Кекілбаев Ә. Елең-алаң

айтушы едд гайыптан панда болган элп жануар пула байталдыц белin 6ip сут nicipiM уадыт босатпай турып алыпты. Тыцдап отыргандар мырс-мырс кул ш ж!берд1. Мырзатай — Тадгалатын neci бар! К ек тец1здщ йшнде балыдтан басда урынарга дара таппай журген дайран жануар 6ip кенелш далган екен-дагы,— деда. Эдпмепй шалдыд езуш деп ай тыртыд шыдшыттыдда дарам тайганап шыга келдь Ол к у л г е т едд — Bip уадытта ад боз дула байталды тадымынан босатып, ай нурынан тускен дасда жолды бойлап, шалп-шалп басып Hepi дайтады. Барып-барып ад ж ал толдынга айналып, 6ip жола га- йып болады. Д ула байтал су жагасында ылейщ турып-турып, ж агага оралады. Содан экем байгус ауызын ашып отырып дала- ды. Манаты желхмдей жабысдан уйды шэйдай ашылып кеткен. Тадертед cepiKTepiHe айтса: «Жылды кузетш отырган еден десек, дайдагы 6ip шайтан иектейтш туе керш, уйды сотып шыд- дан екенещ гой»,— деп мазадтап ит-зыдысын шыгарады. Елге оралып олжа белккенде, дула байтал экеме тиеда. Ол судай мол- плдеген кулис ж ал кок дулын табады. Нысаналы жылдыны экем Ж эшбекжанга ениплед1м деп Дошдар агама экелш береди Суй- rin бул ауылда суын айгырдыд ту дымы пайда болады. Аргы-бер- п д е п аруадты батырдыд бэршщ де пырагы жэй эншешн дыды- ра ж ал емес коршед1 гой. Юм б1лсш, Шздщ елде де ондай аруад­ ты ер тугасын, дуд1реп купил дудая эл п жаубасарларды тед^здад ж агасына эдеш тун етй ме! Содан oepi Жэшбекжанныд жылдысында тудымыныд судан шыдданын бшпзш туратын од- шед молтец кок. Mine, мынау кок те, жацылмасам, сол экем алып келетш дулынныц туягы . Кердщдер ме, даиша дегенмен, буныд тугш е боз дылшыд Kouipeu араласа бастапты. Буган дейш- rinepi суын десец нагыз суын едь Алыстан шауып келе жатданын коргенде, агып келе жатдан су ма деп далатынсыд. Жарыдтыд бундай киел! жануарлардыд бабын табу да одай емес. Моселен, мына коки мен баптадым. Баягыда бала кез1м1зде жыршылардак Ц уртда апамыздыд Цобыланды агамыздыд буырылын далай баптаганын еейгенде, сездщ ебш бшгесш адындар да дайдагы- жайдагыны айта бередьау деп ойлаушы ек. Сойтсек, жарыдтыд- тардьш айтып кеткендер1 ып-рас екен гой. Мен де мына кокй шаранасын жарып шыддан бойда енесшщ бауырынан б е л т алып, дырыд кун боны дулыдтыд сутш eMiefliM. Ойткеш, желпп эл1 шедгел созды бола доймаган дулыдтыд с у й кексе биелердщ су- тшен opi таза, opi шырындырад келедь Сосын дырыд кун бойына дысырдыд сутш ем1здам. Цысырдыд су й ш ц де суы аз, нор! мол, кунарлы келедь Сексен кун емгеннен кешн адтаган тарыны сут- ке 6opTKiain ж ем берд1м. Он кун тущы жемнен сод, тарыга досып дызыл бурыш жепзд1м. Эйтпесе, аргы т еп судан шыддан суын жылдыга мадда долда у т р келедн Тай шыдданша шатырдыд астынан шыгаргам жод. Кунан шыдданша нодтадан басын бо- сатдам ж о д . Донен шыдданша мойыны таралып ессш деп, узын

арцан суйретк1з1п цойдым. Денен шыччасын таран мойыны жуан- дап, омыртцасы цатайсын деп байталга шаптырып Kepiiu. ¥рга- шыга шауып кермеген еркек мал бойындагы чыжылдан ерте айырылып, ерте мэчгурттенш налады. Сондьщтанда нанДай асыл пыранка да бие цызыгын керсетпей болмайды. Мен де муны бес жасында бие нызыгын кореш деп, артында тучым цалдырсын деп тачдап-тачдап бес биеш алдына айдап салып берд1м. Алты жасында айгыр сасып азгындап кетпесш деп ачтатып ж1берд1м. Kaeip, м1не, алдына дабыл течкерш, артына сауыт ечгерш, жау 1здейтш кек жулын ер табылса, так,ымында жел боп зулауга мен дайын деп жаланып-ач турган жоч па! Т1фэ, ифэ, мл-кезден сау жургеййч, жануарым! 8б1лчайырдыч 6ip байчаганы — Ж эшбекмч ч°л астындагы ел шетшен сезуар. Ундемёй туррандарыныч езш1ч танаулары жел- шлдеп, epiiiflepi жыбырлап турады. Bipai; сейлеп отырган Kici- Hin сезш белмейдь А л сез тигенде чай-чайсысы да судам ага женеледч Ондай мшез дарымаганы Жэшбекэтч e3i. Ол ecin сей- лемей, ауызындагы создан дэмш алып отыргандай бипаздап баяу сейлейдч Цазып, шегелеп сейлейдч Ж ач ашчаны чарымды ж т т п ч тузач тастаганындай. Сез жел1с1 эчпмеш ч не 6ip шу асауыныч чыл мойынына артыла кетедь Ж эй сейлеп, жэй ки- мылдаганмен, 6opiH алдын-ала елеп-екшеп байыптап барып сей­ леп, байыптап барып чимылдайтын болса керек. Царауындагы елдач о дегенде устаз керген шэшрттей икесш ен TiK туратыны да сол устамды мшезшен болса керек. Эйтпесе батырмын деп тышчак арыстандай бачырып-шачырган эумесер батыр чайда жоч- Ж урт ондайларга кезшше сый мез1рет жасаранмен, сырты- нан чолдарын шошайтады. Ж ауды чашырганына масаттанган дач кешрек неме жаура icTereHiH елге де штеймш деп, мачынан елд1 де 6e3Aipin алады. А л Жэшбекттн часына чан чачырран Чанды майдан тусында гана емес, кеч кесШ п, узач уйычтайтын 6efl6iT заманныч тусында да чарачурым ж урт тарап керген емес. Олар Ж этбектач кезшше унЫз де, сыртынан сезшеч. Б1рач 6ip чызыгы, сонша кеп сезшеч ауыздыч бхрде 6ipeyi оны даттап сей- лемей, мачтап сейлейдь Ол жайында жер тубшен дучмлдеп жа- татын мачтау дачпырт часына келсеч, жым-жырт басыла чалады екен. Мынау чараптан карап танаулары жыбырлап, epiHflepi чы- бырлап турган сезуар журт очаша чалса, оны мачтап сайрап женелгельач тур, 6ipa4 езшен чаймыгып ундемейдь.. Бул чазач ханды да буйтш сыйламас. Жошбекмц ез елшде ханнан кем бе- делд! eMeCTiri керер кезге кершш тур. Мундарыдай ауыз 6iptui- лж , мундарыдай тэртш-тэрбие, мундарыдай салтанат 33ip 6ip де 6ip ханныч, 6ip де 6ip султанныч мачдайына буйырган емес. Ша- масы, бул ел ез арасынан осындай epi ж урекй, api 6iniKTi азамат шыччанына ecTepi чалмай чуанып, ерекше масаттанатын болса керек. Оны эрк1м ез экесшен кем чад!рлемейтш, оныц илегш ез баласынан кем тшемейтш Typi бар. Кхм-шмде оньщ атына ачау тускенше, ез1мшч басым мачурым KeTciH деп ойлайтын тор1зд1. Царадан шыгып хан болды деген осы. Цазач ушш чарадан шыд-

цан хан тереден шыддан ханнан repi дастерл1рск пе, далай oai?I Назарын жыгып, бетшен алып жатдан ешюм корж бейд1. Сынап, мшеп шекелей даран отыргандар тагы жод. Айтпай-ад Giain! керсетпей-ак угып лыпып турган 6ip журт. Бул мынандай мун- шама пэтуалы, муншама тындырымды елге датты тадгалып келедь Данша дегенмен оз данасынан шыдданнан шыгар. Мунда- гы ж урт Жэдабекп api айдын тутып, opi аяйды екен. Соны кергенде Эбждайырдыд олденеге конi-'ii ортайып, да- сындагы ундемес cepiriHe opi дызыга, opi дызгана парады. Ж э т б е к те бул ангара туссш , тачгала туссш дегендей, соз бастамай, вз улысыныч журты мен жер!н аралата тустд А ч ау- латтырды, кус салдырды. Алып бармаган жерд корсетпеген ды- зыгы цалмады. Сонда да 6ipiHeH 6ipi вткен era сырбаз ломим артык ауыз сез алыспады. Хан да «анау налай», «мынау налай» деп сурамай, усынган дэмиен ауыз тиш, корсеткен нызынна сы- пайы i3CT б!лд1рш, бас изей бердк Тачгалганын ачгартпай, там- санганын сезд1рмей келедд Онысын мынау тШ дышыл тыпыр- шып отырган созуар ж у р т : «Bieflin Жокеч Kimi жуздач ханыныц 03iHi4 ауызын ашнызып K63iH жумгызды. Ханныч Q3i 6i3fli4 ба- тырдыч дасында ж ш есе алмай далды»,— деп кеукшдей жонолу1 MyMKiH гой. Сондыктан не болса, соган тачдай дата боп бас шай- дай бермей пачдыдтыч ж вш осы екен деп, босда тумсыд шуш- pin, кегарешп кетпей де, 6ip далпынан аумай орныдты жур. Да- сындагы ертш келген нвкерш басшысыныд жолында басын кесш беруге бар мыча елд1 керсетш тачгалтпад та, ал мына елге ал­ тын далпад хан басымен урын келген куйеуден бетер биязы 03iic керсетш тачгалтпад. Ж алпылдаса кетпегенмен Ж эшбек пен Эбшдайырдыд eKeyi- ш ч де ойы 6ip-6ipiHi4 устшде едь Дан майданда кез келген шы- рыд бузар тентек кезге тусе алады. А л мынандай сырт козге дирап-булшш жатдан ештеде жод сиядтанганмен данды майдан- нан да диын сын сагатта козге тусу, ауызга шж у е и ш д 6ipim4 долынан келе бермейд1. Bip кездега дансодталардыд кезшде журт квз1не мыдтап тускен бул екеуш даз1р де ел далт ж 1бермей дада- галап отыр. K a3ip де е к еу 1т д op ceei, ар дылыгы тергеул1. Квп ж уртты д тус1не алмайтыны — 6ipi ардар урандыдан, 6ipi алаш урандыдан шыдса да, eKeyi напаханасын дазадтыд era арысынан тапса да, осы 6ip кундер1 узед й дагыстырып датар жург!зш келе жатдан дандай дасиет? Екеупйд басын досып турган не? Тек былайгы ел гана емес, вздер! де 6U rici деп, 6ipai? 6ip-6ipi- нен сурамай эргам 03iH тергеуге алып келе жатдан ж ай п де осы едь Даз1р гой уш дазадтыд екеуш1н жагдайы жаманды-жаксылы белгШ болды. ¥лы ж уз дапияда тиген жодгардыд дол астында далды. Ж ер шурайын жайлаган ipreni ел Kip ж уы п, кш дж кес- кен жерд1 дня алмады. Би жайлаган А латау да, хан жайлаган Дарата у да эуелден оз ер1сшде еда. Одан безш ешдайда кете ал­ мады. Алма кезек заманныч артын кутш дара ж уртта отыра бердь Ж а у шецгелшде ж атса да, кун ара астыртын Kici шаптыр- 302

