ip туратын ултгык, гвардияныц ж ауынгерлер1 болатын; оларды ц арасы н ан анда-санда кдязыл дамбалдылар да ж ы лт eTin кдлатын, олар ш айкдста быт-ш ыты шыкдан диви зи ян ы ц соцры ш аш ы рандылары едд; алуан полктщ ж аяу эск ер л ер тщ кдтарында артиллерияшылардыц кдра т у с п мундирлер! де кдрац етш, шап-шацырак, крзралатын ж а я у э ск е р д щ соц ы н ан э р е ц iA ecin келе ж аткд н ауы р салмацты драгундердщ де каскалары 1\\уде 6ip жарк, етш кдлады. Батырларга ылайык, атгары бар \"К ек кдйтарушылар\", \" О д у н и е н щ а за м атгар ы \", \"©л1м ге кдты сты лар\" д еген epiKTi аткдяштардыц кдракдиылар тобы н а украйты н a-ripeTi де етгь О сы эт1реттердщ кэмэнддрлер1 бурыния кездемеин, соцры кундерге дейш май мен сабын саткдн, акдиасы мен эдем! мурты на бола эписерлж ш ен алган кездейсок, ж ауынгерлер болатын, кдру асыцып, окдлы кшм киген олар кдтгы дауы стап ездерш е сетм дд сейлейдд, жорыкдыц 12

Шомпмш ж осп ар ы н талк^ьлап, бакрлтсыз Ф р а н ц и я н ы кр лд ай ты н жалгыз 6i36i3 д еп дауры ры сады, алайда coFaH кдрам астан е з д е р ш щ ©жег, ж ан кен гп э ск е р л е р ш ен — бузык,тардан, тонаушылар мен азгындардан — крркдды да. Ж у р т п р уссак тар э н е-м ш е PyaHFa д а келш кдлады д есш журдь С о щ ы eici ай да т ещ р е к т еп орм ан да е те -м е те сакцы крен барлау жасап, элдеб1р крян бута тубш де букрантайлап ж урсе де атган салып, кей-кейде ез кузеттерш де атып алып ж урген ултгык, гвардия уй дьуш н е тарасты . Бертш ге дейш улкен жолдьщ бойындагы уш шакргрым аралыкдд деш нп бараналардьщ зэресш алган кдрулар, эскери кшмдер, тары баскд кдйарлы дуниелер кенетген-кенет зым-зия жок, болды. Акрфында франсуздын, сощ ы солдаты Сенадан етш, С ен -С евер мен Бур А ш ар аркд!лы П онт © демерге б ет алды; берш щ ец соцында бы т-ш ыт болтан бш йм ш есш е 6ip эрекет ж асауга шамасы келмей куйзелген ж эн е унем1 ж е ц ш д а гд ы л а н га н , ал к,аз1р а ц ы зр а а й н а л га н кдйармандырына кдрамастан Tyri кдлмай кдраран улы халык,тьщ б а сы н а т у ск е н сумдык, н э у б е т ге н e3i д е са сы п кдлран генерал ею ад и утан ш м ен 6ipre бара жатты. Сон ан сон, кдла у с п н с е з а з болатьш б а л е т у н а з кутк е н ел1тыныштык, басты. С ер е мен дукеш ш ктщ ар жагында турып майланган, еж етп гш щ бэрш ен айрылган кепгеген бурж уа ж ещ мпаздарды уш н д еп icriKTepi м ен ул кен ег к е с е п н пышак,тарын KppyFa ж а п у я з ы п ж у р е м е д еген крркдшышпен кутп. Кдла TipmiAiri токуады : дукен ш глер ж абы л ы п, ке ш е л е р кдцырап кдлды. Т у н ер ге н тыны ш ты к,тан к р р кда н 6ip/vi- е к ш ж урпнпп кдбыррара урейлене жабысады. Кутудщ азаптараны сондай, одан да ж аудьщ ж етш келгеш жеьулдщ екелетшдей болып керш дг Ф ран суз аскерлер1 кеткен куншн, epTeci кеш ке карай кдйдан келгеш 6eArici3 уландар кдла imiMeH ш аш уллап отп. Б[раздан кеш н Сент-К атринны ц е ф сш е н кара кррым болып кдптаса, калган ею топ Дарнетал мен Буагиом жолымен са у ете кдлды. Yin эскердщ сайлауыт тобы кала ортальнындары аланда 6ip мезг1лде торысты да, кдлган 13

Ы щ т ш М ^ Ф Ь - у м ___ Kepiui кеш елерге ж о л табанын кдтгы адымдай н ы кбаскдн герман арм иясы ньщ баталиондары кдптап Kerri. YHi кещ рдектен ш ы гатын ж ат дауы сп ен айкдйлап б е р ш е н буйры дгар и е а кдтрыльш кдлгандай нем есе кдшып кеткендей керш ген мылкду уйлердщ терезелерше дешн ж етш ж атты, эйткенм ен сонын, арасы нш а терезен щ жартылай жабылган садлауларынан уреши кездер жещ ске ж еткен , \"сорыстыд зады бойы нш а\" кдланы, дуние-мулйеп, адам е ш р ш билеуге кдкдясы бар ж ад а кржайындарга урлана кдрайды. Бую л акдыл-ой, адам затгьщ барш а куддретт оныц алдында ш арасыз болып табылатын улкен куйреуге, кдЬарлы табигат апатьша уш ырагандай крркдшыш билеген кдла туррындары ж артылай кдрадры белм елерге тыгылды. Орнык,ты тэртш кулап, кдушазддк саласы жогалып, табигат задымен нем есе адамзат задымен крргалтан нэрсенщ 6api магынасыз, д ер е ю ж э н е кдтыгез купггщ бил1гше бер1лген кезде крркдтныш ce3iMi юмдд д е болса билейдд. Кдраган уйлерге басты ры п бую л кдла тургы ндары н кдлрып салатын ж е р ciAKiHici. cyFa т у н ш ы к д а н ш ар уа л а р д ы ц д е н е сш eri3AepiHin е л т м е н ж е н е уй ш аты рларыньщ аганггарымен коса агызьш экететш су таскдшы немесе кортанганньщ 6epiH кд.грып, кдлтанын туткы н дап екететш . Кдялыштыд атымен тонап, зедб1ректщ з1ркш нщ астында ез кудайына мадак айтатьш жещ мпаз армия — муньщ 6epi адамзатгьщ эдтлджке, аспанньщ корган болатыньш а, адам ны д адыл- ойьш а д еген б1здщ м эц гш к с е т м м з д д азайтатын алапатгар. Э й тк е н м е н э з 1р д щ е з ш де e p6 ip ecircri кдрып, сон ан сон, уй ге ш а г а н еттрет Kipin шык,ты. Ш абуы лдьщ а рты басы п алута уласты. Ж ещ лген ж ак уинн жедгендерге курмет корсету дейтш ж ада мшдетт туындады. Б 1р а з уакь1т э т к е н с о д алраш ды у р е й д щ кьгспаты басылып, тары да тыньшггык орнады. Коп уйде пруссиялык эписер огбасы мушелер1мен 6ipre 6ip устелде тамадгана бастады. Егер ол дуры с тэрбиеленген адам болса, сы й п ай ы л ы к д е н Ф р ан ц и я га ж а н ы аш ы п, бул сорыскд кдтысу 03i утшн ете ауыр болганын аш ы п та ж1берепн едд. О н ы д ондай сезичше р и за болып ж аты сты, ойткеш оны д кдмкорлыгы кун сайын-ак- кдж ет болып кдлатын. О а н жатын у ардылы уйге жататын адамныд санын 6ipep 14

адамга азайтура да болатын-ды. О ньщ устш е езщ барлык, жагынан тэуелдд болып отырган адамды 1ренжггуддц не кджетз бар? О л ендд батырлык, ем ес, акы лсызды к, крй. А л Руан кдласыньщ туррындары е з кдласьш KppFay кезш де ерлж пен дацкка беленген кездепдей ем ес, Kp3ip ондай акдшак,тыкден кунэл! бола алмайды. Ец соцы нда эргам франсуздардык, эдептш кпен туындаран даусыз дэлелге жугшдд: ж а т ж е р л ж сол датпен у й цш нде сы пай ы бол уды ц ешкдндай свкетпп жок, тек ж урт кезш ш е онымен элжей екенщ д1 керсетпесец болды. К еш еде керсе, оны танымагандай е те шырады, есе сш е уйде оны м ен влш -эш ш эщтмелеседд, содан немк: кун еткен сайын кеш гасш узак, отырып, отбасыньщ ошарында узак, кдюдырынатын болды. Кдла д а 6ipTe-6ipTe езш щ эдетга кдлпына келе бастады. Ф р ан су зда р уй д е н ш ы гудан эл1 кдш кдктаранымен, е с е с ш е пруссиалык, солдатгар кеш е-квш еге сыймай кужынайды. Дегенмен ездерш щ аж ал экелетш узын кдруларын аяк^колда ш ам дана салан даткдн к е ги уу р гу са р эпи сер лер р cipe, 6ip жыл буры н осы кофеханадан дэм таткдн арнайы ф рансуз аткыиггарынын, эписерлерш ен ropi кдрапайым кдлалык,тарды кеб1р е к ж акд ы рм ай ты н сеюлдд. Bapi6ip кдлада элдеб1р квзге керш бейтш , дардыда жок, б1рнврсе сезьледд; он ы 6ip ботен, тунш ык,тырран а у а м ен ауыр, адам T03rici3 ш с — ж ау л ап а л у Hici т ум ш алап алран. О л туррын уйлер мен кррамдык, орындарга орнырып алып, ас-тагамга айрыкдна дэм 6epin, кудды алые 6ip елде, жабайы каш ш ер тайпаньщ арасында жургендей эсер кэддырады. Ж е щ еке ж еткендер акдга талап етп , акдга болганда да кеп акщ а. Турры ндар т ел ей бердд, т ел ей бердд; д еген м ен олар бай болатын. BipaK, нормандык, ком м ер сант нерурлым ба й болтан са й ы н е з иел1г1ндег1 д э у л е т т щ б а с к а крлга азрантай гуш рщ щ ауысуы нан тарткдн зиянга сорурлым кдтты кайрырады. Эйткенмен кала сыртындагы езеннщ ега-уш ш акафым тем еш т жаръшан, К руассе, Диэпдэл мен Биессор мацынан кдйыкщылар мен балыкриылар с у тубш ен бауыздалган нем есе уры п елтзрген, таспен уры п басы жарылган нем есе кешрден cyFa ладтырып ж1берген немк: солдаттарынын, 15

Ъексшпан ftyfakeb-yriu__________________________________ iciHin кеткен елш н талай р ет тауьш алысты. Бул кдтыгез ж эне эд]л api купия кек алудыц курбандары мен белп аз батырлардьщ ашык, кун д еп айкдскд Караганда элдекдйда K,ayinTi ж а н е e iu 6 ip атак,-абы ройра и е е т п е й т ш бул ерл1ктерш взен балдырлары б1лддрмей ж асыры п-ж ауы п жатты. Ж ат журтгьщкэ деген ж ек кернпш Ж ауж урек, Идея утшн ж ан крю ра a3ip а з топка атамзаманнан 6epi крлына кару алгызып келедь Алайда ж ецуннлер е з ш щ мызгымас тэрттбш е каланы багындырранмен, 6api6ip, кдцку се з ге сенсек, ж ещмпаз жорыры кезш де ж асаган жаншошырлык,кдтыгездистершщ 6ipAe-6ipiH ж асаран ж ок, — атчырында туррындар батылда- нып, ж е ргш к п табыскерлердщ ж урегш де пайда табура д еген ынтьщтык, кдйта тутанды. О лардьщ Keft6ipi ipi акдпа таб у макратында элт д е Ф р ан су з ескерл ер! турран Гаврмен бай лан ы сты болатын, сондык,тан олар eyeAi Д иеппеге д еш н курракрен барып, сол арадан кем еге мш ш Гаврра ж етш алып журд>. Таныс нем к эпнсерлершщ ыкдалы да к к е крсыльт, сон ы ц аркдсы нда кала коменданты шырура р украт 6epin ж атгы . Сейтш, он жолаушы терт ат ж еккен улкен дилижанс жалдап, сейсенб1 куш тацертец, халык, жиналып кетпей турып, кун шыкдай ж урш кетуге уйтарысты. А яз кдюкдлы 6ipHeme кун болтан, ал д уйсен б! куш кунддз с агат уш к е таман сол тустж тен уш ы -кры рсы з кара б у л т к,аптап, к,ар ж а у д ы д а, со д а н к е ш к е д еш н толастамады, туш бойы жауды. Жолаушылар татры терт жарымда куйме арбага мшу уипн, \"Норман крн акуй тщ \" ауласына жиналды. О лар эл1 уйкртлы ояу болатын, суык,тан кдлтырап, тоцрандарынан жылы орамал мен шэлтлерше оранып алысты. Кдрацрыда 6epi 6ip-6ipiH э р е ц таныды, ал кдлскдл ау ы р ки1м олардьщ бэ р ш узы н ш апан киген ж уан киуреге украты п ж 1берген-дт Алайда ею жолауш ы 6ip-6ipiH танып, оларра yuiiHurici крсылып, содан эщ тмелесш кетп. - М е н ейелтммен кетш барам, - дедд олардьщ 6ipi. — М ен де.

