Кекілбаев Ә. Елең-алаң

рейД1. Аулада Польша сыпыргы устап турганда айбынды кврше- т1н ундемес шалдыц да жун1 жыгылып ypnnin калгандай. Тап соныц да анау айтцандай сучгылалыгы шамалы-ау деймхн Айт- Памды icren, айдаганга журейн коп салпап кулацтыц 6ipi’ сияк- ты гои. Бхрак, свите тура буны анада налай такыр музга отыргы- зып к е т . Карта урлаганына Караганда сауатты... Тш й арапша да сауаты болган рой.Эйтпесе бунын; кечсесше кт idpin, и м кетхп жатнандарын, не деп кейп жаткандарын будан баска юм бшедк Элг1 курандагы Уфадан жазылган жазудыц бэрх осыныю болганы гой... Кирилов есш жакка парады. Екх айбалтаныч ар жагынан бул viueyiHeH баска ешюм Kipin келейндей Typi кершбейдх. Оныц неге ацтарылып турганьш сезгендей Тевкелев тш Патты: — Мэртебелх таксыр, бул1К1шлерд1ч басшысы Цылмак Абыз- д ач ец сенхмд! cepiKTepi осы yineyi. Кириловтыч манадан 6epi озше тастан кашалгандай суьщ сезЫ п турган кеч мачдайына шыпшып тер шыга келдЕ Царгые аткыр, елгх ею жауырыныныч арасы да жшсш коя бердх. К;ыл- мак Абызга еч керекй мол1меттердх берхп, окыстан акыл косып отырган мынау ундемес шал болганы ма? Баягыдан 6epi устай алмай келген каракшылары касында, TinTi бауырында журген Дапелшде дауысы шыкпай калды. Манадан 6epi сарач ейк- uiiiiin шепрен ултанга TiciHe кыстырып пойып б1рхндеп какпан шегесшдей кадалтып ечменмен етюзе айтам деген OTKip сездерь нхч 6api бейберекет бытырап кеткен. Шамалыда ойына тусер де емес. Бар кайраны — ундемес шалдыч бетше Tecipeiiin карай Буныч назарынан ызгарлы ыза, ешпендШк сезсе керек, олпндей гана жайбаракат бос белбеу шал 6ipTe-6ipie ж емйк кер- ген каршыгадай тас тушнделе туей . Е ю иыгыныч, унжургасы- ныч булшык еттерх булт-булт ейп ойнап шыга келдЕ Кезшдегх маздаган оттыч ушкыны бет ауызына тугел жайылып, сол жап езуше кекесш боп салбырай ш н ш турып алды. Тап анада туешде квргенде де буран тап осылай кекете кара- ган. Буны ыенешбей тургандай шекелей караган. Оныч сол 6ip астам калпын Kepyi-ак муч екен, муиыц комейх- не кептелш турган кеп соз оп-очай актарылды да кетй. Муныч ауызынан шыккан алгашцы ею-уш сезд1 башкуртшага аударгы- сы келд1 ме екен, тергеу1шлерд1ч арасынан каншардай наткан бхр татар ж ш т орынынан атып турып еда, ундемес шал жалт буры- лып, «керек емес» дегендей жагын тыржачдатты. Бул каракшы орысшага да ж ейк болды. Соган Караганда бул да влй кесемдерЕ не уксайды. Сейгг KOTepiniciHe катысып, жер ауып, каторгадан пашып келген болмасын... Муныч аузынан негурлым ащырак сез шыккан сайын оныч канталаган к°с жанары уей-уейне тамы- зык тасталган тунгх алаудай лапылдап маздай туей. Бул айтып жатыр, айтып жатыр. Пэлен куннен 6epi квюрегш 260

цышап келген сез кусыкты лыкытып ацтарып лсатыр, ацтарып жатыр. Бул сейлеген сайын ундемес шал айылын жимай айдындана тустк Ол айдындана тускен сайын бул ершелене TycTi. К вы рекп айдара жауып жатып алган тымырсык пара булттай туншьщты- рып келген коп ой, мол ыза агытылып жатыр, агытылып жатыр. Ke3i шайдай ашылып барады. Тула бойыньщ курыс-тырысы тугел жазылып, д е т жайылып рахаттана тусть Н ею болса да, ар жац-бер жагынан ештеце цалдырмай пмш ю леп ж уретш ciMciK ойы тагы 6ip пэлеш тагы тауып алды. «Урыскак цатындардыц кумардан шыкканша шацкылдасып алгасын гул-гул жайнап кулпырып шыга келетшшщ де м е т бар екен гой. 6 з кеюрегщ- дег1 уды езгенщ бетше шашу да рахат екен гой»,— деп ойлады. Сол-ац екен абдырап сала бердь Кемейден сез кеткесш бойдан куш кетм ме, кол-аягы селюлдеп ала женелдь Сонысын сездгр- rici келмей, ту сыртындагы креслога сылк цулап едг, куйрыгы- ныц асты булк-булк етш отыра алмады. Стол устшде жаткан оц колыныц да ecin кеткен тырнактары тадтайга сарт-сарт THin, секектеп билеп ала женелдк Ундемес шалдыц naeipri турысында баягы А кай Цасымовтыц Румянцевтьщ шатырыныц тершде отыргандагысындай 6ip TyciHiKcia астамдык бар. Аяк-колы мсен- де турып бул неге астамсиды? Тац аткалы айтцан кеп сауалы- ныц неге ешкайсысына жауап бермейд1? Неге муныц сезш маса шаккандай кермей бед1рей1п тыцдайды. Кирилов столды дуре етюзш койып цалды? ^ ' ( — Неге булай? ^ i ч< ^ — А й т шапшац! ^ '_к' Ундемес шал как ортада ж ауар булттай шаншылып тур. Буган opi ызгарлана, api муыркей карайды. Кенет басын цацшац erin 6ip бурап алды. Ж алма-жан 6ip Надым uirepi аттай кайта грюлдк Сосын кезше манаты 6ip ызгарлы ушцынды маздата жиып, басын шайцады. А д шагала- дай TicTepiH ыржита ашып, ауызын керсетть Комейдщ бер жагында бармакты к басындай б1рдеце бултияды. Т1лш как Ty6i- нен кесш апты. Баягыда каторгага айдалганда кессе керек. Оры- ны шор болып 6iTinTi. Апандай ашылган ауызын кайта жапты да, басын тагы да шайкады. Ш амасы, «менщ де айтарым кеп ед1, кайтешн т ш м жок!»— дегею болса керек. Элгшде гана кол-аягы flip-flip eTin алып бара жаткан Кири­ лов отырган орынында калшиып катты да калган. Астында креслоныц терт сирагы да, емен еденге бойлап Kipin бара жат- кандай. K eei уясынан шыгып кеткендей. Тергеупплер атып-атып турысты. Сакшылар кылмыскерлерд! жалма-жан eciKKe карай итермеледь Тевкелев пен Дьяков кол-аягы кимылдамай калган Кирилов- ты екеулеп журш тесегше жаткызды. Шалкалай кулаган Кириловтыц аларып кеткен жанарында урей емес, тацданые бар. Апырай бул баягыдан 6epi шыжбай- шыжбай ала кагаз керсе, тастамай ущ лш , колына тисе, таста- 261

май ацтарып келгенде HOHi б ы т , неге туйнген? Ол мынау жарык жллганды ун й з ием д ент к ел кей р к е й л т жатчан елх дуниешч тау-тастыц, езен-судыч, орман-тогайдыч нейш ч пайдалы, несши! паидасыз екенш ж ачсы б!ледь Сол уланасыр дуниеш eMiH-epKiii жайлап ж атчан жан-жануардыц чайсысыньщ чандай пайдаеы барын ж ачсы быедь Ол 03iHi4 туган халчы мен туган елше чайткенде чандай пайда тийзетш ш де жачсы бшедн Ол — та­ лы м . Галы м ны ч м ш д ей — eeiHi4 атын шыгару, елш1ч даччын асы ру деп бы едь Елш е пайдалы езше пайдалы, езше пайдалы елше пайдалы деп бглдь Осы жолдаты чандай эрекетш де эды- Д1к, дурыстыч санады. Бурыстыч тузетшуге, чылмыс жазалану- га THicTi деп ойлады. Ды лмы с уш ш берыген жазада чиянат болады деген уш уйьщтаса туй н е KipreH ж о ч. K ic i ашынса кепе- кврнеу чиянатча бола ашынуга THicTi, ал чылмыскер с ч е т бес енеден бел гШ болып турган к н и т д аш ы нуга чачы сы жоч деп бЪвд. А л э л й ундемес ш ал Ч¥ДДЫ 6ip чылмыскер eei емес секшд1 жнрене чарайды . Астам си чарайды. Одетте сутке ra in чашып бара ж атчан уры итке м ш е осылай ю ж ш се 6ip ж ен еда. А л мы­ н ау ш а л ... в з и п ч 6ipeyfli4 сен1м ш тэрк етш сатчындыч жасаган- мен, ез иейн e3i чапчан ит секйцЦ зулым мшез!мен еш шаруасы ж оч- Буган miKipeiie чарайды . Сонда буган не ymiH ешп-ед!? А над агы Ж айы ч бойындагы чыстачты ез кезш ш е epTereHi ушш бе? Ол кезде ештечемен шаруасы жочтай маччиып турып efli гой. Ол уш ш еш ш се, тап сонда муны кездеп атылган ач балта- дан ам ан алы п чалган eei емес пе ед1?! Ол уш ш епиксе, артынан бул пелен кун тесек тартып ауырып ж атчанда, асты-устше т у й п , ауызына су тамызып емдеген e3i емес пе?! Ол ymiH еипк- се, бул ж атчан уйд1 штабпен чоса ертеп кетпед! ме? Ендеше, бунысы н е й ? Ж ачагы чарасында ит етшен жек керген ыза мен жирешштен басча ештече ж о ч чой. Сонда да езш будан артыч санап турганы м а?! «Даргылы тебет, саган мен! туйнетшдей epeHi KiM 6epinTi»,— дегендей кекесш бар гой. Басты жауы деп емес, жэй эншешн жексуры н кеп м ачулычтардыч 6ipi деп тыжы- рына чарады да чойды гой... Бэршен де буныч жанына сол батып Kerri. Бул оган туйп жейтшдей шуйлйскенде бурге шаччандай керген жоч- «Неге ж ауап бермеййч?»— деп тепйнгенде барып зорга назар аудар- ды. Онда да будан т ук чысылмай, «0з1ч неткен топас ед1ч?»— дегендей табалай чарады. Бесе, тип болса, баягыдан 6epi 6ip дыбысы шыгар efli гой. Tini жоч екен. Т ы Ы ч жочтыгына чорла- нып емес, мачтанып тургандай. «Оуелден маган ештече айтчыз- бау уш1н тШ мд1 кесш тастаган вздерщ емес пе ед!чдер. Ал iurrerinepiMfli айтчызбай быетш часиетм керемет болсачдар, буньщ бэрш менен neciHe сурайсычдар!»— дегендей, кезшде кектемдей найзагайдай жарч-журч ж алт ойнап мошчай чарады. Дорчудыч орынына мазачтайды. ¥ялудьщ орынына табалайды. Мойындаудыч орынына айыптайды. Осы бузачылардыч-ач К¥'Л- чына TyciHe алмай-ач чойды. Сонда булар неге сенед1? Неге сенш ереуы деп ж ур? Bip рет ел!м ауызынан келген ундемес шалдыч 252

ктеп турганы элп. Баска надандыцпен 1стейд1 десен буны надпн дей алмайсыч? Басцалар есуастыктан 1стейд1 десен, буны eci жок, ацылсыз дей алмайсыч? Сонда апырау... буларга жан керек емес болганы ма?! Б ул жаны кастыктарын кашан КОяды? Апырай, э л п шалдыч кекете караган K03i ецмешнен етш барады. Табалап емес кекейп парады. Кезш де кекесш гана емес муыркеупилж те турды. 03i ертен елеШн деп турып неге ж ей сш муйркейда? Патша агзамныч лауазымды улыгы буны не деп муйркейд!? Kici мумркесе езшен repi корырак жагдайда жур- ген бейшара адамды м уйркесе керек едй Ж урт муетркеййндей куйге ж ей п буны не басына ат.теуш ж ур? Неге муйркейд!?.. K ici муйркеген KiciciH аямас болар ма? А л эл п муыркеп турып жек кередк Mycipnen турып жиренедь.. Дуниеде cipa бундай корланбас. Кайдагы 6ip аула сыпырушы арда жалшы буны муыркейдк будан жиренедь.. Сонда 6ip кезде княлывда ауызынмен кус метен, eeinfli гана емес ел-журтынныч KecereciH кегертем деп тыраштанган гулам а Кирилов, сенщ к:м болганьщ? EciKTeri малайдыч eei муиркегеш — одан да томен кулак к еей кул болганын? в з дегежце жете алмай, езгешч дегешмен кеткешц! Ертен дарга асылайын деп турган ш и ш ч e3i тыжырынып жиренгеш — ceHi жендет санаганы. Ол уш ш дуниеде жендеттен жексурын не бар болушы efli?! Сонда окымаганы, б й т е ге ш ж ок Кирилов баягыдан 6epi аспандагы айга кулаш созып келгендей жеткен ж ё р М ч жез каргылы ж ендетйк кана болганы ма?! Аяк-колы мсенде турып эл й неме буган неге астамси карай- ды? Элде жендетпен алысканныц 6api шэйт, 6api адал дегенi ме? Сол yuiiH де кеудесш жыкпай кешрейе тускею ме? А лап ат ажал- дан жеч1луге болады, алапат билжтен жещлуге болады, 6ipan 6ipeyfliH бугалыгын устап, езШ ц арын аяк басты ететш жендет­ тен жещлуге болмайды flereHi ме? Окымысты Кирилов, гулама Кирилов, гылым дуниесшдей жарык жулдыз Кирилов, жер бей тipш iлiктiц тап мынадай тыл- сым зандарын кайдагы 6ip жалба тымак малай элдекашан б!лш алганда, бул жайында элге дейш 6ip ойланып кермей сен кайда жургенещ? Неге сендач? Тейче ме? Дэулетще ме? Елще ме? Ж ок, элде нэс1лдестер1цшч кепй й н е ме? Сол баягы коп коркы- тады, терец батырады деген дакпыртка ма? А р таразысында санмен елшенеин ештене жок, 6api де кульщпен гана елшенейн болганы ма? Шамасы, солай болганда гой... Мыналар шачдарын Канша каксач Да, корыкпайды гой. Кайта касарыса тусед1 гой... Сонда булар жендет алдында й з е 6укпейм1з деп, кашан жер бейнде жендет атаулы курып бггкенше осылай алыса, арпалыса бермекш1 ме? Жендет атаулы курып б!ткенше оздер1 т ей с кыры- лып 6iTce де, тап осылай тайталаса бермекпй ме? Сонда немене езИ Кырылып биш те жечуге, к ы р ы п б т п те жеч1луге болатын болганы ма?! Апырау, буларды осынша тулатып журген нс куд ь рет? Булар нелерше ceHin тайталасады? TyciHce не деййц! Егер 253

эл п неменщ Т1Л1 болганда, ол буган не дер ед1? Эттец, онын тыпн цырыццандар сол арцылы оныц сезден цорцып, сезге тусалып ооиын ж аза алмай келген бугежек ойыныц пидерш уз!п ж!бер- генДерж б!ЛД1 ме екен? Алара цараган Кириловтыч кезшдег! тавданыс 6ipTe-6ipie шым-шытырыц тылсым сурацца айнала бастады? Абаж адай кец белмеде оныц бул сауалдарына жауап берер- дей еш мм кержбейдь 1щр царацгыдагы куцпрт бвлмешц элде 6ip жершен буган 6ipey мысцылдап царагандай болды. «Цалай екен оцымысты не- ме? 0Mipflin шытырманы сенщ эл п шимай цагаздарыциан цалай екен? Неге сонша басыц цатып жатыр?* — деп тургандай. Ауы- зын ыржитып, квзш сыгырайта царайды. А яц басцан дыбысы, rein цатцан yHi шыцпайды. Манаты ундемес шал емес пе? Жур- ыес жерде журш , цутылмастан цутылып кететш сыгыр тагы да 6ip айла тауып бунымен б1ржолата есептесуге келш турган жоц па ез1? Есептессе есептессш. Тек алдымен буныц кешрекке тус- кен куб!рткедей жан шыдатпай бара жатцан жацагы 6ip сауал­ дарына ж ауап берсе екен... Кирилов жастыцтан басын жалма-жан кетерш алып, столы турган жацца алацтай царады. Манадан 6epi буны мазацтап турган пештеп оттыц сэулеп жартылай тусш , кулш турган адамда:! ыржия цараган атам- замангы 6ip елштщ моласынан шыццан ку бас екен. Ызаланып, орынынан турып барып, отца б1р-ац зыттыргысы келдк Bipan, ондай цайран цайда? Он жац iceKiperi цоргасын цуйып цойган- дай зш тартып уйып барады. Кирилов басын цайтадан жастыцца туырда. Енд1 бул дуниеде эл п сауалдарына б1реу-м1реуден тыцгылыцты жауап ала алам-ау деген цысыр дэмесшен кудер узуге тура келдЕ Басын ешцайда бурмай, шалцасынан жатцан куш жогарыга царап телм1рд1 де цалды. Шымцай ацца боялган тебеден басталган 6ip мэнйз-магына- сыз калыц буалдыр жан-жагын цымтап кеме туст!. Ж ылап-жылап эбден торыгып, талыцсып уйыцтап бара жат- цан ж еям сэбидей ексж аралас 6ip KypciHin цойды. К ез ушындагыныч берш кегала сагымга бектрш сэры тап К уш бойы т ун д ж п Tycipin, жарыц жалганга тершкей беттеп сыгырайган турул1 iprefleH кез салып отыратын кор соцыр ауыл зауал ауган соц барып, сыртца шыгып бойларын жазады. Эйел- дер жер отпацца казан асып, кущ цз шайцалган салцын айраннан цурт цайната бастайды. Еркектердщ цолдары бос. Жабагы жун баягыда цырцылган. Шыбын кебейш, цуйрыгы^ ipn бастаган б1рен-саран кебе-керпешшке ци май ертеуге цойшы-колацныч ездерЕац жетгалжта. Ауы лдьщ бас кетерерлер1 мач-мач басып желке тустагы 264

овдпау тебеге беттейдь 0з-езшен леп шакырып турар би1ктщ басына шыгып, ж айдак жагаларын одан сайын шалкайта ашып тастайды. Кеуделерш самалга тосып, самсай кеп отырысады. Айтыла-айтыла эцймешц де Ke6i таусылган. Шерйле-шерйле шер мен шеяире де бйкен. Домбырасын сабалап цисса тегетш цызыл кещрдек жырау кез келген ауылдан табыла бермейдь Табылса да, ошацта былцып марка асылып, ж ас е тй ц уыз Hci мурынын жарып, ipreciH шалкайта турген ак орданыц как терш- де каумалаган топтык кеу-кеуше масаттана балкып, терлеп-теп- m in отырмаса, 6spi6ip айтпайды. А уы л болган соц eci кем, кезГ кем, басыныц жарасы бар кемтарлар ушыраспай турмайды. Адам болган сок, олардыц да 6ip жылы туган курбы-цурдастары болады. Солардыц 6ipiH-6ipi эзш-оспакпен кажасканын тыцдау-' дык e3i де кызык. Олар да 6ipaK бундай im i пысып отырган. ауылдан безшш мал басындагы, суат цасындагы цойшы-колац- ныц арасына кетед1. Койыртпак iuiin, купке Tycin, солардыц кещлш кетередк Сонда бул ауылдагылардыц жел тебенщ басы-' на шыкканда да жейсетшдер1 шамалы. Жоктан взгеден сез тартып, Шп-шалып, ойын-шынды дауласып отыруга 6ip-6ipiHe нагашылы-жиендц ж езделькуйеулМ ж ок вцкей 6ip атаныц балалары. Содан кеп улкендер ж агы каз-цатар отыра кап казан казып тогыз кумалак ойнайды. Ж астар ж агы балакты Typin тас- тап асык атысады. Кунде-кундеп бул ермек те жалыктырады. Im i пыскандар енд1 бэрш тастап жан-жакка кез сала бастайды. Манаты аптап ыстыцта курыскан кендей боп, бауырын жнып, iuiiH тартып ала койган коцыр алкап енд1 аяк-колын еркш созып келкеи р шал- кып шыга келш й. Ж ер тубшдегшщ 6opi бадырайып анык itepi- ю п тур. Келденец жолаушы да сонадайдан кезге б)рден Ш гедь Алые децдердщ аргы жагынан кылт eTin 6ip карайган кетершее болды, журттыц 6api солай карай жапатармагай кещрдегш созып ала к ° яды. Кептен 6epi бул ауыл былайгы елден ipreciH туйьщтап шеттеу калып, каралай камыгып imTepi пысып жур- ген-дк Мундай кер кулак журтка хабар керек. Оны айтатын да сол жер тубшдеп кылтиган. Ала жаздай агарган мен ipiMiuiK- куртты гана талшыц eTin, тацдайлары ецез татып кызылсырап отырган ауыл ауык-ауык й с шукытар цажац-кужац мен мацдай ж ш йтер сорпа-суан ацеайды. Оныц да ретш келй рей н сол — жер тубшдеп кылтиган. вздерше бола согымнан баска уакытта пышак кандай бермеййн казак белбеуге ат байланса болды, кетерш урып мал жыгады. Соны бшейн суганак кездер зауал ауды-ак жан-жактан карайган 1здейдк Ерейскенде ондай кажац- куж ац й с шукысып, ажыц-кужщ Tin безесш 6ip серш лйп кете- йндей сыйлы жолаушы кеп тап бола бермейд1. Анадайдан кез- дерше оттай басылган алые кара-курац жакындай келе не кврип ауылдардыц ж ок карагандары, не осы ауылдыц сондай 6ip куй- бец шаруамен баска ауылдарга барып кайтып келе жаткандары болып шыгады. Ондайда тац аткалы дуылдай кышып отырган цомагай алакандар ез-езшен сап басылып, манадан 6epi шыра- 255