тып, ечмешн осыларга карай узе бередь Булар 6ip жакка елпил1к аттандырса, арасынан ез ем лш тастатпайды. А л Kiini ж уз ез ноктасын ак патшаньщ канжыгасына басыбайлы байлады. 93ip ейтш жапырылып 6ip жагынан шыкпай, ацыс ацдап I отырган Орта ж уз гана. Цазацтыц тек жарымындай Бекарыс ез I тоцтамын айтпай турып, калган е м арыс кайтып алас урса да, | халык тагдыры арнасын тапты деп айта алмайсыц. Соны б1лгесш Орта ж уз жаксылары да салмактана туседь К еш ей заманда бу- м л арыстыц атынан сойлеген Казыбек мынау eKi удай кезецшч алды-артынан анык-танык маглумат ала алмай турып eKi шеп- тщ eKeyiHe де жакындамаймын деп терт мыц уй каракесегш ежел- ден ел м н д т ¥лытаудыц шыцайты мен Сарысудыц кумайтынан узатпай устап отыр. Kapi жырынды е м екпеден кыскан е м эу- летп патшаныц кас-кабагын ацдып, солардыц ыкпалында кетпек е м удай елдщ ьщгайтек мшезшен не шыгарын 6iain алмак, ем жактыц тажы мен тагына кун ара елпп шаптырып, кунара таг- зым етш жаткандардыц каншалыкты карк боларын Kepin алмак- Дай тараптан да «6i3re косы л ^ деп хабаршы келгенмен буйреп булк етпейдь Колын емкие, иегш ертечге млтейдк Ол жайгаскан жер KiHAiKKe aeipre eKi тараптан да ж ау жакындай койган жок- Кызыл кумнан Тосын кумга д е т и туйеш ч йпегшдей 1рмет1ле созылып жаткан калыч найманныч жочгар шебшдеи аз пушпа- гы момын К уш ж и ч колында. Bip кезде Жидел1 бансын мен Ка­ ратауды калтыраткан Турсын ханныч бул баласы езж ен repi азулырак озге султандардыч Сары Арканьщ дечжде, Бетпактьщ шолшде алые жургендхгш, хан сайлайтын каси ета Турмстанньщ касында тургандыгын пайдаланып, Сэмеке елер-елместе кол астындагы аз гана елге хан сайланып алды. Ондагы ойы — EciM тукымы тагы да такка таласып, ipre ашысып кетер болса, Орта жузге ортак таждан капы калмау. Ол билейтш найманныч Сары Арканыч самалыиа шыккан калыч нуы кекж ал irnci Барактьщ колында. К ун й кнч дэмел1 тагынан Барак та дэмемз емес. Егер оньщ колы элгшде бшпкке жетердей болып жатса, iHicinen repi агасыныч жол 6epyi очайлау ед1. бйткеш , Куппкке к¥ла|чть,Ч тыныпш керек, ал Баракка абырой атактыч молырагы керек. Bi- рак, кудай 03ipre екеуш де дегешне. ж етмзбей тур. Ж етмзе де коймас Typi бар. Орта жузщч бос тагына ол екеушен баска да кез алартар сырттандар ж етм лж и . Кезге тусердей еш кылыгы бол- маса да, Тэуке ханныч немерем Эб1лмэмбет калыч аргынньщ шуйдел1 аталарын уысында устап, Ерйстен 6epri ен даланы алып жатыр. Аргынньщ одан калган ауылдарын Кекшетаудыч калыч карагайына саялатып ж ас 6epi Эбжмансур тагы тур. Ол eKeyi ешммге келш сыр ашпаганмен сырлары белпль «Жаудьщ сикы анау, елд1ч сикы мынау. Bi3re eeip ноктасын 6ip жолата 6epin, билшш сен айт деп турган еш мм ж ок кой. Воска ж аманат арка- лап к,айтем1з. Не де болса, журтпен 6ipre KepepMie*,— деп тойган козыдай томпиып отыр. Откенде олп сумакай т!лмаш экелген ала кагазга к°л койды. Онда да бостан боска ак патшаныч ка- Ьарына калып кзйтег.пз деп ойлады. А к патша мыкты болса оуел1

башкуртты ж е д т алсын. Одан к е т н коре жатармыз. Жан цысы- лып бара жатса, сары ала дагаздыц астында турган тек оздершщ гана колы гой. Царауындагы 6ip де 6ip ру басыныц колы жод. Ол купдердщ к у т н д е : *Мен конгенмен, ел1м кенбей отыр гой* деп сыргаксуга ж аксы. Воршен де бурын орыс патшасыньщ кол астындамыз дейтш 0секе балаларына бел алдырмау керек. Егер олар ак патшага арка суйеп тайтацдайтын болса: *Bi3 де тодал- дан туган жокпыз. Орыс экелген ала дагаздыц астында б)здщ де долымыз тур * ,— дей салады. Туптеп келгенде, ол eneyi де 03ip ешшмге нодтасын басыбайлы устата койган жок- Калай тайып шыга келенпз десе де ерш. CyiiTin, ызгындай Орта ж уз Жандж эулетшен шыддан терт султан, дарадан шыккан 6ip батыр, 6ip бид1н карауында алты белшш, алты белек жайлап, кыстап жа- Эбшдайырга да орыс-башкурт жанжалы 6ip жакты болганша Орта ж уздщ ортак тагыныц бос турганы, ауыздарыныц алты бе­ лек бола турганы керек едь Сонда бет-бетше би боп кеткен баш- курттардан ауызы куйген ак патшаныц казак арасын 6ip тутас кып устайтын билеупй i3fleyi муммн. Ол кезде олардыц кез! ори- не, езше, казак билеунплершен ез ттзгшш алдымен ез ершмен усынган ЭЙлдайырга Tycyi эбден мумкш. Kem eri жылмакай илм аш та сонь: адгартдандай гой. Орта ж уздеп терт султанныд кеш еп антка кол койганын буньщ ецбеп санайды. Ендеше, Эб1л- кайыр бул тарапца да назар аудармай отыра алмайды. Эбшда- йырдыц сондагы ат басын Tipep адамы — осы Ж эшбек батыр. Дел бугш тацда Орта ж уздеп ел устарлардык тересшщ де, дарасыныц да Жэшбектен беделд1ы кемде-кем. Сол Ж эшбек, мше, Эбшдайырдыц касында. Олай етпеске Ж эш бектщ де жагдайы жод. Kemeri ак табан шубырындыда Царатау бойын ж ау алып ел босканда кен тартса далыбына деп Орта ж уз бен K im i ж уз баягы ата-бабалары коныс еткен Сары А рка мен Жем, Ж айыктан 6ip-aK шьщты. BipaK ол далалар: «Bip кезде Даратау ауып кеткен ур- пацтарымыз кайтып келер-ау»,— деп к¥лазып бос жатдан жок ед1. Аралдан эрмен мол киырдыц жусаны мен изеи1н дуба к®л- мадтын отары мен келес1 тапап, Ыргыз, Торгай ну тубектерш башкурттын табыны мен yfiipi жайпап, от пен суга эбден кенелш жаты р едь Елден айырылып кешрегше зэр толып, жерден айы- рылып кезше дан толып келе жатдан жан к е п т босдындар opiCTe жатдан адтылы дойдыц epicin бузып жусап жатдан кек алалы жылдыныц ж усауы н бузып быдпырт тигендей дылды. 1ргедеп далмадты итермелеп отырып Ж айыдда апарып 6ip тыд- ты, желкедега башдуртты желкелеп отырып Орал тауга асырды. Итермелед1 екен деп именетш дуба далмад па, ай аралатып ол TEiceAi, желкелед! екен деп жер бола дояр башдурт па — апта аралатып бул тшседа. Ж аца доныстыц да дазадда жанлы тшп турганы шамалы. Ym тараптан шжшген уш жудырыдда кезек елендеп, найзаныд ушымен от кесеп, данжарьщмен ет турап, буулы белщ шенплмей, денек жайылып кемлмей кешкен кун не 301

кун, не TipmiJUK болмацшы!? Цазакца да тесегше жайбарацат жатып, жайбаракат туратын жайшылыц заман керек емес пе! Егеспен журш ер, айкаспен ж урш азат атанганмен ол сешц цопыца цоныс, жылцьща epic, елще тыныштык бола алып тур ма?1 Ж агаласпен еткен ж а н к е п т прш Ш ктщ азын-аулак дэуле- тщда шашып, туцымьщды тоздырганнан баска корсетш жаткан кызыгы цайсы?! Сонда жан-жацтан 6iTiM 1здемегенде не 1здейсщ? К уш кешеи озщд1 желкелеп куган кара калмактан 6iTiM сура- сак — езд1пц , езщ желкелеп кусан куба калмак пен башкурттан б т м сурай алмайсык, сурасац да бермейдь ал эл1м жеткенмен алысып калайын деп арпалыса берсек — есерлшщ. Кайтпек ке­ рек сонда... Сонда eKeyiHiK ойына да орыс т усп . Бугш сен жэб1р керсетш отырган башкурт пен куба калмак туптеп келгенде орыстьщ бо­ даны. Сенщ журттан тартып ап, туре жайлап келш отырган жерщ — шындап келгенде, орыстыц uie6i. Сол орыс: «Токта!! Сонша тайтактап кайда бара жаткан бузыксык?!*— деп алкы- мына ай балтасын ripen тура калмай турганда, алдын оран езщ т!лдес. «Ж ау болуга келе жаткан жок, ел болуга келем де. Бо- данын болам!»— де. Боданы болган, кулазып жаткан КУ даланы орыс уппн калмак жайлаганда не, башкурт жайлаганда не, ка­ зак жайлаганда не? 1ргецдег1 торгауыт пен башкурт тарапыиан б т м тапсан, тек осылай табасык. Алыстагы жоцгар да аягын тартса, орыстан коркып тартады. Осы пэтуга eKeyi де ден койды. в й т к е т , eKeyiHiK де жайлап отырганы орыстык uie6i едь Куба калмак пен Башкурт тертшсь нен кез аша алмай отырган да eKeyi едь Орта жуздщ калган жаксылары тепстей акыс акдап калган- да Ж эюбектщ ондай букпантай мшез керсетпей, Абдолла бала- сы Эбйщайырды ашык жактап шыгуыныд сыры да осында едь EKeyiHiK шшршщ 6ip жерден шыгуы — eKeyiHiK басындагы жагдайдык б!рд ейлт ме? EKi ундемес осыны айтпай тусш дь EKi сырбаз осыны сыр кылып iuiTe сак'гап, сырттарына шыгармады. взара барыс-кел1с- Tepi де — осы жагдайды калай угып, калай устанып жатыр екен деп 6ipiH-6ipi барлаганы едь Соны тусшген Эбшкайыр былтыр ж ат жерлш елпинщ алдын- да Жэшбект! хан KOTepin карсы алды. Соны тусшген Жэшбек бупн Эбьлкайырга сыйына сыймен, ж ауап 6epin отыр. Ж урттьщ сукты квзшде журген eKeyi 6ip-6ipi- HiK enceciH солай KOTepin бакпак. Булай етулершщ тагы 6ip ceoe6i — eKeyiHiK сырттан устаскан жаулары гана емес, iuiTeH устаскан жаулары да 6ip едь Жэдш балаларын Эбьткайыр ж ек керед1; Ж эшбек менсшбейдь Эйтпе- се, кол астындагы шакшак пен cap жет1мге, уак пен керейдщ 6ipneme руларына «мал тебетнз, ел Tepeci3 бола ма* деген есш YPflicnen Шыгай тукымынан 6ip султансымакты улыс басы кы­ лып экелш шулщрлетш коюды кормен, бшмей отыр дейсщ бе! Корее де, бшее де эдеш осылай icie n отыр. Акылы озшен аспай- 305