— М ен де солай. Алрашкдлсы тары крсы п крйды: — Bi3 PyaHFa кдйтып оралмаймы з, ал е ге р п р у с са к т а р Гаврт'а жакдлндаса, он д а А нгли ята к е тш кдламыз. Барлык, ж о л ауш ы н ьщ ойл араны 6 ip рана мак,сат болатын, ce6e6i, олардын, 6api де табираты б1рдей адамдар- ды. К уй м еге еш ш м QAi ж у г ш т и ег ен жок,-ты. А тш ы н ы ц ш ам ы кдрацры е с ж т щ 6ipiHeH ж арк, е тш ж ан са , екдшш 6ipiHe бары п жалп е тш ешедд. А ткр р ан ьщ т ук ш р ш е н са бан теселген еденге тунш ыкддн ат туярыньщ тыкдлры мен е р к е к т щ ш у-ш улеген , атгы бок;гаран д аус ы талы п еспледд. Сылдырмак,тардын, акдярын ш ы кдан сы щ ы ры н а кдрап, арбага ж егетш атгы жабдык,тап ж аткднын TyciHy кдшн ем ес-Ti, к е п узам ай э л п сы щ ы р ан ы к ,е ст ш п , а т кдгмылына кдрай кубылтан узддказ кущ трге уласты; кейде ол тына кдлып, гле-шала кдйта басталады , со л кезде таганьщ тыкдылы д а е с т ш п кдлы п тур д ы . К ен ет eciK аш ылды. Bepi ты на кдлды. Ж аур аган ж олауш ылар ж ы м болды; суык,тан кдтып кдлган олар крзралмай т у р а бердд. Ж ылт-ж ы лт еткен ак, жапалак, аспаннан ж ер ге т у с т ж аты р, Tycin ж аты р; м узды м ук барлык, н эр сеш cyM ipeim n, е ц се л е р ш басы п, к е ю п т ер ш б у з ы п ж!бердд; кдяс KepneciH ж ам ылып, улы ты ны ш ты к,ты ц куш агы нда мумтген кдлада тек жауран кдрдыц кубылтан, кем еси , тус1нддруге келмейтш сы рылы рана еспледд, — дуры сы ол дыбысты ц e3i ем ес, ды бы сты сезш у рана, букгл к е щ сп к п кемкерш , бук!д ж ер бетш орал алган аппак, т у й р ш ж т е р д щ ж е ц ы д ы б ы р ы рана. Крлына ш ам устаган адам аярын э р ец алып, басы салбыраган атты ж етектеп тары кершдд. О л атгы арбаньщ тэртесш е жакдяндатып крйды да, кдмытгьщ кулак,бауларын байлады. Сонан соц 6ip крлы мен ш амды устап тургандык,тан, кдлран 6ip крлымен айы л-турм андарды ж ен д еп узак, ай н ал д ы . EKiHmi а тты э к е л у г е б а р а жаткднында, ак, кдр жамылып, оры н дары нан крзралмай гурган жолауш ы ларды ц сулбасы н байкдп кдлды да: ТАЛДЫКОРГАН КАЛАЛЫК ОРТАЛЫК К1ТАПХАНА

Ъексутан Нф/свке-улы___________________________ — Н еге дилиж анска отыры п алмайсыцдар? — дедд. — Ты м кур ы са, кардан к,органасыцдар гой. Олар, cipe, оны ойламаган бо л у керек, ендд дилижанскд карай лап крйды. Yin е р к е к е з эйелдерш арткдя орынга отыргызды да, арты нан ездер1 юрд1; сон ан со ц оранып алга, ту р -Tyci булдыр баскалар да калган орындарга келш орналасты. Аякдыц асты на сабан теселген екен, бэрш щ аягы кемДлдд д е к е тп . Т укш р д е оты рган эй елдер ала келген химиялык, KGMipi бар к у ш е жылыткдлштарын жак,ты да, оньщ аркайсысы баягыда б ш п алган артыкд1ылык,тарын 6ip-6ipiHe сы бы рлай санамалап жатты. Ж олдьщ кдындыгына байланысты, вд ел а тер т атгьщ ор н ы н а акдярында ди ли ж анска алты ай жеплдп бггкен соц, сы р ттан элдегам: — Бэрщ отырдьщдар ма? — деп сурады. — Иэ, — дедд iurreH 6ipey. Дилижанс жолга шыкды. Олар баяу, ете баяу, жаяу ж ур ге н м е н бДрдей дерл !к д ер е ж ед е ж у р ш отырды . Д ецгелектер карга батып, куйменщ шанагы ьщырсып, тун ш ы га шыкдфлайды; атгар тайганак,тап, пыекдгрып, буркдярап булар ы аспан га ш ы гы п келедд; айдауш ы ньщ узы н шыбырткдлсы дамылсыз шартылдап, ж щ !ш ке жыланша 6ipece ирелецдеп, 6ipece жазылып жан-жакда сДлтенедд, ж ы лдамдата ж у р е ш деп, 6 ip e ce ан а атгьщ, 6ipece мьгаа атгьщ ж о н ар касы н а ш ираты ла шуймгедд. С ол арада ж ерге де жарык, тусе бастады. Ж олауш ы ларды ц 6ipi Руан кдласы ны ц таза кднды тур гы ны кацгалак,таган карды тец еп айткандай, ак, макд-а д а ж е р г е ж ау уы н токдш ты . Б1р де шык, ж амылган узы н агаштар, кейде кар кепганщ астындагы лашыкдар керш ш калатьш аппак,даланьщ аппакдъпын одан бетер айкдшдап, к,ап-к,ара, а у ы р бу л тты ц а р а с ы н а н буалды р сэу л е сызыкдайды. С ол ж абыркду шугыланьщ жарыгында жолаушылар 6ip-6ipiHe кД)13ыгуигы лы кден кар ай бастады. Д и л и ж а н с ть щ е ц т у к т р ш д е п ен, ж айлы ор ы н га орналаекдн Гран-Пон кеш есш щ кетерме саудамен шарап

сатуш ылары ерлЬзайыпты Л уазо 6ip-6ipiHe кдрама-кдрсы отырран кдлпы кдлрып келе ж атты. Бурын 6ipeyre наймет жасаган Л уазо езш щ банкрот болтан бастыгынан барлык, icri саты п алып, содан байлык, жинаган. О л ш ет аймацтары усак, саудагерлерге нарыз нашар шарапты арзанга сатып пульпы мен емен-жаркдш журетщ адгшщ аркдсында достары мен таныстары ньщ арасында атышулы суайт, нагыз нормандык, аталган. А лая к, д еген ат т ьщ оган б е р ж о р н ы кд д н ы сон ш алы к, ж е р г ш к п ж е р г е т а н ы м а л ш а к д а тглдр OTKip ой л ы , мысалдар мен такдацтар курасты ргы ш Т урнел деген мырза ш енеунж тер жиналган 6ip кеш те iiirrepi пысып отырран эйелдерге \"уш ты -уш ты\" ойыны, ярни \"Луазо воле\" ойнайык, деген усыны с ж асайды, онысы ap i \"кус упггы\", api \"Луазо урлайды\" деген матына беретш-дд, оньщ бул эзш лез демде ш енеунж терге тарап, одан соц кдланыц буктл крнакуйлерш е ж етш , содан 6ip ай бойы бую л аймак, кулю ге баткдн-ды. О н ы ц у с т ш е Л уа з о е з ш щ кщзы кды кд>1лык,тарымен, б 1рде caTri, б 1рде с е т а з эзр лкепш пм ен д е атагы шыкдсдн адам-ды, ол туралы эцпм е бола кдлса-ак; \"Э , эл п Л уазо ма, ол 6ip т ец д еа жок, адам”, — десетш . О л он ш а узы н бой л ы е м е с-Ti, он ы ц ускдцны кудды ш ар тэр1зд1 кдрыннан, он ы ц у с т ш е ор н ы кд д н ак,ба с к е м кер ген кдяп-кдязыл д ен ед ен тур аты н д ай едд. О н ы ц эйелр уз ы н бойлы, толык, денелр е з бы геш м ен ж уретш , ашшы дауы сты , кдтал мшездд адам болатын, Луазо езш щ емен-жаркршдырымен, кдйнаган кдт-кдбат жумысымен жандандырып ж урсе, ал эйел1 олардыц сауда уш н д е п тэ р тш п е н е с е п т щ yA rici едд. Олардыц кдсына ез орны мен жогары дареж есш жакры сезш ген кеш п п ен ф абри к ан т, мак,та-мата енддрш ш щ мацызды minipaci, уш ж ш ш р у орныны ц Heci, К урм еыт легионныц enHcepi ж ене Бас кецестщ Mymeci Карре- Ламадон мырза жайрасыпты. Империя тусы нда ол кешн оран крсы лганы уш ш , е з сез1м ен айткднда, Hri кд р ум ен 63i сорыскдн лэгерден к еб1рек кдмы п кдлам д еген 6ip рана макратпен Hri ние-n e ri оппози ц и ан ы баскд рган болатын. ©з куйеуш ен элдекдйда ж ас Карре-Ламадон ханым руан 19

ЪЖсутан ‘Hyfvjceke-yriM_____________________________ гарнизоны на та гай ындалган ж акры отбасы н ан шьпркдн эписерлердщ нагыз алданышы болган-ды. Куйеуш щ кррама-кдрсысындаты ypin ауызга салтандай эп-эдемр жылы tohf3 оранган эйел1 дилижанстьщ суры кр ы з iiuiHe тущ л е к е з са п отыр. О лардьщ Kepuiici гр аф ж эн е граф иня И убер д е Брев1л еж ел п ж э н е атак,ты н орман т еп н е н тарайты н. Граф, аса ке л б ет т 1 е гд е т ар ткд н двор я н и н , д з ш щ KHiHin-тар ан у айласымен карел Генрих Тертш нпмен табиги туыс екенддпн эйгДлей ж у р у г е ты ры сады , огбасы лы к, мадак, ш еж 1ре бойы нш а, булар д ьщ 6 ip apFbi э ж ес1 кэрелден ж у к и болып кдлады, ал он ьщ Kyfieyi coFaH байланы сты граф атагын алып ж эне губернатыр болады. Граф И убер Бас кецестж жагынан Карре-Ламадон м ы рзаньщ epinTeci, деп артам ен ттщ орлейан партиасы ньщ е к ш едд. О н ь щ Н а т т е р ы усак, кем е устауш ы н ьщ кдлзына крлай уй л енгеш б1рж ола ж ум бак, болып кдлды. Алайда графиня акруйектж мэнердд жакры мецгергенддктен, оньщ устш е тамаша крбылдаулар уйымдастыра бшенддктен, Tim i, б у р ы н Л уи-Ф и л ипп балалары ньщ 6ipiMeH аш ы на болы пты д еген д е эщ тм е бар болгандыкд'ан, б у ю л бетке устарл ар сон ьщ тещ р е п н д е уш рьлетга ж эн е ежелг1 i3erriAiKTi сак,таган 6ipAeH-6ip ор ы н болрандык,тан, оньщ салон ы д еп ар та м еш те г! е ц 6ipiHuii саналаты н api OFaH Kipy де оцай болмайтын. Ал БревГлдердщ тутастай мул!к турш де жинаган байлы ры ньщ жылдык,тус!мз, кд уесетке Караганда, б е с ж уз мьщ лшнрге ж ететш кершедд. Куйменщ терш де отырган осы алты адам кргамньщ аукртты , е з ш е e3i се тм д д , куддрепг т обы н бейнелесе, ал ад ам да р д ь щ ыкдгалды, ддндар e p i т угы р ы 6epiK тобы са на л ад ы . Тацгаларлы к, кездейсок.тыкд!ен барлык, эй ел 6ip ю кэмейкеге отырыпты; графинианьщ крсына \"О, б1здщ ж аратуш ымыз\" бен \"Кудай анасын\" сыбырлап айтып, узы н тэспихтерш термелеген ею монахина орналасыпты. О ньщ 6ipi — куллы такрп турып бытырамен аткрндай бетш ш еш ек шубарлаган егделеу эйел. Екшип ете элжуаз эй ел д щ б е т элп ет! эд ем р а у р у ш а ц керш др Keypeci 20

Шомпмш азаптанушылар мен такуаларды тудырып, бэрш езш е барындырып алатын дш жолында шаршап, кур т ауруы на шалдыкдщн адам ды ю ндей. Бэрш щ назарын монахиналардьщ кдрсысында отырран эйел мен еркек аударды. Еркек демократ, барлык, атакды адамньщ крркдотушысы белгш Корниуде болатын. Ол езш щ узын сары сакдлын табаны кернектей жиырма ж ыл бойы барлык,демократиа- лык, к е ф е х а н а г а б а ты р ы п ш ы к,к,ан-ды. О л е з ш щ бауырларымен ж ене достарымен 6ipre кондитер болтан экесш ен кдлран айтарлык,тай мол д еу л етп ш аш ып 6iTin, ендд сон ш ам а ы нтам ен ж асалган револю циялы к, ш ар ап курбандытынан соц, акдарында ец бек арцрген орньш алу yuiiH, р есп убл и к ан ы н, о р н а у ы н ш ы д а м с ы з д а н а K yrin ж ур ген -дь Э л д ею м н щ эз1л1 ар ан даткдн б о л у к ер ек , тертш ин кдяркуйекте ол езш ж орары дэреж едег1 ш енеунш тж ке татайындалдым деп есептейдд, содан ез кдлзметше KipiceftiH д е п к е л с е, ш е н е у ш к т е р к е ц е с ш щ 6ipAeH -6ip к,ож асы бол ы п кдлран ха тш ы л ар он ы мойы ндамай кряды, сод а н тай ы п т у р у ы н а т у р а келедд. Табигатынан адал кещлдд, кранаткэ бармайтын, елгезек адам болганды куан, ол айры кдда ж 1герм ен к,оррану ш аралары н уй ы м дасты рура юркгедд. О н ь щ т ап сы р м асы бойынша, далаларда кдскдярдыц апаны сияк;гы орлар кдзылып, тец1ректег1 орм андардан ж а с араш тарды Kecin, барлык, жолга бегеан д ер жасалды; сол эрекеттерге ке ц ш толган ол, ж а у жакдяндап к елген к е зде, асы р ы с кдлара ш е п ш п к е тп . Ендд он ь щ е з ой ы нш а, о л Гавр д а а с а зор пайда келт1рмек, ол ар ада да о р к,азып, б е ге сш д е р ж асатуы н а т ур а келедд. Ал жецрл мшезддлер кдгарына жататы н ей ел езш !ц е р е к ш е толыкдырымен дацкдя шыкддан, сод а н \"Том пы ш \" деген аткд не болтан адам-ды. Аласа бойлы, доп-домалак, денесш май баскдн, борбиган саусак,тарыныц буын-буы ны ем ш екке ук,сап уддрейген, Tepici ж алты раран ж ум сак, кейлегш rnipen чурган rec i куш ак, ж е тп е сг ей ш алкдр бул ейел кдлай д еген м ен д е к е з тартарлы кдай к е л ю п едд ж е н е сураны сы да жак,сы болатын, ecip e ce оньщ ж ап-ж ас екенддг! к ез куан таты н. А лм аньщ кдязылындай б е т уш ы 21