дай жанып турган квздер елеуйрей ceHin уйреннцкй калып тарына тусед1. Бурын ырду-дырдудыч как ортасында журетш !ргел1 ауыл баягы Байкара ел1мжен кейш осындай 6ip жалтан-жултан кун кеш1п жатады. Ыргыз бойындагы слил ордасынан салактатып Байкараныч вл1г1н жетшзгенде азгантай Токбураныд ауылын алты ш екй тугел каумалап алып ед1. Маркумныц к ар ата уШ- Н1ц «ой бауырымдап* келгендерд!н камшысы пэре-пэресш шыгарган. Байкараныч карасы nci эл1мнщ аргы-берйсшдей жаксы мен жайсакдарыныц б э р !т н карасын жолда калдырган. Кырык кун бойы маркумныч уЗДнщ как тершде xaeipeT сарнап, купде акшамда есш айкара турШ п, табалдырыктыч алдына ак ки1з жайылып, оч ж ак босагага ак койылып, басына мацта орап майра малып онын б!рдей самсата й з ш ак шырак жагыларда и й зшмшц эр атасынан 6ip-6ip аксакал кеп кол жаятын. Дыркы да, ж уз! де, жылы да осылай думай боп втй . Tipi кушнде такы- мынан салактатып сойылын тастамай шапкылайтын да журетш тентек немешч кай кад1р ш ч асып кеткенш к!м бшсш, алты шек- Ti ауылдарына келген сыйлы меймандарыньщ бэрш осында океп, Байкараныч уйше бас суккызып шыгаратын. Оныч кыркы еткенше куранын аударысуга казак, каракалпак арасындагы молдалар аз болгандай, сонау Х иуа, Бухарлардьщ езшен дагара бврш дшдарлар келген. Жарьщтыктар шэшт кеткен Эз1рей Гали, Хусайын, Хасандардыч басына к¥Ран шыгып отыргандай, аумагы ат шаптырым улкен ауылдыч о ш ей мен бу шейке' ж етейндей кып куц1рентетш де жататын. Бул ауылдыч к°йшы. колачдары бастары косыла калса, бурынгы кошкар сузй й рш , j ит тебелесйрш дауласатындарын койып Байкарага куран шык- кан моллалардыч окымыстылыгын салыстырып Кызыл кетрдек болатын. — Ж арыктык Мотан молла куч1рене жвнелгенде тебе куй- кач шымырлап коя бередьау! — Мотан молланьщ уш тамагынан кайтады. Одан да Ожан ншанды айтпайсыч ба, кемейден тартып уйпдей жвнелгенде вы бойыцды flipin жайлап ж уре бермей ме?! — Молла деп анау Бухардан келген Фахрадин кожаны айт. У ю н сонау кшдштен тартып кутцренйп бергенде алты кат аспан шатынап жерге Tycin келе жаткандай зэре-кутыч калмайды гой! , Хиуадан келген Сушн-ахунмен де ойнама! Оныч махамына аспандагы кусты ч 03i талмаурап талып тусе жаздайды. — Бэршен де маган есек мшш келген каракалпак молла унайды. Басын шалкайтып, кеч1рдекй кере созып, кезд1 жумып ап сарнап коя бергенде Байкараныч уйпюч шачырагы шыр кебе- лек айналып бара жатады гой. — Эй, ез1м1зд1ч nip Эж1н1ц тукымы керешт Эл1бек молла да ешшмнен сорлы емес. . — Шрд1д тукымын былай койганда, Kepmi ауылдагы Асеке ишан орак мурынды Kiieni штапка шанши кадап, кед танауыи демге толтырып ап, шаншыла карап, ауызын шушрш, гужшдей 256

женелгенде бул мацайдагы жын-шайтан б т с е н кез1 данталаган дулей буданыд алдына тускен тайынша дашардай бет-бетше бе- зш бара жаткандай кершед1 маган.. — Тэшт, найсап, ойкайтын Kicim тапкан екенсщ. Сураусыз келген конадтыц огынан дыршын кеткен Байдара- ныц аруагыныц мунша дастерленушде 6ip гэп барын Бэби 6ip- ден укты. Оныц 6api де — хан орданы тыныш отыргызбай, ipre- инен ши ж упртш , бейтаныс елшiHi дутырганнан дутылган деп оасын саугалатып безшд1рудщ амалы едь Оны Бэби шлмед! емес, бМдь влген бауыр езш ш ь Оны басдалар мунша улыктап жатданда: «Сол урыншад неменщ езшде де бар шыгар. Мунша дабырыдтатып дайтесщдер»,— деп кайдан айтсын! вйтш , букьч рулы елшен безшш дайдагы 6ip Шурнпт тадылет шулд)рлек теренщ долына шыгам десш бе аталастарыныц айтданына кене бердь Сол ардылы езшщ де дад!рш асырып багуга тырысты. Бу- рынгы дырбайлар: «Кара устш деп агайыннын, назарына далма- йыд»,— деп суыд жуздерш жылытысты. Бурынгы б1рде елеп, бчрде елемейтш и п жаксылар ат бастарын туралап арнайы сога- тын болды. Бес-алты KiciHin басы досылган жерде: «iHici Kici долынан KiHoci3 KeTin, бей хшркеул! ж ур гой. Алдын орамайыд. Буган Бакен не дейд1 екен?*,— деп елден бурый кезек усынатын- ды шыгарды. Ж урт жасаган 1зет, мтипат та, кургыр, тэтй кэрсе гой. Буныц нулагы «Бэкец, Бэкец» наунылга катты уйрешп да- лып едь Сураусыз сезге, i3fleyci3 жерге квп араласып, аядда оралатын да ж ур е тн сотанан iH ici адыры 6ip абыройсыздыдда урындырады-ау деп уайымдаушы едь Абыройын, адырында, сол асырды. Бэби, кептщ айтданына кендь «Ханныц айтданына ил1li­ ne!»— десть Шнкпедь «Ханньщ осы айтданына илж !»— дедь Илнсть Олармен адылдаспай аттап басып, олармен адылдаспай ауызын ашып керген емес. Дашаи Байдараныц куны алынганша ауыл устш шектшщ nri-жадсылары дамады да жатты. Солардыц айтуымен айдалада- гы орыстан мардумньщ дунын даулады. Солардьщ айтуымен доярда доймай ж у р т , адыры алып тынды. Сол-ад екен буныц ауылы жыны тардаган бадсыдай солбырайды да далды. Куш- т у т дамап жататын ат жым-жылас тарады. Даудылдасып жата- тын цызыл ке1црдек агайын дараларын керсетпейтш болды. Ол кезде дамшыларын ортага жарыстыра тастасып, ж агаласа сэз бастасып журген аталастар даз1р аттарыныц басын эр тараптан 6ip ipKin журсе керск. Б!реулер1 кеше гана вздер1 долтыгынан Kipin, донышынан шыгып журген Батыр султанныц ауылын ай- налсодтап шыга алмаса, еидг 6ipeyaepi кеше гана ездер1 шауып алатындай шаптыгып журген хан орданыц iprecin босатпайды деседь Басданыш басда, эу баста осы дырсыдтыц бэрш eei бастап берген дэукес Сырлыбайга не жод десейшь Дит етсе, емпецдеп хан ауылынан Oip-ад шыгатын квршедь Баягы оцени 6ip дулаш дызыл Баймурат та «эпекелеп» Бопайды жагалайтын болыпты.

Петербор кеткен елпплер аман кайтып, Ор бойынан дампиып жаца елпплер келш кеткел! бурынгы сэл нэрсеш шиге шаншып отыратын дурдараз ауылдар бсеке балаларынан кандай ыцгай болар екен деп коп жалтадтайтынды шыгарыпты. Сал жылы да­ бад байдатса, жылп етхп жандарына жет!п баруга 6api 33ip. Барып та жатыр. 03ipre ондай жылы дабадда Ш ге алмай журген аз ауылдардыц 6ipi — осы Бэби ауылы. Жан-жадда мал дарап, дадпан барлап барып дайтатындардыц ауызында ецпме-сездщ ne6i де сол хан ордасы тещрегшде. Оныц дай тарапда дандай жорыдпен барып дайтданында. Цай жорыд- да ммдердх ерткешнде. Цай жорыдта дай рудыц дай батырыныц кезге тускенхнде. Цай батырдыц дай жорыдтан данша куц, дан- ша дулмен, данша олжамен оралганында. Талай ш сшщ mm жацарып, талай сур бойдадтыц дойыны жылынып далган Typi Ж адында осы ауылдыц 6ip урыншагы шемекейдщ Жарыл- гап деген дыршацдысыныц жорыдтан дайтып деле жатдан жо- лын тосып турыпты. Eneyi дурдас екен. Цатын дутайтпайды аты шыддан Ж арылгаптыц бурын жаугершхлжпен шаруасы шамалы едх. Оныц да жорыдда барып, куц жетелеп, мал айдап келе жаг- даныи Kepin, эл и дурдасы : — Апырай, шепртке шырылдаса, кэлимацды дайыра бастай- тын урегей жазган ец. Сен дайтып ж ауга аттанып журсщ. Саган бундай кецеста и м айтты?— дептх. — Адылым айтты,— дептх дылжадбас шемекей. — Иэ, жазган. Баягыдан 6epi мещреу кйддей ундемей кел- ген ол жазганыца дайдан я л бхте далып ж ур? — Ж аман ж ш ттщ адылы жаман датынныц ашуы гурлы жод деп пе ец? Соцгы елетхн датыным: «Жазган-ау, тундак жа- былса болды, мурыныц шуылдап, дасыма жетш келесщ. 1шсе асда, кисе кшмге жарымай отырган дызыл дарындарыц онсыз да аз болып отыр ма? Елдщ еркектер!мен куш бойы насыбай атысып, даудылдасданда жадсысыц. Тунде солар дарацгыны жамылып, барымтага аттанганда неге жырылып даласыц? Ец болмаса, бала-шагага кемд1 кун талшыц ететш дажац-дужац тауы п дайтпас па едщ ?»— деймн. Керпенщ астында м м эйелдщ дегенхн дылушы едь Мен де дулагыма жмейтшмш. Сейтсем, же- й м балалардыц цыцдылы жаман датынныц куцкыхшен repi шымбайыца батыцдырайды екен. Отыра далып ойландым. Ауыл- да да жалганды жалпагынан басып жургешм шамалы. Жарлы- ныц басынан дад-суд cipa кеткен бе! У й арасында журш-ад, ага- йыиым Адпан сабаганда елмед1м, Тодпан сабаганда влмедт. Цалмад урганда дата далатын нем бар осы? Одан да ел датарлы мен де салымымды сынап керейж дедхм. Айбастыц Арыстанба- йына айтып ем, астыма ат, тадымыма сойыл, долыма садад бердо. — Цол-аягыц бутхн бе? К,алмад задым салмады ма? — Ж ога, тэшрп.. Цалмадда да жан керек екен. Абайлап

алысып, ацдап атысады екен. Жекпе-жекте желкеде турып, тала- пайда алдымен ж упрсец упайыч тугел болады екен. — Цанжыгачды гана кандап поймай, тул кушакты да тол- тырып оралыпсыц рой! — Аламанныц алдынан терт аяцты жылкы кутыла алмаган- да, е й аякты катын цайдан цутылсын! Жетеледш кой 6ipeyiH! — Цурдасжан, уррашы жагынан ауелден салымды едщ. Ырысьщ oai кайтпапты. Тагы табарсьщ. CeHi тары 6ip жылга тул далдыра турсам кайтед!? — Е, калдырсац, калдыра гой, сыгыр. Аркар уранды да Оохл- кайыр, алаш уранды да Арыстанбай аман турса, тары 6ip суксыр- ды тары жетелеп келермш. Дунын алып, кек ала шыт дамбал Knin, жыртыгымызды 6ip буйндеп беретш кай 6ip орыстыц колынан елген бауырымыз бар. Елмен 6ipre дауга да, ж ауга да барармыз. Оцашалап олжага кенелш, терт жагын терт кубыла санап, елден бел1шп отырран кисык Бэбидщ дэрет куманын устап, хрге кузейп жатам деп, КУ й з е в д куш актап КУР куш ак eTepcin, ала кой!— депй. Бул экпмеш есйгенде Бэби токпан ж 1Л1г1 морт уз 1 л т тускен- дей ошарылып отырып калган. Буырыл шалган кальщ сакал- мурт калш-калш ей п барып токтаган. «Апырай мына жаман шемекейдщ кутыруын-ай!>— деген. BipaK, оны да imiHeH айткан. Иэ, осы жолы Шемекейд1ц жел1 оцынан шыгып тур. Далмак- ка соцры барган жорыкта солардыц атагы дуцйлдеп коя берда. Эб!лкайыр калмактьщ 6ip тайшысыныц ауылына тацгы уйкыда тап бермек уннн iprenepiHfleri ирейле аккан езеннщ 6epri бейне токтапты. Ж аз боса сура жабылып, жара босатпайтын кеп жыл- кы арры бетке inip карачгыда кеп жайгасып жаткан кеп косын- ды байката коймапты. Оны сезген тек судагы бака гана болып- ты. Ж апатармагай курылды салсын кеп. 0зен жактьщ аяк астынан шулап коя бергешнен бейкам ауыл, капел!мде, TiKciHyi мумкш. Эб1лкайыр батырларын жиып акыл салыпты. Журт желкелерш касып отырып калыпты. Сонда теменй жактан шемекейдщ Бакай батыры тамагын кенепт1. Бала ж йтгтщ 6ip- деце дегел1 турранын байкап, журт бастарын KeTepin жуздерш соган бурыпты. — Хан ием,— депй бала батыр.— Цое басына 6ip мал сойы- лып, ш ектерш аршып, iuiiH урлеп сура ж1беру керек. Бака ты- йылса, содан тыйылар. — Иэ, мынаныц сез1шц жаны бар. Бака жыланнан коркады. — Ур!лген irneKTi жылан деп калып жым бола коюы мум- йн. Бакайдыц айтканы аумай-текпей кел1пт1. Улап-шулап жат- кан езен бойы жым-жырт басылыпты. Ирелецдеген кеп жаркыл- дактан зэрелер1 ушкан бакалар бас саугалап тасага тыгылыпты. Ертечше тачгы уйкыда мажыра боп жаткан тайшы ауылы- ныч табан астында ойран боткасы шырыпты. 259

Мол олжага кенелген кол ыргалып-жыргалып жвнге шыцца- — Кешей бацашы баланы шацырыцдаршы,— депй. Швмекей косында Бацай батыр ж ок боп шыцты. Свйтсе ол Kemeri шайцаста Жемге куяр 6ip жыланшык, езеншц бойында мерт тауыпты. Бацанды сол арага жерлеп, елг! саланыц атын Бацашы атап, ауыр кол елге оралыпты. Бул жорыц Эб1лцайырдьщ онсыз да дагарадай берюн одан сайын дагырайта тускен Typi бар. Отыз мыцдыц ауыр кол оныц соцынан Kemeri жоцгар заманында да туспеген едь Аргы беттей Ж е т б е к пен Бекенбай, Бара к бастаган гргын, керей, найман- ныц колыныц кнмылдаганын Kopin отырып, мына жацтагы Батыр цайдан шыдап жата алсын! ImiHeH атарга огы жок боп отырса да, 9б1лкайырга epinTi. Бул есйген шекйде ол жорыкка ат коспай калган осы Тоцбура эул ей гана. Бэби тап бул жолы журт тап осынша тецкер1ле козгала кояр деп ойламап еда. А на жылгы хан ауылына Ор бойынан жаца елнйлер келш, улан-асыр той жасалатын хабардан кеШн 6ip-6ip кипацтасып калган бурынгы мыгым ауылдар мына жорыцты пайдаланып, хан алдындагы mipneyfli беттерш б!ржолата жы- лытып тынды. Барак пен Батыр да ж урт сылайына карап, баягы К|ызыл у in к басындагы маскараныц iem жуып-шаюдыц срайы келгешне куанды. 9б1лкайыр да сум гой... 0здер1 ошарыла кулап келе жаткан кеп жэреукеш бейнен какпай, шнндей 6ip кездер1 шер боп жамалган шерменде дыкты сезд1ртпей оцай nuire сал- ды. «Журтта да коз бар шыгар. Булардыч ана 6ip жылдары калай керйгенш, буйн кеп калай иинп-буйле калгандарын езде- pi де кермей отыр деййц бе?!»,— деп ойласа керек. Bipan, бетте- ршен кацпаганмен, тап елп ете тускен сьщай да танытпады. Бу­ рынгы жорыктардыц тусында узын аркау, кеч тусаумен 6ipae бату, б1рде т эту журсе де, араларын суытып алмау уш ш улысы белек к¥ДалаРЬ1 Барак пен Куппк колындагы батырлардыч, олар- дан аз керйме, аз булданшак емес Батырдыц колындагы шекй батырларыныц атагын аспандатып багушы едь Бул жолы хан тец!рейндей кеп жэреуке оларды ауыздарына атымен алмады. Орта жузден айтса ханныц ж аца одацтастары Жэшбек пен Бе- кенбайдыц соцындагы сарыжейм ш а к т а к батырларын, Kirni жуздеп айтса — Hci эл1мнен басканы кермей швмекей мен кете батырларын марапаттап цацсай ж енелтедк Онда да гэп бар. Сур- ша хан сол аркылы кешей булданшактарга: *Цап, бэлем, керй- ген калай екен?»— деп сес б!лд1ргеш. «Ещц шлш-буйлсец- дер сендер шлш-бугШцдер, елтлдегенн!ц цадар1и б1лмеп ед1цдер, шалкайган кандай болады екен?!»— деп сынаганы. Эйт- песе, к а т а н керсец де ypbiHbin-6epiHin ж урейн ш екй батырлары- ныц колына осы жолы 6ipey буйен байлай койды деййк бе?! Дэшм туткиылдан тусш , жаны мурыныныц ушына кеп турган казак сайыскерлерМц сауабына калып ж урейн. Агыстан шык- кан жалгыз оцты Ж эшбек батыр, к а т а н да канжыгалас ж у р т , к а т а н да катарласа шайцасатын Акбурадан тарайтын Шеке 200

батыр мен Айбас батырдыц, садацты и зесш е салып тартыгг жалпак жауырын атанган Бую рек батырдыц хан мен султанга Ыщрген ецбеп аз болды дейсщ бе, салгаи олжасы аз болды дейсщ бе? Бул жорыкка бармаганмен, бурын б чл гШ жорыцтар- дан цалмаган осы ауылдыц Жылцаман, Ж ^лцайдар батырлары аз жагаласып, аз цан Tericin пе ед|? Енд1 Эб1лцайыр бугш кеп соныц бэрш б1лсе де, бжмегендей, кврсе де, кормегендей. вйткеш кещлден кещ л су шжен адамзат. Кещлден квщлге жалгасып жатар жщшше науага жудырыцтай тас келденецдеп турып алса болды, баягы ецбек, баягы кадордщ 6api умыт боп шыга келедй Эйтпесе, ¥лы ж уздщ уйейй, орта ж уздщ аргыны, Kirni ж уздщ aniMi цатыспай цазацтыц кай ша- руасы оцып ед1?! 8 л1м дегенде т е к и баласы араласпай кай шшщ абыройы аспандап ед1?! Эбьткайыр соныц бэрш б1лмед1 дейсщ бе, бхледк Bine тура, эдей1 осылай icTen отыр. Бурынгы аты шыкпай журген ауылдардыц атыныц шыкканы бурыннан аты шыгып келе жатцан ауылдардыц тек насырын касып кана коймайды, ел арасындагы eweciH де т уи р ед ь Кеше гана солардыц ыгында жу- pin калган, соларга орын 6epin, жол усынып елшлдеп калган ауылдар енд1 ейтш именшектей бермейтш болады. вйткеш езшщ де аты шыгып тур. Бурын «келсе, тек пэленше атам балалары- ныц гана колынан келетш шыгар* дейтш шаруаларды ездершщ де децгелетш экете алатындарына кездер1 жеткесш юмнщ бет- жузше карасын! Ж аца атаныц балаларыныц азынаган Kopi ай- гырларды азулап куып тастайтын алды тегеуршд1 ж ас айгырлар- дай бурын журш , бурын свйлеп калган эулеттерден айбынудыц орынына ыцтыра тусуге кец1лдер1 кетед! де турады. Мундай аударма-твцкермеге элгшдей жорык-жортуылдыц типзер cenTiri таптен мол. Ел уетш деплер ондай дурбелецд! колы алдарына сыймай бос отырган еркек ю н д ж ермекгаз калмасын- шы, не и сш е Кызыл тимеген катын-бала бую рж ж болмасыншы, алдына мал сыймай журген байлар кул-К¥тансы з, жер жаншып, жел кушактап журген к¥Р такым бейбацтар кыз-цатынсыз ки- налмасыншы деп емес, кол астындагы елдщ осындай ала -кула- сын тагы 6ip сапырылыстырып, тагы 6ip саралап алу ушш штей- fli. Хандардыц кай жорыкка шыгарында кандай сардарларга хабар ж 1бергенше, канды шайцае тусында кай киын мен кай урымталга юмд1 жумсаганына елдщ ерекше мэн беретшдшшщ сыры да сонда. Сол аркылы так neci юмд! ш тартып, юмд1 сырт тебетн ш сездартш отырады. Эр жорык окшау окигага сондай зэру казак ауылдары уш ш жыл он ею ай жата-жастана айтатын кыргын кызык хикая болу- мен коса, ел устап, ру устап калгандар ушш куш -туш ойланатын, басын катыратын шым-шытырык жумбак. «Бул жорыкка кос- кан менщ жШттер1м, ол ауылджшен аз емес, мешц ж т т т е р 1м ол ауылдыц жМттершен кем ецсере кимылдаган жок. Ендеше, неге олардыц аты шыгып, мешц атым шыцпайды?* Жорьщтан кайтцан жортуылшыныц талайыныц кеюрегшде осы сауал ту- тшдейд1 де жатады. Ханмен ею ортадагы будан аргы карым-