тын 6ip ш елй кй атасын сынлап торшде талтацдатса, Жашбсктщ аты Ж эшбек болар ма сд1? 031 кай тереден, кай султаннан кем! K,a3ipri 6ip-6ipinin жагасына жармасып журген жамандарыц ту- гЪп Эз Таукешц oei де заманында Ж еш бек батырга айбына й л кататын. Соны коре калгандар бар. Соныц 6ipi — мынау Абдолла баласы Эб1лкайыр. B ip кездей жорыктастыц Kaeipri колтыцтас болып ж уруЗДц 6ip себеб! де сол. Оны коре калгандар анау Ку- miK, анау Барак- Олардыц, 6ipaK буны ЭбЬлцайырга уксап жага- лап келуге 6ipeyiHiK бШ й жетпейдк ешнппсшщ epairi ж1бермей- д1. B ip eyi: «Сол немешц басы тым шалкак. Цасына барсац, ца- раптан карап енсец жерге тугап аласарып каласыц. А улак ж ургенщ дурыс»,— деп корыкса, eidHiuici: «Ол батыр болгапда, мен пакыр ма екенш н*,— деп шалкаяды. А л Эбшмэмбет пен Эбшмансурдыц акелер1 улкен болганмен, оздер! улкен емес. 0з- дер1 агалап келмесе, бул жагалап бара алмайды. Орта жузде батырдан Ж эш бекй, биден Цазыбекй, акылгейден Букарды ага- лаган караныч да, терешц де басы озбаса, бэй туспейдь Соган ацылы жетпеген караца да, тереце де ол yiueyi илжпейдь Твреге илжпеййндер1 — терелердщ айдап экелген ел1, аркалап экелген жер1 жоц. Ел де, жер де булардыю. Царага илжпеййндер1 — кан- ша бай, канша кеп болганмен мал мен жанды устап туруга ацыл, бШ к, куш керек. Ym eyi де буларда. Царалардыц буларга ici тус- песе, булардыц оларга ic i туепейда. Ауызын сэл ашса да, дэл ашатын Ж о т б е к й ц 6ip айтцанын тыцдамай: «Агайынды безд1р- генщ озще абырой болса, жер тубш дей нагашыларыма кеппп кетем»,— деп коркытпацшы болган 6ip бопсашыл агайынга: «Ш ырагым, Ж э тб е к т щ басыныц KaflipiH калмацтыц найзасы болмаса, казактыц айласы Tycipe алмайды. М е т ц ыгымнан аскан пана, сэлем!мнен улкен абырой таба алсац, бара гой»,— денйш де сондыктан. Цазац даудан квз аша алмай турып бите ic i тус- пей, ж аудан кез аш а алмай турып батырга ici туспей тура ал­ майды. Ендеше, би мен батырдыц алдынан eci бар тере мен кара келденец вте алмацшы емес. Осы кагиданы аркар урандыда к^тты устанатын осы Эбшка- йыр. Оныц былайгыга суы к жуз1 буларга келгенде вз-ез!нен жы- лып ж уре берсда. Баягы Тэуке алдындагы мез1реттен кеШн екеуш щ кермар келген жер1 жок- Кврген жерде ханзада басы- мен ол к¥Ра К ушып жатканда бул кайтып кешрейе алады. Бул- есйгенде журтты ц уйткыма ceeiHe ылыгып Эбшкайырдан eei ке- й п жататын би мен батыр бар болса бар шыгар, ал 6ipaK хан тарапынан астамдык керш, соган шыдай алмай кейп жаткандар болган емес. 0з улысындагы би мен батырлардыц ез1не солай карайтын хан керцп улыстагы батырга, оныц 1шшде де кулл1 Орта жузда алдынан келденец етгазейн Ж эшбекке неге штипат керсетпесш?! А л Ж эш бекке йлтипаттан басцаныц каж ей де ша- малы! Мал мен бак езш де де ж етедь Абырой мен дацкк» да, К¥- дайга ш ую р, кенде емес. Оган тек «мен сенен кемыш бе» деп тай- таласа кетпеййн сыпайы ieeT керек. 1зетке ieeT, ысыласка ыклас керсетуден Ж эш бек те ешшмге ececiH ж1бере коймас. 806

Эбьлкайырдыц осы Keaici тусындагы келкепр ыцлас та — соныц 6ip Kyaci. Ханныц былтыр Цайыцды бойында ею ж уздщ иггжаксыларыныц ортасьшда Жэшбекке жасаган ьлтипаты уш арыс цазацтын; Кулагина тугел жетш, ауызына тугел Ш кть К а­ ра жагы: «Хан болганмен батырсыз цайраты цайсы?!— деп мардымсыды. Тере ж агы : «Жадной неме! Ж эшбектщ юрпияз, мадтаншан; екенш бьтедь Сосын конышынан Kipin цойынынан шыгатын жылан мшезге басцан гой!!»— деп кекет1стк Ол — кер кеюректердщ co3i. Ондай кацкУДЫ Ж э т б е к те, Эбшкайыр да дулагына шмейдь Жэшбекке Keperi — iprenec отырган Ж эд1к балаларынан кере алмай келе жатцан ieeTTi ip reci белек Эбьтка- йырдан KepreHi. Эб!лкайырга кереп — баягы Эз Тэукен1 кайта TipiлTin экелмесец, карам ын деп Ж эдш балаларыныц ешкайсы- сыныц алдында курац ушып елпек каКпайтын тэкаппар батыр- дьщ езше илшкеш. Одан булардыц 6ipeyiHin адамныц коцшш айтпай Kopin-oijiin отыратын суцгыла, ек1нцнншц таж-такка да бас урмайтын ер аты шыкты. Оларга кереп нщ e3i сол едк Олар- дыц ойынша, казакк3 да кереп сол шыгар. Нокта у стары ел жаг,- сыларыныц кзсы мен кзбагына дарап, цпшдеплерш айтпай 6i- лш отыратын суцгыла, д ау мен ж ауда ic тагдырын шешетш найза устарлары мен цамшы устарлары ештецеден тэуелаз ер келсе, халыц yuiiH одан асцан бакыт бар ма?! Бше бшген Kicire, Эбшцайырдыц осы журюш щ ез! — енеге. Ец алдымен, кел1п ацылдасудыц орынына шацырып ацылдасцы- сы келетш Жэд1к туцымыныц асцан-тасцан султансымацтарына енеге. Осыдан кешн буган аяцтарын салацтатып шабармен шап- тырып кореш! ¥стап алып, Эбьлцанырдыц аты байланган керме агашца керш тастасын! Bine б1лген Kicire, екеушщ осы барыс-келШшц езшде талай сыр, талай магына жатыр. Будан eKeyi де упай цоспаса, упай жогалтпайды. Ж ешбектщ онсыз да 6niK epceci одан сайын биж- тей туседй Эбшцайыр бул арцылы езйиц бэсекелестер1 Ж эдш эу- летшщ абыройына нуцеан туиредк в з царауындагы емес Орта жуз журтыныц алдында да бедел алады. Ж эшбек керсеткен ыц- ласты ecrin Kinii ж уздщ ру басылары да бурынгыдай емес аяцта- рын тарта ж уредь Бул жолыгыстыц дацпырты ац патшаныц улыцтарына де жетедь Олар да буныц, кeйбipeyлepi айтып жургендей, езтн e3i цопайткан алдамшы 6ipey емес, кулл( казак арасында ыцпалы бар инабатты билеуип екенше кездер1 жете Tycefli. Екеушщ бул меслихатын жабыцтан сыгалап, iprefleH тыц тыцдап отыратын башцурттар да кез жазбай бацылап отыр. Мынандай киын сагатта казактардыц ауызыныц цалай кисая- тынына олар да енжар карай алмайды. Кунбатыстагы калмац- тыц кулагы да бул тараптан. Киш жузбен Орта ж уздщ арасы жарасга. олар да казак улыстарына карай аягын ацдап басады. Exeyiнin бул жолыгысы сонау жер тубш дей жоцгар тайшылары- ныц да уйкысын бузуы эбден мумкш. 0здер1 шурнйтпен алысып, тамактарына ас батпай отырганда ту сыртындагы казактардыц каитадан 6ip-6ipiMCH ауыз жаласа бастагандары олардыц арка-

