Кекілбаев Ә. Елең-алаң

ауылдяр 6ip-6ipiHe барып коныскутты айтысады. Цыста аяктан- ган балалардыц тусауы енд1 кесШ п, квктеуде тугаи балалардыц пплдеханасы енд1 жасалады. Былтыр жазда елгеннщ де, кузде елгеннщ де, т ш и кыс басында елгеннщ де асы ертец тап осы сэры ж урт сэры ж айлауда бергледк ¥затылган кыздыц айтты- рулы ж ерше де, уйленетш жшггтщ кайынына да хабаршы eHfli женеледь Шепплмей келе жаткан шерменде даулардьщ несем айтылатын келел1 жиындар да енд1 етедк Баран де пплде тускен- ше 6ip жакты кылмай болмайды. Одан кешн сонау сона тоцатын коцыр кузге дейш кун ысып кетед1 де, конацтын; да, конак neci- нщ де шыркы бузылады. Буган дейш козы эл1 гленей келдц iceK эл1 icneii келдк Агарганньщ да уызы таркамай, кымыз бен шу- баттыц уыты ж смлмедк Жылкыныц иыкта жалы, жшшшжте майы тутаспады. Налуаннын кайраты енд1 тасып, жуйржтщ арыны eHfli аршидк Шырыны кетпеген шепке жайылган малдыц шырышы квп ж ас ем баске жеуге болбыр, журекке тимейдк Бэр1нщ де дер кез1 ещц келедк Оган дейш кун-тун демей элм айткан келел1 шаруалардьщ керемн камдай берген дурыс. Ж аца т т л г е н уйлер, ту сырттарынан Караганда, ipreflepiH белдеуге дейш сэкките Typin, кал кешкел1 турган коки каздай Кызыл сирактанып алган. Ж ан-жактан шалгын nci, как жуаньщ Hici, су бойындагы жалбыз Hci аккиды. Уйге сиып отыра алмайсьщ. Ж уп р ш сыртка шыккьщ келед1 де турады. Сыртка шьщсац — калыц бмкен бидайык пен еркек желд1 кун м кал бетшдей ез-езшен булыксып булкынып жатка- ны. Ь^акалып тыгыз вскен майкара ж усан, мортык, ажырык, ебе- лек кырыктыктан каймыккан сег.пз кобенщ жон аркасындай караптан-карап flip-flip етедк Квз ушьшдагы айтацырлар мен квлдеу турандар квктемдеп кар суынан олге дейш шалкып жа- тыр. Ж ел жоктыц езшде тунба айдын бойжеткен киш шыккан как шэш кейлектщ катармалы етегшдей б1лем-бшем ожшденш апты. Ж ан-жагынан анталай тап берген квп жылкыдан уржкен каз, уйрек кал айнала шуш п, кайтадан конар оцаша 1здейдь Квк­ теуде отырганда-ак жал-куйрыгы кузелген тойнакы кулын-тай- лар 6yfiipflepi жылтьщдап, айдынды кешш-кешш барып, кенет аяктарыньщ астынан шоршып тускен ак шабактан шалгы тиген майса курактай жапырыла жалт 6epin, ж агага карай шалп-шалп безш 6epefli. Т а у ciлeмдepi — бидайдай бытырап, кадала жайылып жат- Кан отар-отар кой. Шыбынсыз жазда кулактарын Kecin алсац да, балместей болып, кенедей жабысып жаткан бауырсак кулак ма- кулы ктарга «шэшт* деуден де кол босап, epirin калган дойшы- лар 6api улкен тебенщ басына жиылып, 6ip-6ipiHeH койыртпак im in , ж ум ыр татыспак ж асап, отыра калып тогыз кумалак таря- тып, тура калып, казан доп лактырып, жата калып белдесш мэ- ре-сэре. Ж айбаракат жайылып ж аткан жабагы жундер1 жолда кыр- кылган сака койлар. А л биылгы козы колат-колаттыц тасасын- 100

даты койшы ауылдардыц желкелерше шршулк К уп басы, су ая- гы тогыттардыц мацында да солар. Не терт аягы б1рдей маталып цырцылып жатыр, не несер бастарына дешн суга батырылып, тогытылып жатыр. К ьФКь1лгандарын энеу кун п кеш басшы бол­ тан ныл иектер аралап керш, цол-аягы серейген узындарын, нуйрыктары тецкершген улкендерш, суйек 6iTiMi, ет алымы ду- рыстарын, мацдай тусы цен келгендерш, ж уш ак, бозгылттарын, ай муМзд1 ор каскаларын кошкар кылмакка белш ап, калган еркек цозыларды мыкындарын таянып, алакандарыиа TyKipin, жаланып турган тарткыштардыц алдарына келденец тосады. EKi 6erTepiHe шып-шып кан теуш , мурттары жылтыраган мос- кал еркектер бейшара токтыларды гырп етшзбей такымдарына кысып, жецдерш шынтактарынан асыра Typin алган кайыс кара б1лектерш жас телдщ улпа тацына cyHriTin, элде 6ip Hopceni сн- палап тауы п ап, умаштап турады да, окыс ж улкып кап, куйры- гынан 6ip кагып тургызып ж1бередь Элгшде гана карматпай- мын деп колды-аякка турман тызактап баккан пысыкай маку- лык капел!мде не болганын тусш е алмай, бе к се а кетертпей, сон- да да жан дэрмен кнралацдап безш бара жатады. Оган кырык- тык басындагы уйып калган белдерш жазып, шакыр-шукыр кы- рыктык кайрап турган еркектер « с т е р т акситып карк-карк куледь Жана коныста дэулетшш бас-аягын 6ip шолып шыгайын деп шаруа аралап журген бар мен байдын сонындагы кеп кошамет- mi енд1 кел мацында ушр-ушр уйездеп жаткан жылкыга беттей- д ь Ол ж акта шщшлдей ыс1неген тайдыц yHi мен сыкылыктай кулген баланыц уншен кулак тунады. Тан атты-ак бала бНкен колдарына ж уген устап, жылкыга Карай жугаред!. Карына курык 1лген жылкышыларга, «агатай- лап* жата калып жабысады. K a3ip ж урттыц куш тусш азды-кем дэурендеп турган боктампаз немелер рет! келгенде колкашы ба- лалардын уш ндеп жецгелер! мен оларцыц болашак енелерш сырттан 6ip сыбап тастап, 6ip-6ip тай устап бередь Куйрыгын те- yin кутырына шапкылап журген 6ip-6ip тай. Маиса кум акка топ- топ домалап тусш , май куйрыкты 6ip сипап койып, кашып бара жаткан тайдын соцынан тызактап ж аяу куып бара жаткан 6ip- 6ip бала. Кунан шыкканша. денен шыкканша жуген, нокта кер- мей келген шу асауларга такымы тегеуршд1 бозбалалар цоп- жиыпты. Кайраты таскан жануарлардыц аспандаган арынын те» кайтармакка кайда кум, кайда су болса, соган салып, шагылга малтыктырып, шалкарды кешшзш, эбден дщкелетш багады. Жылкыны коре келген улкендер такымга алгаш Tycin, мец- кш журген кыл куйрыктарцыц кулкын бакылап, кайсысынан жорга, кайсысынан жортак, кайсысынан тулпар, кайсысынан тугыр шыгатынын топшылайды. Сакалдар тынымсыз шошандап, мурттар Miripcia ширатылады. Шарт-шурт кол алысылып, бэс ттседк Ауылдардыц да мацы абыр-сабыр. Анадай ж ердей тепсецгс тартылган жел1 жацтан саумал ацциды. Бастарын ац орамалмен 101

таре тацып ялып, долдарына квнек устап, сыцар йзерлеп, 6ip- 6ip бпенщ ж елшше жабысып алган мосдал сауыншы еркектер- Д‘Ч бежер1мд! тутымынан ypni ауырып кеткенде басын курык,, аягын miдер тартып, дымы курып, озер турган жануар TiciH ад- ситып, кезш алартады. Ешкемердей емшеек eKi аяктылар соныц esiHe шацд-шацд адырып дояды. Уйлердлц алдындагы ж аца дазылган жер ошадтыц дыэыл топырагын кул-куйе квлкештеп улгере доймапты. Тай дазандар- да бырд-бырд дурт дайнап, орта дазандарда буы бурдырап ipiM- пйк nicin жатыр. Арасына абайсыз туеш кеткен сурдщ соцы жалды Ж1лж сарсуга араласып, эдем] хош nic шыгарады. Соныц барш Mice тутпай, табад даптыц тубхнен дадпыш блрдеце тауып океп, кулге кемш, етегше 6ip суртш алып, ж урт кезш ала 6epin, жасырып дайзалап отырган жерлк эйелдщ былайгы дуннемен шару асы ж од, бар еил-дертх етегшдеп жадгыз тал боршада. А д уйлердщ ой ж ад бетше, дашдадтатып тж кен ас уйлердщ мады шыптадан кетерлп самсатып дойган шл ере. врелердщ ycTi жайылган дойдай бытырай шашылып жатдан ад ipiMtaiK, сэры ipiMmiK, кедше дурт, туздад дурт, ежегей, сарсу, балдаймад. Кв- ледкеде курс-курс мес шайдалады. Уй iminAe пые-пые саба шелледь А с уй мадынан кулдрЫген тодтыд nci аддиды. Соныц бэршен аулад самиян бижке тш лген ад уйлерд1д ма­ ды да жабыр-и:убыр цауыс. Ш удшл-шуцкш датындар сейлеседк Сылд-сылд дыздар куледь Кунгей ветке шыпта теселш, ж ун са- балады. Келедке бетке дазык дагылып, ермек дурылады. Эйел- дер уршыд, дыздар керпе дурайды. Осыдан биылгы жабагы жун долмен шрллш 6iTin домалад-домалад ж ш болганша, сосын сол домалад-домалад ж ш келептелш боялып шыдданша, боялган ж ш ермек боп дурылганша, ол ермек тодылып 6iTin, алаша кл- лем боп теселш, бау, бас дур, тесек дап, аяд дап, цоржып боп кереге басына, уы д дарына шлнгенше шуылдаган падырларл-а тыным жод. Ж ер туй н ен борбай созды боп кешлп келген ауыл ipre басып отырмай ж атып, 6iTin болмас дыбыр-жыбырга Kipicii де Kerri. Gcipece, балаларда тыным жод. Уйдщ мадын шацдатпандар дейт1н улкендерден дашып анадай-анадайдагы кегалдарга барып лшлдж атады, дашпа топ ойнайды. Тадыр мен тастад ушырасса, децгелетш -шедбер сызып, асыд атады. Бута-бутаныц тублы Tin- Tin, уя тауы п, дусда тузад дурады. Тун баласы ад кеш, ад су- йек... У да ду. Осындай ырду-дырдуга онша елй-е доймай дамырыцды жур- ген жадгы з Бопай ханы м тана. Етжецд1 эйел биыл таралып, нур- лы кезш щ мадайына еж1м жуглрейш д а т . Квз тастасында да, димыл-дозгалысында да олде 6ip салгырттыд бар. Ашыд iprenin алдына бетше ж уд а шымылдыд ж ауып келденед дойыл- ган суйек бас бесж тщ ш пндеп саби элденеше дыддылдап, ешк1м д ул ад аса доймагасын, mipeHC тебшлп ж ы лаганда барып орньх- нан турды. 102

ЕЫктен алау-далау Kipin келш, тер жактагы калы калта то­ лы кеп асьщтыц шетшен етеп толганша кесш алып, сыртца ка­ рай кайта ж упрген торсык шеке, томага коз Цожахметке да лэмим ундеген жод. Сыртта куыршац ойнап отырган жета жасар Зылиха элдекай- да асыгып-ycirin бара жаткан агасынан калмаймын деп, дедек- теп орнынан тура 6epin ед1, Кож ахмег: — Кыз ертпеймш! влсец еле дал!— деп тумсыцты 6ip сорк етшзд1 де, eKuieci жалтырап желкедеп улкен ауылдыц балаларм жиылып ап асык ойнап жаткан ак такырга карай зымгап бердь Зылиха 6ipa3 жер тепшлеп керш едк онысына пинала койган eumiM болмаган соц, атып турып, о да жугардк Айкайды салып барады. Кайырыла кояр Цожахмет жок. Касындагы Т у я к 6ipa3 жерге дешн жалтактап барды да, соадарынан тулымшагы жел- тл д е п томпачдап келе ж аткан кыз баланы аяп, амалсыз кш рди Квк шалгынга малтыгып, екпем вше бастаган Зылиханыц ка- сына кайтып оралып, аптыгын баскызып, колынан устап, жете- лей женелдь Улап-шулап аламан-асырды салып ж аткан квп балага барып косылган, Цожахмет артына бурылып, Туя кка «болсацшы енд!«. дегендей кол булгалай берш epi касындагы байпацдап басып бол- май келе жаткан борпаяк карындасын Kepin, «кап, бэлем, ceiii ме?» дегендей жудырыгын KepceTTi. Ашьщ !ргеден бэрш Kepin отырган Бопай тентек Д о ж а х мет ж акка ашу аралас жымиып: — Кап, сенщ взщД1 ме!— деп жудырыгын туйш койды. BipaK оны KiM Kepin жатыр?! Кетермекш ойнап кеней айтып, утканы утылганына аркалатып мэре-сэре болып жаткан квп шуылдак кай 1ргеден кай шешен1ц карап отырганын не кылсып! Энс жалба-жулба алпамса 6ipey конжиып Дожахметт1ц аркасы- на м1нд1 де алды. Ханзадамыз Сары Аркадан Tepi-терсек артып шаЬарына кайткан Х иуа саудагершщ кек есегшдей Tipceri ма- йысып букепдеи барады. — Кап, бэлем, взще сол керек! Ж азалы болып калган агасын Kepin, Зылиха Туяк устап келе жаткан колын жулып ап, алаканын шапалактап кудайы берд1 де калды. Оган Туяк Lnirin б1рдеце деп жатыр. Ерке кыз ecipin алган. Басын шайцактатып, алаканын шапалактап, сешре ба- сады. Ызакор агасынан темпеш Kepin калмаса жарар едк Абы- рой болганда, касында, эйтеу1р араша тусер Т уяк бар. Туяк oai 6ip мын болгыр, ж ур еп ж уп-жука бала. Оккай асык- тай орала кетедь Энеу кунг1 булар осында конганньщ ертещне- ак кшд!к экеме сэлем беремж деп жацгыз тайын тепеч д етт же- rin келген. Осыдан енд! ала жаздай осы ауылда болады. Диян пушпактагы кигаш булактыц басында жападан жалгыз сенде- луше алты ай кыс та эбден ж етюлштк Ж ер аягы кен жазда дыр- думанга араласып кещл кетерсш! Ханныц Туякка деген ниеп о бастан белек-Ti. Оныц ycTiiie баягы Дэурен 6niK окигасынан кешн каршадай балага кызыр 103

кергендей табынады. Bip му шелre etifli шыгып турган балгын ко- Kipen сабид! дуда и эуелден артыд парык; жараткан. Басы ханнын ез1 боп бул тудым иЫ п -буплген сайын ол шалыктап шалые бас- пай, татаусыз тал ж1бектей ес1лед1 де турады. Осы уйдщ бала-шагалары езше обден бауыр басып апты. Ко- жахмет ол келгенде тштен дудайы бередд ByriH тацертец Ай- шуадда Taii жуасытдызып баулыгалы жылдыга жургел1 жатыр efli, Цожахмет дояр да поймай алып далды. BeciKTeri Эдьпге де­ й т ол Kipin келгенде ыржыц-ыржыц ербецдеп коя береди Эне дасына Т уяк баргасын Цожахмет аркаланып дасындагы- ларга 6ipflene деп ежецдей женелдд Осы баласыныц eei алдын- дагы eKi агасынан repi эутр1м цеу ме далай! Олар судай сщш, тастай батып ж уре беретш жерге бул капел1мде imire уй ретсе доймайтын сиядты. Соны ойлаганда Бопайдыц KOKiperi 6ip шаншып етедп Есше анадагы коктеуден кешердегй жиын туседд Биыл булар коктеуд1 Д эдж думда етюзген. Ж абагы ж ун дырдылып, тай-дунан кузе- лш , сандарына тадба басылып, дысырадтардыц алдына yftip ту- cin, дозыны енесшен айырып, ж айлауга кешуге не керектщ бэр! iCTenin болгасын, ел жадсылары 6ip жерге жиылып кеии-дон жайын эцпме ететш. Ертед жайлауга барганда KiMre дайдан до- ные THin, KiM К1ммен дозы сыбай болатынын адылдасатын. Бурын уш ж уз Ц аратауда тодайласып туратын туста дурыл- тай атдарган бул ш аруа даз1р iprexi ауылдардагы нодта басы тойлардыд енцйсше тидд Мундай жиынныд копи-донды адыл- дасумен доса ауыз тугендесуге де тнпзер cenwri мол-тугыи. Оныц тусында шмнщ ауызы KiMre дисаятыны, дай бидщ дай султанга Т13е досдалы жургеш айтпай-ад белгип болар-ды. Ала дыстай эр дайсысы эр шудырга тыгылып, одаша тутш тутетш келген дазад ауылдары мен эр дайсысы эр думадты паналаган дазад руларыныц кемеш мен кокiperiнде не езгерш бары сондай жиындарда ацгарылатын. Уыз дымызды урттап дойып сейлеген билерд1д ауыз лэмжен биылгы жер ыцгайын бтмегенмен, ел сы- дайын оп-одай-ад тани доятынсыд. Сондыдтанда ма, биылгы нодта басына Э бтдай ы р ала бетен шашылды. Былтыр орыс улыгы тойына шадырганда Нуралыдан ж е й нарга баса артып 6epin ж1берген тадсыд тагамдарды согым басы тойдан сод кеп шаштырмай тартыдды устатып едд Сонда 6ip ойлаганы бар екен. !Кудайга шук1р, биылгы дыста Бухар мен Х иуаны д буларга дегенде долы ашыд болды. Адам ата бойынан е м тарапда да элденеше рет далашы барып дайтты. Базардыд коюы мен даймагын туптей кетертюзгендерж былай дойганда, жол-женекей салынган хан сыбаганыд eei шаш етектен. К ун шы- гы стан дызыл шагылга малтыгып, тунделетш донтайшыныд ха- баршысы да талай содты. Ол да дур дол сомпиып жетш келмей, дытайдыд ж ерж асы мен булды дуниесж, Тэшкеннщ epiK, Mefliei мен езге де базарлыгын жуктеген 6ipep туйе жетелей келетш. Обалы не керек, Мэмбет мырза сезшде турды гой. Б ул эулет- тщ едсесш Ж эдж тудымынан 6ip елйге болса да, бижтетш 6epfli 104

гой. Уфага жетпей-жатып, артынан: «Жаздык, жацылдык... Ен- fli ол тентектж болмайды. Б1зден де enuii ерте кетодз. Патшаха- нымга тагы да ягына бас урып, бодан сураган мына хатымызды ала барыцыз»,— деп кос етек боп далактап шауып жеткен Сэ- меке адамдарынан касына сьщар Kici жолатпай, тек кагаздарын гана алып, бэрж тыркыратып Kepi куыпты. Абайсызда Эб)лка- йырдыц иыгын тагы оздырып алганын кеш ацгарып, акылы кеш KipreH Сэмекешч ак жолтай eniuinepi жел токсанныц суыгында иманды ауыздары сылп етпей усш-шашырап елдерше оралды. Бэршен де жандарына шокыншык н ем ет ч : «Бул хаттын хаба- рын элбетте Эбдлкайыр адамдарынан ecTin 6uiepcis»,— деген сазарыцкы ж ауабы катты батты. Онысы аз болгандай, олардан ай кейш ат сабылтып барган ¥лы ж уз елпплерш кол кусырып кабыл алып, Петерборга ерте к е т к е т eKi жыл боны 1ргеден ши, ж у п р т т илпспей койган кикар ханга epynire карулы деген осы болды деп ктелген эдеш астамдык едь Оны баска Юлмесе де, касткабактыц астарына канык Сэмеке эбден тусш дк Оны баска сезбесе де Эбищайыр сездь Bipeyi тершде Tepic карал жатып куарды, 6ipeyi тершде шалкалай керЫ п отырып куанды. «Из, шок, из, шок!»— дед!. «Кап, сауап болганын карашы»,— дедь KyfteyiHiH кабагын алты кырдык астында жатып танитын сунгыла ханым ак тамагын суйюмд1 бозбалага алгаш аймалат- кан балгын бойжеткендей лып-лып балкып коя берд1. Терезеле- ршщ текелш кана коймай, тебелер1н1ц твтен би1ктей бастаганын алгаш рет сонда ангарды. «Из, сэт! Из, аруак, бергенще шу- Kip!»— дед1. «Тэуба, тэуба, тап осы бетщнен танба!»— дедг Тагдырдыч жылы шырайын 6ip байкаса, «тагы да бере туе» деп талтайып жатып алар Эбьткайыр ма! Tin алгыш ж тттерш 1н т е р л т н кургатпай тенпретш , тун баласы солардыц ауызына карап кулагын тосады да отырады. Тэшкенде так MiHin отырган бауырына астыртын адам яаберш, жочгардыц сонау аргы калы- цында не болып, не койып жатканынан сыр таркызады. Бопай ханым жан-жакка ж1берген жансыздары айтып кел- ген хабар Эбищайырдыц ендьенд! жазылып келе жаткан каба­ гын аша туспесе, баса туспегенш байцап ж ур. Куйеуштч кэп. жылдардан 6epi бурынгы кызыл шырайынан айырылып, желде- деген шанаштай ала таганак аксурланып бара жаткан жузше кайтадан кан ойнайтынды шыгарды. Сызы мол ала квз1 шыра- дай маздап, айырыкша кунак ж ур. 8cipece, торгауыт тараптьщ хабарын куныга тычдайды. Оньщ да peTi бар-тын. Баягыда Мэмбет мырза казак арасына келгенде KepeciHi ол осы торга- уыттардан керген. Сэмеке мен Батыр солардыч колымен от кв- сеп, жел куык журтты буган карсы ереуклдетпек боп, канша жерден какпан курганын ойлаганда элге дейш зыгырданы кай- нап коя 6epefli. Сэмеке мен Батыр мыкты болса, сол торгауыт- тармен енд! Ti3e косысып керешпп... Мше, Аюке хан enreni он жылдай болып барады. Торгауыт арасына хандарыньщ казасы тусында тускен ала булж ерши туспесе, басыла кояр Typi бай- калмайды. Маркум Аюке баягыда парсы жорыгынан Ед1лд1 бой- 105