катынастарыньщ цандан болатынын ойлайды. Шатаккумарлар шалкайысып, enceicrepi так neciniн кещлшен кайтпдан шыгудын жолдарын 1здеп емпецдей бастайды. Хан кол астындагы слда осылай елсп-екшеп отырады. Бул — орине басындагы дэуренюч бшктей туе кешн сезген езше ез1шц ccnirai нык астам бнлеуипнщ ерекета. А л 9б1лкайыр дэл каз1р калай астамсиын десе де, рей кслш тур. Орта жузде эл1 хан сайланган жок- Бас такыт бос. ¥лы жуз бауырыныц колында. Цалмак взара итаркылжьщ. Башкурттын басы зобалац. Цонтайшьщ аргы аргеден тшекен калы к шурппт- пен ж агаласып ауре. Мундай жагдайда Эбшцайыр астамсыма- ганда ю м астамсиды! Мундай жагдайда ерекетаз жатып алса, ол вз басындагы бакытты eei урштап алар ед1. Сондыктан дол астындагы елдщ еркек шндагше тыным таптырмай, 6ipece кал- мак шабады, 6ipece башкурт барады, 6ipece ананьщ алдына мал салады, 6ipece мынаныц дэрежесш устемелейдь Свйтап, кешеп патша елшкд келхп жаткан кезде итаркылжьщ дазактьщ эр кай- сысына кол жайып шере-шере боп етекке Tycin кете жаздаган мменшек басын дайта тжтеп, колындагы тазпнд1 канта ширатыл алмакшы. Жарылкайтындарды жарылдап, тазе батыратындарга тазе батырып тегеурш танытып алатын да тусы осы. Аргы ж акта шакшак, сар жетамге, 6epri ж акта шемекей, ке- теге елпектей калганыныц сыры да сонда. Ipreni ауылдарга icTen отырган кыры. «Ешшмге жалтактай кояр жайым жок- Ж алтактасацдар вздерщ жалтадтацдар»— дегеш. «Сендер шал- кайды дел колым кыскарып калмаганын кердщдер гой*,— дел кукай керсеткеш. Мундайда, эрине ешшмшч ойында ж ок ауылдардыц багы жанып, ешшмшц ойында ж ок адамдардыц абыройы асады. 9йт- песе алшын агасы эл1мде и м шекташц алдына тусулй едь Оньщ азуы алты карыс билер1 мен батырлары турганда кайдагы 6ip шемекей кожагелдт Айбастьщ Арыстанбайын бурындары мм кезге Ш п жатушы едь К еп кек найзаньщ 6ipi емес ле еда! Ал Эуел1 Арыстанбайдыц тапкыр аты шыккан-ды. Будан элдене- ше жылдар бурый 6ip жорыктан к¥Р канжыга оралып кулазып келе ж аткан Эб^лцайыр колы кузд1 куш ж айдак далада темпеш- тей текпектеген кара жауынньщ астында калыпты. вл!п-талып 6ip молага жетапта. Цара ж ауын карга уласыпты. ДОрдектей точ- ган ж урт паналар ы к 1здеп, кене моланыц inline ыккан койдай бытырай тарап кетапта. Bipey тамдарга KipinTi. Б1реулер ауызы ашылып калган кердач iuiiHe сучгшта. Сондай журек жутканньщ 6ip i телеу Тайлак батыр лахаттагы суйекта api ысырып тастап демалып ж атса, 6ipey кеп каб1рдщ бетш жапкан тактайдын кал- дыктарын сыдырып алып жатыр дейдй Царацгы тун. Каряцгы квр. «Юм де болса, коркар ма екен, керешн?»— дел, Тайлак ка- 6ipfli ж апкан калак тактайдын шетане жабыса кетшта. «Актык мекешмшч актык лыпасын сыпырып алып бара жаткан бул кай аруак аткан!*— дел куршрей тал катыпты. Сонда элг! тентек:

«Эй, керщд.! урайын. Элдекашан елген саган не ьщ, не пана керек. Сен туплх мына ж акта хан басымен Эб1лкайыр аштан елейш деп отыр. Соган тамак nicipin бередан отын керек! Енд! суйегщ шашылып калсын демесец, жат былшылдамай!»— депда. Тайлак даусынан танып: «Айбастын, мына баласы нагыз журек жутдан екен-ауЬ,— деп жагасын устапты. Хан шацыртып: — А руакка элгнн айтуга кайтып дэтщ барды?— деп сура- ганда, Арыстанбай: — А так улы болса да, алдияр, 6ip жылы туып ек. Сауалы- цызга сауал кайтарсам, ренж1мейыз бе?— депда. Хан: — Айт сауалынды?— депда. — Хан нем, и з бул казактьщ тек дэда барларын гана ертед1 гой десем, астында жэй эшейш аты барларын да ерте 6epyuii ме едащз!— депт1. Хан кулш Ж1бертда. — Дат сабырга 6iTyim едк Сабырлы екенсщ -ау?— депп. — Жорыкка Kici кеп нэрсе алып шыга алмайды гой, алдияр. Мен де 6ip тоцты дойда жургенше бойда журс!нш1 деп мына ал- даспанды алганмын, 6ip тай саякта жургенше аядта журсшип деп мына узецпш алгамын. Бар куш!м ез1мнщ бойымда журген­ ше журттыц ойында ж урсшпп деп не icTeceM де еркш штейдан тэуекелд1 алганмын. Содан калган жерше сабырды жуктегем. — Болса болар. Ендеше ез сабырьща езщ риза болган жерщ бар ма? Соны айтшы! — Е м жерде риза болдым, хан ием. Bipeyi, кай 6ip жылдары журт сш и котырга шалдьщты. Дышыткыга шыдамагандар езде- рш оздер! оскылап yCTi-бастарын ж аракаттап дал-дул кып таста- ды. Сол кезде урын барайын деп отырган жылым еда. Бедам кара кожалактанып барса кайын журтым урю п кетап, кыздарын бермей кояр деп кашан жазылып кеткенше еш жер1ме кол апар- мадым. Екшипи, 6ip жактан жолаушылап кайтып келе жатып, атыма азгантай от шалдыртайын деп, сексеу1лдщ келецкесше кисая кедап ем, кеуде тусым окыс ауырлап журе бергендей бол- ды. Коз1.чд1 ашсам — 6ip ак кара бас жылан ашык калган ауы- зымды iH екен деп жылжып келш калыпты. Цнмылдасам корыд- кан жылан шагып алуы мумын, Ауызымды ашкан калпым ж ата бердам. Басын тугел сала бергенде тйаммен кыркып алып TyKipin тастадым. Отырган ж урт жагасын устапты. — Осындай тэуекел, осындай сабырмен корыккан жерщ бол- ды ма, cipo? — Неге болмасын, хан ием. Талай корыккан шыгармыз. Ui- рак exeyi еимде ерекше калыпты. Б1рде жорыктан нагыз атан ж ш к батыр болар ул туатын к&тынньщ сойысьщ-ау деп сарюдйр тартып калса да, кол-аягы балгадай, апай тес аршын квдарек калмак катынын олжалап келе жатыр ем, 6ip-eKi куннен кейш артымнан окшау шац кершда. Цосынды inrepi ж 1берш, вз1м

шацныц алдын тосып турдым. Эне-мше дегенше дугыншы да ж етй . Eni ныгында eKi дара буршт ербед-ербед етед!. Аруагым дашып сасданымнан •ассалаумагаленкум» деп сэлем берд1м. Свйтсем — даршадай бала. Тумсыгыныц асты дауыс-дауыс. Анасык айырып далуга келгенш бШ п, долынан дадданым жод. Екшни жолы, Есет агам егдергенде ул суМпта деп есип, дут- ты болсын айта тамаларга тарттым. Барсам — агамыз eKi й зей eni дулагынан асып, ошадтьщ басында отыр еден. Жедгем1з дулагына сыбырлаганда: «Айналайын, Арыстанбай, келдщ бе?»— деп атып турды. Эншешнде талай шацырадтыд кулд1реуЬ шш тебешмен w in дап абайсыз сындырып ясурген сорайган сор- лы басым, агамыз дос бшегш айдастырып душадтай кер1скенде турымтай дустай боп далдым. Душырлана дысданда жылакньщ ауызындагы торгайдай шырылдадым. Суйек бйкенмен дош ай- тысдан шыгармын деп дорыдтым. Сонда батыр: «Айдой, замаи- ай! Ж ер Арыстанбай, кер Арыстанбай, эршм езшщ дэурешнде Арыстанбай! Цалдам, екпелеме, атыдды шыгарса даударьщ емес, аттыд артды айылын тартданша басыца дырды келш, дыр- ды кетейн айлад мен йлщ ш д шырыны шыгарар!»— дегеш. Арыстанбай осылай icTenri деген дауесетке д ау айтушылар да табылды. Б1реулер: «Б|аб1рдщ аузын ашып, аруадпен айтыс- дан Арыстанбай емес, б!здщ баягыдагы пэленше деген бабамыз екен. Мынау сол елден есйгенш icTen ж ур гой*,— деп дауласты. Б1реулер: «Жод, бул Орта ж уздщ пэленше деген батыры мен тугенше деген султаныныц басында болган однга»,— деп керйдк Bip нэрсеш эуел1 жадтары жыртылганша керйлесш, даула- сып алып барып мадулдамаса, дазадтыд inline ас жаддан ба? Ол жолы да солай болган. Б1рад обалы не керек, Арыстанбай- дыд аты сол 6ip туста 6ipep ай дуд к1лдеудей-ад дудшлдеген. Алайда кеп узамай басылып далган. вйткеш , дазад кай 6ip ты- тыныш отырган ел! К ун ара дуб1р, кун ара дурбелед. Дурбелецде жан дысылмас па?! Ж ан дысылганда ю м тетен димыл жасамай- ды?! Сондай урт димыл жасагандардыц кейшг1лер1 бурынгыла- рын ылги да умыттырган да отырган гой... Сол Арыстанбайды ЭЮлдайыр кеш нй жылдары жогалтдан алтынын аяд астынан дайта тапдандай дабырайтданньщ устше дабырайтып яибердь Билш й ерлш бекемдесе, ерлнствд атын бил!к шыгаратыны ежелден белпль Б1рак, ерлш, тапдырлыд, жомарттык, мэрттж квп KiciHin долынан келедь А л бшпк дашан да 6ip шганщ уы- сында. Ол шмнщ е р л т мен ш мшд мэртш не кез тодтататынын в.31 (пледь Барлыд гоп, мше, сонда! KefiiHri кезде nci ш екй буган тодторыс дарайтынды шыгар- ды. Б1зд1д атымызды euiipTin отырган сешц тодмойындыгыд деййн секглдд Бул оны дай 6ip вз ерммен icTen ед1? Осылар шуылдасып коймагасын ктемеп пе едд Енд1 кеп буган буртиы- сады. Хан esi дабад жылтпаса, бул барып аягын жалай ма екен? Оныд ycTine Байдара пакырдыд eKi баласы 9 д1л мен Жангелд| езжен де еткен урыншад боп жулынып ecin келедь Kapi туйенщ

каргыс жетпесшщ датпыш боршасындай дарасур датыны да дад- шаддаган неме. Кешей дау-далабаныц усйнде ханды мукатды- сы келгендер уйшен шыдпай, тебелерше д о т ер т ебден маеайра- тып тастаган. Kaeip тул дараша уйге симай, тулыны эбден тутып жур. Ек1 сезшщ 6ipi — осы ауылды мудату. « Е ст epfli eKi тай шуберекке сатданда Тодбураныд ашылган абыройы одан сайын шашылмаса, жабылган жод»,— деп зарлайды да отырады. Сонда буган ханды елйр дей ме, и м б!лсш!.. Осыны ойлаганда Бэбидщ кун дадты жуз1 дурыы кшздей дарауытып кетедд Онсыз да ауыр деней шойынмен даптагандай жерге Kipe туседд Жалбыр дабадтыц астынан тунжырай дараган ала дез дасындагыларга байдатпай келдшен дек ж некй одтын- одтын й и псктеп тштед1 де отырады. Ол кун1 де терштш кед жиекке шаншыла кетершген жалгыз дарайганды алдымен байдаган сол. Б1рад журттыц езде pi бай- дап, ездер1 сез дылганга дейш ештеде демейш деп сабыр садта- ган. Алайда: «Цум дуйылгырлардыц ауыздарына нагып дум дуйыла далды?!*— деп iiiiTeft тыдыршып бггкен. Кенет 6ip ey: — 9не 6ipey не? Бута ма, жургйпш ме, жаным-ау?!— дегеш. Ж урт жаппай терштакке бурылды. — Бутага аяд бггш кейп журмесе, мынау дозгалып деле жатдаи норсе гой! — А у, бул жургшпп болса, к е л т дайсысы? — Жолаушысы — устш дей, к е л т — астындагы болады да. — Олай дейш десеч, устш депм даддан сыргауылдай сыри- гаи б^рдеце де, астындагысы жер табандап ж атып алыпты гой. — Иэ, шынында да, мынау Хиуаныд есек мшген сарты бол- маса, бул далада деп кездесе бермеймн жургшшд.. — Басс десейпп, бул жадта есек дайдан журед1? Манадан 6epi журт дараган жадна дарамай, ез1мен e3i болып отырган Бэбнд1ч imi дылп ете далды. «Арыстанбай болмасын! Бул мацайдагы журттыц одан бойы 6niri жод. Оган тап болган. ат та алыстан есектей боп кершедд Жер алые болгасын узедпеш дыеда тагып, аягы домдакып деле жатдан сол шыгар. Ол журсе,. тепн журмейдд Хан ж1берген шыгар >. Бэбид)д жуз1 сал к у р е ц т п бусана сейлед1: — Taisipi, борщ б1рдей сонша ентелеп, жолаушы кермей жур ме сд1чдер, туге?! 1шшен: «Апырай, оныц бул д ел ю дай келш?— деп отыр.— Арыстаибайды буган жумсап, Эбшдайырдыц тагы не ойлаганы болды еден?». Ж ургшпп жадындай бердд Ауызы ж уйрштеу 6ipey: — Мынау Арыстанбай гой. Аягы саладтап бул неге деле жа- тыр?— дед!. Элгшде гана дад1рл1 мейман деп, ауыз дызылдаймыз ба дел тургандардьщ 6ip датарыныд мойыны салбырап кеттд КебЬпд дабагы Tycin, ецдер1 дарауытып, т уй п п алган турлер1 бар. Хан- мен дырбай ауылдыд ханмен омпей KiciHi дурак ушып жылы

кабылдай цоймасы кэмш. Ондай мсммаига сойылган малга да ауыл-уй шанырылмай, оцаша желшетш одет1. Тап бул ауылдыц алдынан шыгып, кетерш Tycipin ала цой- масын бш1п келе жаткан Арыстанбай желкедеп жеке тобешц басыида тургандарды танып, солай бурылды. А т устшде турып жагдай сурасып, тап т з г 1нге оратылып жаткан ыстыц ыцлас норе коймаса жондерше журе беретки колденец как атты емес, одеШ i3flen келе жатцанын бьлд1рейж деп, анадайдан жерге Tycin, жугенш царына 1лш, жаяу беттедн Тогыз куиалац ойнап отыргандар у ст е р т цагып орындары- нан KOTepmfli. К ак ортада — Бэби. «Коздегеннцз 6i3 болса, 6i3, MiHe, турмыз*,— дегендей шеттершен бойларын TiKTen, мойында- рын кетерш, наедая царасты. Бул турлер1 алыстан келе жатцан цонацты куткен ауылдак repi 03i кеп орталарына тускен кекжалды тап 6epin талай кетуге дайын турган арландарга уксайтын. Байцараныц eid тентеп елден ала бетен inrepi шыгып KeTinTi. Шыцшыттары шытынап, зэрлене царайды. Арыстанбай жай басып жайбаракат келедк 0зшщ бойында, атыныц уст1нде не найза, не садак, ештеце кершбейдь Белшдеп белбеудщ 6ip бушршен суйек мужитш сапысы гана цылтияды. Анадайдан Бэбидг танып, тура соны бетке алып келед1. Ол топка жацындай бергенде, Бэби касындагы ж1пттерге иек цагып ецХ, 6ipeyi барып Арыстанбайдыц атыныц пзпш и устады. Бэби мен Арыстанбай кол алысып амандасты. Кептен кер- меген тургылыстардьщ эдетамен тес цагысып, кушацтасцан жок;. Бэбид1ц цасындагылар да салцындау цол 6epicTi. Бэби алга туеш, мейманды уйше бастады. Цоцыр колецке ац iniiHe енд1 аяк баса бергенде, он жацтагы б1рдеце ербеч ете цалды. Сейтсе желеп туеш улгермеген 6ip жас келш орыны- нан турып шлш сэлем етть — К еп жаса, багыц ашылсын, шырагым,— дед! Арыстанбай. Оныц Бэби ауылынан керген жылы ыцласы сол болды. Ко- нацасы тусында да сыз кабак; сыпайылыктан баска рай байкал- мады. Бэби конагынан ж урт кезшше жен сурамады. Конац ез! айтпады. Колга су куйылып, табактастар уйде-уйне тарарда, Бэ­ би бэйбппесше бурылып: — Мейман кысылмай кец жатсын, тесегш келецке бетке сыртца сальщдар,— дедь Арыстанбай 1лш экеттп — Жечеше, Бэкем баягыда маган: «Сешч кольщныч уыты белек. Жотамды e3i4 укаламай курыскан-тырысканым жазыл- майды»,— деупп едк Аганьщ кептен 6epi аркасын сипамап едам. Тесеки 6ipre салычдар,— дед!. Бэйб1ше Бэбиге парады. Ол ундемед!. Ауылдастар ац-тац куш тарасты. Казан-аяк жакта табак жинасып журген узын бойлы суйык касты кайкы ерш егде катын ецкейгенде алдына Tycin кеткен шашбауын тузеген боп, артына бурылып, иыгынан есыра тер ж акча 6ip карады. Балкыган коргасындай жалт ете калган

кезшде суы д cvc бар екен. «Элп Байдараньщ катыны осы бол-1 ды-ау*,— деп шамалады шпнен Арыстанбай. Ж атарда Арыстанбай белбеу» мен дындагы сапысын тердега керегешц басына ш п кетй. Жадын мандаты уйлер сыртна ере кш з жайып 6ip тесекте жатдан е м еркекйд лэмим й л датысдандарын дуладтарын дан- ша турсе де ести алмады. Ертещне сэскеде сары дымыз сапырылып жатданда Бэби й л датты. — А л, Арыстанбай шырак, буйымыч болса, айта отыр,— деда. — Bi3fliH буйым айтылды гой, Бэби ага. И здщ буйым аиты- ла жатар,— деда. Ж урт ач-тан- Бэби мырс ей п к у л т ж1бердй — Ендеше жолыч болсын! Ел1де аман жет! Арыстанбай аттанарда ауылдагы еркек юндак 6ipi далмай сыртда шыгып керме басына барды. Бэби оларга кезш 6ip ж уй р й п шыгып, баласы А дш ага: — Жшттер1чмен сен де атда дон!— дедд А дш а шрШ п турган журттыч арасынан Эдал мен Жангелд1ш коре алмады. Э кесМ ц емеуршше сонда барып туганда. Мейман аягын узечйге сала бергенде, ауылдыц шет жагын- дагы боз уйден таргылданып epci есй лей н эйел даусы сачч ете далды: Сумпаны ауыл Токбура Сураулы едх тоцтын да, Тодты курлы жодсын ба? Мошсш 6LaMcc бодтыд да Моцгурбас ауыл Тодбура, Дарадурт Kipce дотанга Дадшып сап кезж дуртатын Дара дой дурлы жодсын ба?1 Арыстанбайдыч ардасы муздап доя берда. Артына бурылып дарап едд шыгарып салып тургандардыч кебш1ч бет-аузы дара таладтанып дабарытып барады еден. Бэбидгд жузшде шытынган ашу бар. Дош айтдан буган ауызын ашпай иегш дадты. Ауылдан т усй к жерге узамай жатып, дапталдагы деншд астынан дуыр есйлда. К еп уадыт етпей-ад жал басына жаландап шауып шыддан е м атты найзалары шошаддаган дарадурым топ- ты Kepin, состиып-состиып турып далысты. Арыстанбай олардыд кеше тебе басында enflin алдына энтек озып, буган йстене дарап турган е м ж ас ж т т екенш б1рден таныды. Сосын Бэби пэлен кун бойы: «Апырай, бул ханныд тагы не ©йлатаны болды екен? о— деп тымырсыд ойга батты.

Эбьчкайырдьщ да жагасы жайлау жайбарачат журген! шама- лы едй Майханасын куш -туш ат камайды да жатады. Кундхз какырадай боп кшшп, аргымацтарын алшац бастырып, улыс- улыстыц хабаршылары келедь Царацгы тусе не башкурттан, не калмактан суыт журпнин сап ете калады. Олардьщ да каз1р жарасы жещл. Сурагандар болып ж атса: «Жана ■> ханымдардьщ TepKiHflepi екен»,— дей салады. Онсыз да каз1р ордага келш- кеткендерд1 ж т к е и з т тергеп-тексерш отырган ешшм жок. Тэ- fiipi, дэуреш асып, мейманасы тасып турган Kicire шм келш, ш кетпешй?! Сырт кезге солай екеш рас. А л, 6ipan, Эбыцайыр дуб1р шьщ- чан сайын цулагы елецдеп е л е п з т Штедп Онын да ж еш бар едй.. Осыдан ею ж ы л бурый Цайыцдыда отырганда келген агыл- шын елmi Жон мырза аттанып кеткен соч, хан epi-copi куйге т уе й . 9 уел1 куш кеше гана моуей балбырап, ж упар Hci аццып турган кек шалгынньщ осынша тапталып жермен-жексен боп чалганына куанды. Орда мачынан жан-жачча соргалап шыгып жатцан шубырынды 1зге кецШ толып, кезш ала алмай кеп па­ рады. Кайда чараса да — есше кеш еп 6ip ырду-дыру кундер тусе- д 1. Цайда чараса да — кептен oepi ойына алый журген асчаралы арманы орындалгандай кеч1л1 тогайып шыга келедй Kemeri чара nonip мыц-сан туя ч мачайдыц балаусасын гана емес кептен 6epi буныц жанын жеп, тенир тжендей чадалып ап бебеулемп келген кеп куман, кеп куд ш м де 6ipre тапап кеткендей. Мундай желеч кешрек желшлдек халд! ол алдьщгы жылгы кузде Нуралы Ор бойына барып келгенде гана бастан кеппп едй «Патшаныч бексауытты чолы iprere келш чамал салып жатыр, келесх кектемде ханды сонда шачырып той жасамачшы»,— деген- де, канша сабырлы, чанша сарбаз болса да, пелен кун чатарынан кез Ш нд(ре алмаган. Суыч кузд1ч оз!нде чарадан чарап капы- рычтап, тула бойына керпе жолатпаган. Кап-чарачгы тунде ча- раптан-чарап тыстагы тылсым дуниеге чулагын тосып, демш inline тартып тьщ тычдай чалатын. Ж ер тубшен «Алдияр пат- ша!», «Эб1лчайыр хан!», «Нуралы ханзада!», «Ералы ханзада?», «Аруач! Аруач!» деген талычсы айкайлар eMic-eMic ж етш жат- чандай KepiHeTiH. Балдызы Мырзатайдьщ баганагы дел часына кеп ж угж е отырып ею езуш озер жиып, аптыга айткан каучыл- дач оч и м ей кез алдына кеп Kepimc боп турып алган. Муздан темхр чурсанган патша сарбаздары орындарынан атып турып, хан нем, o3i4i3 бен балаларычыздыч аттарын ач патшаныч атына чосып айтып, «Аруач Аруач!» — деп езеурей айчай салганда кез жасымды точтата алмадым. Эй, ол куш кердеп ата-баба да чарап ж ата алды д ей й ч бе? Bip-бхр аударылып тускен шыгар- ау»— деген Мырзатай оз-езшен чочиланып. А руач шачырысть( дегеи сезге Эбжчайырдьщ да im i жылып коя берген. Tinri баягы