сына аяздай батары сезйз. Булардыц бул жолыгысы Орта жуздеп Жодш балаларына да тур тд ей тиедь Будан Эбтцайыр- дыц айдыны асып кетеянше олар да тусшедй Цаз1рпдей буюл цазацтыц ортац тагы, Орта ж уздщ ортац тагы ешюмкщ тацымы тнмей бос турган ксзде патшаныц ауызыи алып алган экю меме- Н'Н енд1 ней ел арасынан ыцлас таба бастаганы ец алдымсн солар- дыц жанына батады. Булардыц бул жолыгысы Kiiui ж уздщ оз ш индеп Эбьчцайырга oni цццайып журген цицар ауылдарды да ойлантады. Ж эшбектщ ауызыныц цалай царай цисайганы олар унин де 6opi6ip емес. ¥пай санасцан уш тараптыц да цулац, K03i цаз1р булар да. Соны бьчген Жошбек ханды цай судыц басында царсы алып, цай куш цайда тунететшше д е т и алдын ала ой елегшен отюзш алды. К еп журтца дабыра цылмады. Шацшац Бокеибаймен гана ацылдасты. Eiteyi 6ip тушнге келген соц сарж ейм мен шацшац- тан ез туыстары Турлы гул мен Айдаболга бастатып Шоцды, Тастем1р, Кешендц Елболды, Есенгулды, Кунтуды, Алты- басарды, Элдекеш, Дербшэлпн, тортугылдан Телебай мен Ш агыраиды, Жолмэмбет пен Будабайды, керейден Дутым, Са­ ламат, Сасыцбай, Усен Алшынбай, А сан, Бекбердц Алдоцгар, Амандыцтарды, уацтан Ацбота мен Байсеш тя, цыпшацтан Бостан, Отел, Шаца, Таз, Барганаларды шацырып мэслихат цур- . ды. Цайсысынан цанша уй, цанша сойыс, цанша сауын, цанша цыз-келшшек, цанша ж т т келеянш есептедь Улыстагы эннн, жыршы, 1смер, уста, шабандоз, сешстер тугенделедц Хапнын кею регш дей цай ру басысыныц цансысыныц тшкен уйш е тусе- я н ш е д е т и белплендц Х ан кезшше хстелер ic уцыпты, айтылар эцпме бэсец, жайылар дастархан кел Kecip болу жагы цатты ескерялдь Хан тусер ауылга онерлшер1мен цоса цулагы TypiK, ауызы жещ л, сезппц жел1 мол беспебай немелер де молынан шацырылатын болды. Олар хан келерде, хан келгесш, хан кетке- сш ж оц царап, керкпп-сэлемдесш, бата оцып жан-жацца барып цайтады. 0 здер1 шашцан хабарга халыцтыц цалай царап жатца- нын айтып келедь Ол шамада бул улыстыц усям ен жоцгар, башцурт, цалмац, Ресей асып бара жатцан, Бухара, жортып бара жатцан жолаушы бггкен хан цашан ордасына аттанып кеткенше ауыл-ауылдарда кццряле турады. Мунда не болып жатцанын олар да коре, б1ле, ести кетсш, айтып барсын, жол-женекей дабыралай журсш. Ж эшбекке соныц 6api ондагыдай шыццан сияцты. Х анга да унаган тур] бар. Б1рац ац цаптал неме ж урт кезшше шашылмай, езш сарац кемшрдщ Hipren домалагындай татаусыз тас т у т н устады . Ж ашбекке де кереп сол едь Осынша ашылып-шашылып жатцанда тебелерше KOTepin жургендер1 цайдагы 6ip далпылдац коп дарацынын 6ip i боп шыцса, не болар ед1?! Эбьлцайырдыц цайта сол етек-жещн жинап, аягын абайлап басып, ауызын абай- лап ашып сац ж урш , сац турганы керек. Сонда ж урт оны ipre- сш деп оз торелер1мен салыстырады. Салыстырады д а: «Эй, бэсе, 6i3flin батыр шамалы тереге шашыла цоймаушы едк Мынауы

десе дегендей екен»,— дейдь Одан Эбйпцайырдын да, езш1ч де мейманасы тасады. Ол екеуш щ соцынан елдщ еруше де жацсы. Аман болса, ак патша тереден ен алдымен оны, карадан буны танымак, Kirni жузде оны, Орта жузде буны кад1р тутпац. Сосын буны султан емесшц деп м м иыктай алар екен. Буны тершкей- леп Ес(л бойында жатцан керейд!ц ne6i бурын кол астында едк Енд! соранда, уак пен тарактыга да Эб1лмэмбет кол салып, вз жагына каратып алмакка азгырып жур деседц Егер алла деген- ге жетшзш, ак патша тараптан абырой тауып жатса, кол астын- дагы керейлердц уактарды вз алдына белin шыгарыл, улыс бек- TiKKe ЭШлцайырдыч 6ip баласын шакыртпакшы. Сонда Жэди: балалары да Орта жузд1 6ip e3iMi3 иемденем1з деп кораздана ал- мас едк Буйте берсе, олар кундерд1д куш нде Казыбектач мача- йындары каракесек пен вз мацайындагы шакшак, саржеим, тор- туылга да квз алартуы мумкш. Kiuii ж уздеп Цайып баласы Батыр султанга уксатып Орта жузге де Эбшкайырдьщ 6ip бала­ сын cinipin койсач, взара кыркыскан eKi эулетке ара агайындыц- ка екеуше де карамайтын дербес ауылдар керек. Жарты вл1м мен тугел бай улыньщ мзгшш устаган Осеке балалары мен ж ар­ ты элрмшч буйдасына жармаскан Батыр султанныч арасындагы кик1лж1чнен табын Бвкенбай мен тама Есетйч карауындагы жет ру очай олжа тауып отырган жок па! 9pi вз йзгшдер! езде- ршде. 9pi калаган жагын женд1рш, 6epin, eKi жакты да ездерЬ мен есептесуге мэжбур етедй Буньщ 6opi эзгр Ж эшбек квк1рег1н1ч жет! кат тукшршде ж ата турады. Кажет десе, Ввкенбайра да айтпайды. Кайеыеыныц тшмд1 екенш мынау салынып жаткан жана шаЬарда ак патшаныч Эбшцайыр мен буны калай цабыл- даганы шешедк Оран дейш 6ip туй!н журек тубш де тура турсын. Не де болса, Эбшцайырдьщ бул келЫ i3-Ty3ci3 калмауга тшс- й . Екеушщ 04 кабарына халыктыц калай карап жатканын ач- гартатындай 6ip шаруаны тез арада колга алулары керек. Был- тыргы келш кеткен сумакай йлмаш ак патша башкурт бузыцта- рын ауыздыктауда булардан колкабыс дэметед! деп едц Ол жайында Эбшцайыр кыстай не ойлап, не пэтуага келд1 екен? Не де болса, eKeyi енд! кол кусырып карап отыра алмайды. Ер- теч урандап шыгар кун туып жатса, сочдарына канша кара еретшш бугш байцап кврмей болмайды. Ж ака шаЬар 6iTin, ак патшаныч улыры алдына шакыра калса, сочындагы нвтрд^ч келемц ала кагаздыч астына басылар icyMic мер мен койылар шимай колдьщ саны талай мэселеш шешедь Оран осы куннен кам жегендер! жвн. Былайры журтты вз ж агыча шыгару уш ш олардыч колдарын взаимен 6ipre я майга мал, я канга мал. Май­ ра малсач, олжасынан айырылып калмас ушш айтканычды тыч- дап барады, цанга малсач, айыбынан цорцып, ceHi жактап бага- ды. Мына 9б1лкайыр соньщ кай жагына шыгар екен? Цандай усыиыспен келда екен? Элде epi майга, api цанга малдыратындай твтен жол тапты ма екен? Эрине, солай... 9уел1 канданбай турып, кол майланушы ма едо... Орыс улыктарыньщ дэметкенш жасасач онсыз да мойыны ыргайдай, бита торгайдай болып журген беГ;ша­

ра журтты цырып, колынды цандаудай-ац цандайсьщ. BipaK, ар- тынан чанжыгага байлатары жоч панды жорычча келденеч сэлемипнщ ознйц epiHe бвктерген цоржынынын, цаншалыцты томпак; екенше 6ip квз тастан алмай жауап бермейтш сукты жа- нар суганак журты цургыр лап кетерЫ п бара к,оя ма? Оньщ ус- тше дшдес, и лдес хальщ. Дайб^р ауызынан ач май агып мей- манасы тасып отырган ел! Ж ау жагадан алганда, ит болып етек- тен шалганнан тусер абырой цанша? Мына багытымен казачка башчурт тарапынан келер ^ayinTi ач патшаныц жайннгер оскерй нщ озЬач 6ip жацты цылып беретш Typi бар. А л осындай ала топаланды пайдаланып, цалмац тарапыныц дауьшыц йзпш н ез цолдарымызга алып кореек не болар ед1? Патшаны жацтай- тындар мен жацтамайтындар болып ею белшш отырган алауыз елге цаз1р твтеден тшеш, оцай томпештеп, 6ipeyi Жайыктьщ орш opicTen Оралдьщ етегше, 6ipeyi Ж айыктьщ сагасын сагалап Ед1л бетке шыгып алса, ол каза^тыц ixuiH тесер ме ед1? А з жыл тыныштыцта цаулап ecin, жаца цонысца да сыймай бастаган казак жылцысыньщ аягы узарып, казак к,ойы тар opicTeH к,уты- Лып, пысыната бастаган квц таздан 6ip арылып цалар едь Орыс ертец: «Вуларьщ не?»— деп ацырар болса, онда «кернтйздоч арасынан ак патшага ала кещл царайтындар шыга бастаганын байкадык та, башчурт ереу!лшен уласып кетпей турганда тун- шыцтырып таетауга куш салдыц»,— дейдь Сенсе — эл п алган жерлер1 Monri6ai<n ездepine олжа боп ечгерЫедк Сенбесе — цал- мак,тьщ цолды боп кеткен жерш цайтарып алып берем деп жаца бодан болып отырган казачка к,арсы кару жумсай кояр дейыч бе?! 1с жаугернплж жолмен шенплмей, даугершШ ктщ жолымен аци-таци шенплш б1ткенше дай заман? Оган дешн кагынып жур- ген цалмад тайшыларыньщ ездер! де дарап отыра алмас, 6ip wiKTi тагы тауы п берер. Сосын ауызга тускен жаца сагызды соз- гылап тагы да талай жылдыц басын ауыртуга болады. Жэшбек- Tii; Обйчцайырдыц алдына тоспак; усынысы осы? Жалпы Ед1Л, Ж айы к eKi суды ч бойына дендеп шрмейшше цазадтыч д е т жа- йылмайды. Тершкейде орыстыч жернпч езше кол салмасач, алатын пушпач калмады. Башцуртты басамыз деп баса-коктеп келген зечб]рек енд! олай карай аяк аттатпайды. Дондж Омбыга чарсы шыккандарды ауыздычтаймыз деп ач патшаныч аламаны келер болса, Електен epi аса алмай дымыцныч б1ржола курыга- ны. Сондьщтан торгауы т калмак б1рдецен1 мычтап булдхрмей тур­ ганда чимылдап калган дурыс. Д ендж Омбы кап тауыньщ те- picKeftiHeH дамел1 дейда. Даз1р жаз шычеа болды, басын солай карай буратын кершедй Абырой болганда, оган чарсылардьщ конысы Ж айы ктьщ 6epri 6eTi мен Едш, Ж айык арасында. Олар- ды тортшке шачырган боп Ед1лден opi 6ip асырып тастасач, сол иттей кырчысчан куйлер1 К ап тауына карай чачгырыстап кете бармай ма? А р жагында вз тентектерш не чылатынын ач пат­ шаныч oai 6inciH. А л Ед1Л мен Ж айычча аяч Ш кй р ш алса, 9бш- чайыр eKeyi т у желкеде турып ап : «Орыстьщ етегшен устаганда не пайда табатындарычды KepepMi3»,— деп сылч-сылч кул1п 310