лап астанасына кайтып бара жаткан Петр агзамды Кара жар де­ ген калашыкта кемесшен Tycipin алып, жабагы жыгып жал тосып, колына цымыз устатып, койнына дыз салып конак еткен. Эйел1 Сыбан Раптаныц кызы, Дармабала соны айтканда элгс дешн аузыныц суы тамып-тамып кетедх дейдо. Калмак ханы сон- да патша касына уш улын 61рдей epTin барып, шпндеп ул к е т Шер1н Денджтх орныма мурагер кой деп отшшть Сейткен ецбеп рзсуа боп, кез1 жумылмай жатып, астындагы тагы агайынныц таласына т у с й т . Аюкенщ немереы Дендж Омбыны хан сайлай- мыз деп ел uiipoHinTi. Сол кездеп Едхл бэйын билейтш орыс улы- лыгыныц ауызы маркумныц im ci Назардыч баласы Доржыга кнсайыпты. Шырк ympuiin келгенде шоп 6opi6ip сол Шерш Дон- д1кке т у с й т . Ол буган жаксы болды. Васына кун туып отырган казак журтына оныц iuiiHfle Kiiui жузге эч^р таяк ойнатып, шыгыста- гы улкен уяласы, жоцгар контайшысыныц сойылын согып кете ме деп коркып едй Цудай тазгшше куат бермеген булгак ыойын неме оз басымен 03i кайгы болганы. «Маган буйырмаган котен богымсн n icciii»,— деп Дендж Омбы Едшден аргы ен даланы ер- KiH жайлап, Tepic айналып ол кетсш. «¥лыгыныц айтканын .тыч- дамады, такты маган кимады»,— деп ер-токымыи бауырына алып Назардыц Доржысы бул журсш. Оган тентек баласы Лоб- жы цосылды. бгей баладан ши шыкса, т1згшд1 оз колыма алып алам»,— деп байынан кызыгы канбай, кызылы сембей жастай калган Дармабала суксыр Сарытау мацында элецкщей жаланып тагы тур. Дэнданай кун кешкен торгауыт ханы айнала камап алган арландардан ыктап казацтарга «не кемектерйх бар?» дегендей коз in кунде сатады. Оган кол ушын бергешце орыс патшасыньщ оч карамаса, Tepic карамайтынын баягыда Мэмбет мырзаныц тусында адгарган. BipaK, ол найза желектстщ ж ауга аттанардай заман ба едй Ералыжандар Уфадан Петерборга карай атта- ныпты деген хабар шыгысымен-ак бул торгауыт жакда кулагын турш койды. Доржы мен Лобжыныц мурынынан бурынгысынша аксары бас к¥Рт ыршиды дейдй Шерш Д ендж сол баягы алак- ж ул ак калпы дейдй Коптен 6epi кару устамай аксаусактанып алган Эбйщайыр алаканына сонда 6ip тушрдй Оган iceperi де осы едй Жайыкка дейш п ен ж азыкка жарбиып конып алып, казактыц жылкысы- ныч такымын жаздырмай отырган Доржы мен Лобжыдан баягы Мэмбеттщ тусындагы о п т кайтаратын рет будан былай келе ме, ж ок па! Арж агындагы ханымен сиыспай, орыспен ала коз боп, сутке тиген куш ж тей ж ш р к е н ш т журген е м немеш Жем мен TeMip бойынан дуршрете куып, Жайыктьщ маса-сонасы коп ма- засыз сагасына апарып 6ip тыкты. TeMip, Цобда арасындагы Са­ мая доцдерге Есет пен Бокенбай ауылдарын казык кылып кагып, Ж ем бойына Бопайдыц тентек тершндерш тезектей тогш KeTTi. Оган Уфа мен Петербор риза болмаса, ренжш жатпаган сиякты. Ж ем йен 6epri каткыл мен Асмантай-Матайдыц быткылына 106

коны мен туйесшщ ауызы енд1 жетш, тас кенедей кадалып ап отырган шакар А дай ауылдарыныч айтуынша, уш жыл бойы октын-октын Куйкен беттен сенсеи берштерш селкывдетш турш- мендерд1 айдап сап, ездерг омалган баладай тырп етпей отырган торгауыттар биыл таги кимылдай бастаган сиякты. Ш амасы, арыдагы Дендш Омбы мен берщеп Доржыныц арасына ат ж уп - ре бастаса керек. Eneyi 6ipirin калтылдак кайык мжгендей калт- култ журген Ш ерж Д ен д ж п течкерш тастамак болар. Эбища- йырдыц ендий киялы ертен Сары Ариага баргасын Орта жуз руларыныц сыцайын байка и ап, epee, 6ipirin кол жиып барып, Ж айыкты косып, Едмден де ат жалдап 6ip OTin кермек. Сонда IHppiii Дендж Ед1Л1н бермегешмен Ж айыкка дейш п жайбаракат Жайдакты эке-кекелеп езг-ак усынар едк Дендйс Омбы мен Дор- жыны Едьпден Typin куып тастаса, ар жагында не гетейтшдерш ездер1 бглсж! Буган десе, сосын эл п шерменде Шерш Дендакте- piH уйт1п жесш! Мундай кауырт кимылды орыс улыктарынын алдынан отпей, калмак ханыныч колкасын абайламай кулак асып койган ачгалдык деп акталатындай асыга гстеп алгандары жон. Соныч ез1мен-ак узын аккан Ж айыктыч арнасынан су iiuin адырына мал ж аяр еда. А на жолы Петербордан елш ш к хабарын экелген Цуттымбет пен касындагы башкурттарды канша тш тюлеп сураса да, патша сарайы буньщ торгауытка баса кектегенше тап пэлендей апши коймаган сеюлда. Былтыр кузде Ор сагасына барып кайткан Ну- ралыга орыс улыгы бул турасында б1рдече айтып ж уре ме деп кыпылыктап едк ол сау болгыр да ештеде демептй Ол тап биыл жазда да не дей кояр дейсгч! А р жагындагы башкурттармен ак туйе бас боп жатыр деседк Бер жагындагы торгауытка топалач тисе де, кайырыла кояр муршаны кайдап табады?!. Торгауытка тусер тор, курылар тузактыч манына Жэдш ту- кымын елее де жолатпайды. Орта жузд1ч Ж эш беп мен шакш ак Бекенбай сиякты батырларыныч гана ауызын алып кередй Олар ычгай 6epin жатса, бэлмиг, нем кетед1 деп Батыр мен Барактан сыр тартар. Ерем1з десе ертеда. Одан бул утпаса утылмайды. Сол аркылы оларга жалпак журттын алдында озып турган ора- сан багын мойындаткызып алады. Баягы башкурт шапцыншы- лыгынан кешн Сзмеке тосектен бас кетермейд1 деп еда, ьщырсып журш , акыры дуниеден KeTin тынды. Kaeip Орта жузде хан жок. Бас такка жерш кещ.и, KiM 6Lnum, осы жолы муддесже жетер. Орыстыч улыгы бастапкы каркынымен келгенде, бул шаруаны да ендап 6ip жакты кып кояр ма едй кайтер еда... А р жагынан башкурт кутырып, киыны келген icTi киындатып турганы гой. Осындай кысталач кезде утылап кимылдап, торгауыттыч жарты жерш тартып алып, кара казактьщ алдындагы абыройын тагы 6ip мыктаса, олп дэмесше де бугш болмаса, ертеч ж етш калар... Осыны ойлаган Эбжкайыр алые жакынмен арада ат кургат- тырмады. Сонысы эз1р зая кетш коргеи жок. Баягыда Сомекешн башкурт шаппак ниетш бш п койып, Таймаска астыртын ат жу- иртш еда, 6ip упайын уш упай кып кайтарды. Ж эдш балалары 1*7 1

мен башцурт арасын жауыцтырды. Патша алдында абырой ал- ды. Семекенщ ф ордасындагы беделше нусцан келдк Басцаны цойып, Барак, пен Батырдыц ездер! ол жанжалдан ешкандай ара- ласы жоц адамдар боп кершш Tepic айналып кеттк вш алмакца келген башцурттардыц жол-женекей шацшац Бекенбайдыц жа- зьщсыз ауылын жапыра шапканы нагыз жыгылганга жудырыц болды. Уфа улыгы араласып, башкурттардыц шакшактан тут- к,ын цып кеткен уйлерш туп-тугел елше цайтарганы Орта жузде- ri Эбшцайыр беделш асыра TycTi. Оныц устш е орыстыц iprere к е л т Op бойына цала mrin жатцаны, Эбшцайыр, Нуралы, Ералы eciMiH патшаныц атымен 6ipre этап, зецб1рек атып, аспан жац- гырыктыра айкайлагандары олардьщ да кулагына жетпей жа- тыр дейсщ бе?! Патшаныц бексауытты колы цолтыгында турганда муныц цас-цабагына царайламай болмай цалганын талай жау тусшген секшдк Баска баска, цонтайшыныц e3i талай рет елппсш емпец- детш eciriHeH сыгалаттырмады ма!.. Е с т п жатыр, оныц да тап пэлендей айдарынан жел ecin тур- маган сыцылды. Сыбан Раптан елгесш тацца отырган Далдан Шерш вз ордасын 6epi тигендей б ер лж м р т алыпты. «Экемд1 у 6epin олирдщдер»,— деп Аюкенщ елпилер! мен егей memeci Се- тержепке цигыруды салыпты. Терт елппш дарга асып, егей ше- шесш уш цызымен цоса астарына казыц цагып eaTipinTi. Сетер- жептен туган Шона Доба Едш бойындагы торгауыттарга зытын- ты. Bip кезде казак даласын цанкасап цылган кекжалыц цаз1р Ед1л бойыныц ен тогайында цасцырдай сумец цагып журсе керек. Баягыда Мембет мырза осында квлеин туста жоцгар мён кытайдыц елшмп жарысып ак патшага барыпты. Екеуг де: «Одац бола квр!* деп кол жайыпты. Орыс екеуше де ыцгай танытпай отырса керек. Былтыр Петербор баргандар айтып келдц щурпит- тер торгауыттагы Шона Добаны Далдан Шершге айдап салып журген кершедь Ендеше, куба цалмак пен цара калмацтыц ара- сына кара мысык жупрд1 дей берпиз, тап каззр eKeyi де 6ipiH- 6ipi аяктан шалмаса, кол ушын бере алмайды. Оныц устше кы­ тайдыц думпу1 TinTi кушейш кетнгп. Калдан Шершнщ келмей ж атып ¥лы ж уз бен Ташкенттщ мзгш ш Жолбарыс пен уйсш Теле биге устата салып, бул жацтагы оскерд1 сыпырып-сиырып елше siteTyi Terin емес екен. Шерш Дондобага отыз мыц кол бас- татып Халцага аттандырган жорыгынан нэтиже шыкпапты. Жер кайысцан ауыр кол ж ат жерде жайрап капты. Азын-аулак аман цайткандары ызалы контайшыныц ай балтасынан мерт тауыпты. Мундай жагдайда Далдан Шерш казацгармен кайтып устассын! Оган булардыц ж ау жагадан алганда ит етектен дегендей жар- маспай тура тургандары керек. Сонда шмнщ кецЫ н ауламак? Жолбарыс, cipo ез колында. Сэмеке ак жамылып ацыретте жа­ тыр. Орта ж узде хан жок- Так тул. Оныц устше орыстыц алды Ор бойында. Ендеше солардыц одацтасы Эбищайырдыц кощлш ауламаганда Kiwuin кещлш аулайды?! Ертец казацтарга бас хан осы болып кетет1н шыгар деп те дэметпейцц дейсщ бе! Жуырда

келш кеткен сыгырагы буныц Кулагина алдагы ж азда тумалас- тарыньщ тутдындагы эйелдерд дулдар мен кундер1 дуние-малы- мен тугел дайтып келетшш сыбырлап Kerri. Сез арасында Таш- кендега Жолбарыстьщ ж агдайын айтып жалпаддайды. Теле exeyi mahap маныныц e36eri мен т э ж т н е дамшыларын даттырад с1л- теп жатдан секьлдь Базарга да барган дазадтардыд басканынан жер ойылатындай дейдь Туйе екеш туйесше дешн eriH керсе, тап-тап берш, шудшыддаган дихандарга кун бермей турса керек. Салыдтыд салмагы да жыл санап артып, хандыд, билж те бат- пандап бара жаткан Tapiefli. Саудагер, диханньщ д о ж а , молданыц арасында кудш л кеп кершедь BipaK, донтайшы оларга дес бер­ мей дыцд депзбей отырган жэш бар. Муны естденде Эбшдайыр мен Бопай 6ip дозгаладтап далды. «Эй, соларды euiiKripin дайтед1? Базарга сэскеде келш, бесшде дайтатын айдаланыд айдамал дазагыныд кедшш аулаганша, куш -туш дол астындагы дасты д ойласа данжары, достыд ойласа душагы жадын жуттыц кедШ н ауламай ма? Ж ас кезш деп ауы- зынан долы бурын димылдайтын асыгыс мшез! элх далмай жур- геш-ау. Y m ж узд!д тентеп мен телмзше тиырым тапдан уйсш Теле терешд еркелМне тосдауыл бола алмаганы гой!». Ымыртта келш сэрще аттанатын донтайшы хабаршысынан бауырына бэсж тж жайын мыдтап айтып багады. А рсы -Kypci не- ме дулагына шее жарар едь.. 1лмес дейсщ бе! Цанша тентек дегенмен, бул дегенде дайыры- лады. Цадтарылады. Ол Тэшкенде отырмаса, тап ipreciHfleri Ор- дабасына барып жиын дура алар ма? Тусынан асып, ту Адыра- дайга жетш, ойран сала алар ма?! К,онтайшыныд басда 6ip дар- гылы Te6eri отырса, Мэмбет мырза Орта ж уз султандарын илж тг ре алмай, канжыгасы додылтадсып дайтданда уайымдап жата алмай, Цуттымбетт1 жумсап долда салганда ¥лы ж уздщ терт дубыла терт бишщ долдарын дойдыртып, мерлерш баекызып, хат алып, Аралбай мен Оразкелдйп жер тубшдега Уфага шапкы- латар ма? Цанша дегенмен, Keuieri диын кундерде, дос екпеден б>рдей дыедан Ж эдж тудымы мен Торгауыт зобаладыныц уытын дайтарган, бугш кеп eHceci бшктегенде, айбынын айдындай тускен Тэшкендеп бауыр Жолбарыстын, Хиуадагы куда Жолба- рыстыц, арал хандыгындагы куйеу Мусаныд, in ici Барадтын жетегше кеп желгге доймаган наймандагы куда К уш ж тщ карын- дастыгы болды гой. Кшд1к байланые кейде канат, кейде шеен деген осы да! Ба- тырдан басдасы мсендж жасамады. Батыр да енд1 керш алсын! Баягы Дзурен биж басындагы бетше тускен пиркей шамалыда кете дояр дейсщ бе! Оган да ж урт будан былай абайлап-абайлап Осыныц 6epi патшаныц дабагы жылып, елш ш гш хан кетерш дарсы алгандыгыныц ардасы. Петербор барып дайтдандарды дайда ас, дайда жиын, дайда айт болса, сонда ж ум сап, орыстыц астанасында не керш , не дойгандарын жырлатып дойды. Орыс бергеншд уетше eei де досып, жемсауларын да 6ipa3 майлады.

Кыста сонау Ж ацадария, Цуацдария, Адам ата бойларын кыста- ган ж алпак елден талай естид!; ж урт арасында ицп жылтыраган 6ipey керш се: •Йемене, Петербор барып келш пе ец?» деййн Цуданга шую р, тутнй т1к ушып, m i 04га ж упре бастаган сиякты. Енд! тек мына ж аз жацсылыгымен шыгып, орыс улыгы сезшде турып, жаца шайарына шацырып, жаркыратып той жа- саса, Эбищайырдьщ кутаны жетщ , цашканы цутылды, айтканы келщ, атканм тид1 дей 6epiuia. Д удайга mynip, K03ip e3i кулакдар жсрде, ак патшаны 6U- мейдк калган бнлеупилердщ тап булай талабы жанып турганда- ры шамалы. Ине ж уткан тазыдай Ханбалык пен Петербордыц арасында кезск кьщсылап комтайшыныц журил анау. Eici буШр- ден кунде туртш , eici такымнан кунде шымшып кетш отыртан квп кундестен корлыц керш торгауыт ханыныц отырысы мынау! Агалары к е л т , алдары босаганмен, тактан кудерлерш Tipi- дей у з т шашалып imin, какалып жутып Ж эдж тукымыньщ оты­ рысы анау... «Тоубэ, тэубэ!*. Ж атса да, турса да, Эб1лкайырдыц immen, Бопайдыц сыртына шыгарып сан цайталап айта беретшдер1 осы. Мундайда ел ауызына кулак, ел кабатына квз турмей бол- .майды. Эбьчкайырдьщ биылгы нокта басы тойта олдекашан ел- ген экесше енд1 ас 6epin отыртандай курыш калдырмай куйып, пушпак калдырмай теп л агыл-тегш актарылгандыгы да осыдан. Биылгы нокта басы тойга дарияныц аргы бетше вткен елдщ \\т сабылтпаганы жок- Кермедеп келжтершщ тацбасын тугенде- rin едк iici Ж анарыстыц келмегеш ж ок деуге болады. МСей ру гугел... Бай улы тугел... Э-ймиен Ш екйш ч 6ipep атасыньщ гаиа гацбасы козге туспейдк Ш омекейдщ де 6ipep 6ni ейрнс-шынды ^ылтауы мен «тойы кутты болсынын» аралас айтыпты. Бекарыс- ган кыпшактыц элш, керейд1ц ашамай, аргынньщ кез, найман- ныц moMim тацбалары да ушырасады. BipaK олар кадау-кадау. Аргы калыцнан емес, 6epri шет-menip кен,1лдес, к°чсылас ауыл- дардан. Кермедей аттардыц санындагы айкыш-уйдыш тацбалар Эб1лкайырдыц басындагы айцыш-уйкыш хал/и де таныткандай. Bip кезде т е р т аунап бултарып кеткен ауылдар кайта yflipU in келе бастаган. BipaK теп е оралып болмаган. Эиресе, KyHi кешеге деГйн жорыктас, жнындас журген Бекарыс танбаларыныч суйьщ- рыты жанга батады-ак. Ол ну жынысты кара орман кып кайта yiiipuiTy ymiH эл1 де кеп кам, квп каракет керек. Олар жок жер- де казактыц кай жиыныныц cani, кай жорыгыньщ сэ й туеш едь Олар араласпаган ic жартыкеш, олар катыспаган м э ж ш с бос дэлдурш вчпме. Казактыч ipreciH мыктагысы келген Kici оуел! осы калынныч ьщгайын табу керек. Жодак туцымыныч ацылы жетпей турып айдынды, кайраты жетпей турып айбынды Kopi- нш, ортадан ойып орын ала беретшд1п де сондыктан, Бекарыс балаларыньщ KenTiriHeH. Оньщ уей н е казак деген кауым боп

канта б1ршкенде, алгашцы шацырацты солар экеп тжкен, ал- гашцы казанды солар экеп котерген. Едш асып цайтып табыскан Жанарыс пен А латау жамбастаган Ацарысты 6ipiH ага, oipin iHi кып, йзерлесе цалганда 6api6ip терден e3i шыга келетш дМ дс сондыктан. Ол калынды соцына тугел ерткен Эз Тэукеден баска адам cipa жок. Енд! бул еч болмаса, сол узын етек, шубал жеч, мол шапанныч 6ip шалгайын чымтанып бармаса, ертеч орыс улыгыныч алдында ж удеубас KepiHepi свзс1з. Сары Арканыч биылгы салкынында осыган куш салмай болмайды. Ондай ка- лычды мачына топтау уш ш т т т е н улкен дэреже, тштен улкен бац керек. Юм 61л ш т1, ак патшаньщ мына 04 ьщгайы сондай дэрежешц ш ей, сондай бактьщ алды шыгар. Ендсше, жада цаладагы биылгы жиынныч камын шкирден бастап ойластырганы жен. Биылгы нокта тойыныч аргы астары да осындайдан ербидк Той усй нде Эбшкайыр эдепю байсалды калпьш жогалтпай, эрк1мн1ч ap6ip сезш калт Ж1бермей тычдап, ap6ip кимылын калт ж1бермей ачгарып, макулдар жерш каза ж!бермей макул- дап, даулы жерше шушпге кетпей, аса кеч, аса ылтифатты отыр- ды. Дашал да куйеудач очкай-солакайын тапжылтпай танитын Бопай мсймандарынык кай-кайсысы да ризалар ыклас, кулык таба бишь Ол кун п жиылгандарды булар сынаса, олардьщ бу- ларды да сынай келер1 cipa белгип. Басы сэл озган адам 6ip мо- йын омырткасын кемшш, 6ip енш 1шшде устамаса, каумалаган карындасты карап турып жерштш алары оп-очай. Тым елпечдеп кетсе, б1рдечесш алдап алгалы тургандай тшсш тш алатыны тагы бар. Ортадан шыгар — су токпес жорга мшез кез келген уакытта табыла бермейдь TieriH Heci еркекй м 6ip жен. Кейде эйел мен баланьщ шэлударлыгы алтын басты азаматтыч аскар таудай абыройын тейп жатканын кайтершч! Бак конган Kicium 03i болганнан repi cepiri болу кеп киын. Соныч 6apin баягыдан 6epi туптеп бШ п болган Бопай ханым ол uyHri дастархавныч басында мама каздай байпачдап-ак бак- Меймандардыч булардыч конакасына api ырза боп, api та- чыркап отырганы а дегеннен белгШ болды. Ырза болатын да, тачыркайтын да ж еш бар. Дастархан устш дей дэмшч дала ца- зактары ушш кебх тачсык, Ke6i жат. Оныч устш е кайсысыныч кайдан келгенш есйгенде кездер1 й птен атыздай болады. Ж урт арасындагы: «Эбшкайырдьщ иыгы аса бастады»— хабардыц растыгына иланып уйып отыр. Эйтпесе мынау шар тараптыч тачсык тагамы мына дастарханныч басында тап осылай ию-кию токайласар ма ед1? Буныч 6apiH ундемесе хан кум арасындп керуен тонап жимаган болар. Шартараптыч буган кулай баста- ган болекше ыклас, белекше штифатынмц белпш шыгар. Бул жиында Бекенбай, Есет, Телебай, Алтай, Керелбай,- Сер­ ке, Арал, Эяабай сынды шуйделкчер жок- Олар мундай опыр- топырмеи 6ipre кайдан журсш! 1шек кырындысын ашысар суб- 111