Орда басында да ешшм аруакты ауызына алмап едь Данша де- генмен, патшаньщ аты патша гой. Ж аца коныста аруакты ауызга алдырган кандай лазым болтан... Кыс бойы солай бабымен кайнаган тай казандай тубшен шымырлап тунып, шпнен тасып, сырт кезге сыр алдырмай шык- кан ундемес хан башкурт эцпмеетн есйгенде есшен адасып кала жаздады. Ор бойына кеп жер казып жаткандар бастарымен кай­ ры боп кейп, буны шакыра алмас болса, алпш ц артын багып, кырык куйкылжып отырган кыршацкы й лд1 сукты коз ауылдар 63iH кайтадан табалап, кайтадан иыктай бастауы мумюн ед(. Кудай сэйн салганда, улыктар буныц комейше б1рден т у а ю п арнайы nici ж1бердь Бул эншейш хабар б1луге келген кезкулак- ты эдем тебесше KOTepin улыктап бакты. Сол аркылы тещреине айдынын тагы 6ip асырыи, кеч1лш тагы 6ip орныктырып алмак- шы болды. Tem pi, казак казак болар да, ырду-дырдуга елжпей тура алушы ма едП Ж уйрЫ н жетелеп, палуанын ерйп арсалац- дап ж етй гой жан-жактан... TinTi баягы шалкайысулардан тус- кен cipe муздары эл1 ж 1би коймаган шыгар деп журген талай сыз кабак дурдараз ауылдар да тебелерш керсетй. 03i де байкай коймай ж ур екен. И « алшынныц улы нобакы тещ репне кайта Hipiae бастапты. Ор бойынан келгендердщ аркасында мундагы журттыц алдында мойыны 6ip озып калды. А л «елпй келшй» дырдуга жиналган каракурымныц аркасында патша улыгыньщ алдында enceci жзне ecin калды. Не де болса, кешеп жныннан Эбьткайырдыч кай ece6i де ту- гел шыкты. Пэлен куннен 6epi у-ду эцпменщ ортасында журген хан кеше гана касында болып кеткен ип-жаксыларды б1р-б1рлеп кезше елестейп, олардыц ауызынан шыккан эчпмелерд! eciHe Tycipin кердк Жан-жагы кайтадан ыгы-жыгы адамга толып, ку- лагында кайтадан ыц-жыц ун кебейдк Сол-ак екен д е т жайылып ж уре бердь Манагыдан 6epi эр нэрсеш 6ip ойлап е л е и з т отырган кещл1 жайбаракат тартып, кезше каймактай устасып 6ip шырын уйкы уйпртдь Пэлен кун п жиынньщ жадында калган гу-гу эч- riMeci кулагына ентелей т е н т емше «элди» айтып тургандай жулын-жуйкесш1ц 6api ж 1бектей ecinin балбырап бара жатты. Солай шырт уйкыда жатыр едк кенет селк ей п оянып кетй. Кулагына б1рдеце кептелш калгандай. Жым-жырт. Баягыдан берп жабыр-жубыр ун пышак кескендей тыйылган. KaneniMfle кулагын сипап кердь Кептелш турган ештече жок. «Айдалада жатырган жокпын ба?»— деп мачайын сипалап ед1 — эз уШ, елеч тесен... Сонда бул калай болганы? Хан орданыч тап мынан- дай жым-жылас бола калганы акылга сыярлык нэрсе ме? Ош ме, Tyci ме... Ж астыктан басын кетерш тур егел т отырды. Тв1црекйч сол тым-тырыс калпы. Tycipy.ii тундш уйд1ч iniiHe ауызы-мурыны- нан шыгара кара куйе сыкап толтырып тастагандай. Кап-каран- гы. Кап-кара. Тунек дуние. Эбшкайырдьщ ж урен таре-таре етедь Соган Караганда шо- Шып оянган. Сонда тыныштыктан шошыганы ма...

Хан орынынан кетер!лд1. 1рге ж адда дол созып, желед шапа- нын иыгына жамылды. Сипалап ж урш сыртда шыдты. Царацгы тунектен шыга келгенде шадырая жардырап турган толган айдыц нуры кезш дарып алгандай болды. Есж алдында бейн долммен келегейлеп сэл-пэл турып цалды. Эбжцайыр желке тусда беттеп, аулагырад барып, кеудесш самалга тосып тодтады. Анадай-анадайда найааларыныц ушы ай нурына шагылысып жасауылдар тур. Макай жым-жырт. Пысдырган, шеп жулган мал сыбысы да шыдпайды. Сол нэрсеге бола каук-кук ете далатын дой табеттер- дщ эупШ есйлмейдд Ж адын ж ердей ауылдардыд 6opi кешей жиын тарар-тарамаста туяд ке сй бон тозып бара жатдан сары ж урттарын тастап кеш in кетден. Ж урт аягы тугел басылганша Kiflipin калган жалгыз хан орда гана. Полей кун датарынан дылаусыз жардырап турган ашыд ас- панга арка бет жадтан шлегейленш даз бауыр булт кетерЫш келедь Содан ба екен, айналага 6ip байдалар-байдалмас icipeyKe тутылып, кок сурланып кершедк Цац макдайдан од шекелжке енд! ауып бара ж атдан жарыд айдыц esi де иейз журттыц оры- нындагы кул-дабырды й н й п турйншектеп журген улма-жулма буралды кушжтей жасдана дарап тургандай. Тещрек тугел цулазып далган. Tic тийзд!рмей, тозац бастыр- май балауса усталып келген далыц шалгын ендьецй саргыш шалып д ау тартып, олде 6ip жын ойнадтыц орынындай уйпалад- танып мыж-мыжы шыгыпты. Ж ан-жадда тырым-тырагай тара- ган ia элi сайрап жатыр. Ж ур т б1рдецеден датты шошынып, ендг корместей боп бет-бейне без!п кеткендей. Урке дашдандай... Эдетте алапеске, не шешекке ушыраган адамныц мацынан осы- лай безш кетед1 деупп ед1... Тула бойы flip ете далды. Расында да, мынау шар тарапты езше ш адырган шаршы тор — хан орда сиядты емес дой... Соида кеш ей буныц сый-сыяпатына риза боп аттанды деген ж урт расында да, безшш кеткен болмасын. Алды-арттарына да- paMaii зыткандай гой... 9б1лдайыр 93 кезш е 03i сенбей, айналага урейлене дарады. Ж ур тта далган деген осы болмасын... Кеше гана салтанатты кершген хан орда кенет булдырыцтыц кеде тубш дей уясындай opi доцырдай, opi бейшара кершдн Кез келген оспадарсыз туяд усй н е н басып жапырып, ете шыгатындай. Неткен даударсыз, неткен пушайман хал! К еш ей ж урт арасында додырайып отыр- ганда кещрдейне й релш басын ийзд1рмей асдад устатдан ала- пат айбын дайда?! Ж ацылыс кеткенд1 дабадпен удтырып, бурые кеткенд1 ж анарыныц 6ip жылтымен ыдтырып тастайтын ересен дуд1рет дайда?! Мынау атынан айырылып далган бейтаные жолаушыдай ауыл ш ейнде далдиып турган дапсагай еркекке ондай айбын, ондай дуд1рет егйрбади 6iTin кермегендей. Мынау монтиып-монтиып отырган монтаны уйлердац еййнен ондай салтанат, ондай дурмет eMip6aKH аттап кермегендей. 270

0 тлел1 бадыт, етпел! даурен дегеш осы болмасын?! Кеше гана сонау айгыр жалдыц басына барып, ызгындай журтда ауызынан шыдкан ар сезд1 кагып алып дайталатып, патша улыгыныц алдында ант берпзгенде дара нешр далычды взамен 6ipre ойлантып, 6ip тыныстатдан жер куд1рет сиядты efli гой. Содындагы дарадурым топ мацайынан енд1 дайтып кетпей- йндей efli гой. А л енд1... А л енд1 мше — додырайган хан ордасы айдалада ж уп ауып келМ дашып кеткен буралды керуендей... Ханныц ез1 болса енд! кайтерш бшмей ез шашын eei ж улган бейшара керуенплдей... Эдетте дула тузде бетен журттыч саудагерлерш талаганда орыны осындай опыр-топыр болатын. Э рм м керегш талап алып бет-бейне безш кеткенде еш сй п керекыз кодыс даудиып уюл1 калатын. Оныч мачайында да юмш д дайда кеткешн б1лд1ртпей- йндей боп тырым-тырагай i3 шашырап жататын. Хан езш жылы тесектен турткклеп оятып алган осы 6ip ciMcin кудшке елердей ыза болып тур. К едш ш е сэл жубаныш жуйр- се болды, осы 6ip канды балад дарадшыдай чара урей сап ете да- лады. Ойламаган жердей тебеден тусчендей боп, ойсыратып кетедь Эйтпесе, дэл бупн тап буййп алабуртатындай TyHi ме ед1?! Кап, осы 6ip уайым дейтш уры тазыны-ай! Сэл очаша чалса болды, й ш сш ленш , касыда ж ей п келедь Мше, даз1р де, суп- суыч дара тумсыгын буныч уыздай уйып челе жатдан дуанышты кедйпше кеп сучты да алды. А л енд1 будан кейш дапел^мде та- гат таба алып кор. Ешдашан оны «айтадтап» шадырып керген емес, ешдашан оны «кет» деп дуалай да алмайды. Ж ей п келеда де, дуйрыгын булгаддатып алдап-арбай бастайды. А ягына ора- тылып еркелейдк Буныч сэл байыз тапдан адасдад ойын тагы 6ip ж адда жетелей женелмекшь T inri еркше дояр емес. Елшй- pin барады... Мше, дулагын жымып алдыда т уе й . Бор тогш тас- тагандай бозгылт далага кершер-кершбес боп ci4in барады... Bip- те-б)рте узай т уе й . Калган деней жым-жылас жогалып, одтын- одтын дуйрыгы гана дылад береди Ж од... Мынау... тазы емес.. Т у л т гой... Тулки.. Кулагина элде 6ip куайляе! ызыд келгендей. Тек e 3i гана еейп, 63i гана TyciHeTiH ызыд. «Елге жен сиггеййн азаматка жол керсетер аруад болмайды деййз бе? Дырду дуган эншкжыр- шыныд да, дызыл данды судай агызар кыргын майдан, жанжал- шайдас isAeres сойкан батырдьщ да, тун жамылып жылды тори- тын дара сойыл жортуылшыныд да йлдаде 6ip, й л а з д е 6ip nipi болады дейд1 гой. Ата-бабадан ел й з п ш н устауга жаратылган йзд! де желеп-жебеуип nip жод дейшз бе? ». Теб1рене сейлегенмен орныдты еейлш , кешрейне донадтай кеткен биязы эйел унш кудпрлей шыддан дажыдды дария дау- сы достайды. «Мундай эртл-терш л кезде ел устайтын ердщ жол бастары тэуекелппл жолбарыс, ашушач арлан емес, айлакер тулк! болатын шыгар. Заманына карай амалы деген осы гой...». 271

9б1лцайыр пула далага кулагын тосып турып цалды. Телм1р- ген жанарыныц алдына цатпар жон, наяулы вц Царатау келдь Онын бетекедей бултнган 6ip боктершде одшау отырган жацгыз уй келдь Курен шойд1 сораптай жутып агыл-тепл терлеп отырган MoTi келдь Етепнщ ушын т!зес1мен басып, кымсына кызарып шэй куйып отырган ПэтшэШм келдь Екеушщ бунын вщ екеш де, Tyci CKeni де белпс1з жол-жвнекей кврген нышанын налай жоры- гандары есше туей . Жарыса айтнан сездер1 эл1 кунге нулагында сайрап тур. Содан 6epi катты торыннан не катты шамырыднан кездершде козшщ алдына сауыры жылтылдап нуйрыгы бултыл- дап т у л т елестей кетеянда шыгарды. Сол-ан екен элгшде гана вне бойын кернеп алып бара жатнан ыза мен уайымныц 6apin умытып, шым-шытырын ойларга беригетш болды. Ондай ой ылги да 6ip тэуекелге экеп ярейдь Ол eneyi бугш нагып жадына оралды? Бурын Туянты керген- де 6ip елечдеп налатын. Бупнг1лер1 не? Б1рдецеден сацтандырга- ны ма, жон эншешн желеп-жебеп жатнандары ма? Х ан мынау саумал теплгендей кьлкш жатнан келкоыр ке- HiCTiKTeH олде 6ip ансары бой керсететшдей сунтана парады. Ештеце кезге тусе ноймады. Bipan сол дел-сал налпы тура бердь Апырмай мынау наз бауыр бултда малтыга жалтыраган жарын айдыч бозалач нуры онсыз да шыгына нашып турган TeHTipeyiK кещлд1 найда-найда иачгырыстатуын-ай! Ол да тап осындай салнын-самиян жаз едо-ау. 1\\ара таудыч жулге-жулгесш адантап шыннан Эб1лнайыр ымырт тусе аннан найтып келе жатып, тап осындай налнып жатнан саумал келге тап болган. Квз алдында келкш жатнан саумал квл атын нанша емше тебшш туссе де, жылыса нашып жуытпай нойган. Сейтсе боз белеул1 алнап назбауыр булттын арасынан сузШ п тускен ай нурынан кум1с шашнандай жылтылдап, кел бетшдей толынсып ойнаншып жатады екен. Онсыз да мынау сикыр кеш я одан сайык жумбактандыра тус- Kici келгендей мачдай тустагы алые жалдыч басынан от жалпыл- дады. Барса — алтыбанан нурып думандатып жатнан ауыл боп шынты. Улкендер1 ныдырып кея п, оцаша налган жастардыч бастацгысына тап болган бейсаубат ачшыны сауыни°й жастар наунылдасып келш наумалай к етя . Ер артына бектерген Myiiiai шачырантай нулжаны Kepin: «Сыралгы! Сыралгы!»— деп жа- мырасты. А н сут мунардыц арасынан шыга келген боз шекпенда боз ж ш т : «Ала нойыцдар!»— дегендей TiciH анситып ыржия кулдь — Мынау ачшы емес нызыр шыгар,— д еся 6ipey. — Б1здщ эл п кнпкентай жиен банытты болады екен. Мына нулжаны соган байлайын! Жоргектен шынпаган ол жаманга сыралгы найда, сыралгыны Нудашага байлайын, жол сош ю гой! — Ацшы ж т т 6ip жебемн нимас па екен, апамыз бопесшщ 6eciriHe тагып нояр едь . — Эй, сол жаман садырга ю мш ц kssi тиер деисщ! 272

Ж ас jK irhrep жабырласа сейлесш кулжаны Tycipin алып жатцанда цасына 6epiK сэукеле киген кермиык ак сур эйел кеп: — Ж ацсы келдхшз! Сауыцтас болыцыз,— дедь Мундайда конац ж ас болса, уйге беттемей алтыбаканга бег- тейтш эдей. Эб1лдайыр жацындай бергенде аяктасып эн шыркасып турган eni кыздыд 6ipeyi сыпырылып орынынан тусе бердь Ж урт кеу-кеулей женел1сй . — Эй, басе, тепн ацшыга кулж а жолыгушы ма ед1? Мейман ж йчтйч ауызы эуелден салымды екен. Алтыбацанды цудашамен 6ipre тебейн болганын карашы. Алтыбацан Teyin турган бала кыз энтек шалкалап сылкыл- дап кеп кулдх. А й астында жарк-журк еткен eKi K03i мен самала- дай йстершен баска ештече ангара алмады. К;улагында тыным- сыз сьщгырлап одем1 ун турды. Сол ун каяу Tycin кермеген шаттык кеншден, таза пэк сез1мнен хабар бергендей. Албырт жастык, сымбатты тулга, сирек аж ар ай куш ак кауып табыскан айырьщша бакытты жан. Аспандата шыркай тербеткен алтыба- канныц ыргагында ак шэшге малынган булдхрхшн кыз 6ipece кекке карай зымырай кетерШ п, 6ipece темен карай кулдилап т у с т , келбечдей кашып устатпай журген ак канат кобелек се- Сонда ол юмнен кашып, юмге устатпай ж ур? Сонда оныч кугыншысы KiM болганы? Ж акында гана зайыбынан айырылып, кыркынан шыкпаган шшкене сэбшмен зарыгып калган тул ер- Султан жхгхт езш ыдгайсыз сез1нд1. Кобелек куып ойнаган Kapi тазыдай мынау сирек кызыкка да серги коймады. Оныч сол 6ip тунжырачкы калпы былайгы жастарды елхкйре туей . — Bi3fli4 кудашадан мынау кулж а аткан мергеншч oei де ыгып калды-ау дейм1н осы! — Мейман жхйт сэл есш жиып алсын. Цапел1мде басы ай- налып калды бхлем. — Ажарынан аспандагы ай каймыгып турган сулуга кез келген тубй иекйч ж урей кайдан дауалай койсын! К&даша кыз одан сайын сычгырай куледк Мына ауыл оныч сол кулхйсШц езше-ак эбден тэнй болып ауыздарын ашып кез- дерш жумады. Аслан астында одан баска жан ж октай, кит етсе болды, тамсанып тандайларын кагып к°я бередк Оган жагыну yuiiH ойда жокта жолыккан буны да калжычныч уштыгына ап, кулагына маза берер емес. Bipece как тебесшен, бхресе тап аягыныч астынан келбеч ете калган ак желеч буны да елж йрш алып барады. 1шшен: «Эттеч дуние-ай!»— деп кояды. Оны неге айтады? 03i де тусхн- бейда. Осынау сычгыр к у л т ш ч мэчгх баки арманда калдырарын сол кездч озшде-ак керш-бШп койгандай елжуд1ч орынына елж1рей туседх. Bip улпа муч, кермек екшйхх кеудесш буып, козх- Hi4 алды булдырап барады. 273

Алты бацан, а к, кеш , ац суйек, Kopiui-Kopiui... Ол ауылдыц узац тацга сауыгы тарамаган. А й астында бозгыл мунардай 6ip ceiiiain , 6ip цойылып кезш арбап баццан снк,ыр елее дастархаи басында да осы K,a3ip гайып болгалы турган жумбац нышандай кырыц цубылып, ойнактап-ак бацты. У стш деп а к шытыра койле- ri асцар таудыц цуз жацпарынан буйратыла атцылаган а к тутек таекынныц Ke6iri сияцты. B ip орынында турмай мыц д1р1лдеп, мыц сусып цуйцылжып-ац тур. Децгелек ацша жузш де орльберл1 домалап журген ж ацут моншацтай ойнацшыган кос жанары , ул- 6ipeK epini, кулгенде сау етш тепле цалатындай icepiiieTin маржан TicTepi онсыз да цылыцты сулуды одан сайын жумбацтандырып, одан сайын ынтыцтыра туседк Даралай дщкелеген султан тац алдында кермедеп атына аягы тэлйректеп эзер ж етп. Кеюрек тусы ез-езшен бор кемжтешп у г т л ш бара жаткандай. А р жак,- тагы ынтазар ж урек те торынан шыгд алмай урына-урына шар- шаган ж улм а-ж улм а тоты цустай шлшпеы шыга цалжырап, су- лесоц тартыпты. «Апырау, буным цалай?»— деп ойлады султан жилт. Узецйге таман жацындап барып, артына бурылып цараган. Аттандырып салган кеп жастыц арасында жецгесшщ иыгына ба- сын салып куле царап турган уыз бойжеткендг керген. Алгаш рет тэуекел1 барып цолын усынган. Малынган ак желец шытыра- иьщ арасынан кымсына созылган ак бшектщ ушындагы суй- piK саусацтардан луп-луп Д1р1л сез1лген. Эб1лцайыр алдында турган Kepimc цайдагы 6ip эзэзш елее емес, кэдомй суйек пен еттен жаралган адам екенше сонда барып коз1 жеткендей болган. У зецйге аягын цинала салып, цолына й зй н д 1 цинала уста- ган-ды. Содан б1рнеше кун бойы ештецеге зауцы соцпай енжар ж урд1. Кезш жумды-ац — жан-жагын суттей аппац ак мунар кел- кештеп алды. А к мунардыц арасында элдеюмдер кекке д ет н шыркатып эткеншек теуш ж уредь Олар цоярда-цоймай муны да зорлап эткеншекке отыргызып журеда. Цалай еткеншекке мшедц солай канат бйкендей царалай самгап коя бередь К ек аспанда парлап ушып келе жаткандай. Не меп-мелд^р кум1с келде цулаш- тап ж узш келе жаткандай. Былайдагы зш уайым, кысыр циял- дыц бэрш умытып, се р тл ш коя бередь Солай 6ipa3 шарлайды, 6ipas шарыктайды. Кенет алты кат аспанныц елде 6ip бшгшен кулдырап к¥лап келе жатады. Енд1 сэлден соц каРа жерге былш eTin согылып, кул-талканы шыгып кирап цалатындай. Алабурт- кан -журей тар кеудеш талкандап шыгып кетер жол таба алмай, KOKiperiH дурс-дурс темпештей туседь Б1реулерд1 кемекке шацы- райын десе, дауысы шыкпай кырылдай кылгынып жатады. Fa- йыптан 6ip ак шэш желец ж елтлдеп ушып жете/ii де, муны цагып экетедь вн е бойы цайтадан елж1реп, кайтадан балбырап цоя бередь Бул шубатылган ак желецд1 жанталаса цармап, бая- гы 6ip ойнакшыган жайнац кез бойжеткенд11здеп жатады. Оныц жаркылдаган жанарын, улб1реген кезш тагы 6ip Keprici кеп уз-