отырган Жэдак тукымына, солардыц шылауындагы былайгы Ор­ та ж уз шонжарларына кысылмай-цымтырылмай тура царай алар еда. Мундай урт цимылга урымтал туе нагыз осы n;a3ip. Будан кеш цалгасын башцуртты 6ip ж акты цылган патшаныц оскершщ езЬац туяц сершшзбей жи’ерщд1 кум цылады. Баягыда кашцан башцурттыц соцынан цуам деп елше-елше Тумен асып кете жаз- даганда к аРсы алдынан ж ез 3en6iperiH курк!лдетш Левентей батыр, цылышын салацтатып Педот батыр1 коса цабат шыга кел- меп пе еда. Жаздым, жацылдым, б1лмей калдым деп зорга ку- тылмап па еда. Эйтпесе, олар да 6ip жалба тымакты куалап екш- mi жалба тымактар ж етш келгенде кектен сурагандарымызды жердей берд! деп куанып, коздершде ж ы лт ойнактай жонелмеп пе еда. Сонда Левентей мен сондай Педот цалмацтыц ар жарынан да табылмас дейсщ бе? Бул акылына Эбшцайырдыц кул ак асары белгШ . BipaK, оны 6ip к ш р т се карап ж аткан калмакка булай тетен тш еуге ел ку- лагын алацдатар 6ip желеу керек. Онысыз е си р кул акк8 epci ци- мыл 6opi6ip абырой тауы п бермейда. Оныц уетш е канша дегенмен Куба калмак ак патшага бодан ел. Онык iciHe орыс улыстары араласпай тура алмайды. Оларга айтылар Heri3ri ж ауап табыл- ганмен, 6ipaK: «Бул ж айында эуелх б1здщ алдымыздан ©Tin ал- май, мунша тетен цимылдауларыцызга не себеп болды?»— деп, ежектей кётсе келденец тосар сылтаулары кайсы? Мундайда керпме ул ы к тар : «Бул 6ip б1здщ миымыз жетпейтш ic екен. Сон- дыктан араласпайык. Bipi олш, 6ipi калсын. 0здер1 ш ешеш »,— деп ат-тонын ала кашатындай шытырман дэлел керек. К|удай ели р еш бе... Ж акы нда Астраханьдагы эшмге Ж эшбек- TiK хатын апарып кайткан Тумен абыз б1рдецет быксытып кел- n i : «Баярыдары актабан шубырындыны жасайтын Ш она Добы жаца контайшыдан кашып Жоцгарды тастап, куба калмактьщ арасына кеп бас саугалапты. Торгауыттар сыйрызбаса, казацтыц панасына жыгылам деп, 6ipas игЬжацсыныц баягыда туткы н кып экеткен балаларын ерте келшть BipaK контайшымен астыртын ауыз-жаласы бар Дендш Омбы бэлел1 icKe араласкысы ж ок керЬ нед1. Оныц уетше кашып-пысып ж урген Ш она Д обы та: «Цонтай- шыга карсы куреске шыксац, эскер берем1з. Ж оцгарды ц тагына ез1цд1 отыррызамыз*,— деп кытайдыц жансыздары шубыргыш- тай бастапты. IctIh, арты насырра ш ауып кете ме деп сескенген калмак ханы контайшыныц айтканын тыцдап Шона Добыны у 6epin eflTipinTi. Ол ертш экелген казак балаларын да коса кырып салыпты. Гштершде Есеттщ баягыда жоцгар окететш баласы Ацмацдай да бар екен деседь О да елш ть BipaK одан «туцым аламыз» деп калмак катынга уйлещцрген екен. Содан туган eici бала кялыттты...». Нагы•! орт тутетуге таптырмайтын шала быксыц. Ештецешц анык-таныгына жетш бола алмайсыц. Оныц каж ей де шамалы. ! ^ 1 Леонтий Парфенов, Федот Матигоров — ci6ip казактарын басцарган пол- 311

Кулагыцды елецдетш, намысынды дуылдатса болды. «Тутцын- дагы боздацтарыцызды цырып салыпты»,— десен, казак дур ке- Tepiaepi ce3ci3. Оныц устш е баягы актабан шубырындыньщ тусында кеэдер1 молтендеп ж а у цолында кеткен кыршын бауыр- ларды айтсач, юм-юмш ц де сай-cyfteri сырцырамай тура алмас. Ундемес Ж ош бекиц козшде кептен маздап кетпей цойган ж ум бац шок осы лакаптаи тутанган едь «ЭГнлкайыр хан акыл- даса келмек екен»,— деген хабарга цатты куануьшьщ 6ip ce6e6i де сол едь Тумен абыздыц айтып келген хабарыньщ ейрж-расын- да ш аруасы шамалы. Оган тек элпндей ойын Эб1лкайырдыч куп- тагаиы гана керек. 0лген боздацтарга б1рден 6ip жокшы болатын ауылдар соныц кол астында. Олар козгалса, буган костай кету деген соз емес. Агайынныц жыртысын жыртканнан кай казак абыройдан айырылып едП Аргы Ty6i Сарытауда талдандап цы- дырып ж урген Дармабала ханымнан тарапты-мыс бул лакапты TinTi де зая жЮеруге болмайды. Бэлшм олген куйеуд1ц тагынан дзмел! ж ейр хаиым Kaeipri хайды казактармен шагыстыру ушш одеш таратып ж урген шыгар. Meii.ni солай-ак болсын. Ондагы булардыц шаруасы кайсы! Bip кездей жерш 03iMciHin ап босат- пай отырган куба калмакка тагы 6ip уры нуга сы лтау табылса болганы. Бул бшетш Эбйщайыр тап мынандай кектей тускен батпан куйрыкты ит еШ кпеге кор кыла коймас. Жэшбектен баска Kici болганда алгашкы Kyni-ак актарып айтып салар едь Ол эл ш й ч артын бацты. Хаиныц мундай тотен Keniciiifleri im eTiii ацгаргысы келдй Бэлшм o3i де есйгеи шыгар деп ойлады. EcTice, эчймен! озд козгар деп кут и . Эбйщайыр onriMeHi 03i бастамады. Ол бэлюм будан куткен шыгар. Не де болса, канш а сыйласканмен, сырдесте емес адам- дардьщ oyeni абден сынасып алмай im жары суы киын екен. Eiceyi де 6ip-6ipiHin алдыида сы зылып бакты. EKeyi де коре сала еле салаты н керсе кызар эсер калдырмауга тырысты. Bip-6ipiHe ар- тьщ колка салып, артык ш аруа шыгарып 6eprici келмедь Ца- багымыз оц гой, акыры 6ip iu i актары са жатармыз деп ойлады. Сойтш конакж айлы к paciMiHiH соцгы оцаша субхаты нда да 6ip-6ipiHe жалтак-жалтак, карап iserreH api аса алмады. — Алдияр, ай ж атсацыз да ауырсынбас елд1 апта аралап кайты п барасыз. Цалткысыз коципппз осы. OeiMCiHin ат басын бурып эдешлеп келгендндзге ш екйз ризамыз. — Баса кектед1 демей, 03iMciHfli деп укканычы зга мен де ри- замын, батыр. Одан api соз болган ж ок. Комейлершде коп эчйме сыгалап турганы н eiteyi де т у й н д ь Бдрак, ол эч й м е ж уртты nipin койып макулдасар мэслихатты н шаруасы емес, окшау отырып онаша акылдаспр субхатты н шаруасы екенш екеуд де ацгарды. Оган орыи тар c;;i. Оиын устш е eKi арыстын itri жаксыларын жнып алган жерде екеуара букпактасып жургепдер1 жараспас та едь Ei<eyi сыртка шыкты. Тосып турган калыч жиын когадай жапыры лы п гагзым етй . Керме агаш тьщ касында анадагы созалач кок байлаулы тур. 312

А р жагынан ныек-бауырына дейш сайрап корш ш туратындай туны к кектщ ден еа шым-шым енш жатцан булацтыц суындай лып-лып ойнацшып тур. Х ан бул жолы терт аяк,тыныц м ш « з сулуын кврсе де, керме- ген, баГщамаган болды. Бул жерде такдай цата боп тймсанып жатцаны былайгы ж уртца алтын кврсе nepiuiTe жолдан таяды- ныц кершдей дуниецоцыздыц KepiHepi сезс1з едь Оларды Ж ошбек пен Бекенбай бастаган улы с жаксылары бая- гы кыз емшек тебеге дешн шыгарып салды. Доштасарда Жэшбек: — Алдияр, мынау анада кезщ^з тускен ж ан уар едь 03i epi- ищзде жайылсын деп жетектетш жатырмын. Ж аттан келсе де кайырымды туцымныц тел! едь Сйзге де кайырымен буйыргай,— деп кешлшен 6ip шок кылды шорт кесш ап, созалац кектщ ауы- зына апарып сшекешн ап, кынына пышагымен коса тыкты. Ж акы н турган аксакалдар ж агы колдарын жайып, сакалда- рын сипасты. Eneyi кос кеюректерш кезек-кезек туш сирш кушактасып коштасты. Х ан касындагы аз шогыр кыз емшек тебенщ басындагы кара- курым кеп шогырдан узШ п шыгып батыска карай беттедь Жэш- бектщ 6ipiHeH-6ipi еткен сэйгулж аттары мен сайыпкыран ж т т - Tepi колыцды 6ip млтесец ере женелетшдей боп жаланып-ак тур. «Буларды буйтш ж ш и з матап кою обал шыгар. Биыл, не де болса, ащы терлерш алатын амал таппай болмайды екен»,— деп ойлады хан imiHeH. Анадай жерге баргасын артына бурылып едь Билеп басып тыкыршып турган калыц баран аттыныц сол HipLn- ген калпы. Цац мацдайдагы мецск> кектщ устш деп Ж эшбек буныц соцынан оц колымен кун салып умсы на карап калыпты. ЭШлкайырдыд кешрегш элдеб1р жып-жылы агын ж уы п еткен- дей болды. Арада апта втпей жатып хан ордага Туменд1 epTin Айдабол келдь Эбшкайыр Ж эшбектщ вз бауырын буган тегшнен тегш жумсап отырмаганын б^рден б1ле койды. Ш ацырак арткан туйе- де дву солдел! абыздьщ конакасыдан сок ауылдык желкесш дей жел тебенщ басына барып ушеуден уш еу отырып айтып берген узын-сонар э н п м е а э л п yMiTiHiK устшен шыкты. Лып етш куа- нып кеткен хан онысын байкатпай, бейуак кыршын боп кеткен боздактарды аягандай твмен карап томсырайып отырып калды. Алган acepiH тунж ыр кабацтан гана акгартты. — Мына aHriMeni кеп узатпай Есетке е си р ту керек екен. Келденен кек атты б!реулердщ ауызынан бШ п кап журсе елдь riMiere сын болар. Содан баска хан да ж ак ашпады. Содан баска меймандар да ештене каузамады. Цоштаса |да 0б1лканыр: — Батырга сэлем айтыцдар. Мына хабарды кеп узатпай ку- лагымызга салганы дурыс болды,— дедь 313