Шситт Н ф/aL-ym__________ ш угы ны к, гул д щ ж ары лайы н деп турран к,ауызын елестетедд; е т е эдем ! кар а K©3i узы н ж ш ю р т к т е р д щ кррш ауы нда Tirrri кап-кара боп кершедд, ал усак, аппак, TicTepi жаркдярап корш ген су й к1мд1, дымкдлл оймак, аузы дэп dip суйгенщдд к ут ш туррандай Tinri. Егер кдуесетке сенсек, оньщ баска да бага ж етпес артыкдиылыры толып жатыр. О ны тан ьп эн сэттен бастап эдегпт эйелдердщ арасында сы бы р -к уб1р басталды д а K erri; \"маскдра\", “бузылран кдыз\" деген сездерддц анык, сыбырлап айтылтаны соншалык, Томпыш басын кетерш алды. О л езш щ жолаушы жолдастарын шамданган, e n d p ж анарымен 6ip шолып 0Tin e/si, сол сэтте-ак, крлма-крл ты н ы ш ты и орнап, 6api ж ерге кдрады, тек Л уазо рана оран ойнакдялана кез тастады. Алайда кеп узамай уш эйелдщ арасында эщ тме кдйта туганды: анандай эйелдщ орталарында отыруы оларды ойда жокд’а 6ipiKTipin, Tiirri туы скан га айналдырып ж(бердд, Зацды махаббат еж елден е з ш щ еркщ адкп ацсагаи ciiyviciHe ж е к к е р ш ш ш ен кдрап келе ж аткандык,тан, мы на уяты жок, макулыкдъщ алдында ездерш щ 6ipiryi каж ет екенш адал жанды жубайлар сездь Керниудтщ кезкэрасы на Караганда консервативт! дардылары билеп кеткен уш еркек ic жардайын ецпме етш KeTri ж э н е оларды ц с©з ьщрайынан кедейлерге деген ж е к к е р 1т и п байк,алы п-ак, т у р д ы . Г р а ф И у б е р ©3iH п р ус сак т ар дутиар е тк е н кдяррын-жойкдлн туралы , мал урлаум ен егшдд кдгратудан тапкдн улкен ш ы рьш ы ж айында с е з e r r i, э й т к е н м е н он д ай зи я н ©3i сияк,ты аукдтты , миллионер адам ды мык,таранда 6ip ж ы л рана кдлспарына алады деген байсалды сеш м дш к сез арасынан сезш п турды . К апитал!с К арре-Л ам адон м ы рза мак,та-мата е н д 1 р 1 сш щ т ур а к ,сы з ж ар д ай ы н а б а й л ан ы ст ы , к,иын к ун д ерге д еп сак,таран алты ж у з мы ц ф р ан к акщ асы н ам ан -есен А нглияга аудары п yArepirn'i. А л Л уазо болса ф рансуз эскерлерщ щ жабдьщтау белш ш е амалын тауып б у ю л саксаулы ш араб ы н саты п 2Ki6epinri, енд1 оран м ем л екет м ол акрпа кары з больпг оты р, ол сон ы Гавырра барып алып алсам деген ойда. 22

_________________________________________ _________ ФПампыш Yin ср к с к 6ip-6ipiHe жы лы достык, ш ы райм ен кдрасады. Кргамдык, ж агда й л ар ы н ьщ ор кдлы лы ры н а к дра м аета н, ол ар е з д е р т Гмили к, ж ш ин ен б а уы р л аст ар санаи, барлык, аукдтты, кдлталарында алтын сьщрырлайтын адамды тугел 6ipiKTipeTiH улы ф р ан ко-м а ссон opA eninin мушелер1ндей се з ш д д . Днлижанстын баяу крзгалраны сонш ама, тангы онга дейш тым куры са тер т мил де ж урмедг А сута ерлеген кезде, ер к е к т е р ге уш р ет ж е р г е Tyciri, ш ы гука т у р а келдГ Т о т е ге ж е т т тан ры там а гы м ы зд ы im epM i3 д ег ен жолаушылар крбалжи бастады, мына жур!спен ол арага тундр арен ж ететш турлер1бар. Ж о л бойы нан элдеб1р ас 1шет1н б 1рдем ен 1корем13 б е д еген у м и м ен 6epi т ер е зед е н сы рткд уц1Л1н келе ж атка яда, к е н е т к у й м е кд еат кдрга тыгылды д а кдлды; он ы ол ар адан шыгарым ал уга артык,- KeMi жок, е ю сарат кетп . Аштык, буы п, акдял-ой тум андан а бастады , ал келе жаткдн пруссактар, ineriniii келе ж аткдн ф ран сузды ц аш ecKepi сауда орындарыныц иелерш е урей тугызрандык,тан, жол бойынан 6ipAe-6ip асхана, 6ipAe-6ip кабак к ез!е тусер емес. Еркектер ж ол бойындагы фермаларра жейттн бкрдеме 1зден ж уп р ш барганм ен, е н кур ы ганда н ан д а са ты п ала алмай оралды, себеб! еш юмге сенбейтж ш аруалар кезге коршгеннщ б о р т тартып ала беретш аш ескерлерден к,ормл1, е зд ер ж щ артык, кррлары н ты гы п тастаран болатын. Тустен к е т н п сагат 6ip ш ам асы нда Л уазо тес ш ем ф ш епм нщ асты н шыдатнай ты ркан барады дедн Кдлгандары д а одан кем ки н ал и п келе ж аткд н жок,-ты, аяусыз, 6ipre-6ipre куш ейш бара жаткдн аштык, олардыц ак п м еге деген ы кыласы н баярыда бы т-ш ы т (уилган болатын. Анда-сандд жолаушылардыц 6ipi е а н ей бастайды; оныц аргы нан ьм-шала тары 6 ipeyi крегай жонелед1; ор ю м esiiitu. мш еш н\\ тербиес! мен кррамдык. ж агдайына орай 6ipi шуылдатын. 6ipi унш шыгармай кезек-кезепмен аузын аш ады да. буркы ран б у ш ыгын ж аткдн TeciKTi гез алакднымен ж аба кряды. 23

Ысужт Щ М е-1ры____ Т о м п ы ш ж е р д е н б 1р д е м е 1з д еген д ей , б 1р н е ш е р ет е ц к е ш п б е л д е м ш е с ш щ а с ты н а к,олын ж у п р т т ь Кдсындагыларга батылсыздау кез тастап, кдйтадан тузел т отырды. Бетш щ кдны кршып, бэрш щ жаты суалып кеткен едь Луазо шошкдныц тгтм дей сан eri ушш мыц франк т ел еуге дайы н екен ш айтып салды. О н ы ц эйета epiKci3 наразы кцмыл ж асап кдлды да, б1рак,сол сэтте-ак, сабасы на тусе крйды. Акднаны ж елге шашкдндай кергнген жай се зд щ Q3i д е он ы ц ж ы ны н а тиетш , ол Tin'ri ондай эздлдд де кетере алмайтын. — Ш ындыгына келгенде, маган 6ip тур/а ьщрайсыз болып отыр, — дедд граф . — Кдлайша м ен гамак, алып шьпуды ойламагам? Эргам де езш ойш а солай cerin отырган болатын. А лайда К орн и уд ен щ 6ip куты тола ромы ба р екен ; гам iuiraci келед1 д еп айнала усы н ы п ке р ш едд, 6opi салкдш гана бастарын шайкдды. Тек Луазо гана 6ip ж утуга кдрсы болмады, алгысын айтып кутысын кдйтарып жатып: — Дегенмен ж ацсы екен! Кыздырады epi аштыгьщды ум ьгпы р ады , — дедд. Р ом он ы кецыдд куй те туар д д де, ол ендд кем едеплердщ аш кдлганда ж олауш ы ларды ц ш пн деп е ц сеДупзш ж е m i Hi ж айы ндагы олецлд е ск е алып, 6i3 д е се й теш к д еген усы н ы с жасады. Томпышкд кдрата астарла айтылган элп сезге тарбиел1 жолауш ы ньщ 6api тыжырьшды. Луазо мырзага ешгам ж ауап бермедд, тек Корниуде гана жымиды да к,ойды. М он ахи налар д уга о к у ы н догар а салып, крлдарын кец мол ж ендерш е тьнып, кездерш ж ерден алмай тес1ле кдраган куш крзгалмастан отыра бердц ездерш е жШер^лген т ек с ер у ге азапты тези ч дш кпен ш ы дап бацты. А кдф ы сагаг уш кезш де б!рде-б1р кылтиган агаш ы жок, ш етаз-ш еказ мидай жазьпфен келе жаткднда, Томпыш тез ецкейдд де, гакэмейкенщ асты нан б е н ак, дастаркдншамен жабылган улкен к э р з щ к е т к о г е р т шык,ты. Э у е л 1 ол он ы ц iiuiHen Ф а й ан ы с так,сы мен кумш ы стакдн ш ы гарды да, содан кеш н кесектеп туралган era балапан тауыкдъщ e ri салынган улкен табак, а л ь т шыкды; к э р з щ к е ш ц imiH eH K,aFa3Fa о р а л га н баск,а д а дэмд1 тагам дарды ц Te6eci KepiHin кдлды: кдтпар нан, жемкггер, 24

Шомпыш тэтпл ер м ен турий тамакуар, у ш к ун бой ы асхан ага бармай- ак, т а м а к ,т а н у г а е с е п т е л г е н т э р 1з д ь А з ы к ,- т у л 1 к туш нш ектерш щ арасынан тер т бетелкенщ мойны к,ылтиады. То м п ы ш ш е ж е н щ к,анаты н ал ды да, Нормандиада \"р еген тп к\" деп аталатын наннан Ticreft отырып, сыпайылап ж ей бастады. Барлырыньщ н азар ы coFaH ауды . ¥зам ай дилиж ансты н, iniiH eAiKTipreH Hie ж ай л ап к е т п де, тан аул ар делдш п, сиуекейлер токдамай арып, ж у р п ъ щ ж аты cipecin кдлды. Э й ел д ер д щ ж е з е к ш е г е д е г е н ж е к KepiHici ендд aiuyFa ауысты, олар оны елтсруге, дилиж анстан ыстакднмен, к э р з щ к е сл ж е н е а з ы г ы м е н к ,оса ж у л ы п ал ы п K,apFa ла щ ы р ы п тастаура дайы н едд. BipaK, Л уазо т о к е н ш е ж е салы нран табак,ты к е з 1мен шпп-жеп барады. Акргрында ол сейлеп кря бердо — М ш е акылдылык,! М адам б 1зден rep i к е р е ге н болы п шык,ты. Э р к д ш а н б е р ш ой л аст ы р ы п ж у р е т ш ад ам дар болады! Томпыш оран буры ла кдрады: — Тамак, ж е м е й с1з б е , су д е р ? Тан, аткдлы т у к т ат п ау ты м ау ы р Foft. Л уазо ба сь ш идд. — Ие, у ят бол са да м ойы ндайы н, кдрсы ем ееп ш . C oflic кез1нде 6epi де cofuc кезшдегтдей, мадам, солай ем ес пе? 0 з ш щ сапар ластар ы н кез1мен 6ip ш олы п eTin: — Мундай минетге ез мшдетше жауапты кдрайтын айелмен жолыру да е те ранибет, — дегендд крсы п крйды. Ш албарын былгап алмау уппн, ол п зе сш е эуа/й газет теседн сонан сон uafh да кэлтасы нан тастамайты н бэю еш щ уш ы мен тауык^ыц саны н туздык,-муздырымен к,оса ш а н ш ы п ал ды д а, TiciMeH ж у л к ^ ш с о н д а й 6 ip р ахатгана ж е й бастап ед1, к уй м ен щ imiH KypciHe д ем алган ун кернеп кетп. Томпыш ж уас, момын унмен монахиналарра да тамак, усы н д ы . EK eyi б 1р ден KeAicin, м щ п р eTin ал гы стар ы н б1лд1рд1 де, бастар ы н ке те р м е ст ен асы ры с ж е й бастады . KepmiciHin сы йапаты на К ерн еуде д е кдрсы болмады, монахиналармен 6ipirin т1зелерш е тесеген гэзеттен устелсымак, та ж асап алды. 25