даге туседь BipaK, ац желец шэш кенет быцсыган а к; селд1р му- нарра айналып ештецеш жондеп керсетпейдк Сол 6ip гажайып елесй e«i тугып тусшде керуден де торы га бастап epi ойламаран жерден тары алдынан шыга келгеш. Тайланныц тойында анталаган ж урттыц алдында бет ашып турган Ж1Г1т лекглдете текпектеткен ойнацы жырын аяцтай бере цалыцдыцтыц бейн колегейлеген ац ж 1бек пердеш cepnin ж^бер- генде... О тоба... А р жагынан баягы сол ац аулап цайтып келе жатып айлы туш жолыццан жайнац коз бойжеткен жарц ете цалды. Эб1лцайырдыц K03i шарасынан шыгып кете жаздады. Желек астындагы ж ас келш де буны б!рден байцады. Шошып кеткендей селк ете туей . Назарын б1рден тайдырып экетй. Ж урт бей ашыл- маган уыз жас анталаган журттан цаймыгып цалды деп онлап: — ¥ялма, шырагым, анац еткен жол осы! — Цадамыц цайырлы болсын! — Ж аца желегщ цутты болсын!— деп кеу-кеулеп жатыр. Ж ас келшнщ колынан дэм татар дастарханныц уейнде де Эбйшайыр оц ж ац босага жацтан коз ала алмады. Эрюмге ыдыс усынып жатцан суй рж саусацтар кезше оттай басылды. Оц жац алацаны булк-булк ете цалды. Баягы 6ip луп-луп соццан асау тамырлар есше туеш кетсе керек. Ж ас келшшц усынган алрашцы дэмше риза болгандар рахмет жаудырысып, KopiMflirine 6ipey тай, 6ip ey бота, 6ip ey цамца, 6i- реу тон атасып жатты. Эбшцайырдыц ол кеу-кеуде ic i болмады. ¥йыцтап оянгандай 6ip хэл. Свйтсе, баягыда бул садыр Жомарттыц ауылына барып цуда тускенде досы Тайланга баягыда 03i Kepin, арыанда кеткен жумбац елеей айттырып цайтыпты. Сейтсе, баягыда цулж а атып шаршысына толып шалцып келе жатып жолыццан жайнац коз бойж еткет — Найманныц ец атацты байы садыр Жомарттыц цызы болып шыцты. Ол жолы ол жаца босанган жецгесш теркш- Aepi шацырганда ере барыпты. Сол KyHi алтыбацан цурып думан- датып жатцан ауылдыц улкен-кшнешщ «цудашалап» цылцылда- са цалрандары — осы Патшайым екен. Патшага лайыц санап Патшайым атанган ха с сулу. Уркек елштей улб!рей царап бетен уйде цалып барады. Талай кун тусшде буныц тэнше ац шэш ж!бек боп оратылран арман елее буйннен бастап шацыр-шуцыр тас басып тары аула ган тау тайлац Тайланныц цасында eKi K03i ж аутац цагып, еш бей бал-бул жанран эдем1 келшшек боп 6ipre жатпац... Султан ж !гй баягы кеште «Эттец дуние!!!*— деп неге айта бергенше TyciHin отыр. «Эттец дуниенщ» айтылар жер1 ол емес екен. Нагыз «Эттец дуние!» цацпанга тускен цаецырдай арпалы- сып кошрегшде ендо аласурып жатыр. Эбшцайыр ойсырап цалды. Айналасына алая царады. Журт- тыц бунымен шаруасы шамалы. Патшайымныц да не куйде отыр- ранын ойлап бастарын цатырып отырран ешк1м жоц. Цызыцтыц кокесш цымыз, бацыттыц кокесш барылан корш обып жатыр, 275

обып жатыр... Кецк-кецк кулгендерЫц eai кешр!к сасиды. Тек тердеп MoTinin гана кезшде 6ip буалдыр мунар тур. Кулккй ашыц. Ce3i жарцын. Бет алдында да куаныш пен меШр1м леб1 ecefli. Ендеше ол некылган мунар, не кылган мун... Дуннешц таландыц жуйкесшде ойнаган 6ipan ешцашан тузейлмеген еш- кашан тузейлмеййн мэчйлж Minin элдецашан ацгарып улгер- ген ызасынан repi KeuiipiMi коб1рек, ызгарынан repi ыцыласы молырак солгын юреукел! жанарын оцтын-онтын бул та ранца бурып цояды. Kepin кел карня бнрдецет сезш отырмаса кантон!.. Султанныц суп-сур беи ез-езшен дуылдап бара жатцандай ке- ршдь Той тарцап, ж урт аттанарда М эи цасына ж ацындап: — Султан, атыцды аяц басылгасын алдырсац к,айтед1,— 1штей куджтенш турган Эб1лцайыр дымы цурып басыи изедь Оцаша цалгасын йзерлеп алацанын жайды: — Султан, цурдасьща цылган кызмейчд! алладан баска еш- KiM цайтара алмакшы емес. Батамен когерер бацытыц бар жан- сыц. Батадан басцаныц 6api KenTiK етедк Ж 1йтке жацсы атак пен жацсы кулыцтан баска жаксылык 6api6ip кайырсыз. Дуда- йым тек талабыца лайык талай, талайыца лайык сабыр бергей,— деп бейн сипады. Суцгыла Kapi 6opiH бйппй. Бэрш тусш ш й . Эбжцайыр да оны ацгарганын жасыргысы келмей, колын KOKiperiHe апарып, даусы Д1р1лдеп: — Рахм ет, М эй ага! Bapi де жаксылыгымен болгай!— дедк М эй улкен басын ю лт KOTepin одырая царады. Баласын ерйп сыртца шыцты. Керме басына кеп колтыгынан демеп 03i аттан- дырып салды. Султан Ж1й т жан-жацка жамырай тараган ду-ду топтыц кек ала шацы сешлмей бульщгыр тартып турган бозалац алкапта басы кеудесше тусш ой усйнде келедк М эй шалдыц эли айтка- н ы : аттыц ж уйрМ , эйелд!ц сулуы, шекйз дэулет — ол да 6ip кандырмас шел, тойдырмас кызык; одан тек канагат кана ток- тата алады ; улкен icKe бас йккен Kicire алдымен керей — кана­ гат,— дегеш. Муны сабырга, акылга шакырганы. Манаты дас- тархан усйнде кочмш де лып ете калган эзэз!л кызганыш уищы- нын калт ж 1бермей байцап калганы. Ж ер тубш дей б^л'т отыратын желм1р шал жумбактай сойлеп ж ук артып отыр. «Сыналар тусьщныч 6ipi осы»,— деп отыр. Мэй бидей акылшыц болса — аз бакыт, М эй бидей сыншыч болса — аз тауцымет емес. Екеу1шч кайсысын калайсыц — ершн оз!чде... Манайдагы туман сешлгенмен, ойдагы мунар одан сайын копыла туей . А кы л мен сез1мнщ, ми мен ж урекйч, куштарлык пен сабырдыц тай-таласынан туеш сергелдец боп келе жаткан ж 1йт бул opi-copi калпы ешммге KepiHrici келмедь Атыныч басын баска ж акка тузедь Ц аратау бойыныч эр тасы, эр бутасы коч1- лш деп Ky6ipTKeHi кушейте туспесе эларетпесш бШп айдалага 276

Йлем-бьпем шагылдан баска ештеце кезге шалынбай шацырайып жаткан шагылтак куацга багыт алды. Алыстаган сайын элп 5ip жацсы .иашылган цумалацтыц та- сындай саудырап oapi айцын, oapi туспп кй боп келе жатцан сара ойдыц 6opi сап басылып, кез алдын баягы жумбац елее кайтадан келкештей бастады. К улаги н oip тылсым квйгей баурап, жанары- ныц жалыны ouiin, бульщгыр мунар ортасына колйле туей . Сол мунар баягы армандай тунге кайта бастап алып баратындай ко- ршедй Мэи де, оныц сынай караган K03i де, сыр кылып айтса да, осындай сынадай кагып айтцан осиет ce3i де — 6api де умы- тылды. Кеудесш куш к куырып бара жатцандай туда бойы царап- тан-карап калшылдай бастады. Цулап кетпешн деп атыньщ жа- лын кушып етпеттеп жатып алды. Сосыигысын бйлмейдк Сол жолы жолыккан талма дерт цатты шамырыццанда олге д е т и кайталап согып, каралай шалажансар eTin кетедь М эй канша ацылгей болса да, 6ip ащы шындыцты ашып айт- папты: жацсы атак пен абырой куган адамныц да тапцанынан жогалтцаны, жадыраганынан жабырцаганы аз болмайды екен. |Абзалдыц та, туптеп келгенде, азаптыц екшнп аты болса керек. Сол туцгиык, азапца сыр бермеймш деп 1штен тунганда жу- лын-жуйкецнщ oapi талмаурап цалай талыцсып жыгылга- I ньщды, ацыл-естен цалай царалай айырылып царып боп бара жатцаныцды взщ де сезбей цаласьщ екен! Аштыцтан буралган ж ей м козыдай оз-езщнен болдыртып былц-сылц к¥лап тусесщ. Ондай да туган енецнщ асты-устще Tycin меыренгешндей твтен Mei'iipiM гана кайта йр1лйп алады. Ол жолы да Эбьщайыр сондай 6ip вл1мнен цалды. Содан бы- лай ол Патшайымды есше алмауга тырысты. Ол да 6ip, буньщ жанын алуга келген жан алар да 6ip. Патшайымнан цашцацтаймын деп Царатаудьщ тершкей бау- райындагы жалгыз уйге талай уацыт ат i3in салмады. Bipars, osi де б1лмепй, цашцацтаган сайын сагына, умытцан сайын цу.марта TycinTi, Сол 6ip тылсым сез!м сананыц элде 6ip TyKnipiHe 6epiui боп цадалып, ацыры дегенш icTerin тыныпты. Баягы 6ip талма тусте буньщ алдына Tycin айдаладагы жалгыз уйге алып бара- тын кызыл тулк1 де, шамасы, сол елмей-ешпей цойган ecipiK да­ ме, узммей койган yMiT болса керек. Соны бул ацгармаганмен, Патшайым б1рден ацгарган сияц- ты. Эбкщанырдыц жолда кврд1м деп ортага салган нышамыи квптен KOKiperine тат боп турып ап азапца салган ж ан сырыньщ туспалы деп Tycinin, атасыньщ алдын орап эдеш сез салган сняц- ты. Буньщ кощлшдей д1лгерд1 эдеШ басца жацца бурып экет1сен сешлдй Цызара жымиып, цымсына кулш отырып сойлеген ж ас келш- шекйц шырайлы жанарынан бул цапел1мде кезш ажырата ал- магак. JKirepin цайрай, ум ш н уштай сойлеген келшшек co3iHiK коп магынасына ол кеп кешн туешген. Свйтсе, ол буны бшкке йлтеп, циынга умтылдыра отырып, кимас кещлшщ «кош-цо- шын* да айтцан екен. Bip жола торыцтыра айтыпты. «Сенщ

Д\"мсце асцаралы би!ктер лайып- Одан жол-женекей нызыптар- га бола ауытныма. Ацырына дейш арпалыс. Алмай ноймас Се- Hin тоуекел!це сол лайыц. А л, мен сешч Йлекш1цм1н. Менен одан бвтен ештеце дометпе!»,— дегендей д!лгэр сыр да ш ерйлшй. Оган бул т1птен кейш, ана 6ip жылдардагы дурбелечдердац тусында туешдп Алгыр кел!нд1 uopin кел ата б1рден угып, б!рден постады. Цызынпа нумартпан ниялдыч пызыл тазысын аснарга талпынган асау арманныц жол бастаушысына айналдырып бер- ген де сол eneyi едп bufli, MiHe, бул дуниеде бар-жогы белймз сол рух буган тагы да аян 6epin, шырт уйпыдан оятып алды. Bip сэт байыз тапкан алацсыз кед1лш пайтадан бебеулете бастады. Бул — онын пина- ганы емес, аяганы. Сонда ол буны тагы пандай тэуекелге бел бу дейд1? Цнялын дыры и саппа ж уйртетш пызыл тулк! тагы пан­ дай жымдарга салып, тагы пандай жыппылдарда сенделтпек? Ал-сал хан ай астында налтиып тура-тура денем тоцази бас- таган соц парангы уйге, жылы твеекке найта сучй д ь Bipan ма- нагы бал-шырын уйды пайта орала поймады. Коз алдында сол 6ip эдем! елее келбечдеп турып алды. Ол елеей euiipce, оны eei тур й п оятнан буралпы ойлар гана oniipe алады. Байкал параса — буныц вгйршде болып жаткан оцига-кубы- лыстардыч баршасы да сагым шпеттес екен. I\\03ip гана бадыра- йып кез алдында турган KepiKTi KopiHic еда айналып 6ip парасац, жым-жылас жогалып шыга келедп Bopi де еч мен тустей. Bopi де пубылмалы. Bopi де алдамшы. бзгермеййш, пу- былмайтыны — туеш дей шат-шадыман пуаныштыч еч!нде езе- riHfli ертер eniHiui боп шыга келейш . Кеп-келте рахаттьщ OMip- бапи жаныцды пинап отер бейдауа азапка айналатыны. Сонда кешей жеч^да мен желш шмш ц де бар болганы енд1 айналып келмеййн, квзден 6ip жола бул-бул ушпан буралпы елее, алдам­ шы nepiHic пана болганы ма?! Кеше гана хан ордага шулд1рлек ejnuiiiiH куй м еш тц соцынан ушпан бозала шадга w eein келген ныргын-пызын ырду-дырдудьщ сол куйменщ ж ал асып барып жогалган селдар шачымен 6ipre сешлш, 6ipre пурыганы ма? Ке­ ше гана ертеден пара пешке дейш ызы-пины болып жататын жац-ж уч уш иц осы тыйылганы 6ip жола тыйылганы ма? Ойына баягы 6ip мачайынан ж урт 6e3in аш нулантан тыныш пулап жацгыз калган жарым кечхл кундерд! сап ете налды. Ондайда аяп-полы б1рдей муздап селк ете туседа. Цурысын! Ол кундердач бет1 аулап! Ж алма-жан кэлимасын цайыра бастайды. Сонда пайтпек керек? Киялдьщ пызыл тулк1е1 сумачдап тагы алдына туседа. Мамык; тосек жамбасын жантацтай шагып, пай-пайдагы бей- маза ойлар пайтадан намап, пайтадан узап танды кезшен атпы- зады. Х ан орда ж ача журтпа Kemin понды. Корпи ауылдардын К0- зы жамыратцандары, иттерШ ч сачн-сачп ургендер1 жер тубшен

же-rin жатты. BipaK олар Эбхлдайырдыд дулагына майдай жагып цалган баягы жиынныч тусындагы ырду-дырдудыд орынын тол- тыра алмады. Хан болган сод мацынан даумалаган далыц топыр, успднен д уб!р KeTneyi керек екен. Онысыз ошаган басдандай тызадтап отыра да, ж ата да алмайтын кершешд- Бил1к дегеннщ e 3i де, еч алдымен, журттыч сол ж аутачдасчан жалбарынышты жанары сиядты гой. Соны Kepin отырмаса, чай билeyшiгe де ас батпай- тын тур1 бар ма калай?! Мына дуниедеп еч улкен чудхрет — журттьщ 6ip-6ipiHe шлш-буплген к1рштарлыгы гана болып жур- месш. Кеше гана буньщ часында часы мен чабыгына чарап телмечдеп отырран мыч-сан теменшж назар, ту« чк1 KipniK, дай- мыгычкы чабачтар 6ip ж ал асты-ач аспандай карал шыга келер1 сезс1з. Оларды ейтш ecipTin ж1бермеуд1ч жачгыз жолы — ама- лын тауып часьщнан шыгармау. Анада хан орда ай далада чалганда тун ортасында оятып алып, чиялын чигаштай чашчан чызыл тулк1шц де безектеп жургеш сол секьчдч Кайычдыдагы у-дудан уччаны : коп ж урт эл1 чазхр буган ум- сына туспесе, чашчачтай чоймайды. ЕндЫ уайым — солардыч чатарын чайтадан сиретш алмау. Оныч да жолы — бет-бетше бытырап кетуге эрдайым дайын туратын чарачурым чальщ то- бырга 6api жумылып атчарар ортач шаруа, ортач ермек тауып беру. Оны дэл даз1р чайдан табарсыч? Баягыдай ж агачнан алып жагаласып турган ж ауыч жоч- Ж оцгар eni кунге шурпптпен ау­ ре. Bipeyre бодан болып отырып him кершгенге ез бепцмен уры- на алмайсыч- Сонда чайтпек керек? Бул Эбхлдайырдыц Ералы Петерборга аттангалы ойынан кет- пеген сауал. Оныч да жауабын Кайыцдыдагы опыр-топырдыч тусында ачгарган сиячты. ¥шып донган ж ат жерл1к улыч чанша мэн бермегенсш мурынын ш у ш р т сойлегенмен патшаныч баш- чурт ереуШне чатты апшып чалганы байдалды. Ендеше ол мун- дайда дарауындагы басда да буратына журттардыд бул одигага далай дарап жатданына кедш белмей тура алмайды. Сол кезде ол мстен1п отырган ж адда сен де туМ лш отырсад, ез-ез1цнен imi жылып доя 6epepi сезиз. Эбждайыр шемекейлерд1ч жылдысыныч дайта-дайта жога- лып кетш жургенш еститш. Башдурт асырып дуалап кетед! екен деген сыбыстан да хабары бар-ды. Ор бойынан елшх келе жатыр- дыд дабысы шыгысымен ж ан-жадда жасауыл шаптырып, ауыл- ауылга жансыз дойды. Сол туста долга тускен суганад ж т т п эдеШ дуылдатып бадты. Оган сотты да патшаныч улыгы вз кезБ мен керш кетын деп ж урт жиылган жерде эдеш дургызды. Ел арасында датац жазага кейлетшдей бузадыны араша сурап аман алып далатындай сыйлы мейман бар уадытта дургызганы — мойынына дан ардалагысы келмегеш. Bapi де ез ойлаганындай болып шыдты. JKirirrepi аман далып, жагалбайлылар ырза бол- 279

ды. Жоцтары табылып, шемекейлер ырза болды. Бэршен де аз отырганмен коп сынайтын бейтаныс конец булардыц булжцилер- мен ешцандай бармац басты, коз кыстылары жок, екен деп риза боп аттанганы дурыс боп Kerri. Хан бул аркылы ауылына келш жаткан патша улыгын ко- Ц1лденд1рш аттандыруды гана ойлаган жоц-ты. Олардыц мынау аты шыгып ереушдеп жаткан журтца цасынан отырып кол сал- са, буларга калай царайтынын б!л й й келш едк Елнпмен 6ipre атцосшы боп аттангандарга да бул жагдайды эдешлеп тапсыр- Ж аз басында кеткендер к а т а н кара суык тускенше елге ора­ ла коймады. Ол eKi ортада хан не ютеп, не коярыи бшмедь ¥лы даланыц иушпак-пушпагына шашырап кеткен улыстарды кайта жнып алайын десе, оларды кайда бастарын бшмейдк Тым-тырыс жата берешн десе, мал кайырып шаруа баптап, езгмен 03i болып кеткен елдщ ыцгайын кайта шалцайтып алам ба деп кор- кады. QiiTeyip, Эбшкайырга ала жаздай ас батпады. Ханмсн жылы кабацтастар эр HapceHi 6ip сылтауратып, ауыл аралап, олардыц не антып, не цойып жатцанын барлады. Э л т т щ артын багып жайбарацат жата беруге болмайтын едк вйтсе алдына ел турмайды. Алдыца ел турмаса, 1ргеце келш кала салып, ертец- нен бастап и з елее отырамын деп жаланган орыс улыцтарыныц саган пыецырганы бар ма? Онымен терезец тец отыру ушш жан- жагын цамап калыц ел1 ж айгасуы керек. Ондайда ортага тусер эр камшы буныц упайын асырып, абыронын жогарлатады. Сон- дыцтанда анада Кайыцдыга келген калыц ношрде Ж эшбек пен шацшац Бвкенбайдыц иыгын айырыцша бшктете туей . Ол екеуд арцылы орыс улыцтарыныц алдында Орта жузге де ьщпалы боп керш уге тырысты. Сол жолы Ж эшбектщ ауызынан Орта жуз улыстарыныц да ак патшага бодан болгысы келетшш, арнайы елнп кутепн ш шыгартцызып ед:. Вул гэпи оз тарапынан кеткен адамдардыц да кулагына куйып баккан. Мундай eni удай кезде ез карауындагы шыгыншац елдщ басын, ниреншек билердщ ауызын тугендеп отырмаса болмайды. Цол астындагы елщ Tyrini корацдагы итщ де — анда-санда суйек-саяц тастап, ауызын цайзалатып турмасац, тутпп кою езге уйлердщ ipreciH й мю ю ленш кетедк Ызгындай елдщауызына ондай кажац-кужац- ды ылги ез дэулетщнен кайтып жыртып бере аларсыц!? Жацгыз амалыц — оларды алдарына туеш бастап апарып, жаудыц малын талату. Жаланган журттыц и з г ш н устасац жан- жагыцмен жауласпай тыныш отыра алмайтыныцныц да басты ce6e6i сол. У ы к асынып, цыргыш устаганныц касындагы карусыз казацты ондай тебеден туй п , оцай томпештей салар май шелпек ж ауга эуелден жарытпаган. Кайда шжшее де — алдында к¥РУ- лы тор, казулы op, KypnipereH зецб1рек. Ш ырк айналып та- батыныц iprem eri дэл езщ ceninfli жалба тымак, жалац кол баш- цурт пен калмак. Олар сенщ кэгенщдеп коцыр козыц секьвд капысын тауып кеудесше MiHin алып: «Сенде жазык жок, менде азыц жок»,— деп жаланып пышагыцды царш-карш цайрап отыр-

ганыц. Капыцды таптырсац, олар да ct Н1ц кеудецдс тап солай картып MiHin ап, тап солай пы тактары н карш-карш жанып оты. рады. Енд], мше, ол eKeyiHe де кудайдын кун ш щ сэтше емес, алыстагы орыстыц кабагына карап кол салатын куйге жегпн- Эб1лкайырдыц эр нэрсеге басын 6ip катыртып, сарыла тостыр- ган жургшнплер сумбкле тусе елге оралды. Хан ауыл енд1-енд1 сес бере бастаган салцын желден ьщ 1здеп, Мугаджардьщ 6ip туйьщ койнауында тыгылып отырган-ды. Ж ал басына калашы- лар шыга келгенде ауылдыц балалары сандарын шапалактап алакайлап алдарынан шауып ала женелдь Ж ел жактан жол соцты келж п ц муцк1ген тер Hci, былгары nci, орыс матасыкыц камыр Hci, нан nci, шэй Hci нго-кню арала- сып б1рте-б1рте кушейе туей . Аттылардыц артын ала кержген шолак керуенге кенеп капшьщтар тецделшть Ш амасы, ун, шэй, кант болса керек. Ауы лдагы катын-калаш, бала .шагага сол шо­ лак керуенюц белшдеп азгантай мэпака керек. А л буныц асыга тосып отырганы — анау алыстан TicTepi жаркырап келе жаткан терт-бес аттыныц кемешндеи азын-аулак хабар-ошар. Кеткендерге бейтаные 6ipey ере келдь Ж ылтацдаган кезш, жымьщдаган ж узш 6ip жерде кергеш бар сиякты. Bipece он жа- гына, 6ipece сол жагына шыгып колды-аякка турар емес. Жезде- сш такымдаган балдыздай ецмендеп iini-бауырыца Kipe туседъ Былдырыктап сейлегеншен ульщтардыч мацында ж уретш квп пысык ногайдыц 6ipeyi екешн сезш тур. — Алдияр, мен1 тани алмай калдыныз-ау деймш. Онсыз да сургайып отырган хан одан сайын сустанып ечме- н1нск етшзе 6ip карады. Оспадарсыз мейманныч одан кысыла койган Typi байкалма- ды. Ei<i eeyi exi кулагьша жетш ыржия кулдк — Мен Юмашпын гой... Онысы KiM ед1 тагы? Юмаш тугнй оныч экеаш н атын айтсац i да, тани кояйын деп турган бул жок. — Баягыда Мэмбет мырзага epin келгешм кайда?.. I Токтай тур... Иэ, сол топта осындай ыржалактаган б1реудщ 1 бары рас едк Ж аялыктай ауызын алдына кигаштай твееп мына I сыгыр калашылардан жендеп амандык-саулык та суратпады-ау... . — Апырай, алдияр таксыр, калай тез умытып калгансыз. I Баягыда Даратупте отырганда Мэмбет мырза екеу1ч!зге херим ауылдардан талай хабар алып 6epin ед1м гой. Е, мынау эл п су ж укпас шата екен гой. J\\a3ip касында тур- |ган адамныч кай уакытта жал асып корпи ауылга барып кайтып улгергенш капел1мде байкай да алмай калатынсьщ. Инешн ке- 31нен ететш пэле едк Сумандап бул сыгыр кайдан жур? Буны мунда к1м сагынып калыпты? Хан келгендерд1 майханасына шакырды. Э лп жылмачтве I irip де жок, Mirip де жок, 04 жагына кеп и з е р л ес т отыра xerri. I Муныч ишарасын да куткен жок. Эншейшде сауалынды тоспай, I саулап коя беретш Бэйбек теленпт те 6ipeyre жол 6epin отырган- | дай сызыла капты. 281