Орта жуздщ журпнпйлер! белдеуден аттарын шеше хан Мыр- затайды ертш табын Бекенбайдыц ауылына аттанды. Ацмаддайдыц аты аталганда кул1ч eTin чуанып кеткен батыр- дыч дечгелек ж уз1 гэпкс чаныччасын чабынран талачтай чагы- нып шыга келдч ТШ н жутып цонгандай сазарып отырып-оты- рып барып: «Мына хабар EceTTi ece4ripeTin кетпесе болар °Д>- Ачмацдайга жан течгермейтш едь в л г е т Tipinin, ошкеш жангандай болып, тап ipreciHe Tipi келш турып, чайтадан гайып боп кеткешн царашы»,— дедь Толебайды шацыртып, часына Мырзатайды epTin кетелерге жумсады. Нагашысы Балпаш вуле- TiHe хабар бермей болмайтын едч Есетйч ауылын ай бойы ат чамады. Жан-жачтан бата очу- шылар кебсйдч Бет сипауга келгендер баталасуга келгендей чыр- шын боздачтардьщ чанын арчалап отырран часкей улысча Tic- терш чайрасты. Тып-тыныш ел д у р л т п шыга келдч Ауыл-ауылда домбыра- сын суйреткен ачындар, жыршылар кебейдч Бэр! де баягы адта- бан шубырындыныч топалачынан бермен чарайгы чорльщ пен бейнегп айтып сай-суйектх сырчыратып сарнап чоя бередч 0лш- талып ел чарасын Kopin турып кез жумган чырыч чыршынныч чайгылы тагдыры кеш чулаш хиссаларга айналып ауылдан ауылга, ауыздан ауызга тарады. Сол жылдары бауырындагы балаларынан Tipinefi айырылган шачырач атаулы елri чырыдтыч ш ш д е ез чарачтары да бардай керш, жаппай аза тутты. Марчум- дардьщ шешелерч жечгелерч апа-чарындастары куш-туш жоч- тау айтып ел-журтты ечхретть Эмресе, Есетт1ц тутчыннан чайтып оралгасын уйленген эйелх табын — Бокенбайдыц чарындасы Ечсеп сулудан туган Ботакоздщ e3i тумай турып жогалып кеткен агасыиа арнаган жочтауы жан б1ткеншч ауызында журд1. Та- малардьщ ауылына бата очи баргандардыч 6api чаршадай ч“ 3- дыч ажарын, ачылын айтып тачдай чагысты. «Цыз да болса, болайын деп турган бала!»— деп тачылдасты. Сол 6ip азалы ай- лар Ачмачдаймен чоса Ботакезд1ч де атын шыгарды. Шр мойын Есетпч даччы Да аспандап турды. — Цанша чатын алсам да, Ачмачдайдай ул суймеп едам. Данша чыдыра жол керсем де, Ачтабандай ат мшбеп ед1м,— де­ ген созд1 де шр мойын ерен батыр сол кундер1 айтыпты дейдь Жеттру Тем1рд1ч басында чыран жапчандай чылып Ачмач- дайга ас 6epAi. Асча жиналгандар: — А у , осылай аЬылап-уЫлеп отыра 6epeMi3 бе! Одан да чан- шерд1ч чара чанын чайыч тостаганга чуйып imin, кегхчхзщ ал- маймыз ба? Осы елд!ч элп найзасы шошачдаган батырлары чайда! Аламан бастап алга тусетш ханы чайда? Олар неге унде- мейдх? Олар неге жым-жырт?— деп айчай салысты. Ш эшт батырдыч туп нагашылары Балпаш балалары чана- тынан чайырылып отырган атачты жиен!н мынандай аза устш- де ел алдында чел жайдырмаймыз деп жан-жачч® «Цалмачча жорычча аттанамыз!»— деп шабарман шаптырып сауын айтуды ез мойынына алыпты. 3X4

Ж урт жиылып хан орданы цамай бастады. «Агайынга тускен цайгыдан целые цала алмаймыз*,— деп шапцылап келш жатцан Орта ж уз аттарыньщ да терлМ цургямады. Эб1лкайыр ертеден цара кешке майханасын цамап жатцап агайынмен ацылдасты. 9ж1бай ауылдарынан келш жатцан хабар да емен шоцпардыц дуцгнандей дуцк-дуцк етеда. — ШектП Есенбай ж уз ж1г№мен аттанам деп отыр! — Ж ем ру мен кетелер Есст, Бекенбай, Алтайга бастатып ею мыц адам шыгармац! — Он мыц жарым цол Орта жузден келмек! — Батыр султан да царап цала алмапты. «Мыц адаммен мен де атца мшемш»,— депть Олар сейпп дурлш п жатцанда муныц ез царауындагы рулар да царап цала алмайды. Сонда жиналар цол жиырма мыцнан асып жыгылмаса, жетпей жыгылмайды. Жиырма мыц аскер баягы ел басына кун туган кездерде де жиыла берген жоц. Буйтш цулшынган журттыц салымын Судан цайтара алмайсыц. Цайтарсац — ендх цайтып мацайыца жола- май кетедь Эб1лцайыр 6ip жагынан кектен тглегетн жерден бергендей боп цуанса, екшип жагынан цатты ойланды. Цанша дегенмен баягы e3i4 бШп цимылдай берейн заман жоц. Бетеншц бодана- сыц. Ею бодан 6ip-6ipiHe иелершщ буйрыгынсыз цару ж умсай алмаса керек. Ертец эл1 сыр MiHea емес улыцтар: «Тацсыр хан, буныцызды цалай тусшем13?»— деп шаншылар болса, айтар жа- уабы цайсы? Эрине, алдымен мынау ecipin алган елд1 талге тиек етедь «Дендш Омбы цазацтыц намысына тидь Ашынган журт айтцан басуыма кенбедк «Ханмын десец, алдымызга Tycin, жо- рыцца баста, ейтпесе, тацтан цуып, талац етем1з»,— дейдц «Айт- цандарын цылмастан басца амалым цалмады» дейд1. Еюнппден, цалмацтыц ез арасындагы шырыц бузарларды айтады. «Оздерь ш ц топас хандарын мансуцтагандарын былай цойып, ац патшаныц езш даттай бастады. 0здер1 гана азып цоймай, 61зд1 де: «Ац патшага царсы шыгыцдар»,— деп азгыруды кебейттй Бундай эзэзйл эцпменщ жолын кеспесе болмайтын болды»,— дейд!. «Цазацтарга цуба цалмацтардыц ондай-ондай азгырынды эцгамелерте цулац астырмаудыц жацгыз жолы оларга царсы жорыцца шыгу. Сонда 6ip-6ipiMeH жауыгады да, элгшдей эззз1л эцп.мею айтпайтын болады»,— дейдь Мына жацта башцурттыц дурбелещнен цорлыц Kepin жатцан орыс улыцтары алдыцгы дэлелш цулацтарына йлмесе де, соцгы дэлелше ойланып цалары аныц. Тек соган гана сенш, цазацтар- дыц мынау тыз етпе ет ашуын пайдаланып, цалмацтарды Жайыц асырып тыцсырып тастауга болады. Жа'йыц асцанша цазацтар- дыц да жел1 басылар, царцыны цайтар. А р ж агында патша ыц- гайындагы цалмац ханына ездер1 де цол сала цоймас. Ойтш езеуресе оган e3i де ж1бере цоймас. Жайыцца деш нп улан epicTi 316

алып, алдарына олжа салып оралса, бул шуылдактарга одан ар- тык тагы не керек? Жешбектщ де кездентин осы сетлд 1 гой. Ол да желкейндей башкуртка урынганнан repi буныц ipreciHfleri калмакка урынган- ды жен керш жаланып турган тзрхздк Башкуртца урынганиан будан баска казак кол былгаганиан баска ештеке бтрм ейдк Цалмакты жексец — epic пен олжага кенелесщ. Ендеше, сол KenTiK деген! болсын. Олардыц ындыны бйелмей турып буныц дегеш 6opi6ip жузеге аспайды. Оз дегенше жету ymiH бул 6apioip сол кеп тобырга кол жаяды. Ертец олар муныц тауын шакпас ушш, буйн бул олардыц дегенш кылуы керек. Оныц ycTiHe Ед1л- ге дейшй кец жазыц кептен 6epi буныц да кезш тейп келе жат- кан Кызыл курт. Бэлвдм оны осындай алас-капаста тартып алма- сац, ертец басыбайлы боданы болып алгасын ац патша цалмац пен казак, орыстыц ауызындагы ырзыцты алып бере коймас. Цалай елеп, калай екшесе де, коп кудш й 6ip тэуекел1 кайта- кайта алып урып астына сала беред1. Сонда орыс улыктарыныц сыпайылап айтцан былтыргы бу- йымтайын кайтпекпн. Ж абулы казан жабуымен деп б1ржолата буцтырып коймакшы ма?! Башкурт жацка туяк сершпей осылай отыра бермек пе? Ж ок оган баска кенсе де Эбшкайырдыц 03i кене алмайды. Ойткеш оган тусер упай нейзшен сол башкурт булхйн басуга iCTereH зрекетшен туседь Ендеше ол тарапты да бхржолата естен шыгарып карап отыра алмайды. Бул жорыцтан оралганша ол ж акка Нияз султан мен Мырзатайды аттандырып, шемекейд1ц жогалган жылкысыиа сурау салдырады. Олар элде- цашан башкурт ауылдарыныц ж елкейндей сай-жыраларга ку* раган ку тезек боп туй п калган жогалган малды кайдан тапсын! Соны сылтауратып башкурт й з й н устарларыныц ауыз лэмш ацдиды. Олармен эдешлсп барып сейлеспей, арасыиа: «Ак пат­ ша ЭЮлцайыр ханга башкурт кетерШ йн басуга ат салыс деп колка салыпты. Хан мынадай аламан-асырда кандас халыц- тыц канын аркалагысы келмей катты киналып жур. Уакыт оз- дыру ушш оуелден erecin журген тайшылардыц улысын шабуга Kerri. Егер балаларыныц 6ipiH башкурттар шакырып алып хан кояр болса, ак патшаныц алдында булжпплерд1 одан api цуда- ламауды етшш, к е т л д ж алар е д Ь ,— деген каЧКУ таратцызады. Башкурт бас кетерерлершщ мундай лакапка калай карайтынын барлап перед!. Ондай потуаны казак арасы да куптар едь взх патша улыктарыныц алдында башкурт арасында да ыкпалы бар билеупп боп кершер едь Пелен кун ipreHin касынан кетпей ойланып-толганган Эб!л- кайыр алй дэмейне тез1рек ж етудщ камына KipicTi. Бэйбек Аг- луцты шакырып былтыр орыс ульщтарына барганда калмак жа- йында не сураганын сурады. Сейтсе, олардыц цадалып сураганы казак пен башкурт арасы болыпты. ал казак пен калмак арасын ауыздарына да алмапты. — Алмаса алмасын!— дед1 хан. Ол, не де болса, белд1 бекем бугандыктыц белйй едь 31в