Шсишан НфМе-ты____________________________ Ауыздар ерш елене шайнап, жеп, жутып, дамылтаппай ашылып-жабыла бастады. Луазо ез бурышында барын сап Kipicin, эйелш де сей туге сы бы рлай уп ттеп ж атгы. Э й ел ! узак, к,арсыласты, 6ipaK, акы рында, аскдзаны ж абы сы п кдлатын болтан соц, кендд. Kyrteyi ец тэрбиел1 сездердщ кемепмен \"сапарлас арудан\" Луазо ханымга да 6ip xeciM ет алып беруге болар ма екен деп сурады. — Э ри н е, болады, алыцыз, мырза, — дедд Томпыш, С е й т п де, ыкд>1лас б1лддре ж ымиып, табагын созды. Бордо ш арабы н ьщ 6ipiHuii бетел кесш аш кдн кезде, 6ipa3 аб ы р ж у байкдлды: бар-жоты e ip -ак, ы стакдн бар екен. Алдын ала ер н е уш суртш альш, оны 6ipmeH кейш 6ipiHe бер е бастады. Cip e, сыпайылык, icTereHi болу керек, т е к К орн и уд е тана к ер п п сш щ ер ш i3i к е р ш ш туртан дымкдлл ж ер ге е з е рн ш типздд. Тамак,ты куны та ж еп ж аткдн адамдардыц ортасында он ьщ HiciH ж угы п , ерл ьзайы п ты К арре-Ламадон ж ене гр аф пен гр аф и н и а д е Б р ев1л д е \"Танталдьщ азабы \" аталган кдгамет азапты бастан кеш ш отырды. К енет ф а б р и к а н т т ы ц ж а с э й е л 1 к,атты KypciHin калды да, ж ур тты ц 6api ж ал т к,арады; дилиж анс т ер езес ш щ сы рты ндагы кдрдай е ю бет-i аппак, болып KeTiirri, к е з 1 жумылып, басы кеудесш е салбырап тусш кепггп: эйел есш ен танып кдлыпты. Крркдпт кеткен Kyfieyi кемек с уран жалбарынды. Bapi сасы п кдлды; м онахинаны ц егделеу1 аурудыц басын суйеп, аузына Томпыштыц ыстакднын тосты да, 6ipep тампты ш арапты зорлап жугкызды . Ж а с эйел крэгала бастады, кезш ашып, жымиды да, ел1мареген д ауы сп ен жацагы дан Tayip е к ен ш айтгы. Кдйтадан талып кдлмауы ушш, монахина 6ip ыстакдн бордо шарабын тугел iurin к р ю га м эж бур е т п де: — Бул аш ты ктан баскд т у к т е емес, — дедд. О н ы ес-пген Томпы ш уялтанынан кдлзарып, aAi де гамак татпай отырган тер т ж олауш ы га кдрап былдырлай женелдд: — Ах, кудайым-ай, мен аздерге тамакальщыздар деуге батпай отырсам,.. ©зш корлап, кдрсылык бмддретш шьшар деп куткен ол ун д ем ей кдлды. Сездд Л уазо бастады: 26

— Е, ж е н гой, м ундай ж агд ай да барлык, адам бауы р, 6ip-6ipiH e к е м е к те су л е р 1 к ер ек . К,анеки, ханы м дар, элдекдндай болмандар, айтаты н Heci бар, келкйцдер! Bi3, бэлк1м, тун1 бойы тоцтайты н ж ер таб а алм аспы з. Мынандай жургспен Тотара 6i3 ертец туск е кдрай ж етсек т е ж ам ан бол м ас едд. BipaK, TepTeyi эл1 т о л к у у с тш д е болаты н, олардьщ KeAiciM ж а у а п к е р ш ш п н е з ш е алура б1рде-б1рш щ баты лы бармады, Акэф ы нда мэселеш граф nieurri. О л уялып отырран толык, эйелге бары нш а мацраздана бурылды да: — Bi3 а з д щ усы н ы сы ц ы зд ы ал гы с с е з 1м1м е н кдбыл- даймы з, мадам, — дедд. Т е к алрашкдл кддам рана кцы н екен . Р уби ко н н ан е тк е н соц , 6api кдлсылуды к,ойды. К ер зи н е э п -сэтте ж ы лан жалагандай болды. О ны ц шпнде бауырдан, бозторрайдыц етш ен ж асалган паш тет те, 6ip KeciM кдк,талган т1л, кр ассан алм урты , пон л ев ек ipiMmiri, п еч ен и е м ен 6 ip ба н ю маринатгалган усак, кцяр ж е н е пиаз д а ба р боп шык,ты, — эйелдщ к е п ш ш п сиякды Томпьпп та аш ш ы нарсеге ayec-Ti. Эйелдщ алып шыкддн азьпын жайпап тастаран соц, он ьщ е з 1м ен сейлесп ей к р ю м ум ю н е м е с-Ti. Эуелгдде еп теп у й л е сп е ге н м е н , 6ipaK, Т о м п ы ш е з ш е т е K eA icTi устаранды к,тан, 6ipT e-6ip Te э ц г1м е л е р 1 ж а р а с ы п к е т п . Ак,суйектж ул кен э д еп тш к т1 м ецгерген граф и н и а да Б р е в 1л м е н К а р р е Л ам ад о н х а н ы м н э з ж сы пай ы лы к, т а н ы т т ы , К 1м м е н с е й л е с с е д е е з б е д е л ш т у ш р м е й сейлесетщ графиниа бул жагдайда атацты эйелддц эдеггп KemipiMAiAiriH к е р с ет е биууд. BipaK, ж ан дарм сеюлдд ж!герл1 Луазо ханым рана бетш ен кдйтпады; ол аз сейледд, алайда кеп жеп отырды. Э щ тм е, e3i д е белгпи, coFbic ж ай ы н да ербддд. П р у сса к - тардыц кдтыгезддп мен франсуздарды ц epAiri жайында талкдлласты; ж аудан кдш ып куты лран буларды ц 6api баскдларды ц батырлырын мадак,тады. Б1раздан с о ц а р ю м 03i туралы айта бастады, То м пы ш т а ш ы найы с е з 1ммен, кейде кепшДл айелдер е з ш щ табири ce3iMi туралы айткднда керсететш кдлзулыкден Руаннан неге кеткеш н айтып ж1бердд. 27

Ш сшт ан ЩЬокекв-шм___________________________________ — Басында еш кдйда кетпеудд ойлагам, — дедд. — У й м там акда толы болатын, б е л п а з 6ip ж акд а к е т т кдлган- нан rep i 6 ipn em e сол датты азык,тандырганды дуры с сенатам. BipaK, м ен пр уссактар д ы ц е з ш кергенде, е з 1мдд вз1м устай алмай кдлдым! Б1задан бук1л ш ёк-кдрным аударылып кеткендей болды; уятган ертеш п куш бойы жыладым. Ех, е р к е к болсам, м ен оларра к е р с ет е р еддм! М ен терезеден шошак, кэсю киген сол ж уан кдбандарга к,арап т ур р а м , к у т у н п э й е л MeHi кр л ы м н а н т а р ты п ж 1б ер м ей к,ойды, эй т п ес е у й д е п б у ю л ж иЬазы м ды солардьщ басы на лак,тыратын еддм. К е й н олар менщ у й м е т ун еу ге келдд, м ен 6ipim ui ю ргенш кещ рдектен ала кетпм. HeMicri кдллкдлндыру баскдларды кдллкдяндырудан eiu6ip кд1ьш ем е с! Егер м е т ш аш ы м нан тарты п экетпеген де, м ен он ы кдллкдлндырып ел-претш еддм. Сод ан к е й н маран тырылып ж у р у г е т у р а келдд. М ы н ан дай мумюнддк туа калган соц, м ен к е т п м д е кдлдым — м ш е ендд осы ндамы н. B ep i он ы ж аб ы л а мак,тасты. О л ондай ерл ж ке р сет е алмаган жолаушылардын, арасы нда улкен беделге ие болып кдлды, ал оны Керниуде апостелш а куптап, м ей рл1 ж ы м и ы спен тындады; кудайды мадак,таган ддндар адамды авэш енник, эсте, солай тыидайды, ейткеш узы н сакдлды д ем окр атгар д а патри оти зм ге келген де ддни адамдардьщ кудайга кулшылык, ж асау м еселеандей монополистер болып алган рой. Содан соц ол уагы з айтуш ыныц даусы м ен , кдбырраларда кун сай ы н жел1мдел1п ж аткдн уггг кдраздарынан ж укддн ш абьггпен се з бастады да, \"оцбаган Б аден гем ен ая у сы з е с е п айы ры скдн соц, кдязыл сездд кдлздырып бары п тоцтады. BipaK, Т о м п ы ш аш у л а н ы п к,алды, ол бон ап ар тш ы л болатьш. О л ш иедей кдлзарып кетп, кдтты ыза кернеген- ддктен, т уты га сейледд: — О ны ц орнында езицз болсацыз, керер ем-ay кдйтке- шщздд. А й таты н ы ж ок, кдты рар еддндз! Ш ындырьшда, ci3 рой оны саты п кеткен! Егер Францияны й з сейлд1 соткдрлар бил есе, он д а 6i3re т е к алды-артымызга кдрамай кд ш у гана кдлар едд! К ер н и у д е са б ы р сак,тады, ж ацты рм ай, м ен сш бей кул1маредд, алайда Kp3ip ж ардайдыц ур сы сура ж е те п ш

сезш п турды; сод сэт граф сезге араласты да, сешммен айтылган к ез келген niidpAi сы й лау к д ж е т екен ш салмакц-ай ескерш , аш улы эйелдд еш кдьшдык,сыз-ак, сабасы н а -rycipe салды. С о л арада барлык, к у р м е п т адам дар сиак,ты республиканы к^сапсыз ж ек керетш, рахымсыз монарх пен сарайдьщ сырт жылтырагына эйелге тэн эуеспкпен кдрайтын графиниа мен ф абриканттьщ айел1 е з ш e3i лайьщгы устай бш п, булардтане украйтын сезшдд би уур гет уппн, мьгаа ж езекш е эйелге е р ж о з шггартып кддды. Кэрзине босап кдлган болатьш. О ны жабылып оны еш киындыкрыз-ак, тазалап тастаган, тек оны ц улкеш рек болмаганына кдонжылган. Тамак,ты ты п-ти пы л кы лган с о ц сэл саябырсыгандай болганмен, эцпм е тары 6ipa3Fa деш н созылды. Ы м ы рт -rycin, кдрадрылык, 6ipTe-6ipTe крю лай бердд; ас к д за н тамак, ciH;ipin ж ат к д н д а су ы к, э т е - м е т е кд тты с е з 1л е д 1, е з ш щ т о л ы к ,ты р ы н а к д р а м а с т а н Т о м п ы ш кдлтырап ке-rri. Бревгл ха н ы м OFaH е з ш щ б !р н е ш е р ет к е м 1р салган ж ы льгщ ы ш ы н у с ы н ы п едд, Т о м п ы ш оран д е р е у келш-п, е й тк е ш ая гы эб д е н кдты п кдлран едь К ар ре- Ламадон ханым мен Л уазо ханы м ездерш щ жылыт- куш тары н монахиналарга бердт А рб ак еш ф онарл арды жак,ты. О ртадагы тер л еге н аттарды ц арк,асы нан к етер 1л ген бу ды ц бул ты н а ж арьщ ты ц ш уры ласы тустр ж о л ж и е г ш д е п к,ар сол шутыланын, кубылтан о т сэулесш ен бп-пейтш 6ip перде сею л ден ед й К уй м ен щ ш ш е н епггецеш айк,ын к е р у м у м ю н ем ес е/у, 6ipaK, Том пы ш пен К ер н и уд е отырран бу р ы ш т а к е н е т 6ip крзралыс болды да, кдрацрылыкрд т е а л е кдрап отырран Луазо мырзага ана сакдлды дэл 6ip дыбыссы з, алайда айтарлык;гай тепю ж еген адам ш а ш орш ы п кеш ндеп отыррандай керш едг Алдары жолдан отгар ж ы лтылдады. О л Т о т ауы л ы едд. Кдз1рддц ез1нде булар он 6ip са гат бо й ы ж о л ж уру1, ал е ге р OFaH атгар д ы ж ем д еп , д ем ал д ы р у ун пн т е р т р ет аялдаган уакытгы крсса, онда тур а он уш caFar болады. Д илиж анс ауылга Kipin, \"С а у д а кр н ак уш н щ \" алдына ток,тады. 29

Ъексутан Нфкекв-улы_____________________________ EciK ашылды да, е здер ш е жакры тан ы с дыбысты ecrin, жолауш ы лар кен ет селк е те кдлды: уш ы ж ерге суйреттлген кд.1лыипыц у з ж -у зж сылдыры шыкзы. С о л м езет ашшы д ауы с н еш с ш е элдене дедд. Д и л и ж а н с ток,таранмен, ж ол ауш ы лард ы ц 6ipAe-6ipi о р ы н д а р ы н а н к р згал м ад ы ; к у й м е д е н шык,са болды , буларды д е р е у елпр етш д ей , 6api кррк,ты. А рбакеш келш, крлындагы шам ж арыгын кенет куйм е гукшр1нде epi тац кдлганнан, ap i крркданнан аузы ашылып, кез1 бакдлрайып е ю кдтарда отырган адам дарды ц ж уз ш е TycipAi. Арбакеш тщ кдсында жарык, тускен белдеуде неш с an ncep i т ур екен : узы н бойлы ак, сары ж а с жптт, ж н п ж тей ты м ж !щ ш ке, к о р се т киген би кеш тей мунддр! тартылып лэктелген кдгсайта киген жалпак, ф ураж касы оны агылшын крнакуйлерш щ шабарманына укратьш тур едь ©лшеус1з улкен, кдтты мурты кудды устщ п ернш устш ен басы п, ж анл мен езуш там енге созы п ж1бергендей к е р 1недд; м урты созы лган сайы н суш рлеш п, 6ipre-6ipTe ж щ й п к е р ш , акд л ры н да ж а л гы з т а л кдллга ай н ал ы п кеткендей уш ы мулде кершбейдд. О л жолаушыларга Элзас ерекш елш ндеп франсуз •плшде кэткдгл сей леп, куй м еден ш ы гуларын талап етп : — Ш ыкыцдар, мурзалар! Ец алдымен кд си е гп кы здарды ц сы пайы лы гы н сакд-ап, айткднды оры н дауга дагдыланган е ю м онахина крзгалды. А рты нш а граф пен графиниа керш дь сонан соц ф а бри к ан т пен afteAi, он ьщ соцы нан езш щ айбарлы айелш и тер е-м и тер е Л уазо шыкды. Д и ли ж анстан ш ыга салып, сыпайгершиикпен rep i сакуык, ойлап, Л уазо эписерге: — Кдйырлы кун, мырза! Куддретт б э р ш е ж е тш тур ган адам ньщ кейш мен эпи сер оган а р сы з д ы к д е н кдрады да, 6ipaK, еш ж ауап кдтпады. Том пы ш пен К ер н и уд е, дап е о к алдында оты р са да, ж ау алдында суеты, тэкаппар кегап сакуап ец соцынан тустт. Ж у а н Ю.13 ш ам асы келген ш е е з ш щ ж е к керш шин байкдтпауга тырысты, ал демократ езш щ узын жирен сакдлы н ддрглдеген саусак,тары мен ж аб ы р кд у жулкдллай бердд. М ундай кездесуде эр ю м белгш дэреж еде туган е л ш щ е к ш саналаты ны н туеш ш , eKeyi д е намы с сакуауга 30