хатка оцаша келедн Квптен 6ipre отырып квс1ле ацылдасатын бул не курылтай, не турымтай емес. Мундайга манайындагы ру басыларын жйбсрш, вздер1 03ip влшт!ц артын бага турмацшы. Нокта бпсында сез алып мэслихат кыздыратындан бул уйге батымды адам табылмай, дастархан устш деп оцг1мешц Ko6i тацсыц тагаыдар теПцрегшде ербда. Bipan, Эб1лцайырга xeperi сол ед1. «Тачсыц тагам айтылса, таксы к базардьщ да айтылмай калмайтынын iuii сезщ отыр. А л, тацсыц базар тап бугш п мэжЬ лште айтылсам екен деп, квптен 6epi комекейш дышытып келе жатка н кузырлы вцпме едь «Иэ, шок».— деп нитей копавдаган Эб1лкайыр лак ете цалмай, сабыр сактай турганды дурыс кврдп Вопий да ак-карасы аймаласа жайнаган адем1 кезш ибамен ж упр тш , алаулап кан тебшген жумыр мойынын кербездене ки- гаш бурып: «Ауыздары кыза Tyccin. Тыадап алайык. хан нем»,— деген емеурш танытады. Х ан: «Жэ, оган бола кысылма! Ундегел: отырган в31м де жок»,— дегендей журттьщ кеу-KeyiHe к¥лыктана кулак тосып, булк-булк кулш кояды. Дегенмен, Mines пнркш кандай кер зынданга тыксац да, кар- гып шыкпай тура алмайтын жаннан безд1 к»кар кю дей гой. Нокта тойы хабарыныд nci шыгысымен ентелеп ертелетш жег- кендерд1д 6ipi Сырлыбай едк нарттай жуз1 албырай кызарып ал- дымен свйлеген де сол болды. — Осыньщ Ke6i — орыстыц тагамы. Жарыцтык oai катында- рыныц устаган асы тэтт! болатын ырысты халык 61лем,— деп кулгеш. — Ендеше, Итжемес к¥Рлы шаман; бар. Ел 1пннен 6ip орыс- тан тускен куч тап та, некесш кигыз. Kjaii6ip кальщ малым шы- гын болады деп коркасьщ. Сырлыбай абайсызда улпа такымнан шаккан сары шаяндай тип ащы немеге ажырая карай 6epin едк Айбастьщ улы Арыстан- — ТШ че шок тусм р сен екенйч гой!— деп алдындагы уйме бауырсакка куректей алаканын квсей умтылды. Уй шпндеплер ду кулш ж!бердь — Расында да обыр Итжемес осы куш берген кымызычды шпнде кылшык ж ок па екен деп ypin ппетш болыпты десед! гой. — Цатыныньщ тирак екен1 рас. — Апырай, шынында да, Арыстанбайдьщ акылыныч жадгыз Сырекем ушш емес, 6apiMi3 упан де жаны бар екен-ау. — Ендеше катын мударларыч 6iTeTin болды. Орыс ipre4e кэш1п кслд! гой. Буны айткан ж аппас Ваймурат. Шеке тамыры едеттепсшдей бшемденш тур. Жирен мурты да пш реш п апты. Тек шуч^рек квзд1ч тубш де гана эзэзш ушкын жылтырайды. Олп айтканы- ньщ оз1л екенш, кекесш екенш ажыратып болар емес. Не де болса, уытын кайтарайын дегендей тер жакта кеч^рейш отырган сыз кабак Бэйшбет сычар e3yiH булк е т ш з т : 112

— Ендеше сен жаритын болдыд. Орыстан тадым сыбаганы алдымен алатын сен едщ гой,— дед!. Ж урт одыс мырс ете далып, ошарыла тодтады. К ек желкесше дешн курещ ип кеткен Баймураттыд эли сез жанды жерше шы,; ете далганын б1рден сезш, б^рдей сезш тодтасты. Баягыда Мэм- бет мырза келгендеп кылыгын бетше басдан мына далжыдды дэукес батырдыд басынан асыра коюы екггалай. Сый терде тагы 6ip сойдан шыгып кете ме деп дипадтасты. ЭбЫдайыр мен Бо- пайдыц iiuTepi де 6ip-6ip булк ете тускен. Дегенмен, Баймурат бул жолы шыдагысы келген дулыд танытып б1рден шацд етпеда. «ЕлдМд дайда, мынаган табалатып доясыцдар ма туге! Неге той- тармайсыддар? ■>— дегендей отыргандарга аладтай кез тастады. Соны сезген Бопай ханым: — Ж э, жадсы ж т т т щ тадымы дашан да салымды емес пе?1 Сендер ейтш менщ ш!мшд Heci6eciHe шггарлыд етпеддер,— дед1 жумсад унмен наздана жымиып. Бэшмбет те орайы келгенде ушыдты далжыцныд кэршен жасданып: — Апырай, дарына тартпаганныд дары сынсын деген осы екен-ау. Бопай Баймуратда б1зден repi 6ip табан жадын екешн ceeflipin тастады-ау. Бэсе, со жолы ол неге бэр!м!зден ала бетен дитыдтанды десен, хан балдыздык базынамды квтерер ме екен деп жасап журген дыры екен гой,— деп жещлген боп кедк-кецк кулдь — Солайы солай. Апамыздыд бауыры ж уда болганда, жезде- м!здщ сауыры неге далыц болмайды?! Ойынымды квтере алмас десш бе, Баймурат та ж енж бийп еркелеп журген шыгар,— дед! байулы ауылдарыныд адамдары жамыраса свзге араласып. К у р е д т п отырган Баймурат шаруасы тугенделгендей уйып далган аягыныц белйрлш н агытдан боп шалдаладтап 6ip кулш дойды. Енд1 ж урт эзж ге шаптырмай байсалды эдймеге к в и т . — Хан нем, сонда мынау жана шаЬарларында эскерден бае- да не болады екен? Манадан 6epi сарад свйлеп, суйыд кулш , далыс отырган Эбшдайыр журттыд жабыр-жубырын басдысы келгендей кул1м- cipen сзл унс1з отырып барып тамагын кенед!. Цамшы тастасып, емпецдескен дэукес билердщ эдетше басып, ет тураган табадшыдай сарысы мен дарасы аралас туссш деп свз сылап, сумаддап кетпей, эдпменщ байыбын гана дамтып, дара жоцдалай сейлейдд — Неге тек дана эскер болсын? Ж урт ацтарыла тодтады. — Ол даланы эскер устау уппн салып жатдан жод. Эскерд! каланы устап туру yniiH алып келдд «Мынау дай жадылтпашы?»— дегендей ж урт 6ip-6ipiHe да­ расты. — Жаца шаЬар, ед алдымен дырдыд ел1мен сауда-саттыд жасайтын базар ашу уппн орнап жатыр.

CeaiH тагы yam, мачайындагыларга коз киыгын салып ед1, «кулагымыз сеиде» дегендей телм1ре калысыпты. — Ол базарга тек орыстьщ саудагер1 смес, орыстан да аргы кеп журттардьщ саудагерлер1 келейн кершедк Кейб1реулер1 осы кунш ч езшде сонда ж ур дейд1 гой. — Сонда олар туды -бйй кермегсн мына б!зге не зору, не цымбат екенш кайдан б1лед1? — Оны бигаесе, саудагер бола ма?— деп кеп 1шшен 6ipey асыга й л катты. Х ан: »Иэ, рас»,— дегендей басын изеп: — Б1здщ керепм1зд1 тасып экеп журген У н д 1т ч , Кытайдьщ, мына турган Тэшкен, Бухар, Хиуаныц саудагерлер1 де енд: сонда жосылатын болады. — Кап, мынасы сауап болган екен. Ала шапандыяардыц ез1М1зд! 6ip, TyiieMi3fli eici мазак кылатынынан кутылдык де- сейша... Мундай кыстырма калжыцга хаи апшыган л:ок. У н а з езу тартты. — Мунысы жаксы екен. Олар мына б1здщ кериплер1м1здей емес улкен ел. Б^рде бату, б1рде тэту боп к,ырыц кубылып отыр- майды гой. — К ол астына алгасын, муктажьщ мен муддеце 63i цам же- мес пе? — Сонда эл п ocKepi не б т р ед !? — Базар кузетед1 дейсщ бе? Хан бул жолы цабагын шытынды. — Ол 6isre жумсалатын эскер емес. Biare карсыларга жум- салатын аскер. — Сонда будан былай торгауыт пен жонгар кокандаганда- рын коятын болгяндары м а? — Койдырамыз дейд! гой. Ж ур т сенер-сенбесш балмегендей 6ip-6ipiHe царасты. — Шынында да, Мэмбет мырза келш кеткел1 не торгауыт, не жонгар тышнак лагьща тид1 ме? — Рас-ау! 03iMi3 тшспесск, олар тшскен леон- — в з щ т тскен д е куа келш, кигыру салмаганы ipreHe тацап турган 1р1ден сескенгеш. Ж ур т бутан ойланайын дедь — Сонда орыстыц мундай кецдш жасайтынындай.не козде- reHi бар? Эбмкайыр бул жолы журттыч бетше жагалай 6ip-6ip уцинп шычты. Ар жагында китуркысы ж ок ачгал су рак, 6ipan адал сурач. Ешцайсысыньщ жузпюн ож уа, кезшен кекес1н кермедк — Отьща, суыча тимейдь Мальщныч шейнен керепнше акшасып 6epin сатып алады. Х иуа мен Бухарага киятын жун- ж уркач мен терктерсепнд! орысча да киятын шыгарсыц? — Элбетте.

— Ендеше, котаныца салар салмагы aeip сол ганаi. Одая баска орыс кызыгатындай нэрсе езщде де ж ок кой. Ж ур т yHcis. — Кош,— дед! 6ipeyi эцпме бунымен тынып цалмасын де- гендей. — Жерщнен цоргасын, TeMip табылып жатса, оны тасып ап, ок, мылтык, ыдыс-сайман кып взще кайтарады. — Е, бунысы дурыс. 0з колыцнан келмейтшд1 азге icTen бер- се, неы жаман! — Содан баска салар салмагы ж ок па? — Неге болмасын, бар! Ж урт ошарылып калды. — Будан былай орыстыц шек-шебше ттспейм^з. Олар да ттспейдк — Жарайды. — Будан былай орыстыц боданындагы елдерге тшспеймгз. Олар да тшспейдк — Мацул. — Жер1м1з арцылы отетш керуендерше Т1пспейм!з. Цайта баратын жерше жол бастап апарып тастаймыз. Ол уш ш тиескт ацысын аламыз. Тап бул кисынга ешкайсысы тусш е коймады. Ж аттан царым- та кайырады, есесш алады деген мига сщсе сщер, ал цызмет eTin, ацы алады деген еще цоймас. Б1рац элгщен 6epi уйренш калган ауыздыц 6ipi: — Ж арайды,— дей салды. — Цолымыздагы орыстыц тутцындарын, жет1м-жес1рлер!н елше кайтарамыз. Bip катары желкелерш касиын дедк Тегш малшы мен тегш отыншыны кимай отыргандары. — Долдарындагы б!здщ тутцындарды олар да кайтарады. — Е, онысы дурыс екен. Журт гу ете тустк — Шарты осымен 6iTTi ме? — Жок. Хан иыгындагы сусып бара ж аткан желец шапанын 6ip тар- тып койды. — EKi халыктыц арасындагы бул пэтуаныц кешл1 ретшде эр тайпадан 6ip-6ip аманат сурайды. Ж урт Ылпдей тына калды. — Сураганда да, вздер1цдей ел жаксыларыныц баласын су­ райды. Ж урт K03i шарасынан шыгып барады. Ж уртпен 6ipre Бопай да ацырайып калыпты. Бул — оныц да еепмеген эцг1мес! ед1. — Сонда калай, бауырымыздагы баламызды калай киып ус- тата саламыз? — Ел мен ел арасы туп л к ру мен ру арасындагы дауды тыю унпн де талай перзент бггуажа боп кетпеупп ме ед1... Ж урт 6api6ip селк етпедк

— Сонда ол баламыа eiwip баки солардыц колында кете ме? — Неге, аманат MepaiMi б1ткесм елге оралады. Орнына бас­ ка бала аманатка барады. — Бундай шарты каншага дешн созылады. — Кашан 6ip-6ipiMi3re ceHicin кеткенше. Ke6i: «Гэпке ендо тусшдж »,— дегендей бастарын изеп койды. — Сонда ол балаларымыз орыс боп кетпес пе екен? — Ж ок, Taiiipi. Казак салтымен усталып, казак салтымен куй л едк Мэселен, б1здщ Ералыжанныц мусылманша окуын уэ- Д1рген жок. K a3ip жаца шаЬарда Бухара ахуны Мансур Абдрах- ман углыньщ алдын Kepin Aapic алып жатыр. — Ханзаданыц ж еш белек кой. Ол аманат емес, елпн гой. — Ж ок,— дед1 Эбшцайыр жулып алгандай.— Ералы Петер- борда елцп едц енд1 мынау жаца шаЬарда аманат. Ж урт басын тугел к е те р т алды. Бо'пай селк ете туей . — Аманат деген тутцын емес. Елнп де 6ip, о да 6ip. Орыс мемлекетшщ сыйлы мейманы. К ут м Е амандыгы, тэрбиеа ак патшаныц мойнында. Аманаттыц амандыгына бастарымен жа- уап беру — олардыц катты устанар кагидасы. Уй 1шшдеплер ханныц мынау ширыгыцкы дауысынан сес- кенгендей жаскана сауал койды. — Сонда Ералыжан елге кашан оралады? Бул арада Бопай к¥лагын туре туей . Мына сырды ханымныц да б1лмейпшне ж урт ш терш ен ац-тац болды. — Кашан орнына ж аца аманат барганда... — Ол кашан белпл1 болады? — Алдымыздагы жиында. Ж урт одан аргы сауал тергеу сияцтанып кетерш се з т , аяк- тарын тарта койысты. — Е, солай де!— деп тагы да шыдамсыз Сырлыбай сез бас- тап келе жатыр едЕ тагы да Арыстанбай жолын кескестедЕ — Б1здщ ез1м1з сенен артык болмаганда, баламыз балацнан артык болар дейм1С1ц, хан нем. Керерм1з. Берергтз. Баска ешюм ештеце деген жоц. Меймандар бата жасасып сыртца шыга бастады. Ж урт кермедей аттарына аяцдады. Хан олармен уй сыртында кол алысып цоштасып жатып, Арыстан- — Сен тагы 6ip айналып соксац цайтедо?— дедЕ — Ж арайды, хан ием. Бопай ун-тунйз бытырай шашылып бара жаткан журтка ка- рап кур сулдер! сулц турып калган. Кашан цонактар кара у з т кеткен соц барып, цасына келш : — Уйге шрмейм1з бе? Не гып турсыц?— деген Эб1лцайырга ац-тац эшрейе карады. Содан Бопай сец соккан балыцтай есецйред1 де журдЕ Ша- руага царасуга да кулцы болмады. Кештщ цамын телецйттер

мен цызметиилер ездер1 толгап, ездер1 шеши. Нияз султан бао- кездш етп. Ханым сокпа тиген адамдай селсок. BipaK жатып калмады.- Танертеч ербиш орнынан турады, кун бойы калкиып турын журедк кешке карай ештеце icTeMece де, калжырап тесегше ки- саяды. 0з халш е ез1 де тусшбейдк Бул не уайым ба, KacipeT пе, екпйш пе, екпе ме, ыза ма... Ол арасын KiM б1лген. 9ftreyip, куа- ныш емес. 9неу кунге дейш п су й ек-суй еп тч 6api кауырсыннан бетер жеч^лейш, ез-езжен калыктап ушып кетердей бон, елшл-i деп журетш кунак, сергек куйш е уксамайды. Бопайдыц мынау шерменде кейпш Эбжкайыр да Kepin, б1Л1гг журсе керек. «BipaK, осы ceHiKi не куйзелш?»— деп iui ашысып) сыр сурау дагдысында жок. 03i де ini ашпайды. Бшндегнпн 6uiin койсан: «Дайдан 61лдщ?» деп тагы сурамайды. Содан болар, ертеч кешем1з деп туйе пздеп отырган ку ш бе- ciH aya cay erin тусе калган уш мейманды ол мейманханага бас-, тамай, Бопайдыч отауына бастады. Онысы — эйелше «бупнг! мэжШ сте сен де боласьщ* дегеш. Эдепш сыпайылыдты бузбай жылы жаркын отырганмен, iui- тей туйыкталып алган Бопай кепке дейш мынау бейсаубат меймандардыч тур-тусше де, журш-жендерше де назар аудар- мапты. Bepiлер конакасы бер1лт, керсеталер курмет керсетжш жатыр. Жолаушылар да алдарындагы дастаркан жиылып, уй-' iuiiHiK саябырсыганын тоскандай, жол-женекей ж урш еткен жер- лершщ биылгы от алысын гана сез кылып, одан аргыга баспай, жайбаракат отыр. Долга су куйылып, ток басыткы кымыз iniw recm де меймак- дар эчймешч тетесше кешпей, шб1ртштей бердь Хан олардыч леб!зш тосып, e3i сез бастамады. У н а з д ж со- зылыцкырап бара жатканын байкап: — А л, меймандар журш жешн айта отыралык,— дед!. Бопай сонда барып бойын жиып алды. Жолаушылар езш ек тартынып отырганын сеэш, «шыга турайын ба» дегендей куйеу! жакка кез ж упртш едк «кылп етпе» дегендей уныз тукыртуды укты. Ханым манадан 6epi ас-су 6epin отырган уш мейманыныч жузше ещц дурыстап карады. Ynieyi де бейтаныс. EKi жагында- гы уздш-создык сейлеп отырган москал еркек пен Ty6iT чек боз бала жнчт казак. Кш м KHici, сез саптасы аргыи iiuiHeH екендпс- TepiH сезд1ргендей. А л, ортасындагы кайта-кайта «аллалап», ке- р.прдей кара сакалын байыппен сипап отырган шокты кез кыр мурын Ж1ггг «aftTeyip, мусылманмын, 6ipaK казак емесшн» деп тургандай. Дигаш касы, тайпиып кетпей, и к кулагын кеч мач- дайы, аккуба ж узк сопакша бе-ri мен суш р и еп, шалгысы кайки- май каймыжык ж ука ершдерш кемкере кулаган кундыз мурты, уркек аттыч кулагындай сэл нэрседен ойнакшып турган кусырыльщкы ж ука танауы бул тарапка беймэл1мдеу алые елкелерд1ч бфшен келе жатканын ачгарткандай. Б ул табалды-

рыдтан аттагалы бата тусындагы «аллауакпарынан» баска сес шыгарган емес. Соны кгрмей жатып сезген 9б1лдайыр сыр м1нез емес жыл- дыныд сыртында тургандай ширыгып сак отыр. Сейлеп отырган бидасап шапанньщ устшен ад шэш сэлдеш букаршылап дырыд дигаштап жатпай, дыр салтымен, шныр- шыдтап орай салган кондак мурын б т к к е з куйек садал еркек. Меймандарыныц жузш е yninin отырган Бопай коп созд1 дала ж 1б ер тть EHfliri эчгамешч 6ipiHe тусшсе, 6ipiHe тусше алмай, кум кешкен жоргадай 6ipa3 малтыгып Сарып, гэпке кешндеп каныга бастады. Ортадагы тосын донадты алыстан келе жатыр деп отырган туспалы дурыс боп шыкты. «Стамбул», «ер турш», «паша», «газауат» деген сездерше Караганда сонау жер туШндеп тур ж елшен келе жаткан niрадар сешлдн «Цырым», «Дап тауы», «ногай», «шеркеш», «кабарда», «Сулак боны» дегендерше кара- ганда 6ipa3 жерд1 шарлап шыккан Typi бар. «Турпшен», «Хиуа», ♦ Бухар», «Базна» деп 1ргелеткешнен бул мадайга келгенше де 6ipa3 болганын ацгарды. «Hci мусылман», «кэшр», «газауат» де- reHiHe Караганда тегш журген жок- «Дазак, журтынан да жиырма мыцдай Kici дэметедЬ. Мынау оскер сурап отыр гой. — А р жадтан Едж боны, Орал тауы мусылмандары, ,бул жадтан Туранды жайлаган коп ел, Дап тауы мен Дырымдагы пайгамбар умбетд кунгейдеп турю мен кызылбас « з е косысса, Ресейге бул жадтан аягын тартуга тура келедь TypiK патшасы бул жайында б1зден былайгы Дытай, унд1мен де, езжен аргы агылшын, элиманмен де im байласыпты. Е н д т бар ran — осы жадтьщ мусылмандарында. Пайгамбарымньщ жасыл туыныд астында жиналып: «Дш ymiH, Tin упнн, жер ymiH кан тогем1з, елгспей бер1спейм1з!»— деп шыдса, кол уппн берер агайын табы- лады деп отыр. Башдурттыд димылына да булардьщ араласы бар бжем. Eiifli солай карай асам дейдд Хан дуптаган да, садтанган да нышан танытпай салгырт сейледк — Анада осы Орта жузге Дылмак Абыз адам «i6epin, ке- мек сурапты деген качку шыгып едг Ол не хабар? — Ондай одпме рас. Ертец ж айлауга шыкданда ат кургаг- пай ipreMi3fli башкурт тоздырар Typi бар. — Олар ездер1 б^рдече 6iTipe алып жатыр ма екен? — Не де болса, 6epi беттеген калыч эскерд1 кдарттк Башдурт- тыч жылкысына, агаш ушне, ардан-ж1бше, жылы тоны мен ас- жемже арка суйеп келген ш т ц аскер! тау-тауда, сак-сайда аштан, аяздан, айбалта, найзадан дырылып жатса керек. — Сонда орыстар оларга еш кайран дыла алмаганы^ ма? — Олар аянып жатыр дейгац бе? Башкурттьщ талай дыста- гынмч кул1н кекке ушырыпты. Катын-балаларын т1р1дей yiii- Tim i. Соны icren жургендерд^ц арасында баягы Мэмбет мырза да бар дейда. Yii-iuii ж ар басына кеп Нрелгендей ацтарыла тодтады. Сэлде- Л1 назад:

— Оцай болса, Ордыц бойына жер кайысцай эскермен келген бас улык былтыр кузде кеткеннен башкурт ярасынан кайтып орала алмай жатар ма ед1! — Ор бойындагылардан не еепгендерщ бар? — Олардын да жагдайларыньщ жаркыран турганы шамалы б1лем. Ж аца шаЬардан Уфага жеткенше ж айрап жаткан орыс- тыч елiri десед1 гой. К|ыс катты болып, тамацтары таусылып, бо- сып кеткешнщ 6epi орта жолда ycin кырылса керек. ШаЬарда Калгандары аудагы балыкты cy3in, ш д еп борсыкты казып тал-' шык айырыпты. Лржактагы эскермен арпалыскан башкурт бул жактагы шагын кол ездерх-ац аштан катады деп ке'п карайлай коймаган, эйтпесе, олдекашан шдхгештершен шыгармай тапап тастамас па едь Мына эчймеден Эб1лкайыр TiKciHin, Бопай шошынып отыр. BipaK eneyi де сабыр сактады. Тап сол арада сылац сакал бейта- ныстыц тостагандай улкен K03i манагыдан да бетер шоктана тус- кендей кершдк — Соган Караганда, орысьщньщ да жаны мурыкыныч ушын- да бхлем. 0здер1 аржагындагы тершкей, кунгей, кунбатыс xcopuii- лершщ бэр1мсн араз екен гой. Борбайын созып, кеч кесыйп отырган жайдак жагы осы 6i3 бет бхлем. Екд1, мше, бул жактан башкурт тулап... Эбйпкайыр тамагы кургаксып жетш рш ш койып едк су мацaft сэлдсл1 « вцпм ет жацтырмай калды ма* дегендей ceaiit 6iTipM.ii кезш кыдыртып кетть — Ж эшбек, Бекенбай сонда не сэлем айтады? Ханныц сауалы каткыл шьщты. — Не сэлем айтсын. Мына мейманды апарып сейлетшз. вз кулагынан тычдап алсын. Ж айлауга жеткенше ойлаиа келер. B is де ойлана барайык дедь Эбхлкайыр tarepi карай 6ip и зелш : — Ж ен,— дедк— Сонда цалай, орыстын биыл 6i3re царайла- сардай жагдайы ж ок болганы ма? Сезшец мейман иыгын кикандатты. — Ж э, оны кезбе кез, ауыз ба ауыз сейлеспесек... Бул арада негыл деймхз. MoHin айтарым, ертен кеш-женекей Ордагы ша- hapra елш1лер жхбермектн. Bip жагынан баламныц аман-саулы- гын б1лед1. Excimni жагынан, орыс екхметш ц ауыз лэмш ацдп- ды. Ушшхшден, орыс улыгынан жагдайды тусБдар деп елш1 шакыртпацпын. Оган да муршасы жетпей журсе, онда... Хан токтап барып кайта сейледх. — Элп айтылган вцпмехпц рас болганы. — Батырларга айта барар баска сэлемщхз жоц па? — TipxuiaiK болса, кеп узамай KepicepMi3. Ор бойына Meixin адамдарыма косып, олардын да Kici лабсргехп жен С01йлц1. Бопай мына эчпмелердхц тусында уйкыдан шошып оянган адамдай анадан 6epri бой куйездхннен кулан таза арылды. Ёндх куйеушщ эр сезш, ор кимылын кечхлден таса цалдырмай, ба- йыппеи тындай бастады.