Кудайга шую р, жан-жацтан ат туя гы жш ледь Жан-жацтагы жал басынан кылт-кылт шац кершгеннен-ак ЭбЪчкайыр 6ip тога- йып цалып отырады. Баягыдай емес, бул илжсе де, илжпей ке- к1рейе тусетш ппреншек ауылдардыц азайган усй не азайып бара жатцаны байкалды. Соган анык K93i жеткенде, ез тещрегшдегт топты 6ip жачалап алды. Бурынгы: «Мыкты болсац, 6i3ci3 аттап nepuii, кэне!»— деп кеудесше нан nicin, какырайып ж урейн азулы аталардын 6ip катарын алыска cepnin тастады. Ондай астам кемрек ауылдар колгабыс жасагансып ж у р т , кол жау- лык кылып ала койгысы келеда. Айткандарымен гана ж у р п з п а келш, жан алардай желкецнен TOHin турып алады. Ондайла'рдан кутылып калатын осындай туе. Б у м л улыстыц ауызы озще карай жаппай бурылган туе. Осындай кезде оларга керсеткен нукайына калган казактыц кыбы кана Tycefli. Кеше гана езщ- мен кырбайы журген ауылдардыч e3i саган дегенде imTepi жы- лып шыга келедь Сенен керген баягы катымырлыкты сенен пер­ мей елплерден перед!. «Барлык пэле сол сумпайылардан. 0з 1ргем1зден баска жерге тамшы тамбасын деп й лей й н мысык й - леу сумырайлар былайгыга киянат жасаганнан баска ештенеш бжмейдк Х ан алдияр кай кара шачырактыч астында не болып жатканын кайдан бысш. Мыналардыч сезше сенедь Осылардыц K63i курымай замен тузелмейд1»,— деп шжшумен журген ж урт: «Иэ, кудай, едалдж бар екен гой!»— деп куанады. Сен де ел ал- дындагы 6ipa3 уятынды е л п «кара беттерге* артып салып аршы- лып каласын. Жацадан жиналган Tenipen ойда жокта ойдай ба- кытка тап болгандай бар жандарын салып багады. Сен ушш отка да, суга да туседк ж аманатка да барады. Олардыч колымел де талайды желкесшен нукып, талайдьщ кезшен ш укуга болады. Олар да ондай-ондай енбептер1 е й ч т р еген сайын еркел ж й куш- ейте тусед1. Акыр аягында: «Тек кана б1зд1ч айтканымызбен жур!»— деп талтайып турып алатынды шыгарады. Алгашында оларын байкамагансып, айткандарын пыла бер. Сем1зджй кой кетергенмен, еркелж й адам потере алмайды, ecipe бастайды. Ер- келж есерлжке уласпай тура алмайды. Еркелш н пере алмай журген керпей1л ж урт ecipe бастаганын кергенде: «Шок, шок!»— деп куаныса женеледк Сел нэрсесш шиге шаншып ел арасына жаяды да отырады. Сен де асыкпа... Ел алдында эбден ез KaflipiH eei Tycipin болган кезде мачычнан 6ip жола аласта... Ж урт оны баягыдан 6epri ecipTin койганычды эп-сэтте умытып: «Айтпадым ба! Хан не эдкл гой! Акылсыз неме акымактыгыи керсетш алган гой. Керген бойда куып шыкты гой»,— деп ле- nipicefli. Астамсыган адамдарга штелген сол нукай астамсыган ауыл- дарга да |стелу1 керек. Елд1 тепе риза кылу еш мумюн емес. Оныч 6apiHe од1л болып, барже б1рдей карасач да екпелейдь Bapi де: «E46eriMi3fli елемедь Басымызды баскалардан оздырма- ДЫ»,— деп жер тапсынып шыга келедк Ондай ечшеч кочторгай журтпен ештеке б т р е алмайсыч- Сондыктан б1реулерд! imne тартпай болмайды. Сонда тек оларды гана емес езгелерд! де ын- 317

таландырасыц. Bipeyaepi: «Осы абыройымнан айырылып цалма- йын»,— дсп тырысады. exiHuiinepi: «Мен де анаган уцеап, абы- ройга жетер ме екенмш»,— деп тырысады. Ынталылар кебейген- мен ьштымац кебеймейдь Сенщ б!раз жуг!цд1 сол ынталылардыц оздорйац жещлдетш бередй Астамсыган талай неменщ сол ын­ талылардыц пыш-пышыныц оз1мен-ац дымын цуртуга болады. Bipan, жаныца 6ip жолатып алма. Жолаттыц скен, кашан вз абыройын e3i токкенше жаныцнан шыгарма! Эйтпесе, цур бекер- ге окпел1лерд1 квбейтш аласыц. Билжтщ — вкпе-бопсадан улкен жауы жоц. вкпе-бопсадан цашеац, жаныцдагы жандайшаптар- дыц саныи квбейтпе. А з жандайшапты ацырына дейш мэцыцнан шыгарма. Сонда былангы кептщ вкпесш сол азгантай жандайшап арцалайды. Азгантай жандайшаптыц элгшдей асцан тасцаны болса. Аяма... А ласта...С еш ц соган кешны кунацныц кебж солар арцалап кетед1... Билеуип басыцмен езще астамшылыц жасаган адамдарды аластатудыц да цыбын таба б1л у керек. «Цайтейш, ез обалыц езще!»— дей алатындай кезде гана ондай шеппмге баруга бола­ ды. Сонда гана ол iuiiHeH цанша niece де, е ш тм ге барып, шагына алмай, e3iHeH-e3i жым болады. 0з1це екпелегенше, оган сен ек- пелеген бол! «Сенген цойым сен болсац, сем !здтц е болайынныц» кеб1н кииз. А л тап сондай астамшылыц кврсеткен ауылдардан TinTeH абай бол. Олардан кутылу уш ш eyeai жан-жагыца цара. взщнщ досыц цанша екен? Олардыц жауы цанша екен? взщнщ досыц- ныц санына оныц жауыныц санын цос. Оган жэй эншейш цызыц цумар келденец ж урттыц желшш цос. Соныц 6opi жабыла кеп сенщ шашбауыцды кетерш кетердей болса, цапы цалмай цимыл- дап бац. Цимылдаганда да цатты цимылда. С е т ауызымызга ца­ ра деп астамсыган немелердц ауыздарына царамац туил1 саган ауызы енд1 цайтып жете алмайтындай цылып цимылда. Сонда оларды табалаушылардыц цудайы бередь Олар ездер1 гана желЬ rin цоймай журтты да желшт1редй «Айтпадыц па, эдщдш бар!»— деп желшшеедь Цай кезде де эдшдштен цагаж у Kopin жургендер кеп болады. Соныц 6api цуаиады. Астамсыгаидарга цара тобыр- дыц «алацайынан» асцан соццы жоц. Есецпреп цалады. Ондай желшш цалган журтты узац жедштарш цойма, желшн басар ай- Kaaip осыныц цай жагынан цараганда да, Эбшцайырдыц асы- гы алшы Tycin тур. Кеп аталы ауыл баягы орыс едины келген- д еп дэн-данайдыц тусында буган кврсетер цуцайын керсеттк Артынан кертке артцан жуктей 6ipece олай, 6ipece булай цисая- тын бастагы дэурен тагы тузелгенде ондай ecipiKKe жасар кецпй- лпчн жасады. Соны туынгендер кеш цалмай турганда ecTepi Kip- in цайтып уш рш тапты. А л сонда да тэубага келмей, эл1 кунге дейш буган цырын царап цисаятындарга eHfli KeuiipiM жоц. Олар осы туста да бой керсетш жатыр. Сауын айтцан Балпаш балаларына хабар бермегендер1 — оларды менешбегендерц «Не­ ге 61здщ басымыздан аттап, цалмац шабар жорыцтыц бас ноц- 818

тасын ага баласы эл1мшц баска атасы курыгандай, кайдагы кетелерге устатады»,— деп бугаи киты ктан гандары. Цитыцтангандар китыктаиып жата берсш. Цайтадан шакыру- шы бармайды. «Сендераз де соцымдагы шацымныц мол болатын Typi бар. Аттансацдар да, аттанбасацдар да — ездерщ бШн,- дер»,— дегендей тоцторыс рай байцатады. Bipan, ж аудан тусер мол олжаныц ш ей KepiHin турганда керШп-созылып уйде ты- ныш жататын казак, бар. ма? Далгандар кенелш жатцанда ол цайтып калыс кала алады?! Б ерж киген казактыц бул дуниеде дэметпеййш бар ма?! бзшдей емнпп берж кигеннщ колы неге жетсе, мен де колымды соган ж етм зем деп тыраштанып бакпай ма?.. Булар кашан аттанып кетпейшше бупнге д е т и булк етпей жаткан талай децнщ усйнде буркыраган шац кершер. Ж ау шап- кандай кызыл екпе боп далактап келе жаткандар олпндей сыба- гадан КУР калып коям ба деп коркып келе жаткандар... Келсе келе берсш... в з аягынан салактап келгендердщ табатын абыройы белйш. Уэдел1 кун келгендс хан майханасын тастап, анада Жэшбек жетелеткен кул щ кекке MiHin косындарды аралады. Ж эшбек пен Бекенбайга epin келген Орта ж уздщ аргын, керей, кыпшак, уа- гыньщ он мычы — 6ip косын. Т у устары — атакты шакш ак Ж э­ шбек батыр. Kiiui жуздщ уш арысынан жиылган он е м мыц — 6ip косын. Т у устары — атакты Бекенбай батыр. Сауынды кетелер айткан- мен, туды Бекенбайга бердь вйткеш ж октап бара жаткан жок- тары — ж ейрудж к Жыртып барар жыртыстары — ж ей рудж ь Ендеше ту да солардыц колында болу керек. Мугажардыц е м алкабын нпрей толтырган е м косын да ба- рын салып багыпты. Екеушщ де еддер1 кату. Ocipece, астарына ецшец мецйз кара ат MiHin, карашашак ту байлап, карына да кара тацып, шатыры мен жолым уйлерш де карамен жауып, найзаларыныц сабын карага бояп, терлж пен токымды да кара- дан салып, кабактарын шарт туш п алган ж ей ру колы сонадай- дан назарыцды жыгып назыркатып тастайды. Ш р мойын Есет жараган улектей курмлдеп карауындагы елдщ е м аягын 6ip ейкке тыгып бацты. Баягыдан торыгып цойган улы кайта йр1л- гендей болып турып, кантадан гайып болганыныц ызасын басыл- са, осы жолы басып кайтпак- Елдщ алды-артыныц жиналганын тоскысы келмей: «Шубырта 6epin к;айтем1з. Осы колдыц eei де ж етш лж й емес пе!»— деп аттанып кетуге асыгып тыкырши бе- редь Оган кашан кореец де ж е й кат жер астынан енд1 шыгып турган Мэдщей туксю п, кабарытып карауытып ж урейн табын Бекенбайды коссацыз, ж ей ру колыньщ жагдайы айтпай-ак бел­ ил!. «Жауды TC3ipex керсетшН»— деп жаланып тур. Жейрудан кешнй ж е л т куш й кол кетелерджь Жненшц жыртысын жыртып шыккан «Дейт!» урандылардыц бул жолы ceeflepi де дейт, ездер1 де дейт. Атты ц жацсылары да соларда ма деп каласыц. Бауырын тартып, сауыры кул1цдеген м л жарау. Алды Атыраудыц пушпагына Ш й п калган ауыл гой. Арасында 819