тырысты, оларды езге ж олауш ы лардьщ беш м деле крйгыиггыры к.ынж ылпы, сондык,тан Том пы ш тьщ Tayip ай ел саналаты н cepiKTepiH e кдраганда е з н ам ы сы н ы ц кеп ж огары екенддгш Kepcencici келсе, ал К ерниуде езш щ улп керсетуге мш детп екенш сезййп, жолдарды кдзудан бастаган кдрсылык, м иссиасы н кдз1р де ж алгасты рып турраны н б у к и б е т пи ш ш м ен к е р с е т ш бак,ты. B api ж о л а уш ы л а р к,онак,тайты н у й д щ к е ц асп азха н а сы н а юрдд, н е ш с со л ар ад а Р уан ком ен д ан ты крл крйран барлык, ж олауш ы ньщ аты, ерекш е 6eArici, кызмет орны т1з1мделген рукрат кдразын талап е тп , ол адамдарды 63i туралы жазылгандармен салыстырып, бэрш кезек бойынш а узак, кдрады. С онан соц: \"Ж акры \", — деп кесш айтты да, кетш кдлды. Bapi жещ лдеп yh десть Апггык, эл1 де e3i ум ыттыра крйран жок,-ты: кеш к1 т ам а к д а т ап сы р ы с ж асад ы . О н ы даярлауга ж арты сарат кдж ет болтан соц, ею к д ем еп ш айел ас эз1рлеуте ю ркж ен кезде ж олауш ы лар уйдщ 1шш кдрап ш ы руга K ipicri. Барлык, бе л м е к а п са н д ы HGMipi б а р э й н ек eciK K e TipeAeTiH узы н дэлдздщ б о й ы н а орналасыпты. Акдфында булар устел басына отыра бастаган кезде кржайын кел1п ю рдр ол буры нры алы псатар, унем ! Тамарында элден е ыскдлрып, сырылдап, кдф ы лдап тур аты н AeMiicneci б а р ж у а н 6 ip e y едь О н ы ц ф ам и ли асы Ф ол ан ви болатын. — Мадмуэзел Элизабет Руссе деген и м ? — деп сурады ол. Томпыш селк етш солай бурылды: — Менмш. — Мадмуэзел! П р у сс an n cep i а з б е н дэл Kp3ip сей лесю сз келедь — Мешмен? — Иэ, егер ci3 Элизабет Р уссе болсацыз. Томпыш абыржып, сэл ойланып турды да тетесш ен крйып кдлды: — Ал ендеше!.. Бармаймын! Ж уртга толку басталды: шакдяру себебш жорамалдап, 6api жамырай сейлеп кетть Томпыштыц кдсына граф келдь 31

Ъвксутан fyfo/ceix-ipiM____________________ ________ — Ci3AiKi ж е н ем ес, мадам, — а з д щ бармауы ны з тек 03i4i3re гана емес, е з ге ж ол ауш ы се р ж те р и узге д е улкен зиан типзу1 мумкш. ЭзЬрзден к у п т адамдарга ешкдшан кдрсылык, ж асаута болмайды. Бул ш акыру, сез жок, еш кдндай д а кд уш тенддрмейдд; cipa, т у к к е турм айты н 6ip точтертй тп ор ы н д ау к е р е к болтан шыгар. Bepi де граф ты крстап, Томпы ш тан eTiHe бастады, уг п те п , иланды рып ж айы п, акы ры нда он ы кендДрд1-ау; олардьщ аркдйсысы арты акдосы з 6ip ерекетгерге уласып кететш шиелппстен крркуы. — Ж ар айд ы , 6ipaK, м ен т е к а з д е р уш ш гана осылай icTeyre м еж бурм ш , — дед1 акдлрында Томпы ш . Графиниа оныц крлын кысты: — Bi3 де ci3re ризамыз! Томпыш турып кетп. Ешюм устел басы на отырмады, 6epi онын, кэй ты п кел у ш кут и . Ана устамсы з, кызба вйелдщ орнына езш ш акы рм аган ы н а е р и м iurreft кдннжылып, е ге р ш акыра кдлганда бы лай д е р еддм деп, э р т у р м таты м сы з сездердд ойш а эз1рлеп крйысты. А л ай д а о н м и н е тт е н к е ш н eHTirin, кнт-кдлзы л боп аш уы н а сы йм ай к е тк ен Том пы ш кэй ты п келдд. — А х, ж е к сур ы н ! Кдндай ж ексур ы н ! — дедд ысыддай сейлеп: Bepi ж абы л а оны сурак,тъщ асты на алды, 6ipan, ол ундемедд; гр аф такэк,тап крймады; болмаган сон Томпыш ез абьфойын жогары усгай жауап бердг — М уныц аздерге ешкдндай кдтысы жок, мен ештеме де айта алмаймын. B epi су п к,уйылган ул кен табак,ты ай нал а оты ра кэлысты, одан капустаньщ nici шыгып турды. Алан еткен е л п оки гага кэрам астан , кеш ю тамак, кендлдд e n i . ЕрлТ зайыпты Л уазо мен монахиналар унемдей iuiin отырган с и д р е т е ж ак,сы е к е н . К эл ган д ар ы ш ар ап талап eTTi; Керниуде сы ра сурады. О ны н бетелкеш ашуда, сыраны Ke6iKTeн ^ р уд е , сы н ап ке р у д е, ay ea i ы стакднды кнсайтып, сон ан с о н т у р -TyciH ж е н д е п б а й к э у уш ш , ш ам га кэрай KeTepin кэрайтын айрыкдпа eAici бар-ды. О л ппкен кезде, 32

б!раздан кей ш cyftiKTi imiM Airiid^ т у с ш е ук,сап кдлаты н узын сакдлы суйсш геннен желл1лдеп, ю руж кеге крраган K03i кы лиланып к е те т ш де, ол кудды 6ip со л у ш ш е ш р г е келген 6ipAeH-6ip м акраты н ор ы н д ап ж аткд н да й болып квр1нет1н. О л е з ш щ eMipiH то л т ы р ы п т ур к а н е ю ул ы куштарлыкды — акылшын сы расы мен Революцияны — кдлайда ойш а жакдлндатып, уй л естзр па келетш; ол, се з ж ок, 6ipiH ойламай тур ы п , е ю н н п с ш е л е ст е т е алмайты н. Ф ол ан ви м ы рза эйел1 e K eyi у с те л д щ ен, apFbi ш етш д е отырран. K yfteyi ecKi паровозш а пысылдап отырды, кеудесш щ кдярылдап кетк еш сонш алык, тамак, усттнде ол сей лей алмай кдлды; е с е с ш е ейел1 6 ip м и н е т т е дам ы л таппады. О л пруссактардын, келуш е кдтысты е з эсерш тугел суретгеп, олардьщ не ютегенш, не дегендерш — 6apiH айты п бердд; оларды он ы ц ж е к к е р е т ш ce6e6i, б1рш ипден, ол ар м у н ь щ акд 1а с ы н ш ы рартты , тары 6ip ce6e6i оньщ ею баласы эскерде болатын. Э йел непзш ен графиниага кдрап сейледд, ей тк еш м еш рбан ейелм ен э ц п м е л ес у оран бед ел едд. Элдеб1р кылиылдак, жардайларды баяндаран кезде эйел даусын б есецдете кряды, а л Kyfteyi анда-санда с е зш белш: — Мадам Фоланви, ец дурысы сенщ сейлемегенщ болар едд, — д еп е ск е р т п . Алайда эйел1 оран еш кдндай да кещ л белм естен э ц п м е сш ж алрасты ра бердд: — Иэ, ханы м, буларды ц барлык, ж ум ы сы сол, кэртеш кеш шошкднын, етш е крсып, ал ш ош кдныц етш кэртеш кеге крсып ж ей бередд! О лар таза журедд дегенге тук сенбендз. М улде олай емес! Олар, ашык, айткднымды кеппрераз, кез келген жердд ластай салады. А л олардьщ бую л сагат бойы, бую л кун! бойы ездерщ щ жатгырула- рын кдлай жасайтынын керсещ з foh; далага жиналады да, марш деп алдыга, марш деп арткд ж урщ , 6ipi ары бурылса, 6ipi 6epi бурылады да жатады. Оданда ез отанында ж е р ж ы рты п н ем ес е ж ол ж а с а с а рой! ©йтпейдд 'ой, ханым, аскери адамдардан еш ю м опа кермейдд! Булар т е к адамды кдлай елтсрудд рана уй р е н е т ш болса, ан а сорлы халык, буларды нем енеге асы райды ? М ен кемш рмш , ашырын айткднда, окдямаганмын, ал олардьщ ертеден кара 33

ЪвЬщшн НфокеЬ-ты_______________________ к еш ке д еш н ездер ш аямай ж е р тепк1леген1н корген кезде: \"Пайда кел-прешн деп, эртурл1 жацалык, ашып жататын адамдар бар, ал мыналардай тек зианкеспк ж асау уппн аласураты н адамдардьщ н е к е р е п ба р ? \" — д еп ойлаймын. Ш ы н гой, мейл1 п р уссак болсы н, не агылшын. не поляк, н е ф р а н с у з бо л сы н , ю м б ол са да ол арды eATipy оцбагандык, е м е с пе? Егер е з 1нд1 1ренж1ткен б1реуден ош алсац, сол уипн жазалайды, hfhh олай ic r e y — ж аман, ал б1здщ балаларымызды мылтыкден крянша кдфып жатса, он ьщ жак,сы болтаны ма: ей ткеш ю м коп е л п р се , отан ор д ен береди гой! Ж о к , бглсещз, мен муны т у к т усш е алмаймын. К ер н и уд е айкдйлай сейледд: — С о г а с — бейбгг корппге шабуыл жасатанда тагылык, ал отаныцды крртатанда, — кдсиетп борышьщ! К ем тр дщ басы салбырап кетп: — Иэ, крртатан кездегз мэселе баскдша; дегенмен езш щ кд,гзыры уппн coFbic ж асай ты н барлык, кэрелдд кдлрып тастаса, д ур ы с болар едд. К орн и уд ен щ кез1 ж ан ы п uibiFa келдд. — Ж ар ай сьщ , азаматш а! — дедд айгайлап. К а р р е -Л а м а д о н м ы р за аб д ы р а п к,алды. Атак,ты крлбасш ы лардьщ алдында басы н игенмен, алайда оны Kepi ш аруа эйелдщ орынды сездер1 ойлануга межбур етш т а ст а д ы : K,a3ipri т е к к е к е т ш ж атк,ан, hfhh п ай д а келтзрмейтш ж ум ы с к,олын, осы нш ам а еш н эти ж еаз ы сы р а п болы п ж аткд н Kyixrri е ге р аяк,тап uibiFy ymiH расырлар кджет болатын енеркесш саласындагы улкен бастам аларга ж ум саса, он да елддц эл-аукдтын кдншалык, ж акрартура бол ар едд. Л уазо сол ею арада ез орнынан турып кетш, асхана и есш щ кдсына барып отырды да, онымен сыбырласып с е й л е с е б а ст а д ы . А л ж у а н к,арын кдркдллдап KyAin, ж етелш , кдкдф ы ны п елек: OFaH д ей ш пруссактар, бэлюм, Kerin тынатын кектемге салым алатын алты беш ке бордо ш арабын кдз1рден сатып алган Луазоньщ эзглдершен оньщ децгелек кдрны кещ лдене ceicipin ж атты ! K euiK i гамак,тан к е ш н 6 ep i д е к,атты ш арш аган- дьиргарын сезш , yinprayFa кетть 34

С о л е ю ар ада Keft6ip бакдллаулар ж а с а п ул герген Л уа зо эйелш тес ек к е ж атцызды да, e3i есж тщ к1лт салаты н тесш не 6ipece кезш салып, dipece кул аган тесеп, e3i айткдндай, \"дамздщ купиасын\" б ш п кдлуга тырысып бак,ты. Bip сагаттан ке ш н сы бд ы рд ы к у л а г а ш ал ы п кдлды да, д ер е у е с ж т щ тесй тн ен сы галай крйып, ак, ш ь\\терм ен кем керген квгтлддр KenriMip ш ап ан ки ге н ге б у р ы н га д а н б е тер том пи ы п вдемгленш к е тк ен Т о м п ы ш ты кердд. О л крлына балауыз шам устап, далодщ тую прш деп кеп сайды HeMipi ба р белм еге кдрай беталы п б а р а ж атты . А лай д а к ер п п б е л м е л е р д щ 6ipiHh* e c ir i аш ы л д ы д а, б1 р н е ш е минеттен соц Томпыш кдйта оралып келе жаткднда, иыцбауы бар Керниуде оньщ соцынан кетш бара жатты. Олар сыбырлай сей лесп де, сонан соц тоцтап турысты . Cipa, Томпыш ез белм есш е юрудд узыдд-кесыдд кррраган си ацты . ©KiHimKe о р ай , Л у а з о с е з д е р ш е с т и алмады , эйткенмен соцына таман, олар даусын кетере сейлеген кезде, 6ipep сездд ацдап кдлды. К ер н и у д е кр й м ай ет!ндд. Ол: — Ты цдаш ы , м уны ц акдэгмацтык, крй , оран с е н щ н ец кетедд? — д еп т у р екен. Томпыш ашык, наразы лы кден ж ауап кдтты. — Ж ок, айналайын, оныц мумю н ем ес Ke3i болады, дел кдз1р ол маскдраш ылы к, бол ар едд. Ол, cipe, оньщ ол сезш тусш беген болу керек, \"Неге?\" - деп сурады. С ол сурак, Томпыштыц ж ы ны н келттрш, даусы кдтты ш ы гап кетп. — Неге? Н еге екеган ci3 тусш б ей а з бе? П руссактар уйщ де тайрацдап жургенде, керпп белмеде жатыр деуге болатындай жардайда да ма? Еркек ундем ей кдлды. Айнала жаткднда, он ьщ ттлепне кенбеген ж езекш енщ патриотгык уятшылдыгы оньщ, cipe, ж ур ек туктр1н де кдлган адамдык, кдсиетш оятып кеткен бол у керек, ол т е к вйелдд крлы нан суйдд д е, е з б е л м есш е урлана басып кдйта оралды. Луазо ете 6ip ойнакы кещ л куйде тесж тен алшак, кетш, е ю ая га н 6ip-6ipiHe се ю р е сорып антраш а ж асады да, 35