Бейуак келген цонацтар ертецже тацсер1ден асыгыс шайла- нып, кымызданып шугыл аттанды. Эбшцайыр кермеге дейЫ 6ipre барып шыгарып салды. 1ирак олар табалдырыктан 6epi аттап юргеннен api аттап шыгып кеткенге дейж 6ip калмынан ауыт- кымай. елшлдемей де, керпмей де, устамды отырды. Ханныц ке- rneri айткан хабарларын калай цабылдаганын аныц ангара ал- маган уш мейман кездерйпц астымен 6ip-6ipine цайта-цайта цара- гыштап, ан-тац аттанысты. Бопай Эбклкайырдыц осы 6ip сабырына кашан да цайран. Кермеден унге жеткенше кецж ж де энеу кун п ноцта басы тойда кордаланган томырыц екпешц тоцы ж1бш, оньщ орнын ылги пышактыц ж узждей сын устж де ж уретж куйеуж е деген аяныш иемдене бастады. Эбжкайыр сол кун1 кеш п еру цылды. ТЧздеул] туйелер тур- гызылып, алысца айдалмай, ауыл мачына тусап ж1берШсй. Мырзатайды шакыры ап, Бекенбайга жумсады. — Таймасча ма, Алдарга ма — oipeyiHe ез атынан Kici жгбе- pin жайлауга жеткенше хабар алмас па екен,— дедь Байбекй алдына Kipri3in: — Сен ж ур к к е цамдан. К еш и кутпе. К асына налагай терт- бес KiciHfli ерт пшнде Итжемес те болсын. Ор бойына барып цай- тасыц. Камданып болып кел. Калганын сонда тусжд1рем,— дедь Бопайдыц iiiii сезедй Эбжцайыр кайда шмд1 неге жумсап жатканына ел суктанбасын деп, мыналардыц сапарын осы кезге дейж Kifliprin-KiflipTin кeлiп, ещц кешпен эдеш цабаттастырып отыр. Не де болса, тундеплерд1ц эцпмем ханныц кец1л!не кудж ю р п зд ь Энеу KyHi мундай ширыгыццы емес, жумсак, бипаз едй Кептен 6epri жазык жатцан мацдайына ею цастыц арасынан ек! бйхем ай сызыц ж упрткен анадагы ацсацалдардыц аманат жа- нындагы ацтарылысына цоса жацагы жолаушылардьгц жумбац nenici мен жумбац кейш болып тур. Хан iuiTeri цыжылын сыртка сезд!рмес упин туе кайта атца MiHin кештен бурый женелгел1 жатцан мал жагына соцты. Бунда бурын ондай эдет ж оц едй Мунысымен де елдщ кез1мен а.лдар- ката турмац. 0 зж жайбарацат керсетпек. Елд1 жайбарацат уста- мац. Цашан кешеи сездерд1ц анык-таныгы айкындалганша ел кецж ж уйтцытар цыдырма цаццуларга 6ereciH бола турмац. Сол арцылы ж урт кезж де шыгыццы журген иыгын цайта жыцпай п к устамак. Ж аца аяцтанган ж ас тел елд1ц алдымен осыдан ею- уш кун бурын женге тускен. Кырцылган цойлардыц e3i де жол- да барады дейдй К еш солардыц шацы басыла орнынан кетерь ледь А л узын аяц цатцыл туяц жылцы айдамалы малдыц алдын, артулы жуктвд устш шацдатпай терт-бес кун кейшдеп цозгалады. Царулы цайратты еркек юндак сонда цалады. Соныц 6epiH ез кез1мен елеп-екшеп шыццан хан кеппн кетер цоныстан салтанатпен к е т е р т , жетер цоныеца салтанатпен шегермек. Кеш женекей хан жацсы-жайсачымен un-epi кетй де, ханы- мына кецШ ндеп туйткШ н цапысыз ойлап-толгауына мумюндж пен уацытты молынан бердо.

Бопай тыныцпак боп туйеге м1нсе де, серпмек боп жоргага MiHce де, куздакунга ciMCin тумандай тумшалап алган »i6iCKi ойлардан 6opi6ip кутыла алмады. 8cipece, анадагы кешерд1ч ал- дында келш кеткен куйек сацалдыньщ зцпмеы кецШ не катти орнап калыпты. Патшадан кагаз кеп, одацты мыцтадым деп, кара жердщ езшде кайыктыц устшде тшесшен Tin тургандай Т13ецд1 цалтыратцан кеп куд^к, кеп куманнан аршылам деп жур- ген ЭИлкайыр мойынына тагы 6ip ж у к тускел1 тур. Кеш ей келпр сакал, кундыз мурттьщ ж у р ю тегш емес. Енд1 сорлыныц басын казактьщ ез дауы аз болгандай жасыл тулы мусылман дуние- cini« улы талкысына салар болса, талай кемректе кемд1 кун кал- гып кеткен кызыл цурт цайта т1р1лед1. Т1ршгенде де дур] лдеп торшедк Оны куртар кимайы орыстын Tereypim бола ма деп едь Оны да жан-жактан жарыса тиген шапалак шайка лактаты л тастаган Typi бар гой. К уш кешеге д е т и арбасыныц алдына туй п ж уп р ш келген башкурт тархандарыныц мынадай мшез шыгарганына, ана ж акта ез хандарымен ездер! арпалысып, тор- гауытка топалац тиш жатканына Караганда, орыс патшасынлн да каукар каша бастаган сиякты? 0лген еркек патшаныц тусып- да елд] бетше каратпастай мыкты болып алыпты десетш едк Ца- тын бастаган кеш оцган ба... Цайтадан босацсытып алганы гой, «Апырмай, сонда, ец болмаса, башцуртка эл1 жетпеген] ме?.. Элде бул келденецнщ уйткыма eKriMeci ме... Э лп Ор бойындагы шаЬардыц хзл1 мушшл дедьау... Балык сузш , тышкан аулаган- дардьщ ортасында Ералыжаннык куш не болып жатыр екен». Бопай ханымныц кешрегше олдеб^р шаншу кадалып турып алды. Былтыргы Нуралылардыц дырду энпмесше ceMipin, кыс- тай баласын сагынганмен, ол тап бундай киындык керш ж ур гой деген кудж ойына Kipin-шыкса, не дейсщ! Былтыргылардыц эцпмесше каРаганДЗ, орыс косынында ит басына ipniT тепл ш агыл-тепл болып ж аткан сеюлд1 едь Олар буйтш жалап-жуктап цалады деген шмнщ капершде бар? Башкурттардыц бас асаулы- гын да есиген. Бйрак, олардыц кылыгын кикар iHiHiK мыкты агага жасаган еркелшндей шалдуар б1рдеце санаган. Ол буйтш шайкалтып тастады дегенге эл1 сенбей келедь Егер шйнде ез баласы болмаса, тундеплердщ башкурт жайлы айтканын эр бута аскан сайын е м есе улгайып отыратын кешпенд1лерд1ч кемме лакабы санап, кулагына да м м ес едь Ералыжан... Ама- натка калганын айтпадьщ деп, талагы таре айрылып ж урсе, ол мынандай карыны тойып iinep астьщ езше зарыгып мусэшр болып отыр екен гой!.. Ханымньщ кещл1 босап, тостагандай улкен кез1 тас кайнар- дык бастауындай шып-шып толып шыга келедь Тагы да Kyfieyi есше туседь К уйеуш щ баягыда Найзакескен- нен кайткан cam eciHe туседь А уы лга жеткенше ат устшде ныц отырып, уй сыртында да атынан нык туеш , табалдырыктан ныц аттаган Эбшкайыр торге жете 6epin, артына бурылмастан еоцын- дагыларга «бара турыцдаршы» дегендей белп берд1. Бопайдан 121

баска ж урт дуршреп кайта шыгып кеткен. Олардьщ сырттагы тыцыры алыска узачкырап кеткен соц барып, хан кус тесекке дуре кулаган. Ж умы к шрпнетерш ашпай, Tici аксиып, шалкалай кулаган. Жалма-жан касына ж уй рш жеткен Бопайдыц йзесше сулк тастай салган колы да кан-селшз, былк-сылц... Шеке тамыр- лары адырайып шыгып кеткен... Б е й куп-ку шуберектей... Ке- зерген epiHi мен енйгщ ш дем1 гана кеудесшде жан барынан хабар сезд1ргендей. Бундай холд1 ол тек сонык алдында гана, уйш е антка усталатын Т уяк Kipin келгенде бастан кешкен-дя. Ендк мше, бауырынан шыццан баласы да сондай дудамал сапар- га аттанганда кайта шамырыгып коя берген жуйкенщ шыдамы осыган гана, оз терше ж ей п жыгылганга гана ж етй. Сырттай карасац, кессе кан шыкпайтындай устамды Эбшкайырдьщ imTefl кайтып муж Ш п куйзелейшн б!лейн 33ip тек 6ip гана Бопай. Ол мундайда балгер де шакыртпайды. ¥шыктамайды да. Ссылай жанынан 6ip ел1 шыкпай, алаканы мен кос шекесш дамылсыз укалай береди Уй мачынан ешк!мд1 журйзбейдй Ауыл сыртынан ешкайда дыбыс шыгартпайды. Бала-шагага дейш аулакка куы п салады. Солай екьуш кун жаткасын барып Эбьт- кайыр eciH тугендейдк Орнынан турып, бас KOTepin отырады. Пэлен куннен 6epi тыйырым болып калган журтка бас суктыра- ды. Сосын атына Minin, шаруасына Kipiceai. Соньщ бэршде де, к уй еу Ы ч неден к уй зел т, неден куйрегенш Бопай e3i болжап, eei бiлeтiн. Ералыжан кеткен жолдыц да кан- шальщты откелек екенш Эбшкайырдьщ сол жыгылысынан сез- ген. EKeyiH б1рдей аяп ун-туншз ж ас теккен. Содан жарты жыл- дай сулесок журген Эбшкайыр Мэмбет мырзаныц Сэмекешн елписш орта жолдан Kepi цайтарган хабарын еейгенде барып шираган. Артынан коп узатпай кол жиып торгауыт аттанган. Содан 6epi оныц не созшен, не кабагынан жадаулык сезшмеген- дп Орта жузден келген меймандарды шыгарып салып, керме басынан кайтып келе ж атканда ЭЙлкайырдыц eKi аягы 6ip-eici рет 6ip-6ipiHe шалысып кеткендей болган. Торге ж ей п тагы да кулап тусе ме деп коркып efli, абырой болганда, кудай сактады... Соган Караганда, тунделейп келш-кеткен хабаршылардыч саран сездерЫ н ар жагында таудай з!л жатыр. Эбшкайырдьщ тагы да басы талцыга, ары таразыга Tycin журмесе, жарар едн.. Калай екешн 03i де бйямейдь Эбшкайырдыч уайымы шьщ- канда Бопай балаларын да умытып кетедй Ол буныч тагдырын эуелде де осылай ойда жоктан ойсырата килМ п едй Соны ойлаганда элге дейш eKi бей ду кызарады. Ол кашан... сонау... арттарында калып койган Кызылкумньщ да ар жагында жаткан айдаладагы елмз тау BoKeHiHiH жыра-жыкпыл кон сайыныч 6ipiHin ауызында болган окига-тугын. Бопайдьщ бала кезде курыспасы бар-тыч- Bipfle алты жасын- да ма, ж ей жасында ма туйешч бакалшагын бопе цып, шуберек- ке орап, куыршак ойнап отырып, 04 ж ак аягыныч cinipi тарты-

лып, бебеулетш алып бара жатцасын, уйге симай, сыртка атьш шыгып, белдеудеп экесшщ атына царгып м ш п , дула дузгс шаба ж енелшть «Ойбай, мынаган не болды? Б1рдеце цаццаннан сау ма?»— деп соцынан цугандарга жетшзбей, цуйгыта 6epinTi. К а­ т а н ат e3i тоцтаганша йзгшд1 теж емепй. Сейтсе, улы шагыл- дыц арасында леер бауырлап, дум топырацты дарш-дарш асан, жылап жатдан агасы Беплш щ уетшен шшгыпты. Жарадар Boriai мынау жер астынан ж ж шыддандай тосын керШ ске сен- бей, езш бердеце нектеп д ети ме деп дордып, ек! кезш таре жу- мып ап, бетш басып, дарындасын дасына жолатпапты. Атынан туспей турган бала дыз душ бойы жер бауырлап жылжып, дос й зесш api жер сыдырып, api ыстыд дум дулб1ретш дереасш корт жатдан бауырына: — Кеде, атда MiHrec! Б1рад орыныднан турмай, ердщ арты- на долыцды созып, асылып мш ,— депй. «Мына келш турган не дызыр, не сайтан шыгар. Не де болса, айтданын тыцдайын. Онсыз да, 6api6ip, айдалада ит жемеспен елетш болдым гой»,— деп, дыз баланыц дауы с ыцгайына дарап жобалап, дэу де болса, ершщ арты осы туе шыгар деп долын дулаштай дармап, орнынан ышдына детершгенде элдене сарт ете далыпты да, дез алды дара туманданып дайтадан дулап ту- cinTi. Сэлден кейш eciH жинаса, дасында сол баягы дарындасы жер йзерлеп отыр дейдк Касындагы шылбырын салбыратып турган дошел! дара дер — эдеы Суйш дж тщ ауыл арасына мше- тш аты. Тадгалган Beriai орнынан атып турса, дос йзесш щ дан дадсаганы болмаса, басда еш жер1 ауырмайды дейдь Тун ортасында соцынан олдешмдердщ дурйлдете ж етш делш, тыма- гын дезше дипзш , дэу дурз1мен жауырын тусынан 6ip согып, астындагы атьш аударып эдетденде, неге е д е т белп й з, содды тиген жерден деп темен бел омыртцасы дутар етап омырылып детдендей болтан. Содан мана сэсдеде eciH жинаган. Сейтсе, шы- нында да, жауырын тусында 6ip ауыр зал бар да, ал бел омырт­ цасы дан дадсап шыдатпай барады. К ум цызып деле жатцаньш керш : *Ец болмаса деше езам бурылган улден жолга жадындап жыгылайын. втден-детден 6ipey-MipeyfliH дезш е тусермш»,— дел жер бауырлап тырмыса жоргаласа да, онша деп узай доймапты. Тунде буны аударып эдетдендердщ опыр-топыр 1здер1 анадай жерде сайрап жатыр... Ац-тац Богин ердщ артына жайдад MiHin, дарындасын алды- на алып ауылга оралыпты. Содан Бопай «аруагы бар, ардасы дурысып далады» атагы шыдты. Шынында да, дей дундер1 дарап отырып елепзедь Еле- riece болды, не ардасы дурысады, не долы уйыйды, не жШ ншдо цацеайды. Сол куш 6ipey не мертадкен, не сынган боп шыгады. К а т а н соныц дасына барып, жарадатын сипаганша, дещл1 оры- нына туспейдь Scipece, суйед жадын, ет жадын адамдарына задым келгенде от басдандай жер-дедде сиып отыра алмайды. К ат ан ондай адам хабаршы ж1бергенше, не ез! аздеп делгенше, басыныц садинасы устап, тшта астан-судан далады.

Цыр казагы мундай «аруакты» адамдарды api сыйлайды, api сескенедк Бой жетсе де, жан-жацтан eumiM куда тусе коймады. УЮ бфдей улдыц ортасындагы бай жердщ багылан цызы шар- тараптан кеп жататын ж у р к соцты меймандардьщ аузынан «мер- Т1К» пен «сыныцтан» басца сез шыгара алмай «пушайман» боли­ ды. «Bi3fli пэленше MepTirin сол ж1берд1»— деп дабырлап жеткендерден басца аттарын ад тер, кок тер цылмай-ац сипай цамшылап, кара цурым айгыр топ боп бабымен келш, бабымен куда тусер б1реу-м1реулер цашан табылар екен деп кеп куттк Ец соцында, «эй, ондай сезд1 естуден калган шыгармын» деп куде- рш де узе бастап едк «Дудалыц» деген сезд], шынында да, есй- мей кеттк TinTi мынау терелер ауылына сол 6ip у р д к й сезд1 euiKiMre уздш мре айткызбай ез аягынан келдк Иэ, ол 6ip узын хикая... Кейб1реулер буныц пыгын оздырам деп дабырайтып айтар, дакпырт. Кейб1реулер буныц шамына тием деп шымшылай айтар шындык- Ол есше тускенде бул, ра- сында да, жалданбай жабыланып, айдынданбай аласарып калады... Иэ, со 6ip жылы сепз ауыл рана адайда жолы улкен есепте- летш. Досай балалары сырга да, кырга да жакындамай, цыс жайлаган Кызыл кумынан шыга алмай, куба шелдщ Бухар асар пушпагындагы урж кен жылкыдай уШрже топылган Бекентауда цалып цойды. Оныц сырыныц не екеншен эл1 бейхабар. Шамасы, сол жылы да ел ойраттыц ойда ж ок кеп кшпкпесшщ 6ipiHe ушы- рап, ж аз ж айлауга кеше алмай калган сешлдк Эйтеу1р, сол жолы да экем мен Бепл1 агасыныц ауылда жогы есшде. Эйтеу1р, сол жолы да тызацтап уйге симай ж у р ге т есшде. iHici Дурман- кулды кайта-цайта сыртца ж уйртш . «Дарашы, агац ацнан кайтып келе жаткан ж ок па?»— деп отыргызбаганы есшде. Содан 6ip уакытта Дурманцулдыц: — Бопай апа, агам келе ж аты р?— деп айкайлараны. Д ауысы таргылданып эжептаркы шыкты. Бул да орнынан атып турып сыртца ж уп р д к Кез ушындагы Бекентау кеш куры м кек шлге малынып, тау емес ж ай эншешн кек жиектщ мунарын- дай аласарып, жумсарып, жуцарып кетш ть А л одан 6epri жайы- лып журген мал мен жанныц 6api батар куннщ жарыгында алаулай кызарып, улгайып узарып алган. Т а у беттен ауылдыц тап ipreciHe жетер-жетпес боп eKi серейген сыры к келецке кулап- ты. BipeyiHiK кылцандай ушында к¥лагын цайшылап бос ат келедк Екшпп келецке — iH ici. Алдына салацтатып б1рдеце ецгерш алыпты. Арцарга да, бекенге де келмейдк Адам секйлдк Иэ, адам... Ж етегш деп бос ат соныю болар. Бул ю м болтаны? Тау арасыиан аркар аулай кеткен бауыры абайсызда адам атып алып журмегей. Неше кун п тула бойында cipecin турып алран з1л соган кершбегей... Дараптан-царап елег!зген журегшщ алацы соган кершбегей... Бопай тула бойыныц оцыс жещлейш бара жатцанын ацгар- ды. Сонда мынау KiM болганы? Пэлен куннен 6epi буныц как 124