Эбглдайыр: А л, жондер1вд! айта отырмддар,— дед!. Оц ж ад дулагы былдырлап ала женелдй Хан цапел!мде еш- тснеге тусшбей ацырды да далды. Б1раздан сод барып олг1 жыл. мадтестщ езшсн б1рдецелер сурап отырганыи ацгарды. Жэшбек- TiH, ЭЯлмембеттщ ауылдарыньщ дайда отырганын сурайды. Олар буган неге керек болды екен? «Кирилов та, Мэмбет мырза да oyeai ханга барып жолыд деп, ызге жумсады,»— деп тад-тад етед1. Иэ, сонда буган дандай буйымтайы бар екен? Бул уры та- зыны, дзу де болса дазад арасыныц далай екен1н бш п кел деп жансыз дылып жумсап ж1берген шыгар. Эйтпесе оган дай 6ip пэтуалы шаруа тапсыра дойды дейсщ... Хан мына былшылбайды сейлете бермей езщ б1рдеце айтпай- сыц ба дегендей Бэйбекке дарайды. Бэйбек кулге шеккен улектей кещрдеП сорайып мацдня дап- ты. Ылги дызыл тамыры бадырайып ж уретш ала K63in олп су жудпастыц аузынан алмайды. Ханныд б1рдедеге дагдар-.u отыр. ганын байдап, созге араласты. — Хан ием, Юмаш мырза орта ж уз жадсыларына арнайы дагазбен келедд Патша улыдтарына Ж эшбек батырдыц анада- гы сэлем1 жетк!з1лген. Сол сезш растап дол дойсын деп ант да- газын берш ж 1берд1. «Эуел! ханга барып жолыд. Орта жузд1д взге билеуш!лерш1ц ауыз-лэли далай екен? Олардыд арасында да ант 6epruiepi келетшдер табылып жатса, олардан да ант ала кел»,— деп тапсырыпты. Содан алдымен ызге согып адылдасып отырганы гой. ЭбЬщайыр иыгындагы eaTipi im iriHin жагасын in repi тар- тып, днпадтап далды. Сонда да сыр бермегенсш, квзшщ диыгын мейманына 6ip тастап дойды. «Е, бэсе, торге одмецдеу1 жаман ед1-ау. Осындай шаруага Kici таппагандай жумсаган адамдары- ныд турш дарашы! Патша улыдтарына 6epiK ардалаганиыц бэ- pi 6ip болган-ау, шамасы. Эйтпесе, ел арасына журпзердей тап мынадан дандай инабат дандай пэтуа тауып жур?! Сезшец донад ауызын тыйып, бул не дер екен деп жутынып отыр. Х ан жайбарадат и л датты. — Ж эшбектщ ауылы хабарласып турады. Олар да 33ip ой- га коше дойган жод. Сол Ыргыз басы, Ж абасад жагында. Ол жадтыц ыгы мол. Кунгей бетке дырау туспей квтерше дояр дей- ci4 бе?! Барад султан да содан атпен уш кунш1л1к жерде отыр деп есггпм. Торгай мацыныц торда тугш тауыспай, ол да Сары- суга беттей доймас. А л енд1 Эб1лмэмбеттщ аныд хабарын менен ropi сол eneyi бипцк1рейд1. Есту1мше, ол да oai Epric бойында болса керек. Эбшдайыр мейманына ол KyHi будан езге Tic жармады. Ш амасы, мынау ойда жодта келген донадда айтылар ацг1ме ол1 ез кещ лш с де дурыстап донадтай доймаган сиядты. Оныд уси н е Бэйбект1д туйш келгендерш оз ауызынан есип алмайын- ша, ешк!мге сыр шашпайтын эуелден едем едь Мейманды жатын уйге шыгарып салгасын дызыл бас толед-*

rirri оцаша алып кап узак сейлесп. Мунша неге кеп кеппккея- дер!н су рады. Байбек те улыцтар мен хан орданыц арасында журе-журе ебден ак; каптал болып келе жаткан-ды. Баягыда Цайындыдан аттанып кеткесш жол-женекей epeyinini башкурттардан керген таукыметтерш майын тамызып айта бастады- Барак казак ата­ маны Меровскиншц астамшылыгы жайында ж ум ган ауызын ашпады. Жон мырзаныц казак даласынан алган acepxepi жайында да екжей-текжейла сейледь Кирилов мырзаныц калай кабылдаганын да ештеце тастамай бажайлай баяндады. Арам телецпт жол-женекей жан кысылган тустарда езшщ вйла тауып кеткен жерлерш еске алуды да умытпады. Патша улыцтарымен болган эцпмешц TiriciH жаткызып, шн кандырып бакты. Оган айткызсацыз, патша улыктарыныц Эбшцайыр хан дегенде шыгарга жандары баска. Ор бойындагы цамал да влдекашан 6iTeTiH ед1. Башкурт тентектершщ кол байлау болып турганы. Ералы ханзаданыц елге цайтатын уакыты болып едь Ханды конакка шакырып, баска аманат алуга тагы да з л п кар- : гыс атцыр ереуЪпшлер мурша берер емес. Башкурт б улМ тез ауыздыкталса, казак ханыныц багы жангалы тур. К ыскасы, ке- тер1л1сшшерд1 баса алмай мурындарынан шаншылып журген улыктардыц булар ат устшде журген керпплер!не ipreaeH жатып кол салар болса, оган куанбаса, ренжитш турлер1 кершбейдь Хан телецпттщ бетше бажырайып тагы 6ip карап цойды. Ол орак мурынныц астына ширатыла жайгасцан шалгы муртын тау- лап, ез сезше e3i абден риза болып рахаттанып отыр. «6 з!цнщ де керегщ осы емес пе ед1? Biirpin келдам гой?»— дегендей ток- мешлси карайды. «Патшаныц улыктары осы неменщ ауызын алып цойганнан сау ма? Оларга шык ж уытпай сейлейд1 гой. 9лде олармен е м ортада делдалдыкта журген езШ ц бэсш кетеру уппн эдеш ic- тей ме екен?*. Эбшцайыр элпнде гана Юмаш шыгып кеткен табалдырыц жакты иепмен мегзеп: — Мына немец не кездеп шыгып ж ур ?— деп су рады. — Анада кел1п кеткен Жон мырзаныц Орта ж уз руларына ыцпалыцыз жайында айтцан эцпмесш е орыс улыктары катты елецдеп калды. Б ул эцпмешц iai суып кетпей турганда Орта ж уз жаксыларыныц оц ыцгайын кагаздап калуга асыкса керек, 6i 3 енд1 аттангалы жатканда касымызга э л п немеш экелш цосты. Маган д а: «Ханга айтыцыз, бул шснйц Орта жузге бара жатцан шаруасына кол ушын бергенш калар едш. Ол eH6eri императрица агзамнан лайыкты багасын алар едк* — деп цайта-цайта тап- сырды. Мынасы ханныц Кулагина катты жагып отыр. Bip кездеп cIjiTire салган суйектей куп-ку боп журет!н цан-солиз жузш е 1ЩРДЩ кызылындай курештш шырай ойнап шыга келштк Кун- дыз кара мурты бурынгыдан бетер жылтырай тускен. Оны керш Бэйбектщ де кез1 жайнап цоя бередь Телецпттщ

онысын ж адты рма гандай хан шытынып далды. Мундайда одыс булт ето далатын шыцшыт суй еп но оныц сез!не шанбай отыр- ганынан не олде болса да, 1ийнде тунып жатдан тагы 6ip тымыр- сыд уаным бар екеншен сес бергендей едй Ац-тац теледпт ауызын ашып шыгып кеттд Не icTece де, ар- тыньщ дайда апарып содтыруы мумк!н eiteHin жан-жадты тара- зылап алмай турып, тэуекелге бел бумайтын Эбшдайыр ол куш де керер тадды кезжен атдызды. Солай де... А д патшаньщ улыдтарыныц сейтш енд1 Орта жуз- ге ayiceci эбден дулады де... Оларын бшсе, Орта ж уздщ шонжар- лары да былайдагы батпан кешректерж умытып, погадай жапы. рылып шыга келулер1 мумкж гой! Эу баста да патшага бодан болуга дарсы болгандары шамалы-тугын. Олардыц жынын келтЬ pin журген — басда ештеде емес, Осеке баласыныд алдарын орап кеткеш efli гой. А к патшаньщ елипсшщ казак даласында одан repi аталырак, аруактырак езге султан дурып калгандай Эб1л- кайырдьщ ipreciH багып шыкпай к°йганы ед1 гой. вз ауылдарына каиша шакырса да, нуга айдасад, куга тартынган дикар епздей кеткеншектеп турып алганы гой. Сонда ол айтдан т1лд1 ала койганда 6api де майлы касьщтай бола коймайтын ба ед1? Онда Петерборга Ералы емес Ж эдж тудымыныд 6ip тел! бармас па ед1? Жарты жаЬанныд падишасы катын патшаньщ алдында казак даласыньщ ендпл TOKipici менмш деп казднып дарап турмас па ед1? Онда орыстьщ бексауытты колы Kim i жуз- дщ ipreciHe емес, орта ж уздщ ipreciHe niahap салып дан базар кылып жатпас па едь Ондай пэтуага тек 6ip гана хан емес кулл1 дазад од дарар едй Эбждайыр Ж эдш эулеи кемейж айтпай 6i- лш отыр: «Асылы орыс нодай деген рас бжем... Басы-кезге дара- мады гой! Алдымен барганныц содынан epin журе бердд Журт- ты да ездерждей керетж болса керек... Буларга да — тайлагына ерген туйедей Осеке балаларыныд соцына ер, солардыд айтданы- мен ж ур»,— flerinepi келедд Оган булар кенгенмен аруад кенер ме... Соны айтсац, тусжбейдд Ж ер тубж д еп патша 03i кормегесж бщмесж... Ж1берген елшнл K03i корж отырып дулагына неге ui- мейд!? Ш амасы, Осекенщ дашан керсед де од жыландай суп- суьщ боп состиып турар квк жулын баласы шала Konip, шала мусылман далду pirn н ем ет торгай арбагандай сидырлап таста- ган сиядты... Соныц дарасыиан 6ip ел1 аттап шыдса елетждей калшылдап-д1р1лдеп урегейленж доя бередь Жарайды ермей-ад дойсын... Орта жузге келмей-ад дойсын... Бэршен бурын содынан Уфада дуып ж етш : «Патша сарайына 6i3fli де ерте кет!»— деп барган елпплерж тж держ саладтатып Kepi дуып тастаган дорлыгын айтсайшы! Куздщ дара суыгында буралды иттей бу- ралып ауылга эред жеткен елийлерж кергенде Сэмеке кврге т1ржей 1аргендей болды... Оныд тубж е жеткен де — сол масдара. Содан едсесж 6ip тштей алмады. Ж урт арасында: «Сэмекеге Эб1л- дайыр астыртын адам ж1берш у 6epinTi... Баягыда Цайыптыд да тубше солай жеткен екен»,— деген дадду таратдан да солар. Эбш- дайыр ол свздщ к1мнен шыгып, неге шыгып отырганын эрийег

Бьледк 9fiTeyip уркек елд1 будан шыгынта беру... Л акапка куран- ныц сезшен бетер сенетш пэтуасыз ж урттыч кер кеюрегше оныц атын Э31рейл1 кылып уялатып багу. Бул оган т уй н дк Б ул оган шыдады. Акырын кут и . Акыры да Ж эдж эулетше жайлы ти- ген жоц. Ор бойындагы жаца корганда Нуралыга берьлген конак- асыныц хабарын есигенде олар шок басып алганиан ж аман шор- шыпты. Мундайда алдымен eTi жарылып, алдымен ыршып тусетш кекжал Барак шыдай алмапты. Белдеушде куш -туш бай- лаулы туратын кеп жалды караньщ 6ipeyiHe каргып MiHin дуйр- летш шаба ж ен ел л ть Ж эдж тукымынын езге султандарыныц ешкайсысына сокпапты. Аты ныц басын сонау Сарысуда отырган К уш ж й ч ipreciHe барып 6ip-aK Tipenii. Заманында Туршстан мен Шашка сыймай кандатып еткен «ант урсын хан Турсын- ныч» ею баласы 6ip-6ipiHe жылап керккендей болып эбден шагы- ныпты. «Атага сенш талтачдай-талтачдай буты icKeH ш эртж ай- гырдай Ж эдж балалары т1рлей келеден кала бастады. Тэуке ел- гел1 кай icKe тэуекел етсе де асыгыньщ алшы тугйй тэйш тускен жер1 бар ма? Баягыда Дэурен бш ктей жеген таяк анау... Kemeri Уфадагы тиген соккы мынау... ЕндЕ мше, ак патшаныч сэры ала иык сардары inip карачгыда у з т ч е конып ап кылгына шакырган байгузга уксап «Эбшкайыр», «Нуралы*, «Ералы■>деп кикылыктайды да отырады. Данша жыл казактьщ сауырында келе жаткан Шыгай тукымынын 6ip де 6ipiHi4 аты ауызына туспейд1? Bipeyi атам, 6ipeyi кайнагам, 6ipeyi чайным деп айтуга ауызы бармайтындай катын патша Kaftoip Шыгай тукымыныч босагасына желей желшлдеп келш боп Tycin ед1?!... Аузына алмайтыны: «Мен бар жерде билж пен бак 0секе тукымында! Ж эдж балалары, сендер ендт кумаршык Tepin, каргатуяк казып кетсечдер де, шаруам шамалы»,— дегень Оныц тап сонша укпайтындай, ангармайтындай ней бар? Баягыда б!зден мыкты агаттык кеттЕ Эбьткайырды ypKiTeMia деп журив, ак патшаныч елппйн шошытып алганымызды б!лмедж. Сондагы кикарлыгы- мызды керд1 де, 6i3fli шепм1зден ит MiHin, ирек камшылаган диуана б!реулер санады. «Буларга кулак асып еш пэтуа таппай- сыч»,— деп ойлады. T y6i токалдыч баласы гой... Эблкайы р Tipi ж ей м д ж й кеп Kepin збден мулэШмйп уйренген. Монтиып журш бэр1м1зден сол озды. К азак арасынан 6ip тутка табылгасын ак патша калганымызды кайтсын... Кезше де шмедЕ Сонда осылай елексе болып кашангы журе 6epeMi3? Дылмаймыз ба 6ip амал... Ipi кетем1з деп 6iTipreHiMi3 баягы... Енд1 6i3 де 0секечшч уры тазысындай майда турап, майыса сейлеп, мэймечкелеп керсек кайтедЕ.. Bi3 де кулкынымызды y3in кулдык урсак кайтедЕ.. 03i катын, e3i патша екеш рас болса, А нна Иоан кызы монтаны кез, момакан сезге эсте ермей тура алмас... Ж ум сак кейгей не 6ip тулыбыиа кайырылмайтын кайырымсыз туйешн тас емшепн де ж1бн,уип ед1 гой... Bi3fli4 де эке-шешем1з Kaiftoip канжыгамызга ечгерул! жур? Bi3 де сол кулкыны курып бара жаткан жет)м бртадай боздап берсек кайтедЕ.. KiM б1лштЕ ум ггйз сайтан, ес- йр... Енд1 6api 6ip жер тубш деп оныч ыкпалынсыз мында да 285

yfiipre цосылып буй!р1м1з шыгар Typi жоц кой. Цашангы цпсцыр шапканда гона керек азбан ангырдай боска азынай беренпз? Bi3 де утырын тауып кимылдап корешк те... Бэлк1м, сэ й тусер». Б ул бжстш Турсынныц баласы, Барак болса, алда-жалда айдалага жалгыз тунеп ауызы-мурынын кисайтып алып журме- се, тап осылай таусыла сейлср1 анык. Бел артса 6ecTi биенщ озш жерге ciH,ipin жШере жаздайтын т у к й кошкардык анау-мынау куды кка кауга кып салсач да олкы сокпайтын салпак куйегж- дей куйе сацалын косей тастап, 6ip шалгысын шацыракка iain койсач да, келтелш етпеймн шиыршык муртын ширатып оты- рып, жосыла сейлегенде тосылмайтын icici жок. 9cipece, буныч К уннк кудасы тосылмак тугШ туралап калар. Цылшык доретть 1»ч баска 6ip естпярлау Typi курыгандай, козш ашпаган бейша- расыныч атын койып ата-анасыныч не ойлап жургенш kim б1лген?.. 9йтеу1р ол кУДаньщ туйеш ч жарты етшдей салкам денесше аты кандай жараспайтын болса, MiHe3i де сондай жарас- пайды-ак. Дегенмен ата-анасы, обалдары не керек, эулие жарык- тыктар екен. Соз сейлегею аумаган куш1к... Арсы-nypci мейман- ныч жолында жатып, бексесш жаншытып алган ургашы кыл доретмдей кьщсылап коя бергенде... Тебе шашычыз The турады... Дорыкканнан емес... Аяганнан... Yit 6iTiMi вч бгамше келмейин мундай да адам болады екен... Y ii сыртынан дауыстасач, торден и л катцан ол куданы ч жауабын естш, ж ас босанып, онда да киналып босанып, калжаныч сорпасына эл1 чана коймаган элж уаз эйелден баска карасы ж ок баспанага кайдан ат байлап жатайын деп жолычнан калмай тартып журе бергендеййч— Цыл дэретташч касиетше сондай ж етж ата-аналары аттарын эуелден бийп койган элгшдей Барак элгшдей Куникке элгшдей деп шагынганда жагдайдыч кандай болатынын кезге елестетш ж атуга коп акылдыц керей де шамалы шыгар. Шагынбак туг1л! коз жасын кол кылып жалынса да, гэп 6api6ip белгШ емес пе: Барак барактыгын гстеп тоне сейлейд!, Kymin куппктш н icTen коне сейлейдь Ол жолы да сойтедь Bipeyi он мыц уй найманды устап Сары- суда, 6ipeyi отыз мыч уй найманды устап Торгайдьщ Тосын Кумында отырган eKi султан тэуекелге бел байлап, баягыда кор- лыры обден откен Мэмбет мырзага жалынып-жалпайып хат жаз- бакка токтапты. Олардыч ойынша, Эбшкайырдьщ жулдызын жандырып ж урген сол мырза. Ол неменщ коми'пн Эбшкайыр ала бглгенде, булар неге ала алмайды? Мал керек пе — шуркы- раган жылкы анау. Дзулет керек пе — ол да кудайга ш укф. 9frreyip 6ip шолдур1ш ногайдыч ауызы-басы майлануга жетедь Ол неме тапта «кыз керек» деп кигыру салса да, тартынатын ештече жок. Кез келген барымташы OKrepin кетш жаткан 6ip карбашаны одан аяп кайтед!?1 Тек сол кеюрейген неме булар ж 1берген ала кагазды отка лактырып ж 1бермей окып шыкса болды! Ж азганда д а оган кул б!лтелеп ж атпай: «Ваягыдагы Эбы-

кайырга ж1берхлген елппл1ктей елхшлжй бхзге де ж1бер1Ч1з»,— деп жазады. Турсын ханныц ек! баласы eni кун ойланып жаздыртан ала чагаздыц астына чулынныч субесш талмап, кысырацтын кымы- зын imin дызара бертш отыргаи Телеген мен Тшеу1мбет, Шоре- бай мен ILIypiK, Бодай мен Калдаман, Ш убар мен втепбай, Ад- шора мен Суйшдш, Жарасбай мен Орыс, Эйммбет пен Каздара, Жоламан мен Tepic танбалы Жарылчап, втебай мен Усен, Бал- TeMip мен Точаш, Сатыбалды мен Цонадбай — ну найманнын барша жайсакы тапчандары мерш, таппагандары бармагын басады. «Осылардыц е й пысыч-ау, осылар орта жолдан чайтпайды- ау» дегендейден бес Kici тандалады. Швп Орысча, Оразмухамбет- ке, Цунекеге, Байназарга, Ж ансарыга туседь Ол 6eceyi нагыз хздегенге сураган екен. Башчурттыц ауылдарын жацчадай жагып чызыл ерттщ чушагында журген Мэмбет мырзаны тауып алып, ез чолдарынан табыс етедх. Бул гэпя Эб1лдайыр чайын атасы К упйктщ ауылына керхсе барып чайтчан Нуралыдан ecTireH. Еспген де абайсызда туйнеме шыччан малдын етхн жеп дой- ган кшдей тула бойы 6ip туршхккен. Жур1с-турысы, сез саптасы ала дуйын арсы-Kypci болганмен, шын мэншде жылымнан шабач чуалаган шын жылпостын 03i квкжал Барачтыц аргы ойын TyciHe чойган. Свмече болса — елдх Эбйдмэмбет — э к е а Болатча тарткан бос белбеу, Эбхлман- сур датарга енд1-енд1 nipin келедь Атасы Кушхкт1ц жайы белгхль влкейектеп Жэнхбек, Улытаудаты Цазыбек: «бхцпец Жэдхк балалары, 6ipi4 вл де, 6ipi« чал» деп ездер1 карадан шыгып хан болып, ештедеге араласпай отыр. Сонда Ш ыгай тучымында бундайга взхнен TycipiMfli ешшм жоч- Уш арыска ортач тач бос тур. Орта ж уз тэты бос тур. Осы туста мычтап чимылдаса, е м бос тачтыц 6ipeyi болмаса 6ipeyi тачымга Tycyi мумкш . Ол уш ш анау Эбхлдайыр семлда ылдидан салып тоске озу керек. Ол уш ш ач патшаныц чолдауы керек. А ч патшага тусер м л т ана жылы чазач арасына келш кеткен Мэмбет мырзанын чолында. Осын- дай алас-чапаста ауызын алып чоймаса, ол неме дазадда 6iTKeH барлыч ночтаны талай жылы-жумсагына 03i ортачтасып калган всеке балаларына устата салуы мумкш... TyciHreH де пэлен кун к ул тде н , пэлен тун уйкыдан айырыл- ган. Ауаланган эйелдей жан-жачча жалтачтай карап хабар тос- Чан. Бхр ай вткенше 6ip сыбыс шычпатан. Bip жыл еткен — еш 6ip сыбыс шычпатан. Улычтар лэмим ауыз ашпай тым-тырыс жатып алган. «Мамаш баласы Мэмбет, Барач пен Батырдыц баягыдагы сойчандыцтарын кайдан умытсын! Im i жылымай, жауап бермей жатыр гой»,— деп ойлаган. «Мэмбет мырзаны сайтан иектеп журмесе, мына даладан басын взер аман алып кеткенш естен неге шыгарсын!»— деп тогайган. Енд1, мше, ойда жочта апач-сапачтыц ач сайтаны учсап дылац-сылац жетш келген мына 6ip уры тазы жер бетхндеп взге