Ъвкстпан НфЫов-упы___________________ _ тун п такдгасын киш, керп ен щ асты нда жаткан катты денел! зайыбын 6ip суш п оятып алды да, сыбыр етп: — Сен мега суйесщ бе, жаным? Б ую л у й ты ны ш ты кда шомды. BipaK, кеп узамай кдйдан екега б елп аз, бэлшм, уйастынан, бэлюм, уй тебесш ен, кудды 6ip ж ерде ж огары кысымды б у казаны кдйнап ж аткдн дай 6ipKeAKi, б1ркалы пты Kyurri гур1л, тунш ы га ш ы ккан api узаккэ созы лган гугл еспдлд. О л уйк,тан жаткан Ф ол ан ви м ы р за едд. Е р тесш де тацры с е п з д е ж ур ш кету ге кел1с1лгенддктен, 6api сол уакдлтта аспазханага жиналды; 6ipaK, б1резент т еб ес ш кдлыц кдр баскан дилиж анс ауланын, ортасы нда атсыз, ат айдаушысыз жалрыздан-жалгыз кдлкайып тура берд1. А т айдаушыны аткррадан, швп жинаган жерден, отын турран арадан мукцат карап шыкды. Еркектер айналаны тексерш кврмек оймен какданьщ сыртына шыкды. Олар карсы беттеп шетш де ппркеу турран алащ а тап келдд, ал е й ж аты п р ус вскерл ер ш аныкдап керуге болатын ею катар аласа уйлер екен. Олар байкаган ец алгашкысы кэртеш ке тазалап отыр екен. Эр1ректе турран екш ш ка ш аш тараздаш айнаны тазалап ж ап ы . Кезш щ алды на д еган сакал ы е с к е н yniiHUiici ж ы лаган баланы ■ пзесшщ у с т ш е крйы п тер бетш , т еб ес ш ен суй ш ж убаты п отырды. K yfteyaepi \"Ka3ipri армиада\" ж урген, ездер1 тураннан ш аруа боп туран эйелдер ездерш щ елгезек ж еф м пазд ары н а н е icTey KeperiH оты н ж аруды , суп эз1рлеудд, коф ега унтацтауды — ымдап-ак, керсетедд; оларды ц 6ipi TinTi каусаган , куаты кдш кан крж айы н айелдщ кейлек-кенш егш де ж уы п жатгы. Т а ц калган гр аф сш эш ен ни к тщ у ш н е н шыкдсан ппркеу кдлзметкерше су р а у крйды. Ц Вркеудщ Kepi ты ш каны оран бы лай дедд: — Иэ, булар ж ауы з емес; булар пруссактар емес кершедд. О лар 6ip алысырак,жакдтю, б1рак,кай ж е р екенш бглмеймш; бэрш щ де ез отанында эйел1 мен балалары калган, сорыс оларра ерм ек ем ес крй! Cipe, олардыц да эйел1 куйеуш ойлап жылап ж урген болар, мына жагдайда оларды да муктаждыры б1зддкшен кем болмас. Кдз1рше мунда аса наразы болатындай еНггеце жок, ce6e6i олар 36

еш жаман нэрсе жасамайды, ез уйлерш де жургендей ж ум ы с ктей д г Кдлай дегенмен де, мырза, кедейлер 6ip- 6ipiHe к е м е к т е с у керек... С орысты ж асай т ы н бай лар рой. Керниуде женгендер мен жец1лгендердщ арасында орнаган шьгаайы к е л к у ш ш к наразы болрандык,тан, кетш кдлып, одан д а асханада отырранды орынды санады. Ал Л уазо 6ip эзгл айтты: — Булар кем1ген халык,тьщ ор н ы н басад ы . Карре-Ламадон мы рза шы ндап кдрсылык, бмддрдп — Булар шырыннын, орнын толтырады. А т айдауш ы ел1 ж ок, Акдф ы нда оны деревнианьщ шарапханасында прусс эписерш щ крсш ысымен 6ipre 6ip устелдщ басында отырран ж ерш ен тапты. О дан граф: — Сагат сепзге куйме ж егум турсы н деген буйрык, ci3re бершчедд ме? — деп сурады. — Берыдд, 6ipax, к е й ш баскд ш а буйры к, болды. — О л кдндай? — М улде жеплмесш деген. — KiM ci3re ондай буйрык,ты берген? — KiM болуш ы едд? П рустар дьщ коменданты . — Неге? — М ен кдйдан б1лейш? О ны езш ен сурацы з. Ж ек п е деп буйырган соц, мен ж еккем ж ок, Болран-бггкеш сол. — Соны ол e3i айтты ма? — Ж ок,, м ы рза. Буйры к,ты со н ы ц аты н а н маран асхананьщ neci айтты. — Кдшан? — К еш е кеш кш к, ж атар алдында. Уш жолаушы мазасыз куйде кдйта кэйтты. Ф ол ан ви м ы рзаны ш акьф ты п е д i, 6ipaK, кд1зметш1 эйел дем1кпес1не байланысты кржайын ешкдшан оннан ерте турмайды дегендд айтты. Э п и се р м е н ж узд еск1\\ер1 кел1п ед1, 6ipaK, ол мумк1н бол м ай шык,ты, ол о сы н д а а с х а н а у ш н д е тур р а н м ен , азаматтык, icTep бойынш а оным ен сейлесуге тек Фоланви мырзаньщ рана кдкдюы бар екен. К уте туруды уйгарысты. Эйелдер ез белмелер1не тарап, ойына келгендер1мен айналысты. К ер н и уд е а с у й д е п лапы лдап о т ж ан ы п жатк,ан 37

Ъексутпм Нф/ceke-ipu___________________ ош актьщ аузьш а бары п отырды. О л сол apaFa шагын устел, 6ip бетелке сы ра экелудд буйырды да, кдлтасынан темеш трупкесш шыгарды, ол трупке демокартгардьщ арасында и есш щ ез1мен парапар дерлж сыйланатын, кудды К е р н и у д е г е кдщ м ет ж а с а у арщ ялы отанра д а кдозмет ж асай ты н секзлдд едь О л G3i араш туб1ртепн ен жасалган там аш а тр у п ке болатын, е бд ен ы сталган, и е сш щ Т1сш дей кдп-кдра, 6ipaK, m ci буркдф аган , и м ектеу, жалтыраран, иеш мен абден уйлесш кеткен, оньщ бет тш ш ш тольщтырып туратындай трупке едь Ол кезш 6ipece ошак?агы откд аударьш, 6ipece круж кедеп буркдфаган сы р ан ьщ Ke6iriHe салы п, эр ж уты м нан кейш езш щ ж щ ш ж е саусагы н майлы узын шашыныц арасына рахаттан а жугтртш, м урты нда шашак, кусап кдлран сы ра кеб1пн соррылап, сол орнында тьф п етпестен отырды да К.ОЙДЫ. Л уазо аярымды жазып келейш деген сылтаумен ез ш арабы н сатуды ж е к е саудагерлермен KeAicin келуге кетп. Граф пен ф а б ри к ан т са ясатты a^riM e eTicTi. О лар Ф р ан ц и а н ьщ кел еш еп н болж асты . Bipi Орлейандык,тарра у ю т артса, 6ipi абден куры п 6iTep кезде пайда бола кететш б е л п а з KppFayuibffa сен дк он ы сы элдеб1р д и у Геклен бе элде Ж арша д 'А р к па, адам бмм ейдь Э лде ж аца Наполеон I ме? Ех, егер мурагер ханзада муншалык, ж ас болмаганда рой! Оларды ты цдай отыры п, К ерн иуде тардырдьщ купиалары езш е белгш адамша жымиып крйды. Оньщ трупкесш ен тараган т с б ум л асуйдд жайлап кетп. Сарат онды урган кезде Фоланви мырза келдь Ж агд ай д ы сура п б1лу упин, 6api OFaH т ур а жуг1рдд, 6ipaK, ол 6ip д е се з ш е згер тп е стен уш р ет былай деп кдй галады: — Маган эписер былай деде \"Фоланви мырза! ертец мына жолаушылардыц куйм есш жекпрмендз. М енщ айрыкдна р украты м сы з оларды ц кетк ен ш мен кдламаймы н. Тусш ддщ з бе ? Сол ай болсын, 6iTTi\". Э п и с е р м е н с е й л е с у уй гар ы л ды . Г р а ф OFaH е з ш щ е з д е р ек к э р п ш к е сш ж 1бердь OFaH К арре-А ам адон м ы рза е з аты -ж еш мен езш щ бук1л атак,-шенш крса жазып крйды. П р у сса к оларды е р т е ц п астан кеш н, ягни caFaT 6 ipre там ан к/абылдайтынын ай т д еген буйрык, бердь 38

Эйелдер келдр жалпы жардайдьщ мазасыздырына кдрамастан, жолауш ылар тамак, ж еп алысты. Томпыш ауыры п кддрандай, кдтты абы р ж ы п журду. Кофелерш imin бола берген кезде, граф пен фабрикант- т ы niaig>ipyFa к р о н ы келду. О ларга Л уазо крсы лды ; салтанатты K epiH y yuiiH К ер н и уд еш д е кр сы п алмак, бол ы п еду, 6ipaK , о л е з ш щ нем4стермен алдекдндай араласура ниет1 жорын мак,таныш пен мэл1м е т п де, тары 6 ip б е тел к е с ы р а экелуш талап етп де, кдйтадан ошакдъщ кдсына барып жайрасты. Yin е р к е к екш гш к,абатк,а кетер1лд1, о л ар к е р у е н сарайдьщ ец жакры белмесш е юрпзыду; оларды эписер креслора шалкдлай жатып, аякрары ашык, пенггщ торы на артып крйган куш узы н фарфор трупкесш тарта отырып, кд>1зыл ж ал ы н т у с п , c e 3 ci3 элд еб1р б у р ж у й д ь щ т а с т а й кдшкдн уйш ен урланран, ж акры талгамга сай келе крймайтын халаты на оранран кдлпы кдрсы алды. О л орнынан турран жок, амандаспады, беттерш е басын к е те р ш к,арамады да. О л 63i турран бо й ы ж ец ген эскерсымак,тарра тан арсыздыкдъщ тацгаж айы п б ей н ео еду. Б1раз уноздуктен кейш ол сурак, б е р е сейледу: — Сиздерге не кирек? Сезду гр аф алды: — Bi3, мы рза, к е т с е к п е д еп едук. — Ж ок, — Кдрсылыкхьщ себебш б1луге батылдык, етсем бола ма? — Ceneni маган ол онамайты. — М ырза, о з д щ генералдын, 6i3re Д иеппага дейш барура рукрат еткенш курметпен еснузге салып крйайын, ал, м е н щ б а й к д у ы м ш а, 6i3 с1 з д щ м у н ш а к,атал жазалауыцызра турарлык,тай епггеце д е ж асай крйрамыз жок, — М аган онамайты... болты, битги... ките бериниз. О лар бастарын иду де, ш ы ры п к е та . О л к ун ж а б ы р к д у к у н бол ды . Н ем кггщ кдпсдрлыгы м улде TyciH iKci3 еду; ж о л ауш ы л а р м улдем соракдл 39

болж амдар ж асай бастады. Bepi ас уй ге ж иналы п алып 6ipiHeH 6ipi е тк е н адам нан гы сы з ж орам алдар айтып, м э се л е ш тал д ы л а уга KipiCTi. Б елы м , б у лар д ы ам ан ат реттнде алып кдлмад шырар? BipaK, дандай м а дсат yuiiH? Э лде тутды н есебш де устамад па? Немесе, ед дурысы булардан аса кеп кун сурамад шыгар? О сы ойдан оларды дордыныш бпледе Ocipece одан байлар дордты: е з ем1рлерш садтау уппн, мына мундир киген д е р е ы н ем еге тут ас даппен алты н 6epin жатдандарын олар алдын ала елестетш те улгердь Олар ш ы нды д си адты Kepine'riH eTipucri ойлап табута Kipicin, байлыдтарын жасырып, ездерш кедей етш, кедей болганда да ете кедей етш керсетуге кдм ж асай бастады. Луазо крлындары caFaT ба уы н uieuiin алып дзлтасы на тьп ы п крйды. T ycin келе ж аткдн кэрадрылык, олардын, мазасыздануын ■ rinri ер п п те т у е й . Ш ам ж агылды, ал тамакдд деш н eai ек! с агат бар болгандыдтан, Л уазо ханым отыз 6ip ойнайыд деген усыны с жасады. Оларды ол аз да болса алдаркдтар еде ¥ с ы н ы с кдбылданды. TinTi К ер н и уд е д е тр у п кесш euiipin крйып, oftbiHFa даты суга KipiCTi. Кдртаны граф араластырып, e3i таратты, Томпыштыд крлына б1рден отыз 6ip упай шыдты; кеп узамай ойынныд дызы гы ол арды д мазасы н алкан Kpyirrri д е умыттырып ж1берде Алайда Керниуде ерлйзайыпты Луазолардыд кдртаны 6ipAecin суырып алып отырганын ескертп. О лар тамадтануга отырган кезде тары Фоланви мырза келд! де, дырылдай былай деде — П рус enncepi мадмуэзел Елизавет Русседен ол ез ш еппмш ел1 езгертпе/д м е е кен д еп сурауды тапсы рып едд. Томпыш а д бэтестей бозарып кетп де, 6ip орнында кдтгы д а дзлды; сон ан с о д б у р д аш уланы п едд, б1рад ыза булыдтырып, ту к сейлей алмай кдлды. Ады рында ол таре жарылды: — О л сумырайта айта барыдыз, былганыш сасыдкд, п р ус ты д одбаган ы н а, м ен еш н е р се ymiH д е келдпейм ш ! Есттп тур сы з ба? Е ш н ерсе, еш н ер се, еш н ер се уппн!