суйепнщ бэрш каксататындай цай суйектей мынадай куйге жетта екен? Ол антарылып турганда Мырзатай да ж етть Цурманкул ж упрш барып атыныц басын устады. Агалы-шыи eKeyi 6ipey;u былц-сылц кетерш 1шке алып e rri. Бауырларыньщ соцын ала уйге ырген Бопай ж акта гы торге таман сый тесекке шалкалай кулаган ж ас »iriT T i кердь 6щ й лп ден шыцкан суйектей боп-боз. Е м ш екейш н бшемдешп кек тамыры шыгып тур. Жердей казып алгандай шуйдей, мойыны топырак-топырак. Циылып едем! шыккан кундыз муртка да шац отырыпты. — Бул мм? — Шм екен1н б!лмед1м... Аркарлы сайга барсам, су бойыныч калыч жалбызын дар-дар жыртып 6ip кула ат ж ур. У стж де epi, басында жугеш. Ж етм рш ш сыбыс кылдым. Ж ауап каткан еш- KiM жок- «Бул не гаж ап»?— деп 6ipa3 ацырдым. Цула ат кула- гын кайшылап, жулге бойынан атып шьщты. Бзрак каишады. Eflipeiiin турды да койды. Цула ат айналсоктап кетпей журген жердей жакпар тастьщ келечке Ty6iHe барсам, шалкасынан Tycin 6ipey жатыр. Аттан кулаган дешн десем, туда бойында жарака- ты жок- ¥йыктап жаткан адам се т л д ь Сай бойыныч сызынан аулак бектерге 6iTKeH белек жакпар тастьщ келенкейне сулап- ты. 0pi-6epi ж етм рш ш керд1м сес жок- «Эй, ш м й н ? Басычды кетер. Жешчд1 айт!»— деп б1рнеше рет дауы с кылдым. Кыбыр- сыз. Мынау не жылан, не 6yffi шагып алган адам емес пе?»— деп жакынырак бардым. 1йнген, кара талактанып кеткен ештечей ж ок сиякты. ¥йыктамас бурын сай бойынан жалбыз жулып алып астына тесепй. Жалбызга курт-кумырска у т р емесж 6iлin тесеген. Ципактап бзраз турдым. Элй адамда кыбыр жок. «Ау, саган не болган?»— деп бетше уч!лд1м. Самсаган калыч ю р т к - терш эзер кимылдатып, кезш аша алмай ьщырсыды. Мына куйшде далага тастап кайдан кете алайын! Артында жакпар тастыч касына жакындатып койып, былк-сылк денен1 ер.иц ал- дына oKrepin, Т1зпшмд1 колыма ала 6epin ем, манадан 6epi кулагын кайшылап, TiciH акситып унс1з турган кула ат кумб1р- лей KiciHen, суды кеш1п етш , касыма жакындады. 0з т1зпшмд1 тастай 6epin, кармап калып ем, ж угенше колым тидк Содан оны да жетектеп алып, ауылга тарттым. Менin бар бш ейш м осы. Мырзатайдьщ мына ceai он ж акка кеп сулаган бейтаныс мей- манныч беймэл!м сырын одан сайын жумбактандыра туей . Ауылдагы катын-калаш пен азгантай еркек кшдш оньщ жузше epi у ч ж т , 6epi учШ п, 6epi де бастарын шайкасып, танымайтын болып шьщты. Мейман сол баягы сулк калпы ун й з жатыр. EpiHi кезерш кеткен. Ж урт жалма-жан тамырын устап керш, кеудесшде жаны бар екен десть Енд1 6epi Бопайга бурылып: «Сен болмасач, 61зд1ч колымыздан не келунп едЕ ЕчкейсечшЕ Царасаншы» — дескендей ачтарыла карасты, Бопайдыч бойын б1рнеше куннен 6epi буып келген з!л жым-жылас. «Апырау, мынау буныч суйе- п н жер тубжен сыркыратардай KiM болды? Кез^мшц алды шай-

дан ашылды гой. Не де болса, дерй кеуде тусында. Bip иыгы oip ныгынан аласа ма цалай? Сол ж ак ныгын KOTepinKi устап журген-ау шамасы. Цаз1р де басын солай кисайтып, Tipeyiiu цылып жатыр». Бопай жер тесекй ц цасына йзерлей отыра кетш, бейтаныс мейманныц к е й р е й н ашты. У сй н деп сауытын сыпыртып, кеу- десш тугел ж алацаттатты . А пай тес цайратты адамньщ кеудесь Цолдарыныц булшык eTi де бшеу-бшеу. Садацты коп тартса керек. сол ж ак бугананыц басына кос ел! мушзгек бйкен бе калай. Ек1 ж актыц да е й цалпацтай. Кенет козг оц ж ак цолтыц- тан туймедей коз тыртыкты кордь Шорланып бггкен. BipaK, ес- Kipin улгермеген, жаца ж аракат. Устш е тарткан сорма мацтаныц орны былайгы денесшен болшш, энтек агарып капты. Оц жак, иыгына кол апарып едк Ол да калпактай боп дурдихп турганмен, сол и;ак иыктан repi болбырлау, сей лд ь.. Цардыц булшык ей де т уй л ш кеткен бе, б1лем-б1лем тушншектер1 6ip-6ipiMeit тутас- пай, ыдыранкы тургандай. Цое колын созып ж1берш, eKi жактыц саусацтарына у й л д к Сол колдыц саусактары баданадай да, оц цолд1й — таралыццы... «Мынаныц оц цолын сем1к шала бастд- ган болмасын...*. Бопай алдында узыннан сулап жатцан бейтаные еркектщ бет-аузына уцшда. Цыр мурыныныц ж ука танауы кусырыццы. Цасы цалыц, 6ipaK жщшж е. Сопацтау ж узш щ шыдшыт суйей шыгыццы. BipaK каз1рд1ц езшде йстесш касарысып жатыр. Кец мацдайындагы сызык бйкеннщ 6spi кастыц арасына ж уйрш й. А узы н ашып керш едк у е й ц п TicTepi маржандай — api ipi, api суду. А л астыцгы TicTepi жалпиып жаттаганданып кеткен. Намысцой, ызацор, б1рац ашуын 1шке жиятын бй еу KiciniK Кшмшде, цару-жарагында, цалталарында не бой тумар, не тобыц, не кез тас — ештеце жоц. Ел«з тауга ац аулай кеткен адам да жай кш м кимей, бес каруымен, жорыц кшм1мен журсе керек-Ti. Ж орык кшмшде, сырт шекпеннщ eKi ш>1к тусында, eKi цалта боп, оныц б1ршде «жанымды сацта, цапиядан аман кыл», ейнппеш де — «арымды секта, маскарадан аман кыл» деген е й дугалы к. eni бой тумар жатуга т т е й едк Мунда соныц 6ipi де жок- Булей тецдш тимеген, цатарга й р е алмаган темен нзйл жарлы-жацыбай журсе, 6ip жен. Ер-турманы, цару-жарагы «ца- тардамын» *дэулетймш» деп тургандай. Сонда й м болганы! Ш елдщ к ш д т н д е й , уры-карыныц жолындагы елйз таудан ац аулаганына Караганда ж урейнщ т у п барлардыц сойынан. Жол торыган арам олжаныц цулы деуге бет-nimiHi, суйек 6iTiMi, уей- басы, 1зет-зияныц уясындай. Соган Караганда езше-ез1 сенген астам 6ipey... Ел й з туздеп жатысыныц езшде тектЫ ктщ ий ац- цып тур. Ендеше мундай т екй жнчтйц уйдеп анасы мен жарына, цатын-баласына цайтып булай цадарыз болганы? Олар нагыч мундай арысты келденецшц сукты кез1 мен капияныц цате-ция- натына оп-оцай кия алады? Ец болмаса, тула бойыныц 6ip жерь не нысана байлап, бой тумар йкпегеш ме? Бет-элпей: «Жиырма-

ныц устш е элдедашан шыгып кетй м »,— деп тургандай. Ендеше, элге дейш уйленбей ж ур дейсщ бе?! Уйленбеген куннщ озшде анасы, апа-дарындасы бар емес пе? Апырай, жазгандар муны нагып тап буйтш дацгып журген и ей з туйедей туп-тулдыр кып нысанасыз-дарадшысыз Ж1берда екен! Не де болса, шацырагында бутш дж жод. Элде анасынан ерте айырылып кез туртш жеззм ескен сорлы ма екен? Содан ызадор, содан намысшыл, еодан б)теу боп ескен шыгар... Мырзатайдыц айтысы: кептен ез дамын eei ойлап далган салтацбас адамныц сиды. Сейте тура устЬбасы- ныд бабын урштпей, дерекгленбей, сыпайы сулу далпын садтай бдлгешне дараганда тодмойын томырыдтардыд санатынан емес, сез1мтал, елгезек, б1рад сонысын сыртда ж ая доймайтын устам- ды адамдарды» сойынан. Демек, муныд туйыдтыгы даткгезддк- тен емес, намысдойлыдтан, аршылдыдтан. Ендеше, буны ат уст1нен алып жыддан да мынау аш долтыдтан тиген жалгыа одтыд a.ni кунге дулан таза айыгып кете доймаган зардабы емес, журект! кептен муж ш , кептен уцгш келе ж атдан 6ip терец дерт, тылсым шер. Сол мынандай ж ота-жота булшыц еттщ езше де пысдырмай, жщ1шкеден ж ол тауы п, сымдай нэзш жуйке ппркшд1 inирыдтыра-ширыдтыра осындай куйте жетмзген. Бопайдыд бойындагы батпан 31лдщ орнын 6ip елгезек ая- ныш жайлап, алдындагы ес-тусйз ж т т т щ устш е емше тене туей . Мундай дертт1 былау жазбайды, сы лау жазады, дитуркы дермек емес, алды-артыца даратпас одыс ыдпал, одыс дгрмен жазады. Мына бейбадтыц кек1ретш кептен ыстап тастаган куйк! кещлд1 cayipfliw самалындай есю-дускыныц бэрш ypin-дагьш, туре дуып шыгар 6ip eTKip де екпек cepninic керек. Суйектег! адауды урымтал димыл, еттеп ж арадатты ciniMAi сы лау, кещл- деп жадаулыдты ж анга медет жылы сез, жылы мешр1м айыд- тырады. А л мына бейтаныс ж ш т тщ дери жылы сезге илана дой- мас, жылы мешрге уана доймас, сур дерт, сананы мыдтап ула- тан сарсац хал. Ж уректщ тш ш ж ун дып тутш , ж у н ж т п келе жатдан жулын дурт. Ж урекп журекке жалгап, арам шалмаган албырт канны» дайратымен туншыдтырып дана ели ре алардай датерл1 мерез. Бопай дадгаладтап далды. Ал-сал. Дорменснз. Ады лды кеэ- дерден ажар тайып, ажырая дарайды. Ж ур т оныц мына тур1н Kopin шошып кеттк «Келденец кезден аруад шамырданып, доли­ на дауа донбай отыр ма?»— деп аядтарыныц ушынан басып ун-тунс13 eciKKe жылысты. Бопай оныц 6ip де 6ipiH сезген жод. Есш-дери алдында узын- нан сулап жатдан наудаста. Жадын арада ес жия дояр сыцай байдатпайды. Бугаи не icTeyre болады? Оныц бар дущрета колын- да едк CyfieKTepi ун боп дап бебеулеп жатдандардыц ездер1: • Айналайын сешц долыц тигенде-ад, кез1м1з шойдай ашылып, жанымыз жэй тауып ж уре бередЬ,— дейтш. Мынау сынбаган да, мертжпеген де. Жагдайыныц нашарлап бара ж атканын бай- дап, атынан ез1 тускен. Ж ататын жерш де e3i тацдаган. Сыздан, Судан, уы бар жэнджтен дашдан. Кашан KipniriH дата алмастай

дврмокЫз халге жеткенше ацыл-естен айрылмаган. Соган Кара­ ганда, муныц MepTiri ш ш д е — суйектщ MepTiri емес, жанныц MopTiri. ЯСурегшщ басын жалап, iuii бауырын жидггкен curri Нуса. Оны цайтып цуып шыга алады? Оны суйект! цозгап, етт! снпап, ж уйкеш т т р к е н т ш аластай алмайды. А л дергп журекп д1р1лдете алар дшгер цудхрет бунда жоц. Мынау журт тэнш си- паудан басцаны 61лмейт1н бес саусацтыц сорынан уацытысында оз тещмен ойнап та куле алмапты. Бозбалалармен цалай жузде- cin, цалай пешлдесудщ женш де б1лмейдь Буныц жуздесш, бу- ныц млдесш келген еркек к ш д т н щ 6api — ецшец 6ip Tipi мусал- дат, мусэшр... Царалай кайыр-садаца тиетхн паны рана. Оларга журег!ц нан жылап аяганмен, есщнен танып ешрене алмайсыц... А л мына ж т т т щ дертш ац пешл ананын; MeiiipiMi, ecia дерт1 o3i боп, ышдына суйетш ыстыц жардыц риясыз nefiiini иемесе ары- сым деп асты-усине тусе алатындай шаршы журттыц шапагаты, кошаметц цадор тутып цастерлегет гана айьщтыра алады.... Сон- дай мешр1м, сондай ыцыластыц ыстыц табына балцып, аршыл- май, аласталмай турып, бул жазылган кунде де не жаны жарым дхлцуса, не кокхрегше булцынган ж урек орнына цагынды кара талац жапсырып алган суык ж артастай мелшиген катыбас, не кемешне кун ецкейтсец де, аргы inline иненщ жасуындай сэуле жугхрмес тас керец Menipey 6ipey боп шыгады. Ананыц цапасы- нан катыгез, кас надан, топас, зулым боп туатын ешюм жок. Бэрж щ алдын суытып, iuiiH муздататын, колын арамга, пешлш TepiCKe бастайтын агайын деп аталар, ж урт деп аталар, кейде TinTi халык деп аталар кенеусхз кара тобырдыц керец кеций, кен- де ыкласы, кейде rin ri кепе-KopiHey корлык-зорлыгы, кагажуы. Анадан м е т р , агайыннан ыцлас, цатардан цад1р, халыцтан мерей, корген цай азаматтыц 0Hereci3iH, oHepcisin, пасыцтыгын- жасыктыгын керщ пе? Бэрш де болдыртып, солдыртып журген 03iHiH циямпурыстыгы емес, езген!ц циясы мен цысасы. Мына- дай тур десец тур, тулга десец тулга, и с ш к десец Kiciniri бар азамат бул цазацтыц арасында кай 6ip айдарынан жел ecin журед1 гой дейсщ? 9 л п 6ip тоц боп наткан туцгиык дерт те сол коптщ цац-сугынан шыгар... Бопай к¥Р сулдер ж ш тт1ц оц ж ак нолын бауырына басып, саусацтарыныц ушынан сонау ныгына дешн бипаздап сипай бастады. Цытыгы оянар колтыгына, жаракаты шымырыгар тыр- тыгына жоламады. KepiH in турган кесел1 ж ок сау денесше саусагыныц ушын гана типзш тште жоргалатып OTTi. Оц колга ceMiK олх тугел дендей цоймаган. 1^арыныц цолтыкка таман iuiKi бетше ол1 ет б т п т !. Оц тиген кезде шошынган 6езд1ц зоры. Сол енд! 6ipTe-6ipTe ерши тусер сылай танытады. Ойтсе, opi кетсе, алты ай-жетх айда сыцар цол мугедек боп цалады. Ол — тап мынадай аршыл, намысцой, сезхмтал, адамдарды тебелершен ray цопарылгандай ойсыратып кетер орасан соццы. Элге дейхн уйлене цоймаган жйчт болса, KyHi-TyHi цасынан шыцпай, коцШя аулап, жанын яйбггер ж ар мен жан серж те табылар дейс!ц бэ! Онсыз бул 6opi6ip жацагы айтцан жалбыр цабац ж адау, кещл

кеп датыбастыч 6ipi болады да дояды. Ондай келедйз гумыр, кеше йршйиктен не пэтуа, не дайыр! Азаптыц арты — ашу. Ашудын арты — чара журек чайырымсыздык. К|айырымсыз- дычтын, рачымсыздычтын арты — зулымдыд. Зулымдыч — тек азаматтыч тана емес, аныр Ty6i букш жалпач елдйч басын жал- майтын алапат чатер. ¥лпа кею рек балага алды ж ум сач ана, улпа KeKipeK атага — бауыры ыстыч жар керек болатыны да жарычтыч жаратылыстын эу бастан-ак осы катыгездш пен осы зулымдынтьщ жолына тосчауыл табуга тырысдандыгы едь Су- йекке барар нэрд1 жулын арчылы, етке барар норд1 тамыр аркы- лы дарытатын дуд1рей к уш й табигат журекке барар нэрд1 ауа да емес, су да емес, топырач та емес, тас та емес, сут пен ет те емес, тэвдрййн езшдей чолына устап, кезщмен черуге канбейтш сып-сылдыр, жып-жылас тылсым куш кещл арчылы дарытыл- ты. Цанша дегенмен, заты эйел гой, 6ip еркекйн кенйлш аулап керуше болар efli, 6ipaK мынау туды -бйй кермеген бейтаныс ер- к е к й д : «Эу бастан ез1мдж боп жаратылган жан-сыбагам сен екенсщ»,— деп ынт-жынтымен чулай жыгыла коятынына KiM кешл?! Бйрач, осы пален кун датарынан тула бойын айчара басып алган албасты зйщен чалай тез арылды? Мынандай арты не боп KeTepi белпшз ч¥Р сулдердш часында отырып, чамырычты кецЬ лй мунша нагып тез аршылды?! Н е т тауып арылды? Н е т тауып айычты? Суйек туыс жан болса: «Ай далада чалмай, ез чолыма тусй н бе, чарлыгаштын чанаты боп, ауызыца часыч чара су тамызсам да, чарындастыгымды штеймш гой*,— деп дэтке чУат етер ец, ал мынау бейтаныс мусш ге неге мунша елтлдейдй, неге мунша уздйгедй?.. Цудай-ау, бул не болганы сонда!.. Элде тагдыр- дыч чарасын чашан керер екем деп тамсантып койган адсарын yfiipin экеп устшен туйргеш ме?.. Бейтаныс аншы мына бетте Амударияньщ, ана бетте Сырдариянын калын жынысын керме- гендей, айдаладагы алакандай тауга чалай гана ач чарай келд! екен?.. Осы ауылдыч ipreciHfleri аран ангарда ecci3-Tycci3 жат- чанында неге устшен жортчан ач, ушнан чус, чачгырма жолау- шылардыч 6ipi тап болмай, Мырзатай тап болады?.. Неге, неге... Соны ойласа ж ур еп лып-лып лушлдеп чоя бередь.. Тула бо- йындагы элде 6ip ж умбач тамырлары flip-flip шлкшш, ботен I денеде байпачдай жоргалап келе жатдан суйр1ктей саусачтарын TiTipKeHflipin ж1бергендей. А ладаны албырай кызарып, саусагы- ныч ушы жылып коя бередь Муиыч бойындагы окыс ысыган | асау дан сол oip flip-flip тамырларды бойлап барып манадан 6epi ал ш сед де тырп етпестей боп сулд жатдан суыд денеге, бетен тэнге дарып жатдандай. Наудас мейманныд мачдай тусы сол баягы Keric далпы. Оч иыгыныч е й де бозарычды. Тек саусадтарыньщ ушы гана жум- сарып, тырнагынын астына дан ж упргендей... Иэ, сэт... Бопай ecci3-Tycci3 ж !п тке мешрлене карап, кеудесш тадай едкейш, ыстыч дем1м жет1п жатсын дегендей уд1ле TeHin, ceMiK саусадтарды сипалай бердо...

Сейтсе, кеш болыпты, тун орнапты, тач атыпты. Оны насыпа келш, «оразацды ашшы» деп киылып турган женгесшен б!лдь Кезгелдек толы тущы кымызды ауызына апара берд1 де, научас яйптке K63i Tycin, касьщ сурап алып, тамызып керш едч жутпа- ды. Мандата шылап ершше суйкедь Кезерген ерш цимылдама- ды. Тек сыбырлай ычырсыган элЫз дыбыс бердк Цыз кез1 шара- дай жанып, цуанып кетть Ж ан оралып келедь.. «Бар, бар, аулач кет!»— дегендей кезгелдект жечгесше асыгыс устата бердь Эрнемешч басын 6ip шалган шартарап ойдыц уст!нде тагы 6ip жарыч кун таусылып, карацгы тун орнап келедь Беплппч отауы буларга тагы да оцаша чап, ж урт: «Научастыч чалы да- лай екен? Бопайдыц не е тш ш , не тапсырмасы бар екен?»— деп сырттан тыч тычдап кетедь Цыз ой устшде. «Еч болмаса, таныс 6ipeyi болсам errl... Сон- да м е т ч мынау ыстыч алачаныма жанашыр сез1м чосылып, бу- ныч чургад жылдыч кузшдей ж удеу кечшше жубаныш табар ем... Ж умсартар 6ypKiciH табар ем...» Мейман сол баягы сулч чалпы. Манагыдан соч чайтып ьщыр- сыган да жоч- Жачгыз-ач дэтке чуат — тырнагынын, астына жу- прген ачшылт шырай тарчамапты. Бопай мынау бетен денеге уйрешсш алыпты. Тек 04 чолын гана сипалай бермей, кесел шалмаган сол чолын, желкесш, ал- чымдыгын, кос шекел1гш ауыч-ауын ысчылап кояды. «Кешеден 6epi бул негып ойыма туспеген... Сау дене кеселд1 денеден repi сез1мталыран чой... Бэлкш , тез1рек жанданар, тез1рек элде- Тун ортасынан ауып кеткен. Учалай-учалай чары талып чалыпты. Сонда да чимылсыз жатчан бетен тенге жылу бармай чалса, ели 6ip элмз ум!тт1Ч e3i emin кететшдей бетш апарып, иегамен сипалап отырьга чалгып KeTinTi... Туе керш и... Тусшде тап осы Беплппч отауыньщ табалдырыгыныч йшнде мал сойып отыр... Мал деген!, TepiciH сыпырарда байдады, арлан часдыр... Жон арчасы кек шуланданып тур... бзшен чан шычпайды, агыл- теп л сут актарылып жатыр... Селк етш чолын тартып ала чойды. Бопай басын окыс кетерш алды. ¥йыдтап кетш я. Элде 6ip олшз дауыс ызычдайды. Уй сыртынан шыгатын TepisAi... Бул eei чайда отыр?... Мынау не дыбыс?.. Eki кун датарынан уйкысыз тун еседпретш тастаган ба? ♦ Су... су... су...» . •_ Тун ортасында уй айналып су сурап журген бул к1м оолды ( «Су... су...» Мына дауы с часынан шыгады гой. Аты п турып казан-аяч жачча жугардь Карацгыда сылдырла- тып ж урш тостаган тауып су ч¥йып окелдд. Научас ж ш тгщ басын жастыгымен кетерш : «Иэ, 61сс1м1ллэ!» деп ауызына Н аучас дылд-дылд ж ута бастады. Сосын басы чайта з!л тар-