хабар хурыгандай Ж зшбеккс косым Барах пен Эб1лмэмбетт1 де сурайды. Сол былтыргы аттанып кеткен ала кагаздьщ 6ip думпу1 болмаса, олардыц хай хумды оттап, хай суды сулап отырганын осынша еж 1ктей сурап, бул неме оларга хай 6ip малым косып хойып отыр fleftcix?! Ж втбект1к ауызынан шыкхан анадагы свзд1 есмгесш, патшаныц улыхтарыныц есше олар да сап етш тусе кетхен шыгар. «Оларды да бара хел, хоре хел, (Иле хел!* — деп тапсырган шыгар. Элде осы анадагы Цайыхдыдагы жиынга Ж эшбехт! хатыс- тырганы хате болды ма? Квптен Орта жузге хол LnixTipe алмай жургенде Ж эш бектщ ауызынан шыгыпты-мыс жацгыз жылы свзге жел1мдей жабыса халуларын кар аты ! Квктен сурагандары жерден бергендей, ecTepi хете хуануларын кайтерсщ! Сол неме. лер буны ц баягыдан 6epri xepin келе ж атхан TayxbiMeTiHix берж умытып, ж ас nicxe хунж ы чдасхан xapi азбандардай, буны тас- тап, енд1 солай карай аунап х е т т журмесе нетсш? Ойынныц квкесш сонда керерсщ! Мынандай сурхия ой мамых твсектег! Эбьткайырдьщ imiH муп-муздай хып харып ети. Солай болуы мумкш бе?!.. Ол арасын 6ip алладан баска xiM алдын-ала бьпе алсын! Bapi де енд1 мынау жылмац твсехке бай- ланысты болуы мумкш . Оны Ж эд1к тухымы халай харсы алады? Ж эд1к тухы мы ныц ауыз ламш мына сыгыр хожаларына халай ж етк1з1п барады? Bapi енд! соган байланысты. Ендеше ол неге Орта жузге тура тартпай 6ip буру отырган буган согады? Оны ж ум сап отырган улыхтар неге будан х°лка- быс сурады? Эрине, буньщ 6api теган емес. Улыхтар Ж эш бектщ жаксы леб1з1н пайдаланып, кулл1 Орта жузд1ц беин 6epi каратып алуга хуш салып бахпак. Ол жолда Барах пен K ym ixTix былтыргы хатын да пайдаланбах- Bipax, бул эрекеттерше Эб1лхайырды да араластырмах. Сейтш, оных да xexiniH ауламах. «Мыналар мешц душпандарыммен ауыз жаласып Kerri-ay»,— деп апшып халмасын деген itu есеп. Keuieri жылпос н ем етц ар axriMeHix уштыгын 6ip шыгарганмен, ешхайсысыныц ар жагына терецдеп бойлагысы келмейин! де сондыктан. Эуел1 буныц ьщгайын танып алмах- Х ан катты ойланып халды. Улыхтардьщ бул кылыгын халай угып, халай эрехет еткеш жен?! 1^анша дегенмен, буньщ алдынан вткендер1 — бунымен есеп- тескендерь Олар буньщ хас-хабагына Караганда, буньщ олардьщ хас-хабагына харамаганы э н тектк болады. Патшаных боданды- гы на тек Kirni ж узд1х гана емес, кулл1 хазактьщ хараганы, туп- теп хелгенде буган херек. Одан орыстьщ алдында да, хазахтых алдында да буньщ абыройы аспаса, твмендемейд1. Барах бугш ханша ж ы лмахдаганмен, патша оных баягы кылыгын 6api6ip умыта алмайды. Жэн1бехт1х ауызынан шыкхан 6ip ауыз свзге Ые-шала елmi аттандырганда, Барахтьщ хатына 6ip жыл боны жауап бермей хойганы — сол умытпаганы. Орта жузге бара

жаткан елппш 6ip жакта буру отырган буган бурып, акыл-кецес суратканы тагы да содан. Ендеше ак патшаныц улыктары осы аркылы да Ж эдш тукымыныц алдында муныц абыройын асыра туспекпй! Ендеше ол мундай жерде жоктан езген! дат тутып ез Загын e 3i неге байласын... BipaK бул ойланып кимылдар туе. Мына жылмац тестщ Орта жузде нагашысына барган ерке жиендей жолы тым окай боп кет- neyi де ойластырылганы жен. Б ул бхлгенде Ж эдш тукымы аса кда. *0 секе баласына сэры ала иык улыгы келгенде б1зге мына oip уры тазысын кайдан тауып ж 1берген?*— деп вкпелеу-i де мумкш. Расында да элга неме елиплшке ж урпзбек тугйп жогал- ган жылдыцды 1здетуге татыр-татымас тузы жецш сорлы екен. Карлы катынныц калжасындай арзымсыз немеге шалкак бас оулет цыржыцдаса сол кыржьщдаганы жен... Сонда олар да ак патшадан елпп KenTi деп ак туйенщ карынын жара салмас еда. Сонда эл п жылмац тес те ертец улыктарына оралганда мунда не курмет KepreHiH айтып тацдайцата болмас едь Ендеше бул да — 9б1лкайырдыц камсыз калмауга тырыса- тын жерь Бул бхлетш Ж эдш тукымы Эб1лцайыр араласцан icKe 6ip китыктанбай калмайды. Айгырдыц алдын кермеген асау байталдай аусар еулетиц шабына аямай ши жугсртш багатын кез eHfli келд!. Ертец эли жылмац т ес п шакырып алады да акы- лын айтады. «Осыдан басыцды бурмай Ж эшбекке бар»,— дей да. Ж эдш туцымыныц: «Тереш кермей, царага сокканы ней!»— деп талактары таре айырылсын бэлем!». Одан шыккасын Баракка согады. Тарпацныц айгырындай г тасыр немен1н цайткенде цитыктататыны буган белгШ. Мынау уры тазыныц касына оныц кезше суйелдей шаншылтып ез ада мын косады. Бул сыгырды Бэйбек пен Итжемеске ертш-ак ж1бере салар едк Барацтыц ауылында нагыз туйе тапырак сонда болар еда. BipaK, бул орта жолда Жэшбекке согады гой. Орыстыц улыцтарыныц жогалган жулма тайлакка уцеатып мына 6ipeyAi жумсаганы аз болгандай Эб1лцайырдыц eciKTeri eKi кызметш1с1н косацтаганы кецшше келед! гой... 9pi езш щ араласы бар бул icri, 6ip жагынан ж епм цыздыц тойындай жутатып ж 1бермей эрлеп етшзгеш де дурыс болар едь ¥лыктар жумсаган адамга бул Нуралы мен Жэн1бекпен талай жерде жорыктас болып жур- ген шемекей Арыстанбай, жагалбайлы Серке, маскар Телебай секшд1 салицалы 6ipeyfli epTin ж!берсе, тштен келкйп кетер ед1. Шацшац батырыныц ар жагында eni иыгын жулып жеп Барак тур гой! Эбшкайыр Ж эш бекйц шашбауын кетёргенмен оныц шашбауын кайдан кетере алсын! Сондыктан api орта жолдагы Жэшбектщ кеудес1 басылып цалмайтындай цып, api ар жагын- дагы Барацтыц иыгы шыгып кетпейтшдей цып cepiK тауып бер- reHi жен. 9pi ойлап-6epi ойлап ондай сер1ктерд1ц де ретш келйр- д1. Ол Нияз агасы мен Мырзатай балдызы. Ж олга салсац да. eiceyi ешшмнен сорлы емес. Хан эулемшц ез адамдары. Bipeyi Tinri султан. Ол eKeyiMeH Ж эшбек сыр мшез. Бурын да талай барысып-келшш араласып журген адамдары. А л Барак ол екеуш 10 э. Ксмлбаеи

кергенде бумы кергеннен бетер жиырылып шыга кследк Оныц устш е Нияз агасы цауцылдаган ац кещл адам болганмен оспа- дарсыз. Дайдагыны цайдан шыгарып туныц суды лайлауга кел- генде одан шебер Kici жоц. А уы зы царап отырмайды. Ит жылгы суй ей курап цалган бабаларды айтып мацтанады. I?a3ipri гурлеп турган iHici буны айтып мацтанады. Нуралыжанныц салихалы султан боп ecin цалганын айтып мацтанады. Орыстыц цолын- дагы Ералыжаннын аптасына неше рет iui кшм ауыстыратынын айтып мацтанады. TinTi мацтанатын сштеце таба алмаса, Турсын хан баласыныц ауылы цонган жердщ жан-жагыныц жылмагай т е й с т г ш айтып тшседы «Пацырлар-ау, косенщ иегшдей цып мы- на жазьщты цайдан тапцансыцдар? Ойламайсыцдар ма, туге... Эйел пацырлар шапа'н буркенсе де 6ip айласын табар. А л боксе- лерщдх шеккен туйенщ ту сыртындай бултитып ездерщ цалай тузге отырасыцдар?! Б ул жагынан б1здщ орданыц цонган жер1 рахат. Ауы лды ц ж елкем терец сай. Тузге отырмац тугШ Kici елпрсец де, ешюм керм ейдЬ. Былтыр керей мен уацтыц 6ipeyi- н1ц ауылына барганда: «Жарыцтыц, осы шалгынды жердщ малы-ай. Даццайган су й еп болмаса, етшщ Hapi жоц. Жесец, ау- зыц су татиды. Доганыц басындай улшлдеген неменщ кенеу! цайдан болсын! Ж арыцтыц ет деп вне буйрыгын мен нзенге жай- ылган б1здщ елдщ малый айт. Ауы зы ца салсац болды, журепцнщ басына шыц етш жетш барады»,— деп айтам дсп таяц жеп цала ж аздапты. Ол аман болса, бул жолы да талай цыргынды шыга- рар. Оныц усине баягы Петербор барганын ол1 умыта алмай ж ур. Ауызын ашса — соны айтады. Уфа жацтан, Самара жацтан 6ipey келсе, сол жолы сапарлас болып цайтцан адамдарын сурай- ды. А ц патшаныц цабылдауы сез болганда, ауызын ашып кезш жумады. Ол эцпмеш ц цай-цайсысы да Жэдпс туцымына ж еп бабасын сацалынан бастап балагаттап бергеннен жещл тимес. А л Мырзатай балдыз одан етвдзедк 9 p i цицар. Ж оц дауды сурап алады. КецШ иен шыцпаган сел нэрсеге бола тап енмуц ец осал ж ер! осы-ay деп кш дж тен сол томен 6ip жалпайта соцса, тобец- нен тау цулагандай боласыц... Ол екеуш щ Самарадан келш отыр- ган елшще де, Tycin отырган уйнпц шацырагына да т у ш м р ге т бар ма? Кемекешн цышытып турган кеп свзден арылгандарына моз. Ондай серштермен барган елшшщ де, ондай елиплшп цабылдаган улыс нелершщ де айдарларынан жел есе цоймасы белгШ. Ж ед ж балалары мына жылмацтес пен сержтерш менсшбей талацтары таре айырылса тштен цуба цуп. А л : «Мацдайга салга- ны осы болса, оган да кендж »,— деп цол жайып цурац ушеа, ол да тер!с емес. Екеу! де оларга ел алдында абырой алып бермейдь Эбщцайыр да бул жацта царап жатпас. Мына шаруага озшщ Tiколей цатынасы барын ж ар шашып жариялап багар. Дудайга uiyKip, дацпырта сойлемесе басы ауыратын дацгойларга, туйме- денд1 туйедей цып кекнтш желбуаздарга цазац арасы цашан да кенде болып корген емес. Ондайлар муныц тещрегшде де жырты- лып айырылады. А л Нияз агасыныц цай терешц тер1нде де: «Dip

керген 6uiic, eKi керген таныс деген осы гой. А к; патшаньщ 03i Эбшкайыржанга жумсаган адамдарына «Нияз султан, Ералы ханзадаларга да арнайы сэлем айтыцдар» деп арнайы тапсырып жатады. Дудайга шук1р, нур сипатын кез1М1збен керш, колы на н дэм таттык цой. Б1зд1 кайдан умытсын. Осы жолга да алдияр па- дишаныц сол кещлш димай шыгып кетпм. Эйтпесе, басымныц сацинасы бар. Шэйы кою емес ауылдарга барсам, елш кала жаз- даймын. Сусынныч некем шэй гой. Цудай, элп кымыз деге- HiK мал сочындагы ж алак ершдердщ гана тачдайына татиды гой!*— деп 6ecin 6epepi кэмш. Сонда онсыз да су кетермей отыр- ган Жэд!к балалары ак патшаньщ ульщтарыныц эуелд всеке шацырагына 6ip карап алмай, ic кылмайтын бола бастаганын ездер1 де ацгарар. Оган шамданып шалкаларынан туссе, к¥Дайдыц тштен берге- Hi. А к патшамен аралары бурынгысынан бетер суысып кетедь А л енд! соныч езшде де елерменджке басып ьщгайга жыгылып жатса, сары иык улыктар Эбищайырдьщ 6ip кездеп елшпей бе- рюпей келе жаткан душпандарыныч ездер1 дегенжен шыга ал- майтын куйге жетш, ел арасындагы абыройыныц аса бастаганы деп тусшер еда. Цалай кайырмалап салганда да буныч кумалагы тугел тускел1 тур. Кеч>лденген хан ертещне Юмашты e3i шацыртып алды. Оиыч Жак ашуына мурша бермей ез1 сейледь — Цайтар жолычда жолыгып каламыз. Уфага апарып тастай. тын ат-косшыны ез1м берем,— дед!. Ел арасыньщ журш-турганынан барльщ хабарды ecTin жатты. Жэшбек пен шащнак Бвкенбай баягы Жон мырзага айткандарын ез ауыздарынан кайталап айтып, ант кагаздарына мерле piн басыпты. Торгай бойындагы Барак Эбшцайыр шачырагыныч ас- тынан еретш ек1 адамды кергенде эйслшщ Tepic кылыгыньщ устшен шыккан еркектей шарта туйнпп шамырканып багыпты. Шрак оган бола айылын жиган Нияз бен Мырзатай бола коймаса керек. «Осы сешч баягы эулиеден эулие коймай тунетш журетш улкен балач кайда? Жазылып к е гп ме? Ж аксы болса, болсын шщыр. Сойыл устайтын еркекйч есшщ дурыс-терзсш KiM байкап жатыр! Дегенмен ертеч катын-баласыньщ обалына калмаганы дурыс кой!»— деп кайдагыны кайдан айтып, кекж ал Баракты кашан апарган кагаздарына колын койып, атка кондырганша асыгуга мзжбур кылыпты. EpTic бойындагы Эбшмэмбетпч де ж уреп жарылып куанганы шамалы. Барактьщ кум !с мерннц i3i баттиып турган ала кагазды api течкер1п, 6epi течкерш карап алыпты да, ол да мерш шыгарып: «Иэ, бюммьлэ!»— деп ныгар. лай басып кайтып 6epinTi. Эбьлкайыр, не де болса, шаруасын CiTipin келе жаткан елипш жолда 6ipey-Mipey езшен бурып экет1п, кулагына кияццы 6ip- децем KyKciTin журе ме деп cecKeHin, 6ip топ жаксы-жайсачды ерт!п, Уфа жолыныч женшдега Орга 6ip бушрлеп К¥ятын Дамыс- ты езен ш ч бойына барып тосып турды.

Ж ур т алдында Юмаштыц хабарып ез аузынан тыддап 6ip комактанып калдм. Жылмацтес ногай оныц кеш рейндей пигылды айтпай танып: — Алдияр падишамыз хан иен1ц казак, журтыньщ алдын- дагы бшк беделш аса жогары багалап, айырьщша кад!р тутады. Осы жолы да Ыздщ орасан зор ецбепщз cinreHiH айтып бара- мын,— деп койды. Эбклкайыр: — Нур сипатты падишамыздьщ ондай Meiiip6aH ыдыласы 6i3- Д‘ Ч де тебем1зд1 кекке ж етм зедк— деп сыпайы жауап бердь— Мынау и й жаксылар 1ргсм1здей башкурт журты дурбелеч шы- гарып ж атканда, ац патшаныц 6i3re коятын кандай талабы бар екенш б ш й й келедй А нада Бэйбек бшш келген хабарды жиналгандарга улыктар жуысаган адамныц ез ауызынан есйртш калмак. — А к патша казак халкыныц ез сертшде туратынына бек сенедк Keii6ip бузакы буратана журттардьщ шылауында кетпей- тшше еш куман жок. А л eiifli патша туына ок атып жаткан оуме- серлерд1 тезге салуга ат салысамыз деп ж атса, колынан какпай- ды. Бул хакында йздерге к°яты н накты талап жок. Д ад1рл1 Эбш- кайыр хан мен ездерщ1зд1ц уйгарымьщызга калдырады. К еп тымак «тусш дж-тусш дж» деп жапырыла бас изесть Арт жактан 6ipey тамагын кенеп: — Расында да осы сол тэйтж немелерд1 неге 6ipa3 дуренщ астына алып кермейм1з. 0 здер1 гой кит етсе, жылкымызга т и л , ipreMi3fli дурлж йред! де ж атады ,— дедй — Димылдасак, Кар тутаспай турып кимылдайык. Эйтпесе, ол ж актьщ омбы кары ертеч атычныч кеудесшен m epin журйз- Э блкайы р мына ду-дуды одан epi epuiiTKici келмей: — Ж э, ол ез алдына эчйме,— деп токтатып, Юмашка рахмет айтып, касына некер ертш, аттандырып салды. Дамысты бойынан Эблкайыр eKi удай оймен оралды. 0зше салса, каз1р — урымталдан кимылдап, упай алып калатын-ак туе. П атшаныч кекешнде не бар екешн ж урт ез кулацтарынан eciTTi. Дапел1мде, «ал, кеттж !»— десе алга туссе, кику салып сочына 1лесетшдерд1ч де аз болмайтыны байкалып тур. BipaK, улыктардыч алдында оп-очай алып калатын ол упай eni езл е т у й л едкешп болмаган шатаккумар шалкак бас казак руларын тагы да шошынтып тагы да ппрентхп алып ж урмес пе екен? 0йт- Keni, олардыд к е з д е Г т т буган тусетш упай смес, ездерше тусетш олж а гой. Онсыз да аягы бас, басы кара тас болып азып-тозып ычгыршагы айналып отырган ебш-себо елд1 шапканнан буныд содындагы аламанга кандай олжа туспек? К еш ей Камысты басындагы кыска экпмеш ч o3i буган 6ipa3 iiopceni уктыргандай едь Патша улыктарынын буган ездер1 кол­ ка сала бастагандары буньщ абыройын асырмаса орине кем1ткен жок. А л олардыд олйндей колкасын ести тура колк ете калма- ганы да ж уртты ч алдында буны осал керсетпеген сиякты. Ауыз-

дагы саз аякталмай жатып, «алакайлап* ере турегелген 6ip-oitey- д! шорт бегеп, ацпмен! баска ж акка аударып экеткешне кыбы кангандар болмаса, кынжылгандар кеп емес сешлдь Соган Караганда бул жан-жактыч кекешн жан-жакты танып алмай турып, бшек Typin кулшына Kipicin кете коярдай ic емес. Патша улыктары дэл каз^р буган айтканымызды кылмадьщ деп екпелей алмайды. вйткеш , туралап айткан ештецелер! жок- Емеуршмен койылган сауалга емеуршмен ж ауап берйвд. EMeyipiH журген жерде тусшбеуншпк те бола бередь ¥лыктар капел!мде: *Бупыц калай?»— деп ж атса: «Дурыс тусшбепшн»,— дей салар. Ендеше тешрекпен акылдасканда, оны башкурттарга ececi кетш журген ру басылардан бастауга болмайды. Олар да кешеп Дамысты басындагы ж алац твстерге уксап: «Барайык та, шаба- йык!»— деп жаланып шыга келулер! мумкж . Алдымен ейтш ерекпи коймайтын б^реулермен мэслихаттасканы жен. Осыган бекшген хан бул ram i одан api сез кылмай жылдагы уйреншши сурлеуше Tycin дария асып, сонау ен Цызылкумнык iuiiHe кеппп Kerri. Bip кыска осы абыройы да жетедй ¥лыктар- дык кезшщ ani 04 екенш ж урт кердь Буныц усынган курыгынык Ж эдж балалары билейтш улыстарга да тусе бастаганын журт кердь Дал Ka3ip бул казак аламанын кайда бастаймын десе де, euiKiM колынан кага коймайтынын ж урт керд1. Е н д т шаруа — жаз шыкканша ойланып, мына даланьщ куйрыгын Teyin жер тарпыл тьщыршыган жылкысыныц ж 1л1гш ш майын ортайтар, кымыз iuxin, кызара берткен — ж ш п н щ желшн басар 6ip ермек Цатпар-катпар кап шагылдьщ арасындагы куйкалы кыртыс- ка мал кыстатып жайбаракат жатып ап, жан-жактан тамыр тар- тып байкап едк тап каз1р башкурттарга тап беруге талай ауыл- дыц тайсалатын Typi бар сеюлдй ЭЫресе, олармен керпйлес кешш-конатын Орта ж уз ауылдары беттейтш емес. Естушше, астыртын ат жупртццп туратын алыс-берштен де КУР болмаса ке- рек. Адаммен болмаганмен, кел1кпен кемектесед! екен сыбыс- тары кептен бар ды. Ендеше, алдымен акылды сол Орта жузге салганы жен. Ол тарапта буныц 03ip ат басын тжтеп бара алаты- ны — жацгыз Ж эшбек кана. Ол жылы жаз сагыздай созылып шыгып болмады. Кызыл- цумныц кырык калтарыс терецшен шубатылып эзер шыкцан хан ауылыныц кызылды-жасылды кеш1 Сары А ркага жетш кон- Жаз жайлауына конып, белш енд1 шеш1п, аягын енд1 кесШ п, демш енд1 алган казактыц арада 6ipep кун етпей жатып такымы тартып, табаны дуылдап кыши бастайды. Ж ургнп, элдекайда баргысы келш турады. Сайкалдыц кейлегшщ етегшдей келецде- ген кек ала сагым элде 6ip кереметй астына тыгып келегейлеп жасырып тургандай, кезд! арбап багады. Салып урып жейп баргыц келедi. Цумардан шыга керш алгыц келедь BipaK, жер аягыныц кашыцтыгын сылтауратып 6ip кунщ етедь Куншц ыстыцтыгын сылтауратып 6ip кунщ етедЕ К е л т ц н щ куйщщ