А сх а н а н ы ц ж у а н иесп ш ы !ы п к е т п . О н ы сурак,тьщ астына алып, эписер екеуш щ купиа сездерш айтуды eTiHin, 6 a p i е н д ! Т о м п ы ш т ы к р р ш а п ал д ы . Э у е л га д ё Томпыш айтудан ат-тонын ала кдшты да, кею н оны да ы за жендД. - OFaH н е к е р е к ? .. OFaH н е к е р е к ? .. OFaH м еш м ен ж а т у керек! - дедД аш уланы п. Бэрш щ ашуланраны сондай, ол саз еш юмд1 де абыржыткдн жок, К ерниуденщ кружкерп устелге кдтты coFbin кдлганы сонш алы к, он ь щ бы т-ш ы ты шык,ты. Bapi б 1рауы здан гаж п пс биуцрдД — м ы н а о ц б аган эскер сы м ак, бэрш щ зыгырданын кдйнатып, 6api ызадан жарылып кете жаздады, эйелден сураган нэрсенщ 6ip белш егш бэрш ен д е су р а п тур ган д ай 6 a pi д е кдрсы лы к, бьлддруге 6ipiKTi. Граф мына адамдардьщ ездерш ертедеп жабайылардан артык,етш керсете алмагандырын ж ш р к ен ш тен баян етп. Q cipece эйелдер жары Томпышкд ездерш щ ыстык, api M eftipiMAi ж а н а ш ы р л ы к ,та р ы н 6 iA A ipin ж а т т ы . © з белм елерш ен тамак, уш ш рана ш ыкдан монахиналар бастар ы н т ем ен с алы п ундемедД. Бэрш кдмтыран аш у ептеп басылган соц, олар устел басы н а келш оты рды , алайда аз сейледД: эр гам е з ой ы м ен болып Kerri. Э йел дер ез белм ел ерш е ерте K erri, ал еркектер темегалерш тартура кдлып, кдрта ойнаура отыры сты да, ойынга Фоланви мырзаны да шакырды, ондары ойлары эп и сер дщ кдрсы лы ры н кдндай ж ол м ен к,ойдырура болатыны н одан кул ы кден б ш п ал у едД. А лай д а а с хан а Heci т ек кдртаны оклады да, баскд е ш т е ц е т еспмедД, еш тец еге ж ауап бермедД, т е к кдйталап: - Мырзалар, ойнайык,та! М ырзалар, ойнайык, та! — д ей бердД. О ны ц ойынра бар ьпдыласымен 6epiAin к етк еш сондайлык, Tirni тугарудД д е ум ы ты п Kerin, сод а н онын, кеудесшен кей кезде арганньщ унш дей кургарей созылран дыбыстар естш п кдлып ж а п ы . О н ьщ ы скырынган eKneci салтанатты бас дауыстан тартып туцрыш шакдгра бастаган ж ас аген тн , кырылдаган у н т е дейш п дем ж пе ауруыньщ кулл! ды б ы с жиынтырын 6ipm eH кей in ш ь та р ы п ж атты . 41

Ы с у т т Щ М е - у ш _____ О л Tirrri ш ар ш а г а н н а н ая гы н а ш ал ы н ы сы п зорра ж ур ген эй е м келш шакдярранда д а уйк,таура бармай крйды. Э й ел ! ам ал жок, жалрыз ке-rri, е й тк е ш ол кун кддлац берш ке л е ж ат к д н ке зд е н оян ган болаты н, ал куйеуД он ы ц ж арым тунс1з ж ата крймайтын адам, ол езш щ кац ш жакдш адамдарымен тац аткднра дейш де отыра беруге беш м. О л эй ел ш щ соц ы н ан айкдй салды: \"MaFaH пеш тщ ус-пне оны -м уны кря салш ы ”, сой -rri де, ары кдрай ойнай бердо. О дан е ш н эр се су р а п 6L\\yre болмайтыны аныкуалган соц, енд1 ж ату керек деген шепимге келш , 6api ез белмелерше тарасты. Булдыр да болса кетерм 1з-ау деп сенш , содан бурьшрыдан бетер кетюлер! келш, тары 6ip кун бойы мына адам ж ш ркенетш асханада кдламыз-ау деген ойдан зэрелер1 ушып, к е л е а куга тары булар ерте оянды. Бэл1, а т га р эм кр р ад а тур , а т ай дауш ы керш бей дн 1стейтш ештецелер1 жок, болтан соц, 6api куймен! айналып аулада журдд де крйды. Т а ц е р т е ц г! тамак, к е щ л а з шнлдо, То м пы ш кд д еген элдекдндай салкршдык, байкдлады, кеш ю ойдьщ к д тел тн тацертещ т ой тузетедд дегендей, б э р т щ кец1л куш ептеп е з г е р е бастаган д ай . Ендд оган ж ол ауш ы лар п р уссаккд епнимге би\\ддрмей-ак, ба р а салмаганы на, сой тш булардьщ жайлы оянуы на кутпеген сыйлык, ж асай крймаганына р е н я а с п . О да н оцай н е н ар се бар едд? Ж е н е ол туралы ю м бьле кряты н едо? С ы п а й ы ге р ш ш к ж асап, эпи серге м е н м у н ы e3iM Hin бак,ы тсы з ж о л а у ш ы cepiKTepiM Ai аярандык,тан ж асап оты рм ьш д е у ш е д е болатын едо гой. О л уш ш бул дегенщ энш еш н нарсе емес пе? А лай да е з ш щ м ундай ойы н оган 3Ai еш гам аш ы п айта крйган жок, Т у с к е -гаман 6api 3ep irin ш арш аран кезде граф тещ р ек к е кдгдырып кдйтайык, деген усы ны с жасады. Ж ы лы кшшп, аз рана топ жолга шыкды, тек от кдсында отыруды артык, санаран К ерн нуде мен куш бойы не ппркеуде, не дш и адамдарды ц кдсы нда болатын м онахиналар ьлеспедд. Кун сайын кдтайып келе жаткдн аяз мурын мен кулак,ты ая у сы з шымшылайды; аяк,тын, муздаганы сондай, 42

ap6ip аттап басудыц e3i азапкд айнадды. А л деревнианыц сыртындагы аппак, дала езш щ уш ы киырсыздыгым ен Kpyirrri т у н ер ш туррандьщ тан, б э р ш щ в н е бо й ы суы н ы п, ж у р е п кд1сы лы п K erri де, 6 ep i кдй та кдйтты. Терт эйел алдында, уш еркек артында келе жатты. Ж ардайды жак,сы ту сш г ен Л уазо к е н е т \"элдеб1р сайкдлга бола\" мына ш ет т у к т р д е узак, аялдауымызга тура келе м е деп сурады. Эркдш ан эдептт граф эйелден соншалык, ауы р курбандыкды талап етуге болмайтынын, ондай курбандык, тек вз ерю мен ж асалуы керек екенш айтты. Карре-Ламадон мырза егер Ф рансуздар Д иепп аркдалы к,арсы ш аб уы л га ш ы гаты н б о л са , он да п р у с с а к т а р м е н к,ак,тырыс б а с к д ж е р д е е м е с , д е л о сы Тотеде болатынын, мэселенщ e3i осы лай крйылып оты р ганд ы ры н ай тты . Б ул n iK ip э ц г 1м е л е сш к ел е жаткрндарды кдтты шошытты. — А л егер ж а я у кетш кдлсак, кдйтелд? — д еп сурады Луазо. Граф иьпын 6ip крмдап крйды: — Ci3 де айтады екенщ з-ау! М ы нандай кдрда, эйелдер1м1збен ж ур ш п е ? ! О н ь щ у с т ш е д е р е у арты м ы здан курын жДбередь он м инет етпей-ак, уста п алады да, туткдщдар есебш де солдаттардьщ крлына тапсырады. Эрине, тап солай болар едь Bepi у н а з кдлды. Э й ел д ер ки1м сэн ш с е з кдглып кел е ж атты , 6ipaK, араларында алдеб1р имеш с байкрлатындай. К ен е т кеш е н щ аяк, ж агы н ан п р ус e n n c ep i кершад. ¥ш ы - кны ры жок, кдрды ц ус тш д е онын, уз ы н бо й ы мунддр к иген сонаны еск е т у а р е тш едр ол мурщат тазаланган еттгш былгап алмайын деп, аягын талтандай баскдн айрыкщ а ескери журкгпен кетш барады. Э й ел д ер м е н к д тар л аса б е р ш , оларра б а сы н цад де, кдлпак,тарын ш еш пей ам андасура дэтт барран е р к е к т е р ге жак,тырмай кдрады , е й тк ен м ен Л уа зо н ы ц к,олы б а с кшмше дейш барып та кдлган болатын. Томпыш кулатына д е т н кдазарып кетп , ал Kyfteyi бар уш ей ел ездер ш мы на ескери сы м ак,ты ц e3i о ж а р кдалык, керсеткен кдаздьщ кдсында кергенш е кдтты кррланды. ЕндД олар сол т ур алы, он ы ц д ен е 6iTiMi, Typi ж айы н да с е з кдалысты. К еп эписерд1 бтлген, ол арды ц б т м - 43

Ъ екст ш н М ф /секе-уиа_______________________ болмысын танитын Карре-Ламадон ханым оны аса жаман дей крймады; кдйта оньщ франсуз болмаганына е ю тш бьлдДрдъ э й т п е с е о дан , с е з жок,, эй елдерд1 е сш ен тан ды ра™ н кернеп гусар шыгар ед] деп багалады. К,ыдырудам оралтан соц , сапарлас эй елдер енд1 немен ай налысарлары н бй\\мед1, Tim i ту к к е тур гы сы з н арселерге бол а 6ip-6ipiH ш ати и сей лей бастады. А ст ы уш пз отырып iiuicri ж эне ол узакдд созылмады, сонан соц 6api ейтш- б у й тш уакдгг е т ю з у yujiH, уйк,таута к е тп . KeAeci куш жолаушылар твменге тускенде, бэрппц турш ен шаршатандык, ал ж ан дуииесш ен ыза болтандары байкдлып тур едь Эйелдер Томпыш пен тук свйлеспедд десе д е болады. К рцы рау кум б1рледь ИПркеуде шокдянута эз1рлж басталды. Томпыштьщ Иветодаты ш аруалар крлында тэрбиленш жаткдн баласы бар болатын. Оны жылына ею ретген артык, кере де алмайтын, ол туралы ешкдшан ойлаган д а ем ес, 6ipaK, н пркеуде б аланы шокдшдырталы ж аткд н ы и ecTin, к е н е т те н ж у р е п н е е з баласы на деген тол а ссы з нэз1к MeffipiM ce3iMi куйы лып, он ь щ ш окдш- д ы руды то ц таусы з бары п Keprici келш Kerri. О л ш ыгып к ете салы сы м ен сапарластар 6ip-6ipiHe кдрасып, сонан соц 6ip-6ipiHe жакдгндаса отырысты — кдлай болганда да 6ip э р ек е т ж а с а у кдж ет екен ш 6api д е сездд. Луазога кенет ой келдк эписерге тек Томпыипъщ 6ip езш алып кдл да, баскдмызды кря бе р деген -плек айтайык, дедь Фоланви мырза ол тапсырманы орындауга кеысе кетп, 6ipaK, барган бой д а кдйта кдйтып кедад: адам табигатын бглетш neMic оны куып яйбердь О л ез ттлеп орындалганга деш н барлык, жолаушыны жтбермеуге беюндь О сы арада Л уазо ханы мны ц оспадарсы з тулгасы барлык, бол м ы сы м ен 6ip KepiHin кдлды: — Bi3 бул арада кдртайганга деш н отыруга тш с емес шырармыз! — О л жузйсдра акдыры ондай KeciimeH ай н ал ы са™ н болтан со ц ж эн е оны барлык, еркекпен ж асай беретан болтандык,тан, элдеб1реуге кенб ей кою га оныц кдндай кдкдгсы бар? К,удайшыльщгарынды айтшы, Руанда ол кш болса сонымен ец аяты ат айдаушымен де байланысты юй! 44