тып шалцалай бердь Тагы да ун аз калды. «Апырай, мынаньщ жаны бар ма? Элгмп атау KepeciH iuiKeHi болмасын...* Шошып Kerin, тамырын устап кердь Кылп етпейдь Дауысы шыгып кете жаздады. Сол е м ортада ортан колыньщ ушы булк ете калды. Луп-луп... луп-луп... Ж урег! согып жатыр. Б элм м , ун цатар... «Калайеыц? Еш дыбые жок. Н аукас жйтгтац сол баягысынша сулк калпы. Enfli Бопай тачныц атканын кутт1. Ертецше 04 ж актагы жЫттхч денесше кызу ж уп р д ь EKi 6eTi албырап KipniriH эзер-эзер к аИты. Ж урт буны естш октын-октын Kipin шыгатынды кебейтта. Кешкурым ол каттырак ыныранып алып, ынкылдай бастады. Yfi-im iHfleri жабыр-жубыр ун кулагы- на баргандай мацдайын жиырды. Бопай колымен мецзеп ж ур тка: «Шыга турычдар!»— дедь YMiT пен урей арпалыска тусер тагы 6ip тун келедь YuiiHiiii тун. А уы л устш 6ip курым уз1ктей жабагы булт ж ауып алды. Yft-iuii кешепден де карачгы. Сыртта да нплделж шырылынан баска дыбые жок- Бопай бугш кулагын Typin алган. Алдындагы КУР сулдердоч кешепдей 6ip тал катканын кутетандей. Т1л катса, бул да жауап берер едк Цолындагы мына д1р1лд1 бэлк1м сол ce3i айкынырак жетмзер. Квч1лд1ч кец1лге жолы сан килы гой. Соныч еч lOTeci евз десед1. Бопай элсш-алсш кулак тосады. Н аукас кешепдей емес коп ыцыранады, кеп ычкылдайды. Тула бойы албырап кыза баста­ ды. Кеюрекке кайтып оралган шыбын ж ан дерт туманын куып шыга алмай алысып жаткандай. Кенет 6ipey TiciH кайрады. *Дап... Дап, эттеч!* Ап-анык ай- тылды. Ж т т сандырактай бастады. Буны алып урып жыккан QKinim болды. Нешч eKiHimi екен? Бопай мынау й м еш ойынан тез тыйылып, мактага шылап epi- нше су апарды. Кезерген ершш кайзалап тагы да тамсанды. Бул тостаган толы суды ауызына тосты. Bipep кы лк етюзд1 де, opi карай жутпады. Тостаганды орнына койды. EpiHiH кайзалактап б1рдече 1здейд1. Дазан-аяк ж актагы сыгырайма шамныч жары- гы жартымсыз. А ур у жаткан туе кара колечке. Сонда да оныч жуз1 бозарачдап кезге туседь Н аукас ж 1пт eMisiK 1здеген бала- дай epiHiH кайзалайды. Бопай колындагы мактасын тостаганга малып, кезерген epiHiH ж ум сак сипап етед1. Сол жанына жага- тындай. Соны i3flen жаткандай. Оч ж ак карын ауырсынып, басын сол ж ак иыгына карай кисайта бердк Б ул жалма-жан ceMiK шала бастаган колга кайта жабысып, саусагынан бастап ыекы- лай бастады. Свйтсе, жаны ж ай тапкандай, басын кимылдатпай, кайтадан сулк Tycin жатып калды. Тач алдында калжырап уйыдтап кетшта. Б1рак тагы да тап 04 кулагыныц тубшен Ky6ip- лейдк «Цайда жогалдыч!— KeTnemi!.. Токташы!..» дейдь Бул селк етап оянып, алаканындагы КУР сулдер к°лды кайтадан ыекылай женелдь Ж т т 6ipa3 сандырактап ж атады да, кайтадан

уйыктап кетедк «вкпеле ме... Табамын!» дейд!. Узд1ге сейлейд]. Еркек адамныч еркек адамга и л чатканындай емес. Элде мынау жачында жарынан айрылган бейбак па екен? Соныч кусасынан осындай куйге т у е й ме екен... Бопайдьщ ет ж ур еп ез!ле туей . Тач алдындагы бозамык сэу- леде Kerepin кершген ж т т жузше урегейлене унШ п, KipniK кимылдатканын ачдиды. Наукас ж т т т щ сол селсок калпы. К у­ лер узген адамныч бейтарап куш . Аянышты журен кайтадан шымырлайды. Осы 6ip api-capiMeH тач да атты. Ол куш ж 1пт узак уйкыга бер)лгендей тыныш жатты. KeKiperi де кетерШп-басылып анада- гы шыктасылы жанныч орныга тускешн байкаткандай. Бопай сол кун п кешке кеч1лшен кудж орылып тычайып ж етй . Не де болса, мынау бейтаные менман буныч ез колынан ес жиып турар Typi бар. Не жагдай, не куса екенш, бэлмм, сосын eei айтар. Эйтпесе, муньщ киялы хшдерл1 аттай мачайдыч 6apiH кезш шыкканмен, шыганга бастап экетер сэра жол таба алмады. Ж ш т кусасыныч жэй-куйш аныктап б1ле алмады. Бар ангарга- ны — эйтеу-ip ойелд1ч араласы бар хэл... Бесш ауа ж т т кезш ашты. Адаскан жанары эуел1 шачырак,- ка т уе й . Сосын капталындагы буны шарпып е тй . Кайтадан шачыракка карады. 0з KepreHiHe eei сенбесе керек, кайтадан дел-сал уйыктап кетй. Кыз ж ур еп кайтадан л у т л д е й бастады. Кеш ей 6ip туеш ж из умгтпч орнына кайтадан 6ip туеш ж мз кудж килж й. Элдене- ден кысылатын, кымсынатын сиякты. Элде мынау карсы алдын- да келденечнен сулап жаткан бегде еркектен каймыга ма екен. Оны e3i де б!лмейд1. Элде анау алгашкы кун п арсыз киялынан кысыла ма? Ертен наукасынан айыгып тургасын, емгшйшч бул екенш 6i.iin журсе, не дейд!? Онын мынау асты-усйне тускен айырыкша камкорлыгын неге жориды? Отпей отырган бейбак- тыч е л е р м ен д т демес пе екен... Бул арада 6ipey Te6eciHeH муздай су тамызып ж1бергендей flip ете калады. Э лй сауалына ж ауап та 1здемейдй Ачтарыла оты- рып калады. Он бойыныч 6api кулазып тек КУР сулдер1 гана калкиып отыр. Будан repi анадан бери туда бойын тутастыра йрескен ауыр з1л журегш тызылдатып шымшылаган куп и K o n k in eei дурыс efli. Алдьщда не турганын б1лмеуд1ч ем ш ую рлж екен гой! А л, каз1р бул мына ж ш т й ч ертеч езшщ мына отырысын жаксылыкка жорып риза боп кетерш, эншейш ocipe кен1лд1ч эумесер дэмесше жорып табалап кетерше кайдан K03i ж ей п отыр?! О тоба бул неме тач атканша осылайша унмз жатса екен, есш жинаса да, ертеч жарык барында, ж урт алдында жинаса екен... А л каз1р eei Kipce, ол не дейд1? Бул не дейд1? Ма­ наты сейлесем, ж урейне шипа болар ем деген ойы кандай к у т р - Bipey б1рдене деййндей... Буныч жачагы ойын сезш калган- дай. К улагин ririn efli, алдеб!р элыз дауыс: — Кайдасьщ?.. Су екел, су...— дейм. 132

Жалма-жан су усынды. Bipep цылцытты. Сосын тагы да 6ip- деце деп й л цатцандай болды. — Кетпехш... Осылай отыра берпй... Алацанын кандай жум- сак ед1. Мынауы не — шыны ма, ж ок сандырактап жатканы ма... Дауысыныц кырылы азайып, айцындалып калыпты. — Неге сипамайсыч— Сипашы... Мандайымды сипашы... Бопай селк етхп колын тартып алды. Ш ок ¥стап алган Kiciuie, ек1 колын бауырына жиып шокиып отырып калды. Наукас ж т т козгалактайын дедь — Кайдасьщ... Долычды неге тартып экеттш? Шекем сол- кылдап барады. Сипашы. Бопай колын кайтадан ауру жйчттщ мачдайына ж упртт1. Ж ш т кайтадан тынышталды. Рахаттангандай: «Ым,— м — ...» деп ыцыранып койды. «Солай... лине, осылай... Баягыдан 6epi осылай етсен болмады ма...» Бопай колын кш р т е жаздап мач- дайын укалай бердь Ж т т буран Tin катып жаткан жок- Санды- рактап жатыр. Еч кимас 6ipeyiMeH сагынысып табысып, журей- нщ mepin соган таркатып жатыр... Сол шерден арылмай калпына келе алмайды... Сандырактаса, сандырактасын... Журе- riHi4 басында толHiп турран ipi4 шерден арылсын... Бопай т э т а киял арбауында жаткан ауру х й п т а ц его шыцшытын ж ум сак алаканымен сипап етш , алкымына кол апарды. KepneHin астында былк-сылк жаткан ып-ыстык кол шап 6epin колын кармап, саусарынын ушын оттай куйш турран ерхнше апарып узак басты. «Жаным, сэулеипм...*,— дейди Бо- пайдыч кезйнхч жасы ага берд1. Мынау сырбаз жйгйй осынша узд1кйрген аяулы жанньщ 03i емесш 6ince де, онын мынау рия- сыз пейШне бегейн болгысы келмедь Бопай ауру ж 1гй й ч ашкарак к¥ш агыныч ыркына калай Konin бара жатканын ©3i де байкаган жок- Агыл-тейл жылаган куйх ерт боп лаулаган омырауга кем1ле бердь.. Мынау ыстык куш ак, элй 6ip узхлген сез — 6api де буран емес... Bapi де бул дуниеде жок-бары белпйз ботен бхреудщ сы багасы... Оган ортактасканына кынжылмайды да, кысылмайды да... Не де боя- са, мына пакыр аягына MiHin кетон... Не де болса т э т а киялы- ныч квплдор пердейн жыртпай, ычгайына жыгыла бергеш дурыс... Буран мынадан алапат куштарлык, еркекке тан ечмец- деген ерескел TereypiH 6iTKeHi ani керер жарыгыньщ таусылмага- ны, о дуниел1к емес, бул дуниелш болтаны... Лэмим й л катпай, наукас ж й тгй ч ыркына ун й з кендь Бетен 6ipey екешмдй бЫ п калмасын дед1. Осынау урлык ыкласына да жарадар квчхлге жасаран сауабындай Kepin, пешлдене epifli... Мундай жомарттык тек эйелдерд1ч рана колынан келейш н Шлш, мына дуниеге эйел боп жаратылранына мыц-мыч шуторшхлж айтып, езшщ осы осалдыры ymiH ешкашан ешк1мнен корынбас- пын да, екшбеспш де деп ойлады... Мундай сэтте KiciHi болекше 6ip тэуекел билеп алатынына ол кешн туй н дь

Кешн сол 6ip цас кагым сат талай рет жанын цыл бурау салгандай кинап, талай рет кас!рет жасына туншыктырган-ды. Арада талай жыл етть Сол 6ip бейтаныс мейманиыч сырын ешюм бшмедь «Жазганнын жарыгы таусылмаган екен. Устшен Мырзатайдыц тусуш кар аты »,— деген журт ауруынан айыгып, атына MiHin ауылдан узап бара жаткан сурша wirirriH соцынан. Бопай жиырманыц уст!не шыкты. Сылкылган бойжеткеншц жасынан етш, кэр! кыз атанар меже де таяп цалды. «Мынадай цасиет мына пакырга цонганша ана ага-шшерМч 6ipiHe бггпей ме екен!»,— деси жанашыр жацын туыс. «Адай Суйшджтщ кызыныц сынык, пен мертжке ак сайтаны бар. Цолын типзбей 6ip караганыныц езшде шамалы мермк орнына Tycin шыга келеди ,— деп шуласты атырап. «Бейшара киеа устаганда жер- кекке снып отыра алмайды. Жазганнын багына жансы 6ipey жолыгып, пушпагы цанаса, мундай шамырьщпа ез-езшен кала- ды. Цасиет пен катындьщ 6ip каната симайды гой»,— деп пыш- пыштады саца эйелдер. Ондай качкулар цулагына туралап жетпесе де, Бопай естш- бШ п ж урдь BipaK ол енд1 ешцайдан кУДальщ кутпедк Баягы 6ip сурша ж 1пт цзнта айналып согатындай коршд1 де турды. Сол 6ip TyHi не болганын сыркат ж 1пт 03i де бшмедк Оиыц тусшде куш* цаны бетен ж ан... Illepin тарнатып, журегш жечшдеткеш де ботен жан. Оны 6ip киял, туе цена деп бкпда. Ауруынан айыгуы- на ол TyciHin епщандай цатынасы жон деп санады. Адай батыры Суйш дж тщ сыньщшы кызыньщ нолына туссеч, чай сырцатыд- нан да к¥лан таза сауыгасыц екен деп кетп. BipaK, балгер кыз- дыч уш кун бойы куш -туш касында отырганын естш, анадагы тунде не деп сандырактаганымды естш к°йды-ау, квц'^мнщ кандай кызыл к¥Ртка шапканын бйпп койды-ау деп кысылды. Басын кетергесш кетуге асыкты. BipaK, сол асыкцаны бекер бол- ды. Бул оныч кечшш емдейм1н деп журш , 04 карыи жайлап келе жаткан катерл1 семпске мзн бермептк КенЬй орнына тус- кен ж ас ж о т тп ч сол 6ip шабытты шагында асьщпай цолдагы ceMiKTin де бетш кайтарып алуы керек efli. Ол ж аракат оган 6opi6ip кайыр боп дарымайды. Бойына ciHreH сайын киындай туседк Ондай кунде ылги касында бул сешлд1 6ipey болу керек. Эйтпесе, ж уйкеейпч тары 6ip шамырыккан кун! ол кагындыдай аекынып шыга келедь Сосын дес бермей кетеда. Эли 6ip уятты TyHHin кырсыгынан оган мына кауыпты айтып та улгере алма- ды. Сонысы тагы устаган KyHi ол буны тагы есше алады. Элде тагдыр солай болсын деп сол кун осыныч 6apiHi4 басын ашып 6epyiHe жшерш жетшзбей койган шыгар. Бопай сондагыдай тем1р сауыт боп тутасып калар кун тагы кашан келер екен деп тосты. Ол — тосканы да болды. Б1рнеше кун алачдап еткен-кеткеншч жолына караумен болды. Куткен адамы келе коймады. Б1рде тунде элдешм ipreHi туртюлеп iunte Kipe алмай жургендей болган соч шырт уйкысынан оянып кеттт. Шапанын жамылып сыртка шыкты. А уы л сыртындагы калыч пйлшйч арасына барып узак отырды. Айлы тунде квкжиекте 134

цатцан цаспацтай бозарацытып жатцан цатпар таудан булюлдеп келе жатцан цула атты керше цоймады. Ертецше атца мж дь А ласа болса да, TiK ж ар боп б1ткен цылдырыц-цылдырыц ангары кеп быткыл таудыч 6ipa3 шатцалын аралады. Бейсаубат ешк1м кезге туспедь Быткыл таудыц бойындагы бар ащы агар, тущы агарлардыц бэрш аралап шыцты. Ешцайсысыныц бойынан су iuiin турган цула ат кезжпедц Сенделе-сенделе улы тузден барып б1рац шыгыпты. Алдында сапырган тен^здей буйраланып цумда- рия ж атыр.Ш еп мен ш ей коршбейдц Цызылцумныц бул тусын- да еркештешп шыгып турар нар шагылдар, денбек ж алдар жоц. Осындай 6ipiHeH 6ipi енсе асырып жарымайтын шиыршыц-шиыр- шык кум буйраттар. Кекжиекке дейш кейлш жатцан улан- асыр цум-жазира тугел кержедц Bipai; сол цулазып турган уланасыр елкеде ербен еткен цара жоц. Не сацалын тарап жел- шлдеп турган шеп жоц. Не сойдиып-сойдиып шыгып турган сексеуш , жузген жоц. Олар жоц болган сон тецкшп-течкюп кел- денец сулап жатцан томар да жоц. Тап мундай цара жасырар цалтарыстан да ада тулдыр жерде ац не 6iTipin ж урсж ! А цы жоц жерде ацшы не 6iTipin журедо. Буньпа тек 6ip есек дэме дагы!.. Онсыз да зшдей бойы одан сайын батпандап астындагы атын йлерсегше дейш цумга малтыцтырып Kepi цайтты. Сонда пелен куннен 6epri сай суйеп сырцырап цамырыгып журген1 к1мге KepiHfli? Апырау, ана жолгы шамырыццаны нагып соган кершда екен?! бйтейндей ол юм болыпты сонша!.. Басы омырауына Tycin кеткен салт атты цыз цабагы салбырап ауылына оралды. Жацындай 6epin уй ж щ белдеу1нде турган бей- таныс аттарды кердь Ер-турмандарына цараганда бай ауылдаи, бар ауылдан шыццан турлер1 бар? Тагы юм м ер й кй екен? Тагы шм аягы салацдап, цолы былгацтап буны тосып мучдар боп Ес1ктен Kipin келгенде терде отырган бес-алты бейтаныс еркек орындарынан ушып-ушып турды. «Киел1 цыз» дегенге аруагынан цорцып кеткен шыгар. Шалбарланып, бурымына бурым цап салып, басына тулю тымац киш, цолына дойыр цамшы устаган сымбатты цыз тос- тагандай ала кез1н тецкере царап Kipin келгенде шынында да суеты едД. Цаз1р ол айбары цыз куншдега е ркел тм ен 6ipre KeTTi гой!.. Б ул цазан-аяц жацтагы OKeci мен шешесшщ арасына й зе буге бере елп цаздиып-цаздиып турган алты еркек цулацтарына дейш цызарып отыра-отыра кей ей . Доццак мурын ат жацты жун цабац туршмендер таюлеттес Суйшд1к батыр оцые мырс ейп цызына бурылды. Бул меймандар мына Адам ата бойына кеп цонып ж ат­ цан терелер ауылынанбыз дейдь Буйымы сенде кержедк вздери айтсын! Алты еркекйц ортасынан 6ipey: — Шырагым 6i3fli Эбшцайыр султан жiбepiп едц — Сырцат юм?

— Султанныц ез1. — Оны дарайтындай менен басда балгер табылмаганы ма? — Дайдан 61леШк, бикеш. QfiTeyip ciere барьщдар дедн Дыз иыгын тартты. Пэлен куннен 6epi жауырыны дурысар- дай султан дан 6ip буныд eKi туып 6ip далганы едь — Сырдаты не екен? Сыныд па, мерпк пе? — Ол арасын бара Kepepci3. Булары долдадан repi буйрыд сиядтанып Kerri. Дыз белш шешпеген куШ жолга дамданды. Дасына тетелес тентек iH ici Мырзатайды ерте кететш болды. Эйтпесе мынау сой- дауылдай алты еркекке жацгыз eei epin журе беруге дымсынды. Терелер ауылы былтыргы дыстаган кеддершен 6ip кештей аулад жайдад думадта кун суытданша малдыд бауырыи ecwi ж уртда дапалатпайыд деп шегше донган екен. Тере ауылы болганмен дазадтыд былайгы бай ауылдарынан асып бара жат- дан айдыны байдалмайтын орташа ауыл. Эуел1 он-он уйден белше донган отыз шацырад кедге таман емше жайгасыпты. Одан opipeKTe андыздап алты-жейден белше донган жалпы дарасы алпыстай бар улкен ауыл дыладытады. EKi ауылдьщ ортасындагы дурагы саргайганмен жантагы кекпедбек тыгырыд тепседде ад жумыртдадай алты уй тур. Султандар мекеш сонда екен. А уы л сыртына жадындай бере буныд cepiKTepi аттан туей. Inici мен Бопай да йзгш дерш тартты. Ж ол сержтершщ 6ip-eKeyi кеп долтыдтарынан суйеп, аттарын алып далысты. Олардан он шадты дадым шыга бергенде ортадагы ад уйдщ сыртында турган бес-алты адамныд eKi-yuieyi бол!н1п алдарынан шыдты. — Ш аршамай жеттщ1з бе, бикеш? Бопай тымагын булгаддатып куле езу тартты да, и л датдан У й сыртына келгенде тосып тургандар да ею-уш басып булар- га жадындады. Орталарындагы иреледгеден 6ipey: — Э, Бопай деген дарындасымыз осы м а?— дедь Бопай долын кеудес1не апарып, басын шп тагзым erri. — Ж уре гой, шырад... Сонда гана аруагы астам тере шадырагынан аттагалы турга- нын ceein Tieeci далтырагандай болды. Bip еркек уйд!д eciriH ардасына салып жол нусдап тосып тур Бопай бойын жинап, сыпайы едкеШп: — Б1ссм1лэ,— деп табалдырыдтан аттады. Сепз данат орданыд 1шжде дызылды-жасылды жиЬаз жод. К ак терге ортасына далданды Inin бас даруды даз-датар дойып- ты. К ер е ге тд басында барыстыд, жолбарыстыц, арлан боршщ тер!лер1 салбырайды. Содан басда жиЬаз, эшекей козге туспеда. Од жадтагы додырайган-додырайган екьуш дулжаныд муй1зше кум ктелген будары мылтыд, доданы мылтыд, орыс мылтыд кулд1рмамай 1л1шпй. Султанныд у т н е н repi адшыныд баспана- сына келщюрейдь Тер мен дазан аядтыд аралыгына дойылган