KeMiciH сылтауратып 6ip куш и , етедн Ер-тоцымыцныц жет!спес1н сылтауратып 6ip куш ц отедк Сосын дэлел де таусылады. Долел таусылгасын узенлге аяк, салмасца амал да кал.майды. Узенпге аяц салып, ауылдан 6ip узап шьщтыц ба, сосын к,айтып ора- луьщныч eai 6ip куш. Не коп, чазачта, ел)м коп. BipeyiHe бет сипасац, eKiHiuiciHe сочпан тура алмайсьщ. Не коп чазачта той коп. BipeyiHe чутты болсын айтсац, euimuiciH аттап о т т кете ал- майсыц. Не коп чазачта улкен коп. BipeyiHe Kopicin колын алсац, eKiiiuiicine бас сучпай шыга алмайсьщ. Не коп чазачта, дау-шар коп. BipeyiHin ортасына туссец, екшппсше елецдеп езщ де бар- май отыра алмайсыц. Не коп чазачта, эйтеу1р уйге отыргызбас Свйтш кез келген жабы мшген жалба тон ел ачтап жургенде аягм узын аргымач MiHreH хан басымен желеп туспегея жас келшдей сызылып уйде цайдан отыра алсын! ¥лысын аралап былтыргы кузден келе жатцан дау-шарга сот чУРып б т м айтады. Нвкер epTin сешлге шыгады. ЭЕнлчайыр биыл оньщ 6epiH де штемей, ж ац а доныска келе сала ат басын шыгыс беттеп Ж эшбек улысына туралады. Ж ауга бара жатчандай чара чурым 40л ертпей, эл1м-бер1м некермен жолга шыччан Эбйщайыр блкейектщ суына ат TiacciH enfli мала бергенде аргы беттен сонадайдан мунарытып турган Чалын шорырды K03i шалды. Айдаладагы сычар емшек когал тебенщ басына иненщ жасуындай бос жер чалдырмай алабаж ач шлем жайылыпты. Хан HOKepi eHfli жачындай бергенде 6ipiHeH 6ipi еткен торт- бес ж ш т чарсы ж урш , Эбьлчайырды ат устшен KOTepin алды. Юлемге енд1 аягы тиген ханды Жэн1бек алдынан барып ай- Чара ч¥шачтап, KOKipeK туш сп рш icepicTi. Амандыч-саулыч сурасчасын алдына ач ботаныч басы мен боз чулынныц шекесш чатар тосып, бата жасатты. Дымыз ж утысып, сусы н басыскасын тагы да атча чонысты. Хан некерш бес чаруын тугел асынган шачшач, cap ж етм , Жэш- бек пен Бекенбайдыч иол астындагы чьшшач, керей, уач ауыл- дарыньщ чалын чолы жан-жагынан чаумалай чоршай жур1етм MinreHflepi: Mencie торы, мечыз курен, мвлт чара — и л баран. Ж эш бекпц астындагы квшел1 квк айгырдан басча чылач аралас- тырмапты. Ала-чуласыз 6ip еч мшген чалын ч°л расында да айбынды квршед1 екен. Ш алгыны бшк, шалчары мол, суы туныч биылгы ж аз онсыз да к ор ж и жылчы баласын тштен жайнатып ж1берген. Ж алдарыньщ чылы чундыздай жылтычдап, сауыр- лары шар айнадай жарчылдап, тойначы денелер1 жаца тунган кол бетшдей flip-flip eTefli. Ж 1лж майларыньщ да ерте толыччан турлер1 бар. А й тага туячтарын чек майсага ач тачырда келе ж атчандай чадап басады. Цулачтары да суйр1ктей сексшп турВ ле-турше чапты. Ko3i ж асаурап, тумсыгы сораланып келе жат- чан Cipcyi жоч- Ш етшен сершпедей атылып жарап тур. YcTepiHflcri жургшпплер1 де чаршыгадай чадала чонган шл ноям. Bopiii 6ip чатын тапчан ба деп чаласьщ. Шеинен чыз Ч°“ ы-

нан ергендей чуп-чунач. Бэршщ де neei жайнац-жайнац етедъ Устершдеп — зере сауыттары, бастарындагы дулыга, жагылары, белдершдеп — Kicenepi, асынып-тасынган бес каруларыныц 6eceyi туп-тугелшен 6ip миясардыц колынан шыцчандай. Ер-тур- мандарына дейш 6ip-6ipiHen аумайды. 3KiriT бггкеншн 6api сылац, 6epi пац. Бэршщ де ЯСешбекке елжтейтпп бес енеден бел- ruii болып тур. Жуздеген жайнач кез, жуздеген кулщ сауыр, жуздеген жалт- жулт дулыра, жагы цоршаган цальщ шогыр жарч-журц eTin жер тубшен кез тартатын шыгар. Ма дайдагы жан бггкен анталап чарап ауыздарын ашып калган. Бул жылы Торгай шалци тасып, жан-жагын белуардан келе- TiH кек шалгынга ебден кенелткен екен. О жер-бу жерге чачыра- дай-чацырадай боп цаздия чонган ач ш аццанауы лдар кек майса- да байпацдай басып емш-еркш жайылып жатчан yfiip-yflip ач чаздардан аумайды. Бэршщ де чатты кутшгеш , чатты кубшгеш байчалып-ач тур. Bipfle-6ip цоцыр туырлыч, 6ipfle-6ip чоцыр у з ж жоч. Bepi шым- чай ач- Бэршщ де улкенд1-кш1с1 тейстей сыртча шыгып, туста- рынан eTin бара жатчан жалт-жулт шогырга еркек жагы чолда- рын цусырып тагзым етш , эйелдер жагы мзе бугш селем етш жатыр. Эдей1 солай етта ме екен, жоч биыл жер от болгандычтан ба, ауыл-ауылдыч малдары да тап онша алысча узай чоймапты. Сереге шашып тастаган сычпа чурттай бытырай жабылып жат­ чан ачтылы чой. Ойдым келдер мен салпыншач жулгелерд1ч бойы уйездеп турган ушр-уГпр жылчы. Су бойынан сып етш кетершген чаз, уйрек мынау жорычча аттанып бара жатчандай бес чаруын тугел асынган суеты нешр- ден дуркгрей ypKin кекке кетер1лед1 де, шырчау шыгандап шыгып алгасын ездерше кез чырын салмастан ж ецюле тартып бара жатчан бул не чылган самарчау топ дегендей шырч айна- лып шуйе бастады. Аслан шейдай ашьщ. К ун кул!мдеп тур. Шеке шагар ыстьщ- тыц ел1 чайраттана чоймаган neei. Шалгынныц балауса nci eni чуатында. Саумал ацчыган майда леи бет ныдьщтайды. Шым- шым чаймачтанган су 6eri, шыц-шыламды шалгын ycTi, шурчы- рай шапчылап журген чулынтайдыц кулщ-кулщ сауырлары 6epi-6epi кезшщ чуртын оятып жылт-жылт етедч Жылтылдан, сусылдап, ойначшып, кырыч чуйчылжып, чырыч чубылып турган сылац дуние ерке злем. Цай ауылдыц тусынан етсе де, тозган топырач, жапырылган шалгын, жаншылган майса кершбедч Кегалга туяч, келге тум- сыч тисе, енд1 гана тиген. Айдындардьщ лайы кетершмеген, ел1 кунге мелтшдеп тунып тур. Мына ауылдардыц бул арага кешш чонгандарына epi кетсе, еш-уш куннен аспаган. Жзн1бек буныц кептен жуйкелеп жургенш б ш п 6ip cepriTin ж1берпы келд1 ме, не чолындагы улыстыц дэулей мен 63i жай-

лпп отырган елксшц шурайын KepcoTeiiiH дед1 ме, эйтеучр барын салып багыпты. Bipine-6ipi квз ушынан кершетЫдей бон тЫ ле конган кылац ауылдар тауыстырар емес. Акты ли цой мен цулалы жылцы тауыстырар емес. Ж ер тубшен айырьщша шаццанытып Ж эшбектщ вз ауылы да коршдк вцшец 6ip кумб1ретс т т л г е н ак ордалар. Уыздай ак узж- терге айналадагы кок майсамен астасатындай цып жасыл маса- тыдан двдеге жуг1рт1пт1. Сонда эл п ак кумбездер 6ipey Keiuipin экеп цонжнта салмагандай, мынау кегал алцаптыц езшен ocin шыццандай эсер етед1 екен. Олар кудды анау ну шалгынныц бпсына жамкала б1ткен алып ак цауашац гулдер сиякты. Yn десец ушып кеткел! тургандай. А йналада кырка-кылац кезге шалынбайтын айкай тег1ске катарын бузбай каздня-каздия конган квп ак ордадан оцшауы- рак он бес уй болен т т л ш т к Он бес уйдщ как ортасындагы белекше улкен кумбез орданыц желкесше узын сыргауыл цагы- лыпты. Ш амасы, ханныц туына арналса керек. Басында эз1р же- лек жок. Анадайдагы керме агаш та жацында гана жосага боя. лыпты. Кып-цызыл. Ж елкедей квп ауылдыц тусынан ете бере хан некерш цоша- меттеп келе жатцан цалыц топ ун-тунйз жырылып кала бердк Хан HOKepiHe ауыл адамдарынан Ж эшбек пен Бвкенбай гана ердь Он бес уй дщ сырты самсаган адам. Булар жацындап келгенде TicTepi акснган алты ж И т болine шыгып, ханньщ атын устап, ер устшен езш KOTepin алысты. Сол-ак екен, ар жагындагы can курап Tieyni турган жшттер цолдарындагы шиыршыктап оралган нэрсслерш жарк еткЫп жазып ж!бердк Керме басынан ортадагы ак орданыц босагасына дейш кып.цызыл шлем теселедк Ш лемнщ eKi 6eTi — колдарын квшректерше апарып тагзым етш жатцан енд1р ж ас ж ш ттер. Элгшде оны ат устшен KOTepin алгандар Ж эшбек пен Бекенбайдыц ж ш т боп калган балалары квршедь Ж ш ттер сапы таусыла бере хан кызылды-жасыл коп кебе- лектщ арасына Tycin кеткендей болды. Была» караса да — улбы peii сэлем етш ж атцан 6ip келш. Олай цараса да — улб1рей сэлем eTin ж атцан 6ip келш . — Коп жасацдар, царацтарым. Квп жасацдар, карацтарым. Ti3e бугш солем етш, цымсына жымсиган ж ас келшдер сапы ортадагы он eiii канат ац боз уйдщ оц капталына жете таусыл- ды. Одан opi тестер! кайкайып nri-жаксылар т1з!л1пт1. Олар кол алысып амандасты. А ц боз уйге Kipep жерде шымырулы eciKTi иыгымен KOTepin та гы Gip ж ас ж ш т KyTin тур. Хан: — Б ш м ш л э!— деп табалдырыцтан аттады. Торге озды. Оц цолына табын Бокенбай, сол цолына Жэшбек, 296

одан opi шацшац Бекенбай отырды. Олардан opi еш улыстыч езге зкацсылары жайгасты. А т шаптырым ац орданыц уыгы айкуш-уйкыш кершген цы- зылды-жасылды баулардан кершбейдк Табалдырыцтыц кыр ко- зшен iprere дешн жетюзшш масаты шлем теселши. Ханды цабылдауга т т л г е н уйге одан езге буйым цойылмап- ты. Кен Hci шыгып кетед1 деп саба да асылмапты. Мурттары енда тулеген он шацты ж т т кайыцнан ж асалган шара табацтарга меЛилдете куйып кымыз экелдк Аргын батырыныц агыл-тепл цонацасысы басталды да Kerri. Цысырактын кымызы, кур тайдьщ казысы, цыста сойылган жа- багыныц мешз cypi, уызга салып nicipreH сырбаз, булап nicipreH багылан, кулынныч е й — нелер жылы-жумсак шетшен 6ip ауыз тшлш цайтып жатыр. Мол дастарханныц усй н е цазацтыц тэтй м мен дэмдййн Хиуа, Бухардыч мей1з1 мен epiri, алуасы мен науа- ты, башкурттыц балы мен жем1с гектары араласыпты. Ол куш меймандар дастархан басынан узамады. Тунш ц 6ip уагына дешн эннп-жыршылардыц онерш тамашаласты. Ертецше Ж эшбек меймандарын бэйге шаптырып, палуан KypecTipin, жамбы атыстырып кызыктатты. Ж i n n мен ж уйрш н тамашалатып болгасын, миясарларыныч енер1мен таныстырды. Оныч улысында аяк; аттаган сайын — кара су, кара су сайын — цальщ тал екен. Калыч тал сайын — 6ip миясар. Bipeyi — зер- гер, 6ipeyi уста, ffipeyi iCMep. 6здер1 соккан кылыштар мен сауыттарды, дулыгалар мен калкандарды, ездерз жасаган найза, жагы, ер-турмандарды саудыратып алдарына жайып салды. Кшз уйд1ч агашын калай шауып, калай жонып, калай шндеп, калай булап, калай борлайтындарын айтып жалпылдап-ак жатыр. Шет- TepiHeH мактаншац. Bip пушык у с та : — Шогын калай тутатуды Клеем, зецб!реглчД1 де жасап бе- рер ем,— деп беси. Бграк олар жылкышылардыч касында ж ш есе алмайды екен. Элплер ез колынан шыккан HopceHi айтып мактанса, булар ку- дай жараткан терт аяктыны ездер1 бесшке салып тербетш элди- леп егаргендей буттарына толады. Ж эшбектщ жылкылары айтса айта калгандай. Торысын 6ip белек, карасын 6ip белек, жирен1н 6ip белек, куласын 6ip белек, курещн 6ip белек, кепи 6ip белек, буырылын 6ip белек, шабда- рын 6ip белек, керш 6ip белек, сурын 6ip белек, шубарын 6ip белек, шачканын 6ip белек тустеп ушрглеген шу асаулар дурш- реп келденецдей шауып еткенде мычк етпестей боп мыгым жат- кан кара жер ездЬезшен балкып epin шалкар тец1зге эйналып шайкатылып журе бергендей. А к толкын, куреч толкын, кара толкын, сары толкын, кула толкын — ечшеч 6ip буйратылгаи була толкын 6ipin-6ipi екшелей куып, жслкелей тштесш жагала- сып бара жаткандай. Кудай тагала бул дуниешч бар бояуын жылкыга аркалатып койгандай. Мелт кара, макпал кара, кара кер, тобылгы торы, кара торы, кула торы, торы ала, кек ала, ка­ ра ала, ала курен, ала жирен, сур ала, кара шубар, торы шубар, 297

боз шубар, каракек, дызыл кок, пула жирен, кок бурыл... Коз алдыцнан жалт-жулт жон кор сетт, жып-жып жогалып, сапыры- лысып жатдан коп туста санап тауса алар емессщ. Ж ылдыга 6iT- кен барлыд тустен 6ip-6ip уш р Жэшбектщ дурырыньщ астынан далай да табылатын Typi бар. Батырдыц езшде ун жод. KyMic шадшасын аладаньша 6ip лыдсытып дойып, т ук кермегендей сыздиып тура бередк Ол унде- мегенмен жылдышылардыд ауызында тыным жод. Цай ушрдщ дайдан келгешн, дандай тудым екенш айтып, эдпмеге дард ды- лып жатыр. Эыресе, од ж ад езушде ай тыртыры бар 6ipeyi жад жаппайды. Ол Эбьпдайырга 6ip жерде керген таныс адамы сияд- танып керш дь Б1рад, данша ойланса да, дай жерде коргенш есше Tycipe алмады. Мырзатайды коргенде елпек дагы п: «Е, тамыр, есен-сау барсыд ба?»— деп жабыса кеткеншен адрарды. Баярыда балдызыныд дайта-дайта Кедг1р бойында досына тунеп шыдтым деп келеин сезуар жылдышысы сол болса керек... Цаз1р дурыд асынганды тастаган сиядты. Бурыл садал шал болыпты. Жиый корсе ардасы дозып, Kici корсе тШ дышып отыра алмайтындар- дыд сойыдан. — Тайхт, дурыдты солай сала ма екен. Ш 1редт тарт. Бел омыртдацды узш кет1п журсе дайтесщ! — ТеШн бе, теб1н бе! 0кшедд1 бос етке дадамай, дабыррасына дада! А с а у ж уасытып, дур аттарра дурыд салып жургендердщ одан ceric ееймей далраны болмады. Сешстер тулпар шырады, ж уйрж шыгады деп дометш журген жылдыларын колденед тартданда тштен ардаланып кета. Сауырын кун, бауырын ж ел дытыдтаран не тарпад жалы су- дырап, кек1л1 жалбырап, шекелей дарап, жетекке журмей жер тарпып барады. Тыртыд езу шал ор дайсысын бажайлай сипаттап, думары- пан 6ip шырып далады. Сырбаз хан : — KenicTi жануар екен!— деп жайбарадат доштап дояды. Сы пайы лы д ж аса п , датты тамсанып турганын байдатпаура ты- рысады. Bip созалац кок ортага шыдданда тадданганнан деш 6iTin, дыбысы шыдпай далды. Дене 6iTiMi, аяд тастасы, бас дондырысы болекше жаратылысты танытдандай. Буле тонш абайсыз шагып алган дыл тузадтан аспанга шапшып 61р-ад атылды. Элгшде рана ойдастай басып келе жатдан жануар аяд астында асау ад жал толдынра айналып шыра келгендей. Х ав мына ж ануардыд неге удсайтынын б'1ле алмай тур. E3yiniH ай тыртыгы бар шал соны адрарып далгандай тагы да сампылдай жонелль — Алдияр тадсыр, бул жарыдтыд суын айгырдыд тукымы гой. Экем мардум айтып отырушы ед1... Б1рде олар тур1кпен ша- уып, коп жылды олжалап дайтыпты. Аралдыд тершкей шшнен айналган сод, енд1 дуалауга дугыншыныц да дэт1 бармас деп, 29S

курагы кальщ 6ip колтыкка аяч Шктаре аял жасапты. Пэлен кун- ri ала шабуылдан ашыгып калган айдамал мал шырын кек ку- рацты коре турып, кайдан квздер1 киып кете алсын. Табандапты да калыпты. Неше кун п ер ycTi изецнен эбден титыктап келе жаткан сабаздар жамбастарына 6ip-6ip токым калай тид1, солай кулактарын Kecin алсан да, бщместей болып жаппай уйкыга ке- TinTi. Кузет екемшч кезеп екен. Калгымайын деп ж асамаган ай- ла-амалы калмайды. Тун орталай о да KipniriHe не бола алмай ке- 3i Ш нш барады екен. Ж ан-жактагы курак орган азулардыц курт- курт дыбысы кенет пышак кескендей тыйыла калады. Сол жым- жырт тыныштыктан шошып оянган екем 6ip керемет окиганьщ куэы болады. Жылкы бнкен тепе бастарын кетер1п алган. БэрК ш ч кулагы TiKipefiin кеткен. Борппц кез1 анадайда жылт-жылт етш жаткан тек)з ж акта. Толган айдыч нурынан су бетшде каска жол сайрап жатыр. Ж елиз кештеп ак тымак айдында тек сол каска жолдыч бойында гана елдеб1р ак толкын кетер1лшть Сол толкын шечбхрек атып жагага карай умтылады. Элп ак толкын жакындай келе жылкыга айналады. Жалы и зесш е тускен шад- кан боз жалп-жалп басып жиекке дешн келед1 де, кургакка ат- тап баспай, алдьщгы аягымен суды тарпып-тарпып калады. Ew аягыныч астынан кетерьлген eKi ак ж ал толкын ею иыгына ке- зек Minin, аударыспык ойнап жургендей. Ж агадагы жылкылар шукыранып 6ip-6ipiHe тыгылыса тусед!. Тек окшау жайылып журген кула байтал гана тырп етпейд1. Кешл1 кыдыцтап ойнагаи балауса курадты куныга обып тура беред]. А к ж ал толкын арка- лаган ак боз жылкы алдьщгы аягын аспандай KOTepin, суды тагы да тарпып-тарпып калады. Былайгы жылкы бурынгыдан бетер шукыранып и1р1ле туседь Тек кула байтал гана кылп етпейд!. Сауырына ай нуры ойнап, кальщ куракка басын тыгып тура бе- ред1. Айдынныч ш еи тагы да шылп-шылп ете калады. Teni3 жак- тан сакау кулынныч юешегеншдей жене 6ip тосын дыбыс шыга- ды. Кула байтал сонда гана басын кетерш, кулагын иктейд1. Су шетшдеп ак боз тагы да жер тарпып, тагы да элпндей тосын ды­ быс шыгарады. Кула байтал курак1ыч арасынан ытдып шыгып, елденеге айбат шеккендей ед1решп тура калады. Коп жылцыныч Ke3i кула байталда. Судагы ак боз ушшнп рет сакауланып южК не к1сшегенде гана кула байтал орынынан козгалады. Bip кызы- гы, баягыдан 6epi 6ipre айдалып, 6ipre жайылып келе жаткан кальщ ушрге беттемей, теч^зге карай журед!. Тэй-тэй турган ба- ладай калт-култ басып жакындай туседо. Ол жакындай тускен сайын судагы ак боздьщ тагаты кашып жер тубшен мойынын созып eMipeHin кояды. TinTi жакындап касына барган кула бай- талдыч жалына басып асып, иегш касып б1раз турады. Содан 6ip уакыттарда барып Ti3ecine тускен кальщ жалын аккУДЬЩ ка‘ натындай eni ж акка серпе жайып жгберш, ыткып аспанга аты- лады. Кула байталдьщ белх бупле тусед1. Оньщ иык тусынан жарк-журт eTin eKi от маздап коя 6epefli. Свйтсе, Судан шыккан ак боздыч туяктары сап KyMic екен. Ай нурына шагылысып шам- ша маздап тургандары содан екен. Ж арьщтык экем тангалып