Ш омпиш Иэ, ханым, префекгураньщ ат айдаушысымен де! М ен оны жакры танимын гой — ол б1зден шарап алып турады. А л ецдд fij-yyi бэледен кугкдру кд ж ет болтан кезде, ол 6ip шыбык, ти м ес шьщк, ете р бола крлыпты!.. М е н щ ойы мш а, эпи сер озш мейлшше орынды устап ж ур. Бэлюм, ол талайдан 6epi эйел кормеген болар, сондык,тан, арине, уш е уш зд щ 6ipiMi3Ai унатады той. Э йткенм ен ол, кдлай болганда да, эрю м ге ти есш ш кднагат етш отыр. О л куйеуч бар эйелдерд1 сыйлайды. ©здерщ ойлап кдрандаршы, ол бул араны ц крж асы гой. \"М аган кдж ет\", — д ес е болды, солдатгардьщ кем епм ен ол кдй-кдйсымызды д а куш пен ал а алады. Эйелдер ж иырыла кдлды. Э дем ! Карре-Ламадон ханым K03i ж а й н а п , к у д д ы э п и с е р д щ ©3iH к у ш п е н к,алай кенддргел! жаткдны н ойш а елестетш кергендей, боп-боз болып кета. Bip ш е тг е эц п м е л ес ш т ур ган е р к е к т е р ендд ай елд ер ге ж акдш келдд. Булкдн-талкдн аш уланган Л уа з о \" б у н е м е т \" крлы м ен аятын б у ы п ж а у га б е р е са л у та д ая р едд. BipaK, елпплер аулетш щ ушш пп урпагы ж эне езш щ де саясаткер е к еш сы р т ш ш ш ш ен кв р ш ш т ур ат ы н гр а ф ш е б е р эддс крлдануды усынды: — О н ь щ к е з ш ж е т ю з у кдж ет, — дедд ол. Кдстандык, уйымдастырылды. Эйелдер 6ip-6ipiHe жакдяндады, э ц п м е ортак, болды, ецад эрк1м д а ус ы н б эсец д етш а з т ю р ш о р тага сала бастады. Дегенмен 6api айтарлык,тай эдеп п болды. Э а р е с е айелдер ец ©рескел тусш ж терд щ езш бей н ел еу унпн сы пай ы созд ер м ен с э т п TipKecrepAi т а б а быдд. Свздердд а с а мукдчат талтай бс т е н д е р ! сон ш алы к, б е т е н адам оларды н н е тур ал ы айты п туртаны н , TinTi, т у с ш е алм ас едь Алайда ак,суйек эйелдер ораны п алаты н таза уятгылыкдъщ ж укд кдлкдны оларды энш ейш сы рт кезден тана к,оргайтындык,тан, о л а р д ы ц 6©pi © здерш е т а н ы с ортада ж ур тен д ей с е з ш т , о сы 6ip е р е с к е л окдггага ш е к а з с у й а ш с п е н рахачтанды, сол м а хаб б аг маш акдты н ©згеге тамак, ж асап б ер етш тэт™ эз1рлеунп аспазш а ы нты зарлы кден аткдр уга Kipicri. Айты п-айтпай н е керек, б у л окдчганыц ж акр ы е р м ек болтаны сон ш алы к, эдем 1 к©ц1л к у ш е з -е з ш е н о р н ай 45

Ш су ю п т Л ф к е к е -у пы___________________________ кдлды. Граф анда-санда ею ушты ескертпелер айтып кдлып отырды, олары соншалык, назпс астарм ен айтылган- дык,тан т ек ж ы м и туд ан apbiFa аспады . Л уазо одан алдекдйда туздыры аш ш ы эзкд ер д 1 ж 1берш ж атса да, оран е ш ю м жэб1рленбед1, ce6e6i б эр ш щ басы нда оньщ ейа/и айткдн dip рана анайы ш ю р айналып журген-дд: \"Акдлр он ьщ е з Kscidi болтан соц , 6ipeyre кенш , dipeyre кенбей т ац д ап от ы р уг а кдндай кдкдгсы б а р ? \" Суйюмдд жуз/ц К ар ре-Л ам ад он ханы м, сы йкдш а кдратанда, Tiirri егер Томпы ш тьщ орнында e3i болса, онда кдйта мына эп и сер ден баскдра к е н б ес еддм деп ойлап отырран тэр1здд. Астыртын эрекет жасаушылар дап 6ip кррганды басып адралы ж аткдндай, кдлай б а с са л у эдюш узак, талкдглады. Э р к д й с ы е з ш е б е л г ш 6ip р е л белг1леп, и м кдндай дэлел к ел п р ш , и м кдндай айла крлданатыны абден келгскдд. Б ул -iipi кррранды ж аура б е р к у т е м эж бур е т у унпн, кдлай ш абуы л ж асауды ц, кул ы кден алдаудьщ, кен ет бас салудьщ жоспары жасалды. Т е к 6ip К ерн и уде рана бурынрысынш а ш ет кдлып, астыртын эрекетке еш араласпады. Эцг1м елесуш кердщ ез эрекетерш е абден берш п кетк ен дш сонш алык, олардьщ 6ipAe-6ipi Томпыш гыц ю ргенш еспм едь тек граф: \"Ты сс!\" — деп сыбырлатанда рана бастарьш кетеркгп, ол кезде Томпыш белые шпнде турран болатын. А сты рты н эр ек етш к ер жым болып, элдеб1р ьщрайсыздьщты сезш гендж тен, Томпы ш пен кдлай сей л есе кетудд б к м ед т А круй екп к ек1жуздкпсп езгелерге кдраганда эжептэу1р мецгерген графниа: — Кдлай, шокдш дыру жакры е т п ме? — деп сурады. К уд айга кулшылык, етудщ эсер ш ен aAi д е ары ла алмаган Том пы ш 6apiH егж ей-тегж еш н е деган сы йпатгап бердп тур-тусш , кцмылын, тйгп пйркеудщ езш де. Артынан: — К е й д е кулшылык, ж асаран д а ж акры ! — дегендд крсып крйды. С е ш м ш е Kipin, сон ан со ц айткдндары на к е н а р у уш ш , тац е р те ц г1 а с к д д е ш н э й ел д ер он ы м ен абайлап i3eiTi сейлесумен шектелдь Содан кдлай устелге отырысымен солай шабуыл басталды. Э уел1 езш-ез1 курбандьпуф кдпо туралы алыстан 46

Штшш opaFbiTK^H э ц п м е ай ты л д ы . О ран е р т е з а м а н д а р д а н мысалдар келтзрйуц: И удиф пен О лоф ерна, олардан соц эй-шэй жок, Л укреций мен Секст айтылды, ез тесегш де ж а у д ы ц букьл. э с к е р б а с ы л а р ы н к д бы л д ап , а к д ф ы н д а оларды кулдьщ бары ныштылыры дер еж есш е ж етю зген Клеопатраны еске алысты. Tinri бул надан миллионер- лррдщ ез елестетуш ен туран Ганнибалды е з кушарында элди леу ymiH K anyftaFa аттан ран р и м д ж те р тур ал ы , олармен k ecin барран крлбасшылар мен жалдамалы кдльщ аскер жайындагы кцали тарихты да айтып ж1бердь Содан к еш н ез твн ш coFbic даласы н а, би л ш тщ к д р уы н а айналдыры п, ерл ш ке толы еркел!г1м ен ж ауап алушылардьщ жолын бегеген, кек алу жолында езш щ naKTiriH к у р б а н е т ш , ж ш р к е ш п т a p i ж е к KepiH iuiTi тирандарды барындырран барлык, эйедлд е с к е алы сты . TaFbi олар Бонапартты кездескен кезде кездейсок, элс1зд1г1 ражап жардайда ам ан сак,тап кдлганмен, coFaH жук,тыру уипн, e3i эдеш сумдык, аурум ен ауырран, ежелг1 api атакзы эулетген шыкдан агылшын эйел1 туралы да айтгы. О сыны ц 6api сыпайы api устам ды сездерм ен баяндалды, тек анда-санда рана дастаркдндастары н крлпаш тау макратында эдеш тацданулар рана болып турды. Ток, етер ш айткднда, эйел заты ны ц ж ер бетш деп 6ipAeH-6ip макраты солдатгардьщ н э ж г с т е yHeMi барынып, ылри д а ©3iH к ур б а н д ы к д д ш ал у е к е н - а у д е п ойлаура болатын едь Т ерец ойра шомган монахиналар еш теце д е еспм еген адам сиак,ты. Том пы ш yn ci3 отыр. О р а н о й л а н у р а 6 ip к у н б е р д ь BipaK, е н д 1 о н ы бурынрыдай \"мадам\" дем ей, ж ай рана “мэдмуэз1л\" д есп , алайда н еге олай д ей т ш д е р ш е ш ю м д е аны к, бглмедд; cipo, оны к еп ш ш к тщ баралауы бойы нш а кетер1лген б ш к т ж т ен 6ip са ты б о л са да т е м е н д е т у ym iH , OFaH с е й т ш айналысып ж урген к эаб ш щ уят норсе екен ш урындыру ymiH болар. А лдары на су п экелген кезде тары Ф ол ан ви м ы р за келдд де, Keiueri айткднын тары кдйталады: 47

Ъексттан Ифэкекв-щм_____________________ — П рус эш-icepi мадмуэзьл Елизабет Р уссе ез ш е п т а н езгертп ме екен деп сурайды. Томпы ш салкдын ж ауап кдтты: — Жок, Bipax, тамак, усп н де б1рауыздылык, эларедь Луазоныц аузынан 6ipep ацгырт се з ш ыгып кетп . Ж а ц а мдгсал ойлап т а б у ymiH эрюм-ак,ты ры сы п бак,ты, б1рак,тук таба алмады, кен ет графиниа, бэлгам, алдын ала ойлагандык,тан емес, э н ш е г ш ш н ге д еген кур м етш булдыр да болса б1лддрмек мак,сатпен болар, егдел еу м онахинадан эулиелердщ елпрш ен олардьщ улы ж ещ стер1 ж ай ы н да айтып 6epyiH сурады . К еп теген эул и е б1здщ кезкррасым ызда кдтлмыс саналаты н талай ic ж асаганм ен, 6ipaK, ГШ ркеу егер о л ар д ьщ ic T ep i к уд а й дьщ дацк,ы ym iH н ем е с е ез жакдлндары уш ш icreAren болса, онда олардьщ кунэлерш о ц а й кеш 1ред1 Foft. Б ул д а у с ы з д ел ел едД, сондык,тан граф и н и а сон ы пайдаланып крлуга асык,ты. Э лд е у н а з етш уд щ купи ме, элде барлык, дэреж едеп дш кдязметкерлер! ш ебер пайдаланатын купиа сырлы б1\\м еген суден бе, элде ж е т е ойламаушылык,тьщ бакдггы ма, жок, акдшак,тыкцъщ куткдртаны ма, мше, ендд, егде монахина бул б!рлеспкке аса зор кемек жасады. Оны 6api уяц деп есептейтгн, ал ол болса езш щ багыл, сезшец, Tix м ш ез екенш танытты. О л ж алган дэлелдердщ ш ы ты рм ан да адасы п э у р е болгаи жок,, он ьщ nixipi теш рден сокрдндай, нанымы мызгымастай, ал уятында еш куд ш жок, едь О л ym iH А бы рам ньщ курбандык, шалуы нда табигаткд ж а т т у к т е жок,-ты, егер жогарыдан сондай буйры к, келсе, ол G3i де ойланбастан экес! мен ш еш есш елпрер еде оньщ айтуьшша, егер макуалатындай н и етке бола ж у з е ге асы ры лса, онда ешкдндай д а Tepic кд1лык, кудайдьщ xopin шакдфмайды. © зш щ к е н е т пайда болтан ж ак,тасы ныц эул и ел ж ке белен уш ен негурлы м мол пайда т ауы п крлу уш ш , граф и н и а он ы \"Н эти ж е эд1ст1 акд-айды\" д еген онегел! кдгиданы егж ей-тегж ей м уатыздап талкдллауга итермеледь О л м он ахи наи ы сурак,тьщ асты н а алды: — Сонымен, апеке, егер ниет таза болса, онда кудай 48

кдй жолды да кдбыл керш , Tepic кддлырьщды кеппредд гой? — О ган кдлай кум эн KeATipyre болады , б и к е ш ? К еп ж ардайда а з турры сы нда ж азгы рура ылайык, ic coFaH итерм елеген н и етщ е бол а мак,таура турарлы к, болы п шырады. Кудайдьщ кдлауын талдап, оньщ шеиимш алдын ала болжап, оны еш кдндай кдтысы жок, нэрселерге де араластырып, монахина эцгш есш сол сарында одан ары жалрастыра бердь Соньщ 6api буркемеленш, ш еберлжпен, эдептш кпен айтылды. BipaK, м он ах кгам ш ки ген а п е к е н щ a p 6 ip ce3i куртизанканьщ ызалы карсылырын ыдыратып-ак, жатгы. Эщ тм е содан кейш 6ipa3 баскд ж акда бурылып, монахина ез орденшщ монастыры жайында, езш щ ондагы бастыры туралы, 031 м ен е з ш щ ж ан ы нд агы и ман жуздд xe p m ici к д си етп Н и ки ф ор кд уы м ы ньщ с у т к и an eK eci хакд>гнда айтып берд1. Оларды геспит1лде ш еш екпен ауы ры п жаткдн солдаггарды к уту уш ш Гаврра шакдяртыпты. О л сондары бакд>ггсыз ж ан д ар м ен ол арды н; а у р у ы ж ай ы н да егжей-тегжейл1 эцпм елеп бердо. Буларды мы на п р уссак е з HanciciH e бол а ж ол дан кдлды ры п ж аткд н да, булар , бэлгам, аман алып кдлулары да м ум кш талай ф р ан су з олетш шырар! Ауырран нем есе жараланган эскерилердд к уту оньщ мамандыры екен: ол Кдлрымда, Италиада, А встриада болыпты; ©3i кдты скдн ж ор ьщ тард ы баяндай отыры п, ол ©3i д е е ск е р д щ ар ты н ан ж ур ш , кдозу ур ы с кез1нде жаралыларды ж инап ж у р у уш ш ж аралгандай ж эне барынбайтын аскерилерд1 кез келген бастык,тан артык, 6ip сезбен-ак, ба с идоретш ©жет, ж ауы н гер монахиналардьщ 6ipi е к е н ш байкдты п кдлды; ол н агы з \"эскер и ап еке\" ед1, он ьщ м ы ж ы райган , ш еш ектен пл м еленген б е и coFbic зар д абы н ш еккендоктщ ай н асы ic n e n i едо. О н ь щ ©3i д а у с ы з э с е р е т к е н к е щ л к у ш н б у з ы п ж 1бермеу yiuin, одан кейш еш ю м 6ipAe-6ip с е з айтпады. Тамак,тан кеш н 6api е з белм ел ерщ е acbiFa Kipiri к е тп де, т е к ер те сш д е рана, он д а д а ты м ке ш шык,ты. 49