талтайыццы суйек тесекте агарандап 6ipey жатыр. Тесект1ч бас тусына цалы шлем твсеп, кус мамыцта, отырганы да, жатцаны да белп пз, жамбастай сулап 6ip cap ецдд ац самай мама цатын жайгасыпты. А я к жагында белек шлемде шекелеп суйек басы ж^шшке кара торы ж ас эйел отыр. — Э, шырагым, ж е то н бе!— д е й мама цатын кемейше цо- нырау байлагандай кумб1рей сейлеп. Бопай ундеген жоц. Соцына epin келе жатцан иречдеген мос- цал еркек: — Кедшкпей жеткеш жацсы болды,— дедц сосын аяц жац- тагы к,ара торы эйелге бурылды.— Бар, Д1лмухамбет жылап цалды... Ж ас эйел лып кетерШ п шыгып к ето . Бопай соныц орнына тазе буки. Э лп самбырлаган имек кара енд1 мама цатынга бурылды. — Кезш ашпады ма? — Кезш ашпак Tyrini KipniriH де цацпайды. Баягысындай цатты жыгылды,— дедд. — Апырай, сол 6ip оцтыч кагындысы бар бьтем. KepeiiiT Эжд де, Мукамбетжан кожа д а: «кудай сацтаганда, ушына тимептд. Жазылады. Bip жылга дешн найза шанышпай, садац атпай жур- се, калпына келедд» деп еда. Далпына келгендей де болып еда. Одан бергд жорыцтарга барганмен, колына кару устамай лэшкер- д1ч урысына бас-кез болып жацсы ж ур едд. Бугш тачертеч ерте- летш садыр Жомарттьщ ауылынан калай оралды, солай мынау тесегше ж е то де жыгылды. Содан ун й з. Басын жасты кка салып жатып, бар айтканы: «Далжырап калыппын. Осы уйцымнач дурыс оянбасам, Бекен тауындагы Суйш дш пц балгер кызын алдырычдар*— дедд. Сосын оянганын кутпестен-ак, шырагым, ез1че ат ушырттыц. Ирек кара капылып сейлесе, жалкын сэры мама цатын эр сезш батпацтан суйреп шыгаратындай ныгыздана, ныгырлана сейледа. — Тайланныц айтуынша, ол ауылда да, жолда да, кецшге дак алатындай ештеце ime коймапты. в т е кецЬдац ж урш , квцдлда жетш еда дейдь Ирек кара артына бурылып еда. Т а у тайлацтай ецкиген 6ipey мойынын созды. — Иэ, солай. Данша куннен 6epi султанныц цабац шытцан жерш байцамадым. Уй-ддшне астау басына уймелеген нар туйедей цацциган-сач- циган еркектер толып кетш и. Бэрд буган ентелей, еддрейе карай- ды. «Не дер екен, не iciep екен?»— деп тыцыршып тургандары беп-белплй Бопай цасына тым тацау турган имек царага: — Bipey-Mipey тунднто ту«р1чшремес пе екен?— дедь Имек цара артына бурыла бергенде, есш жацтагы бдреу: — Булардыц жарыцты жацтырмай тумшалана келетдн эдег! 137

рой,— деп 6ip куцк ет!п сыртка шыцты. Тундж ецкейд). Ыд бетте гана пышактыц жузшдей сыгырайган сачылау калды. Бопай тары да тамарын кеиедк — Жалпы уй шйнде, уй мацында ешюм болмаганы дурыс. Ит урНзбей, >кылк,ы шсшетпей, бала-шаганы да коп дуылдатпай, eni-yin кун тыныштыд, саябыр тауып бере алсак, сырцат Kicire тштен жацсы болар еда. Кемек Keperin жатса ез!м айтармын. Анда-санда хабар алып турарсыздар. Bipan, iinKe юрмей, уй сыртынан тамац кенесецдер ж еткШ кть Керек болса, ез1м жауап катам. Ж ауап катпасам, кемек керек болмаганы. Ж урт п л ш жутып койгандай ун-тунс13 тараса бердь — Шырагым, эуел1 кудайга, сосын 6ip оз1це сендак,— дед1 имек кара 6api 6ip самбырлай сейлеп шырып бара жатып. — Царагым, ас-суды кайтем1з,— дед1 мама катын орнынан ыцырана котерШп. — Ж ацагы мен келгенде осында отырган курбым 6ip согып — Ж арайды,— дед! мама катын боздаран шгендей кумб^р- лей и л катып. Бул сыртка к¥ла к Tirin 6ipa3 отырды. Ж урт аягы басылган сод барып усп н е адам жатпагандай, эншешн сэнге ж ук жинап койгандай айыр к¥лаК тесекке жалт бурылып едк кез! шарасы- нан шыгып кете жаздады. Т М де байланып калган. Цапел!мде ж утына алмады. Сыртка шыга алмай турган ез демше e3i тун- шыгып калгандай. Кезжен ыстык буршактар ceKipin-ceKipin Тесекте шалцалай жатцан — баягы бейтаныс ацшы жшй1. Содан, MiHe, бул осы ауылда турып калды. Содан 6epi Сушн- д ж ауылы Бекентауды бердлер мен аркарларга тастап, осы ауыл- мен ipre ажыратпай 6ipre к о ш т , 6ipre конатын болды. Соган арланатын асау теркшдерк «Кара орман кара журтынан кол yein, рулы ел1мен узатылган кыздын, шыцырац арткан туйесше Mimn кеткен тере тукымыныц тебеи саритын жерден алыстап кеше алмайтын жаман адайлар»— дейтш болды. Ж урт содаи 6epi Суйшдак балаларын былайры «тентек адайдан» белектеп «жаман адай» атандырды. Содан 6epi Мырзатай апасы мен ж ездейшц изеген иепшч астында, С1лтеген колыныц ушында. Содан eKi жыл етшзш Нуралыра жерж болды. Сосын-ак буныч толгатканда гы жамбас суйепш ч KeMipixin кете жаздай- тынынан баска тула бойында ештеце сыркырап, ештече кУРы,:\" тамайтын болды. Содан 6epi анда-санда Эбткайырдыч талмасы устаганда саусагын сипап, шекесш ыскылайтыны болмаса, к®- лын сыркат KiciHiH тэнше типзш керген жок- Содан 6epi канша жыл етсе де, хан не eKeyi 6ip-6ipiHi4 еткен- кеткешн де, не штегел! жургенш де тштшлеп керген емес. Сурас- пай бШ сш, ундеспей угысатынды урдш тутты. Хан н ей кайдам, бул куйеуш сол уш ш де ардактайды. Ол ушш жанын киып^беру- ге бар. Х ан да муныч назары сынатыдай, 6eci тусетшдей рай

таныткан емес. Будан бурын тере тукымынан алган эйел1 бала устшен елгесш еш-уш жылдай тул ж урш ть Сосын бул тап боп- ты. Одан 6epi талай багы озып, басына талай кун тускенде казак арасындагы ызгындай торенщ талайымен кещл тату болам деп талай рет кшдж матасканмен, езж щ басын матаган емес. Ба- ласына твреден талай кыз айттырды, тереге талай кыз узатты. Бйрак. тереден эйел устш е эйел алган жок- Астам тукымныч цызы буныч багын, абыройын тапап кетер деп сескенгендей. Ж аудан тускен тулымдыиы да сочындагы батырларына бо л т беретт. Тек сочгы жолы, Доржы мен Лобжы улысын шапканда гана ейтпейда. Баягыда Мэмбет мырза келгенде мал берем, кыз берем деп жолдан тайгызбак болган жады кылыктарына китыд- танды ма, колынан Tiein берер жылкыларын opiciHeH куып, eci- гшен аттандырып берер кызын ат уетшде iprefleH суырып окетть Буны нэпсщумарлыктыч емес, намыскойлыктыч жолы деп укты. Сондагы алынган уш мыч каракоктш eni мыч жарымын журтка улестарш 6epin, жарты мычын жау жактагы буньщ тер- к1н1нщ ер1сшде ойнактатып койды. Ол да кеше басынбак болган жаудыч сагын сындыратын кыры шыгар. Уыз такымын ердщ касына цажатып, тайдай тулатып атка е ч г е р т экелген ereri ашылмаган суксыр кызга аттай он айда арландай ул таптырды. Ka3ip ешге шыгып, Эд1лмен бхрге таласып eMin журген ерке кулик — сол Шыцгыс. Ж аудан тускен жаудыр кез токалды душ- пан кайын журттыч к¥лагын кажап жатсын деп баска ат куры- гандай Кучбике деп ататып еда. Шьщгыс тугалы бул e3i сорлы бейбактьщ онсыз та Tyci4Ki назарын тштен жер кылмаймын деп Кунбике деп айткызып жур. Ол жолы да бул: «Хан нем, бул кай кылыгыч?»— деп керген жок. Отауын eei Tirin, тесепн e3i салып берд!. У й ш деп дуние жиЬаздыч салихалы iciciAepre лайык сарала, кочыраласын оз твршде калдырып, кызгалдактай кулпырган ж аска лайык кы- зылды-жасылдысын соныч тврше Kemipfli. Кундесшдей емес, узатар кызындай кып култелеп устап отыр. Бул дуниеде Эбжкайырдыц упайы тугенделмей, ecepi кет1п журген жер1, эрине, кеп. А л Бопай ше... Бопай ушш 6opi олжа. TinTi баягыда сырбаз султанды кум арасында сенделпп койган сем1к кол да олжа... Армандатпасты алдьща экелген, киялдамас- ты койыныча TycipreH сирек сэт, сирек бак— взш е вз K03i, ез!не вз TiAi rain кетердей, 1штен «ифэлап* кояды. «Баксы — кушы- наш боп, басы шайкактап, сарнап кетем бе! *— деп коркушы едь Кудай сабасына rycipfli. Сакарып кеткенде етегам ашылын, пушпагым канамай кояр ма екен?— деп сескен1п едк Мырза кудай, М1не бес ул, 6ip кыздыч твбесш керсетть «Тереден кундес кел!п, тебемд! тесе ме!*— деп уайым шепп еда, хан неге TonipiM еркектерде ушыраса бермейтш сирек канагат 6epinTi. Элге дейш кеци де жадгыз-ак KynTici бар. Намыской еркек ш1рк:н ауызы 6ip кызганда: «Маган келгенде етепч TypiKKi екен. Касыча менен бурын м м жантайып еда*,— деп калса квлденец тосар тойтарысы да бар. Сонау 6ip сандырак тунде туынде К1мге уздг- 139

rln, KiMre елтш журген!н ол айта алмас еда, ал буныц жауаптан муд!рмеске тэуекел1 бекем. Б1рад хан ие ондай кумэнд1 буган дейш ауызына алмаганда будан кеШн алар дейсщ бе! Бул тек алтын басты асыл тект!м дудайдыд бутш кед1лЫ б1лмест!кпен колдан ойып жыртык вкпе журген ж ок па екен деген im кудш- тси дысылады. Буган icTeren тдтдаз жадсылыгыныд барж : «БетЬ до салар салыгым болса да, кешмм»,— деген одей! пейш, эдеж жомарттыд па деп далады кейде... BipaK, бхр дудайдыд од1лдпл- не, 031н1д адалдыгы мен зайыбыныц адылына сенед1. Сенед! де 0Л1 тугел вшш болмаган сол 6ip шаланы умыт кундерд1ц сусыл- дад думына коме туседд Бопайдыд ауызына «тэубе» туспей уйыдтап, «шушр» туспей оянган куш жод. 9 a i де сол «тэубэс!» эл1 де сол «шумр!». Шрад Ералыжан Петерборга есен барып, есен дайтдалы 6epi тон iunnen сауыт кигендей бекем журген кецШ содгы 6ip мэжШс- терден кешн дайтадан секемнпл боп бара жатдандай... Ондайда осы дэуренш адылдыц таразысына тагы 6ip тартып Kopin, кещлд1д ардауын тагы 6ip ширатып алуга тырысатын. Цайдагы-жайдагыны еске алып, алыс-жадынды тагы 6ip шолып шыгатыны да сондыдтаи. Ондайда бул барша «рннлшшщ туын кегерш деле жатдаи куй еуш щ эр свз, эр дылыгык эр дадам, эр дулыгын дагыс ж1бе- pin, дате угынган жер1м жод па деп диналады. Ол м ую с ж1берш дояды екен деп дысылмайды, в31м олды согып, ол ойлаган ша- руага ойдай зияным m in журмес пе екен деп дордады. А на журек «аманат» жайын еспгенде ш деп бвлирштерш аяп тем1р дайзалап арпалысып кететш дадпанга тускен даншыд дасдырдай булдынганмен, содгы суыд свзд! суыт меймандардыц МЭЖ1Л1С1 алад коцШ н тагы да уйренш ши сабырга, ширадтыдда шадыргандай едк Кош жвнекей бабы табылмай аттыд epi мен туйешд домына т!кен шыддандай боксе басып отыра алмаганыныд да сыры сон- д а-т угы н . Казадтыд epKeri малый жаныныд жолына, жанын арыныд жолына, арын елшщ жолына диятын болса, ургашысы соныд устш е 1нпнен шыддан баласын досып, бэрш ершщ жолына дия- ды . А л бул жанныд Te.ni тупл1 малдыд Toni дарыны ашып зар- ланса, досыла кейгейлеп кететш кешпел! ж урт ушш дандай диын тэуекел екенш басда бшмесе де, Бопай бьтстшдей болган. Катын-балам деп елш сатдан еркек дандай дарабет болса, тш п елшщ жолында ерш сатдан эйел сондай дарабет... Бопай да осы жолы Эбшдайырдыд тагы да басына булт, да- багына сыз айналардай салдын сес бой керсеткенде аманат жайын уайым дылганына ойсырай диналды. Кудайдыд дулагы- на шалынып далдым ба деп дорыдты. Кызылдумнан Сары Ардага деШн узад жолда данша эулие кездессе де, тусынан журтты кел1гшен туирмей, басына барып дуран одытпай, садада байлатпай, дудайы айтдызбай етшзбей келеда... Сонда да кецш цпркЫде нысап жод екен гой, Бугш тунде НО

туйне Ералы Kipin ж ур. Булар iinTe сэры табакка салып ап сарм сазандай аунатып буйенге катырран шырын уыз жеп отырганда, ол турул1 ipremn тусына келш, кезш сатып, колын жаяды. Булар оны аяп колдарын канша созса да, iprere жетпейда. Уйдеплер- дщ кайырьшан кудер узген Ералы отыра цалып, топырактыд астына колын суцгггш, булкынтып саршунак па, борсык па б1рде- це суырып алып шыгады. Ж анагы олжасын бауыздамай, ipeMeii, тыпырлатып, тырнагын кадап, жайратып жатады. Э лй немейнен кан шыкпайды, агыл-тепл сут актарылып жатады... Селк етш оянып кетсе, басы мец-зек— Бет-аузы жоса-жоса ж ас. ¥йыктап жатып жылап жатыпты. Элденеше рет кэлимасыи кайырып, элпндей 6ip селекеттеу т у е й жаксылыкка жорып бак- ты. Баягыда Эб1лкайыр алгаш буныц теркш ш щ табалдырыгынан аттаганда, бул eei де туеш де босагада жайратып арлан 6epi сойып отырмап па едь.. Одан да кан акпай, сут агып ж атпап па еда... Арты жаксылык болып ед1 гой соныц... Муныц да арты жаксылык шыгар... Лэшм солай болгай... Содан кайтып уйыктаган жок- Содан 6epi, мше, КУР сулдерш кетерш арен ж ур. Эд1л куш ш тщ не тауып, нэрем алып ж атка- нын eei бьтеш. А л буныц омырауына дешн саркылган каннар- дай бед1рейш алыпты. Бурынгыдай сал-сал теб1ренбейдк саулап шмейдь ^ай тарапка жанары туссе де, ыкыласы куламай, мынау мьщ-сан керштщ басын косып, келкш турган кектем п дуниеге де еншейш аз кундж арзымсыз нэйбенщ тусынан ет!п бара жат- кан супыдай салгырт кез тастайды. Бар назары пэлен жыл боны 6ip кермеген баласын тасасына тыгып, тымырайып жаткан тершкейдщ сонау катыгез адырла- рында. Бар назары сонау куйеуш осында келгел1 6ip тунетпей ауыл- дан-ауылга, рудан-руга кондырып, колды цып экеткеч кун шыгыс беттеп Ыргыз бен Торгайдыц кец тубектер1 жагында. Бар алацы — сол е й тараптыц кайсысынан кара шогыр бу­ рый KepiHin, бурын кеп кермеге ат байлайтынында. EKi жактан келетш хабарды да елецдей тосулы : Кектеудён кеш кетерялейн к у т Орга баратын ел ш ш к атка тацыидарын салган. Суыт барып, суыт кайтатын ол топтыц енд1й оралатын да Keei боп калды. «Жолаушыныц кешжкешнен дзмет» деуцп еда. Бул жолы Бопай олар кш рген сайын колды-аякка тура алмай жур. А л керцп Орта жузге кеткен хан иенщ де тап былай кейле шалкып кеп к д о р т ж урж алар ж е т жок-тугын. Орыс улыгы- нан Kici шакыртып отыр. Олар мунда багыт тузесе, иейз ордага кеп не 6iTipin жатады? Соны бжетш хан неге асыкпайды? Элде Ор бойыныц хабары ол ж акка бурын ж е тй ме? Анада шакшац Жашбек пен шакшак Бекенбай да Орга Kici ж!беред1 деген. Олл- ры елдерше кайтып: «Тап онша алып ушатындай ештеце жок, асыкпай-ак койыцыз*,— дед1 ме екен... Не де болса, кеп узамай цайыцды Ыргыздыч бул тусында жиын кебейедк Хан не де ол сый тараптан конаксыз кайта конмас. Баягы башцурт шапкыны

тусында обден жарасып кеткен Жэн1бект1ц бул ордадав дэм татпаганына да кеп болган. Хан ацылдаса барган боп, шакырз да кайтуы мумкш. Бул жолгы жиынга кулл1 улыс жиылмай- Ды— Р у тугендесш, тукым тугендесш жатпайды. Ор бойынан келетай хабаршылардыч ауыз-лэмш тыддап алгасын, акылдасу- га канша Kici, кай ру, кай тарап керек болса, соншасы гана ша- кырылады. Шрак, одан бул жнынныц салтанаты твмендемеу керек. BapiGip, айдын асырып, абырой жнып калатын жер. 96ia- канырдыц кош жоиелер алдында Q3iH, Нияз султанды, Мырза- тайды, Boii6eKTi болектеп жинап айткан тапсырмасынан Бопай- дыц дцгарганы осы. Хаи ocipece орданы кай жерге кондыру, калай орналастыру жашн квп бажайлады. Баягы Мэмбет келш-кететш жылдардагы ырыц жырыч жыргалацнан есен кутылып, ее жинагалы 6epi Эбшкайыр сырт айбат, душпан квз салтанатка да квп мэн 6epin жур. Оныц ордасы уш-терт жыл бурый тап мундай ажарлы, тал мундай салтанатты емес едк Ha3ip, мше, Цайычды Ыргыздыч таудан белшер тусындагы буйра жынысы, майса квгалы, тунык тумасы мен лайытпай мелдхр агатын езен-езеп квп (Ирнеше жотасы мен к°латын 6ip 03i толтырып шаЬарша шашырап жатыр. Орда сонау ойпацда жаткан ту тубектерге кузге салым кулап, нплде еткенше осылай тау бауырлап квшедь Бул арада кум ap.i- сындагыдай капырьп; жок- 1рге турсен, желкецнен согар самал леб1 бар. Быкынажай ел арасы емес, оцаша. Уфа мен жаца салынып жаткан орыс шаЬарына 6ip табан да болса твтелеу. I\\a3ip де. Mine, осы мацайдагы еч бшк, еч nepiKTi жалдыч басы- на келш конды. Д а к ортага оч канат тврт уй 6ip-6ip керегеюч орынын ашык тастап, 6ip-6ipiHe Нркесиршш майхана кылып тййлген. Майхананы 6ip жагынан ханымдардыч конак кабыл- дайтын уйлер1 мен жатын уйлерк екшпй жагынан келген мей- мандардьщ хан иемен оцашалап жолыгып субхат жасайтын сэлемханалары шырк айналдыра коршай орналаскан. Цазацтыц вз арасы мен корпи улыстар, калмак. башкурттардыч алдын-ала хабар салмай, твбеден тускендей твтен KeaiM-KeTiMiHe арнап т т л г е н aeip уйлер майханадан дауыс жет1м жерге белек жай- гаскан. Олар мен eKi ортада бас твлекгггтер, кузет сардарлары- ныч уйлерй А л патшадан, контайшыдан, торгауыт ханы мен Х иуа, Бухардан эдешлеп келетш елиплер алдын-ала уй т т л ш , шлем жайылып, козы кеш жерден нвкер шыгып кошаметпеи царсы алынады. Ж эшбек келсе, жэй ру басыларына, атацты батырларга, ата билерге жасалатын к¥РЬ1меттен Де ®ткен сын, тшН таксыз султандардыч езшен асырып, хан кетерш царсы алу катты тапсырылган-ды. Оган тиер орын таза усталып, оган Tiriaep уйлер ipiKTeain a3ip тур. Келед1 деген хабар тшшмен-ак, туске дейш самсатып -лгеда де тастайды. в з улысында шамалы султанычды менсшбен, ханныч вз1мен иык таластыра шыгып келе жаткан ел устарды ерекше елеп, кастерлейтш туе осы туе. Орданыч тагы бос турган тусы. Тек маркум Сэмеке хан келем

десе рана керсейлейн сый соган керсей л у керек. Ол керген сыЙ-* ды naeipri Эбшмэмбет, Барацтар кере алмайтындай цып торыц- тырыи icTey керек. Мундай сыйды дэметсе К уппк кана дамете алады. Ол да т е р е л т н булдап емес, цудалыгын рана булдап дэмете алады. Ж эш бекй булай улыктауыныч да мэн1 болса ке­ рек. Шамасы, ол Ж эдш тукымына кылган дыры. Орта жузд1ч мзгш устарларынан менщ тебеме ке те р ей т м осы!»— деген1. Хан иенщ камей есебш ацгарран Бопай, осы елге аргыннан тускен 6ipep келшд! тауып ап, куйеулерш epTin, теркшдейп Ж1бердь Олар Ж эш бекйц аз турмысын керш, астан, дэмиен, сыйдан нен1 жацсы керейнш ecTin, 61ле келмек. Ордадан казге тусейн кернекй орындарга Эбшкайырдян кысы-жазы ipre ажыратпай, 6ipre ьешш, 6ipre жайлайтын енш1- лес султандардыц, одан 6ip табан ж ы ракка Бопайдьщ теркшде- pim n ауылдары конады. Олар да жамыраган тал1 мен мацыраган малыньщ, урген иттершщ дауыстары жетпеййндей боп жырак отырады. Меймандардыц аттары байланатын кермелер де кез кер1м жерге алые тартылган. Бундагы шаруаныц бэр! сака да и сай. Тек Бопайдыц аландай- тыны — eKi тараптыц екеушея де ешкандай сыбыс шыкпай тур- Алдымен Ор бойынан хабар ж етй . ЕлшШ к жолда келе жат- кан кершедь Бэйбек eei меймандардыц цасында цалыпты. Ор­ дера: «Хан ие Орта жузден оралды ма екен? Оралмаса, хабар THriay керек. Ол келгенше, мен де асыцпай, мыналарга жол-же- некей ел керсетеюн. Ауыздарын ашеа, анау не, мынау не деп сурамайтыны жоц эуеш немелер екен. Сол ындындарын да 6ipa3 кандыра барайын»,— деп Итжемесй шаптырыпты. Уш баланыц oxeci болганша, инабат 6iTe цоймаган Итжемес жер тубшен ит цуран ешюдей т ш салацтап ж ей п кеп, телецг!т- й ц сэлемш 6ip сез1н езгертпей сол цалпында цайталап айтытт 6epin, Бопай бэйб1ше енд1 не сурар екен деп, ауызына царайды. Ханым оныц не сейлеп отырганын ееймегендей бажбии кап- ты. Эл1 де (прдеце ecririci келейндей. Bipan мынау салпы ауьи Ж1г!т кемешне 6ipey кум куйып кеткендей ундемейда. Баска шабарман болса, не керш, не койранын лакылдатып т ей п багар едь Еч болмаса, баласын кептен кермей зарырып отырган анага ол жайында 6ip ауыз соз айта кетуге ацылы жетед! рой. Хан муны несше кызырып, осындай барып кел, шауып келге жумсап ж ур? Элде айтып бар деген!цн!н 6ip сезш алмайтын да, цоспай- тын 6ip ауыздыгына бола ма?!... Не де болса, баярыдай емес. Ы лри ит ж улган торгайдай боп журетш усй-басы тузел!п капты. Ы лри ж алак-жалак айгыз-айгьп боп ж урейн бет-ауызына шырай ж у п р т й . вз!не элп 6ip сэры катын кут боп жолыккан. Ж ур т: «Салпы ауыздыц cap клтыны итше KyniiKTen, ауылымызды еншец 6ip жаррак кулак жалкая сарыга толтырып лйберейн Typi бар. Оган 6ip тыйырым табылма- са, кеп узамай, 6ip рулы елге айналады»,— деп шуласады. Цай

ургашыныц да iuii бултиганына дуанбаса, ренж1мейт!н дыр сал- тында сары датынга тыйырым дайдан табылсЫн! KJaaip Мариям тагы да iuiiH тецдеп алып, ырс-ырс ет!п эзер жур. Bip кездем ж улма тулым жупыны дыз даз^р сауырына 6ip ушр жылды шрсец де сыйып кететшдей жайдалган жалпад жон сары бэнбь ше. Жайнадтаган кезйпц ез1-ад талайдыц KeKiperiHe дурт бол тусш , дылжадбастар: «Патшадан един шадыртам деп, Эбтда- йырдьщ не тапданын 03i б!лсш! Шын олжалы осы Итжемес. Eiti жыл бойы хан ордада дацтарылып елип жатып алмаганда, мун- дай салпы ауыз немеге тап мынандай датын дайда? Кызылын дызыддан Kepin, долды болып кетпес пе едП*— деп пыш-пыш- тайды деседк Ондай-ондайды елеп жатса, Итжеместщ аты Итжемес болар ма едБ Дашан кореец, цапершде ештеце жод, ыржня к у л т жур- геш. Ертелькеш Бэйбек телецгмтщ дасынан шыдпайды. Ойтюзш дойган жэне басда еш и м де емес, хан иенщ e3i. Онда турган дандай гэп барын бурын Бопай да сезбейтш. Ендненд! ацгарып келедй Э бтдай ы р одетте мундай суыт ж у р к и сырт шаруага Цут- тымбет, Сейтдул, Царабас сынды ысылган елпилерш, не балдызы Мырзатай сынды базаршыларын жумсайтын. Keiunri кезде Уфа жадтагы шаруага кебше-кеп Бэйбекп долайлайды да турады. Дазан-аяд тещрегшде жалап-судтап далган жылмацтес ж т т элгшдей шаруаларды оцдай асыдтай yftipin экетть ¥лыд десец улыктыц, саудагер десец саудагердщ пл ш оцай тауып жур. Бу- рынгы елинлер — хан иешц ецшец Шк-шатыс жекжаттары. Ца- зад арасында naflipi мол сыйлы адамдар. Олар дайда да ез бастарына лайыд дурмет 1здейдЕ Корген дошаметтер1 кецшдерь нен шыдпаса, KOKipeKTepiHe сыз жиып, ойсырап дайтады. Оны тагы барган жерлершщ пешлшен кормей, жумсаган адамдары- ныц кембагалдыгына жориды. Сондыдтан оларды, данша деген- мен, эдет-гурпы жадын мусылман ордаларына, далмад арасына журпзш-тургызады да, эл! сыр мшез бола доймаган 6ip еш йшн- д еп орыс арасына ондай-ондайды ойына ала бермейтш жаттеш Бэйбек пен жабытега Итжеместа ж упртедь Ол екеуг тамадтары- ныц тойгандарын бшедц шаруаларыныц тынганын бЕчедд далган жагына дапа болып жатпайды. Былайгы дазадты жумсасац, ертец елге оралгасын: «Кермегеюм дала болсын! Тым дурыган- да, асыдпай-усшпей epKiH жайылып, тузге де отыра алмайсыц! Сиыр дусап кебек ж алап атым, ит дусап шылдыраган шэмр шайма Йрдецеш нэрем eTin eeiM KepeciHi эбден керд1м. OiiTeyip, епм нщ ирЬ-пгшен эзер аллалап елге ж етйм . Менен басда жаман- жуманныц 6ipi болганда орыс кецсесш1ц дарагай дадпасыныц алдында элдедашан арам датар едЬ>,— деп булданып бггедЕ Мы- на орад мурын толецгггте оныц 6ipi де жок. Ешдашан ештецеге шагынып керген емес. Цайта бес-алты ай жол туспесе, куй ш келкпей журген малдай унжыргасы Tycin кетедЕ А л виды «Атыцды ертте, далага согып дайтасыц»— дегенде, 144

кайынына урын баргалы турган бала куйеудей eni б е п бал-бул жанып алабуртып коя бередо. Итжемес те нагыз 1здегенге сураган. Оган да тап пэлендей бап пен сыйдьщ каж ей шамалы. Ауы лда да кайб!р_жабагыныч шекесш, багыланнын басын устап карк боп жур! Кбайта сол боза- сы мен боткасы мол каласыньщ 03i дурыс... А уы лга кеп, ай жаткасын-ак: — Байеке, кумалак ашпадыч ба? Жол Tycin турган жок па? Ертел1-кеш айран-шалаптан баска нэр кермей, iuiiM катып кап, ауылдын ык жагынык uie6iH 6ip ез1м Ty6ipiMeH жулып тыкыр- лап 6iTyre айналдым,— деп бас тел ен п тй жагаланды. А л Бэйбек: — Апырай, мына сыгыр жыл он eni айда уйш е еч кеп деген- да е м рет тунейдк Соныц езшде cap катыны будан аумайтын ж айдак ауыз 6ip томар басты атып салып отырады. Осы eKeyituH не сикыры бар?!— деп куледо. Бул екеу1шк ауылда журуге жалыгып, жол сагынгандагы эчпмелерк Жарайды, хан иешц орыстарга Бэйбект1 жумсайтындыгы тындырымдылыгынан болсын. А л Итжемес ше... Ол сондайлык кандай ойды орып, кырды кырып ж ур. Хан мундайга одан repi ж е и дурысырак 6ipeyfli баулымай ма екен? Оныч да ce6e6i бар сиякты. Орыстар тарапына бара жаткан елш М «Пелен шаруамен бара жатыр, туген шаруаны 6iTipin ке- ле жатыр» деп дабырлай алмайсьщ. Ойткеш ол тарапка тек кол­ ка саласьщ. Ол колкачньщ калай кабылданары тары 6елг1с1з. Ондай жерге «Хан иешч пэлендей шаруасын пэлендей кып 6iripin келе жатырмын»,— деп компиятын, коки елпп мен «Bij- д1к пэленшекен болмаганда бул шаруага булай 6iTneK кайда! Царан су алатын жерден кайран тапкан сабазым-ак кой 51зд1ч пэленшекен!»— деп оны колпаштаймын деп отырып ез1н де 6ipa i кырга шыгарып тастайтын беспебай cepiKTi кайтып жумсарсыч! Мундай-мундай алакандай ауызга алты к у л ь т салып устар тап- сырмаларга елеус1з елпй мен еркара аткосшы дурыс. Сонда гана хабарыц шашылмай, етегщ ашылмай бекем отыра аласын. Ца- закка кырык кайнаса сорпасы косылмайтын кчякелд! Бэйбек кай курдасына, кай курбысына барып сыр айтып мактансын! Бас телечг1тт1н кандай шаруамен жургенше бола басын ауырта кой- майтын Итжемесйч балдыр-батпак энймесЫ бул оскырынба казактыч езьак тычдамайды. Оныц устш е ол немен1н эйел! орыс. Енд1 бул ордага патшанын улыгы келмей турмайды. «Мундай туткын эйелд1 неге устап отырсын?»— деп кику кэтерш ж атса: «Таксыр, бул эйелге 6i3flin ешкандай катынасымыз жок. Оныч Kyiieyi — мше, мына Kici! * — деп Итмеж еси керсетпей ме! Сонда Итжемес кунде алдарына барып журген ecKi квзтаныстары болып шыкпай ма! Осындай im есеп 6ip кезде аяк жастанып ж урген Итж емеси де Kici катарына косты.

Енд! мше, Бопайдыц алдына йзерлей жуйгап сампылдап отыр. — Сонымон неше орыс келе жатыр дейс!ц? — Bia барганда бугал iuahap куанып, тугел epin кете жаздап ед1, бастыктары тек тогызын гана Ж1бердй Оныц Geceyi — — 1штершде Мэмбет мырза жоп; па? Баягы 6i3 танитындао- дан 6ipey-Mipey бар ма? — Бар. Сартайлац бар. Пэлен кайда, туген кайда деп бйлгеи- дерш сурап жатыр. Сосын баягы боктампаз Балпак бар. Ол неме- нщ де 6ipa3 нарсе есшде екен. Эыресе казацша боцтыцтарды умытпапты. «Мынаныц ар жагында неше отар кон мацырап жатыр?* деп кш дтм да туртмлеп, эбден ит зыкымды шыгарды. Бопай куле Tycin: — Сосынгылары гамдер?— деп сурады. — Сосын тагы уш орысы бар: 6ipeyi агылшын, 6ipeyi неппс, 6ipeyi татар. — Йемене дейсщ? Eapi канша адам e3i? — Торыз деп турмын рой. — Ж э, жарайды. Бастыктары гам? -— Бастыгы 6ip тентек балага уксап колды-аякка турмай журген ербецбан 6ipey. — Оныц бастык екешн кайдан б1лдщ? — Ханым, бйлмеййндей Heci бар? К^азактармен свйлесетан ец mem Kimкентай теменп улыц болады. Булардыц арасындары 6i3- дермен талдесейш Дулбан деген татар. Баягы Мэмбет мырзаныц кем егатл ер тщ 6ipi деседц Ол б)здщ казацша эцймелер1м1зщ орысшалайды. Оныц орысшасын 6ip Дию-тырыц дей ме, Дию- жырыц дей ме, ai'iTeyip 031 царшадай болранмен аты дардай он терт жасар нем!с баласы шулд1рлеп немшшелеп береди Оныц немшшесше элri елтец-селтец арылшын туешеди Соган бола осынша арамтер болгандарына Караганда нагыз декеш сол шы- Бул — Итжеместщ ацгарганы. Ал, 6ipaK Бопай женд1 еште- цеге каныга алмай отыр. — Жарайды. Ералыжанды кердщ бе? — Керд1м. Сокталдай ж1йт болыпты. — Ж агдайы цандай екен? — Жаман емес сегалд!. *Сен тамаксау едщ рой, царныц ашып цалмасын»,— деп ауызыма ботка мен нанды тыккыштаи Ханым Ke3iiie жас алды. — Не дедд? — Не десш, «Цожайындар-ай, биыл уызга карц болдыцдар- ау» дедь — Алла, жарыгым-ай! Сен не дедщ? — Не дешн, «Иэ, ханзада, сут пен айран кеп... Б1рац, мынан- дай нан мен ботка таптыра бериейда* дед^м. Ханым кинала жымсиды. ив

Сонымен Итжемес «шаруасын 6iTipin» уМ не Kerri. Сол бойда- ад Торгайга дарай ат ушты. Бопай ой усйнде. Бастыдтары агыл- шын дейдх. Бул бжгенде, орыс патшасыныд ж1берер елипса не оз1мен дандас орыс, не булармен кандас башдурт, татардын 6ipi болса керек еда. Айдаладагы агылшынды жумсагандары далай? TyciHiKci3 жэйт еден. Элде э л п Итжемес пардына бармай айтып отыр ма?..». Бопай ол дудамалдыд Ty6iHe ж етш болганша, хан ат басын ауылга тузепп деген хабар да келда. Бэйбек кунде шыддан ауылынан 6ip адамды ордага шапты- рып, хабарын айтып ж1бередь Олардыц эцг-iMeci де дигаш-дигаш. Bipeyflcpi: «1штерщдеп жен б1летшдер1 осы еден»,— деп Кул- байды бастыд дылып келед1. Bipeynepi «Мынандай мацкиган мардасда орыс турганда, дасындагы анандай селтецбайларга билж дайда!*— деп баягы бодтампаз Балпадты улыд деп келедь Не де болса, бэр1шд ceei, шырд ушрйпп, эл п 6ip агылшынныц жацгалад дылыдтарыныц тещрепнен шыдпайды. Ол вз1 б!реудщ усп-басынан жылтырад бхрдеце керсе, бала дыздарга удсап: «Мынаны дайдан алдыц? Baci данша?!— деп ж абыса кетедх деседп Алдьщгы KyHi донган 6ip уш нщ усынган дымызыныц хппнде дылшыд ж урш ть Мейманныд TiKciHin отырганын байдап далган Бэйбек: «Б1зде дымыз api тез, epi дэмд1 ашысый деп, inli­ ne жылдыныд дылын доса салады*.— депт!. А ц д ау неме тоста- ганды басына eip-ад кетерш : «Шынында да, дэмд1 еден!»— деп тамсаныпты. Содан кеше тускен уйш де: «Мынау манаты уйдщ дымызындай тэтп емес. Буныц хшшде дылшыд неге жод?» — деп дау шыгарыпты. Суйтш жур1п 63i анау-мынау ауруды ад сайтандай дагып тусетш балгер кершед1. OMip бойы eiti кеда дутырган игпц кезшдей кызарып журетш Kyaepi байды жыгып салып, кулдей аппад б1рдеце сепкен екен, ертещне долмен жулып алгандай жым-жылас жазылып шыгыпты. Не де болса олардыц хабары кун санап даурыга, дуцгалдей туей . «Эбшдайырга орыстыц патшасымен доса, окыц аргы жагындагы агылшын, немш патшалары да елпи ж 1бертт1»,— деген дадпырт жод дараган, дадпан барлаган, бала дуттыдтаган, ерулш жескен журген-тургындардыц шалгайына inecin, мына бетте Елек, Цобда, ана бетте Е«л, Ертш арасындагы талай елдщ дулагына шалынып, тацдайларын дадтырыпты. «Бул сур сай- танныц тасы эрге домалайын деп тур екен»,— д е п з т т ь «9й, бэсе, жоцгар, Бухар, Х иуа Ташкеншц дыс бойы соган ат сумецдетш шыдданы дайдан тепн болсын. Олар да осындай боларын бйип отыр екен гой!»— деп керш келдж жасап ж атдандар д а бар си- Не де болса сол 6ip дуцк-дуцк дудамал хабар келе жатдан елнйлжтщ де, бул ауылдагы болгалы турган жиыныныц да дабырасын 6ipaa улгайтып, айбынын 6ipa3 асырып барады. «Цайдагы дацгырма б1реулер ме, далай? 1штершде дурыо KiciHin сойы кершбейд1 екен. Ертец ел алдында: «Елпплер1 осы ма‘>»— деп табага ушырап далмасад жарар efli»,— деп датты

кнналып журген Бопай Эб1лдайырдыд жайСаракат дабагын керш 6ipaa тыншыды. Хан не мына дадгой дадпырттыд ауызынан дадпай, онсыз да ел аралап, эбден думардан шыгып келе жаткан бейтаныс жолау- шыларды жолдагы ауылдарга кеб1рек аялдатып, кеб1рек дызыд- татты. Бул жолы ж урт жатжерлш жолаушыларга баягы Мэмбет мырзаныд ел1шл1й тусындагыдай урке карамай, квб1рек жана- сып, эр нэрсеш 6ip сурап, бой уйрейп алыпты. Елиилер хан ордага 6ip кундш ж ердей кете Тодаша батыр- дыд аулына ж ей п тусейн куш алдынан шыгып сэлемдескел1 Нияз султан, Мырзатай, Дож ах мет пен Туяд атда мшдь Барса — узын жалды 6ip ез1 шушлдете толтырган кетелер ауылынын y e n ыгы-жыгы. Kepmi ауылдар да тайлы-таяктары далмай сонда ж ур. Цалыц шалгыннан кидаладтап эзер ж у р т келе жатдан ашык куймеш жолдагы елдерден досылган кеп тамашашы кауым даумалай доршап апты. 9iiTeyip арасынан Байбектщ ед1рейген мурты мен орад мурыны алыстан мен мун- далайды. Касында — бес даруын асынган бес атты казак. Алда- рында — жирен айгырга шалжия жайгасдан жалдын сэры 6ipey. Онын да мурты серке текеииктщ мушзшдей селтшп тур. Делбешшщ касында отырган жалбыр шаш ж т т анадайдан ырсия куледК Куйме тусында Нияз, Мырзатай, Цожахмет, сол мадайдыд адсадал-дарасадалдары самсап турган ад боз уйге жадындап кеп тодтады. Э лп жирен айгыр мшш келе жатдан жалдын сары лып ей п атынан Tycin, куйменщ eciriH ашты. Нэн ейкпен дудды 6ip жылан елйрш жатдандай ж умсад топырадты бурд-бурд тепюлеп, ею eKmeciH 6ip-6ipiHe сарт-сурт тийзш 6ipa3 жулды- нып алды да, кенет Tici шаншып доя бергендей, жым-жырт дад- шнды да далды. Куймеден эуел1 усй нде й к ж ага дара бешпей, басында дара тадиясы бар адсур адам Tycin, журтда куле дарап: — А ссалаумагалейкум !— деп долын коюрегше апарды. — Элшселем! Улкендер суйыдтау ун датты. Ж ымсия кулген дара тадиялы жолды босатып, жирен айгыр мшген жирен мурттыд дасына жылысты. Енд1 мойыны дылкнган 6ip ш им вкпе бала Tycin, ею бей ду дызарып, басын идь Олардыд дасына, б1рдедеден дур далгандай, делбешшщ касындагы жалбыр шаш та ж ей п келдд Ец содында барып элй агылшын туей . Ж уртты д айтып жургеш рас екен. Шынында да, дызыд неме кершедд Дудыраган ад селеу шашын жауырынынан темен сал- бырата Tycipin, ушын бурым дып epin дойыпты. У е й идей йзеи- не жетер-жетпес шолад бешпейшд белш дыздардыд кшмшдей тыддитып дынап тастапты. А л, енд1 й з кшм1 дыргын! взш ад шейщен TirinTi. 9pi тар. 9 p i ж уда. Бутымен бут. А р жагында не дымтаулы екен1 бес енеден белгШ боп бадырайып тур. Журт

жырк-жырк куле бастады. Алдынан карасац бултитып, артынан карасац тыртитып, эйтеу1р, аты лыпа, б1рдеце Knin алган эли сабаз дэненеден хабарсыз. От баскандай ойнакшып 6ip орнында тура алмайды. Ж ен бшетш жолаушы алдымен аксакалдарга кеп кол кусы- рып сэлем берер едь А л мынаныц ж агасы жайлау. Ыржын-ыр- жык етедь Экелерше тыгылып, жылт-жылт сыгалап турган кара домалак балалардьщ касына барып, жер изерлеп отыра калып, калтасыиан орамал суырып, каспактанып турган гумсыктарын суртш, мацдайларынан сипайды. Таяцтарына суйенш калт-култ eTin турган калтак бас кем трлердщ колдарына жабысып ершш тигхзедк Тансьщ меймандарды ук1лер1 булгацдап топка жакын- дамай алыстан, отауларыньщ сыртынан тамашалап турган кыз- келшшектерд1 K63i шалып кап, соларга карай жер тубш ек жер пзерлей тагзым eTin, ез колын ©3i шеп-шеп суйш , елпектейд1 де калады. Жаксылар мен жайсандардьщ алдына сосын барып келдк Кереметтщ KOKeci сол арада болды. EKi Ke3i тостагандай боп, бултиган е тй epiiwepi албырай алаулап, маржандай ipi т1стерш акситып, алдарына жайнактап жетш барганда, улкендер, капел!мде ацтарылып калды. — Астапыралла, мынау ез1 еркек пе, эйел ме!— дед1 бхреу топ iuiiHeH. — KiM болганда не icTefiiH деп ец? Аяктасы п 6ipre уйьщта- йын деп жаткан нен бар?,— деп екшпп 6ipey куцк eTTi. Мейман оларды одан сайын тацгалдыра TycKici келгендей, мацдайына кауырсын кыстырган делдиме калпагын басынан жулып ап, жер сыза уш рет ербендетш, мойыны уз!лгенше ш л т , конышын кара санына жетшзш, жылтыраган узын е и к киген ерец-серец аягын кез ьтеспес жылдамдыкпен 6ip-6ipiHe шалысты- ра шгерькешщй уш рет итевдеп, Kici кулерлж кубыж ык кимыл- дар жасап, елден ерек кошамет керсетть Ж урт арбалган торгайдай ауыздарын ашып калыпты. Сшпдей тунган мына журттьщ ecTepiH жигысы келгендей жымсия кулген такиялы аксур ж т т ортага шыкты. — Алдияр таксыр императрицамыз А нна Иоан кызы агзам- ньщ, кулл1 Орынбор уалаятыньщ бек Зур хаким1 курматлу ва гнзатлу статс-советннк Иван Кирилл угылы Кирилов таксыры- ньщ бек курметлу полковник Мэмбет Ц утлык Мамаш угылы мырзаньщ Иэм Орынбур шаЬары башлыгы подполковник Яков Федор угылы Чемодуров мырзаньщ пэрменнмен келип торгян бек гизатлу мейман Джон Кэстли мырза! Инглиз миллэтинан, Бри­ тан мемлакатннан! Сыптима шалбары бар мейман аяц-колын тагы да ербец- детп. — Шуши малай тилмаш, Дитрих Люфтус! Немис миллэти­ нан, Русия мемлакетинан! Ыргай мойын бала бас изедь — Контора ишкари Сергей K octiokobI