суыннан да туцым ж ск болмас. М елил коктср квп екен. Дол ба- сылары Алтайдыц астында да соныц 6ipeyi мелтецдейдк Бурын колдыц алдын бермейтш шекплер бул жолы алдарына дау Heci ж еи ру мен сауын айтцан кетелерд! салыпты. Дай та- рап^а шыгарларын б1лмей квп толгангандыктан ба екен, баягы сындай айбынды емес. Minreii аттары да Oipi без, 6ipi торы — ала-к,улалау. Батыр султан царауындагы косынныц салтанаты- мен шаруасы болмагандай. 0з басын аптап-куптей берген бе калай?.. Бай улыныц колыныц алдына 6epim пен адай жарыса шы- гыпты. Ж ау беттеи немелер осы казФ кикулап тарта женелеин- дей eMinin тур. Мундагылардыц квздершщ жылты басым. 1рге- лсршсн туртпектеп отыргызбай отырган душпанды кулл1 казак, боп жапырып тастаганга олар куанбаганда KiM куанады! Kiuii ж уз колы кара цурым. Kiuii ж уз колы айырыкша апты- гып тур. Б1рак ат — мппстершде, ер-турмандарында, жарацта- нуында Ж эшбек колындагыдай б1рден квзге тусетш 6ip ецкейлпс, салтанат ж ейспейдь Ноктасын 6ipeyre устатып, енд1 оныц кас- кабагын ун й з баккан улп-тэртш жагы да кемштеу. Эр ата, эр ру 03i квзге TycKici келш жагаласып тур. Ала-кула ат MiHin, ала- кула жарактангандыктан ба сан жагынан Орта ж уз колынан квб1рек болганмен олардан айбынды кершбейдь А л Орта ж уз колы буныц анадагы квргеншен repi де жутына TycinTi. вцш ец баран мшген калыч кол вздер1 жайгаскаи кец алцапты алыстан Караганда ж ауар булттай TynepTin лаберген. Дак мачдайдагы Ж эшбек мшген шачкан боз сол кара бултты какырата и л ш жарк-жарк ойнап келе жаткан найзагайдай. Он мыц жан 61рдей ат MiHin, б1рдей кшнш, б1рдей жарактангаи сод не жорык! К ептш ке 6ip ецкейлж косылганда одан аскан айбар болмайды екен! Ертец калмактардыд калай карайтынын 6ip алла бiлciн! А л i;a3ip Kiuii ж уз сарбаздарыныц Ke3i тепе соларда. Олардыц жалт-жулт кимылдары мен ж арк-журк кару-жарагына тацдайларын кагып, бастарын шайкайды. Сардарлардыц кабак- тары салбырай тускен. Ш амасы, кызыккандарынан repi кызган- гандары басымырак б1лем. Дызганса кызгансын... Бул казак oye.ni баска б1реуден 6ipfle- цеш Kopin, соган iiui кыз-КЬ13 кайнамай турып ic кылмайды. K i­ rni ж узд 1ц квп нокта устарлары, баска журттарды былай койган- да, тап ipreciHfleri Орта ж узде не болып, не койып жаткандарына карамай, 6ip-6ipiMen иык салыстырып, 6ip-6ipiHeH озганына мэз болып ж ур. Аталы ауылдардын басшылары: *6i3 тушмрсек, бэр! жэрешмалла* деп масаттанып кеткен. Дарауындагы елд1ц, со- кындагы цолдыц абыройын ойлаудыц орынына, вз кошректерш коб1рек куйттейдь Ондай дац кеш ректж йц неге экелш урынды- ратынын KepciH, куйш еш , бастарына TycciH! Мундай жорыктардыц квптен кетап журген есецд! цаитарып, алдыца олжа салып берумен коса, жан-жагыца козжд1 туырш, журттыц неден озгын, eeiKHin неден кенде екенщд! угынуга да cenTiri тиедк 820

Цададулап атда донган ауыр кол казак шебшен шыга сала кан майданга Kipicin кетть Цой доздатып, туйе боталатып, жа- багы ж ун кыркып, ездершше ыргалып-жыргалып жаткан кал- мак. туршмен ауылдары ойда жокта ала шацныц астында калды. Цазадтардьщ Ж айыкка жеткенше-ак алды малга толып болды. ЯСайыкка жеткенше-ак коржын аркалап, туйе жетелеуден баскага колдары артылмайтын куйге ж етп . Бейуак урынып, еч- сере тиген казактарга em6ip тайшы тетеп бере алмай, ала топыр- дыц астында талан-таражга ушырап далгандары кала бердд ал :лан дэрмен бас саугалагандары Едьлге.карай женкйпумен болды. Цазадтардьщ бул шапкынына 1штей куангандары да жок емес. Ед1лден аргы нуга маркум боп кеткен Аюке мен Kaeipri Дендхк Омбыныц актылы койы мен дулалы жылкысы емш-еркш кенелш жаткан-ды. Ол субел1 доныстарга калган тайшылар дан- ша кызыкканмен ар жагындагы Астраханьдагы орыс эскершен тайкаксып жакындай алмайтын. Ж айыктан 6epri куацда баягы актабан шубырындыдан есш жиып элдешп калган казактардан 6api6ip тыныштык болмайтынын б Ш п болган немелер не де бол- са, Ед1лд1 сагаламакка кенхлдер! ауып отырган-ды. А к патшаныч улыктарына д а : «Б1зд1ч KeperiMi3 болса, Д ендж Омбыга жасага- ньщды 6iere де жаса»,— деп кол жаймак едь Кезекпелеп т ш с т жудетш бара жаткан кудайдыч куачшылыгы мен казактьщ шап- кыншылыгынан солай кутылмак едь Ондай кикар ойдагылар мына сургшда пайдаланып кездершщ дуртын теснен кунарлы влкелерге куана-куана кешш алды. Ондай тайшылардыч булар малына тшссе де, жанына тшскен жок. А л оган тусшбей даса- рыскаидары нагыз кансоктыга ушырады. Цыжылды кайнатып барган «кырык дыршынныч» анык хаба- рын emKiM айтып бере алмады. Шона Добьшы б1реулер: «Оныч оз ажалынан елш калганы кашан! Моласы сонау Баскуншак ж акта»,— деп азар да безер болса, б1реулер: «Ол — Tipi. Оны ак патшаныч 03i канатыныч ас- тына алыпты. Ж очгар контайшысынын курыгынан алые болу уппн Кубань жадта журген керш едЬ,— деп сокты. Цазадтан тускен туткын балалардыч жагдайынан ешшм еш- тече б1лмейдь — Шона Добыныч бул ж акка кашан асканын кврген ешюм — Сочына канша кол, алдына канша мал салып келгенш де ешк1м эчг1ме кылып кврген емес. — 03i кашып-пысып зорга кутылып отырып, кайдан туткын жетелеп журеш! K e 6iHi4 ауызы соган саяды. Тек Дендж Омбыга кесек атданнан баска ештече ойламай- тын кикарлары га н а: — Ондай кеп туткынды Д ендж Омбы кез1 киып кайдан ел- Tipe салсын. Хиуаныч саудагерлерше айдатып жiбepгeн шЫгар. — Ио, хан долга тускен дазадтарды Астраханьга барып келе жатдан саудагерлерге сатады екен деген д адду кептен бар.

— Ендеше — ол балаларды Хиуа мен Бухардыц балеринам 1адеу керек. — Бул гоптщ анык-каныгын Дондж Омбы мен, Tipi болса, Шона Добыдан баска ешшм бклмейдь Солардан сурагандарыч, Сондай ум1т!чд1 б!ржолата узд1рмеген уйткымалы лакаптар болмаганда, ыргалып-жыргалып улгерген казак колы Жайыктыц Cepri жагасыиан-ак кайтатын едь Элгшдей api итерш, 6epi жык ачпмелерд1 ecTireH Есет пен Алтай: «Дендш Омбынын улысын шаппай кантпаймыз»,— деп езеуреп болмады. Ж айшылыкта кецк-кецк к у л т кеч ж уретш nip мойын Есет кисык агаштай кикарланып: — Д ау iieci мен болсам, ж ау Heci де мен. Цандыкол карак- шыныд iprecine келш турып, алдыма мал толды екен деп, Kepi кайтып ж уре бере алмаймын. вйтуге Акмачдай жанымныч Tipi болса квз ж асынан, ел1 болса урейшен коркам. Жолдарычды бо- гемейм1н. А л 6ipaK 63iM мына гэпи ч 6ip уштыгын шыгармай турып. Kepi карай ат басын бура алмаймын,— дедь Эуелден соньщ кайгысын ж елеулетш келш отырып, CHai оз)Н жацгыз кайтып тастап кете аларсыч! К енуге тура келд1. Ж ер кайыскан калыч кол келденеч аккан А к Ж айыкты к®к тыпп api OTTi. Жылцыныц картасындай Нарын кумнын катпар- катпарын цанша тштмлемегенмен Двндж Омбы таптырмады. Ол Цап тауы ж акта Цум взен1 бойында жатыр десть Орыстыц кол астындагы елкеге ейтш кеулеп Kipin кетуге ж урек кайдан дауа- ласын! Тагы да абырж у, та гы да ачтарылыс. Тагы да куйш-шскен Есетт1ц туксиген кабагына карап унс1з телм^рш. — Ендеше осы Едш мен Ж айы к арасындагы ен мачда Дон- дш Омбынын 03i болмаса да, соныч K03i 6ip тукым ж ок дейс1ч бе! Ив, ж иеш, иэ Kyfleyi — 6ipeyi бар шыгар. KiMi болса да, мешч Акмацдайжанымнан садака кетсш. Цанжыгама байлап ап, ауыл- дан ауы л коймай аралатып, ит аяктан ас imKi3in, ит корлыкты кврсетш ж ур ш елтр ем ш . Цанга кан, жанга жан!. Есетиц айтар осыдан баска ceei жок- Бет ауызындагы кек т у к й ч 6api сабаудай-сабаудай боп самсап кетерШ п алган. Ауыз ашкан ж уртка бурадай арп-арп етедь Айтканына кулак аспасан, м м болсач да, тарпа бас сап, таптап етуге шак тур. Эншейшде 6ip ce3iH eKi айткызбайтын Бвкенбайга да кикайып кулак аспай койды. Ke3iHi4 карашыгы кемШ п, оныч орынындагы алакандай eKi жапырак кызыл ет 6epiHi4 азу псш ен енд1 ажыраган жача ж аракатты ч орынындай жалп-жалп етед1. Салбырай Tycin кеткен сала кулаш eHflipmeri сыртка тамбай, iшке саулаган ж аска шылкып толып тургандай калш-калш етед1. Мал танитын казактар мундай ж аны кас м ш е з д тулыбынан айырылып тагаты таусылган нар туйеден керуип едь Олар да осылай кара керсе, карадай суйкенш, какшып eTKici, таптап eTKici келш туратын. Есет те алдына барган адаммен амандаспаи 322

е й тдзесш душадтап ап, жуандыгы б1лектей дыл арданды дарщ- дарш асып, дайзалай шайнап отыр. Намыс пен дайгыдан мунша пушайман болтан батырды са- басына дайтып тусхруд1 б1ле алмай бастары датчан Эб1лдайыр, Жэшбек, екх Векенбай еадЦ жан-жадда шолгыншы шаптыра бас- тады. Бутан д е т и мал алса да, жесйр алмай, адам олжадан ал- дарын бос устап келе жатдан-ды. Солай еткендерше хштей тэуба eTin отыр. Эйтпесе оларды Есет элдедашан турап тастаган болар Ардалы батыр ауыд-ауыд: — Кайран Адмачдайжаным-ай! Артычда ызгындай елхд, арыстандай арпылдатан экеч далтанда не кердхд? Сураусыз кет- кешч бе?— деп адырып-адырып дояды. «¥йыдтап жатдан дулейдо оятып алып ек! Мынау 6ip e yji4 басын жутып, чара чанына шашалмай турып, ашуын басар Осы ойда отыртан тертеу кеткен шолгыншылардьщ алгашды- сыныч тебесх чылт еткенде не штерлерш б1ле алмай еседиреп чалды. Сорлатчанда чалмач ханыныч баласы Цалдан Норбынын улысы осы мачда екен. Астраханньщ тубшдеп Кызылжарда соныч ауылы отыр дейдь Ж уычта туржменшд 6ip бегхшч чызын тэты алып, ж ас чатын кызычтап ауылында жатыр дейдь Мынаны естшенде тертеуШ д кезх тас тебелерше шоршып- шоршып шыччандай болды. Моссатан, безгелдек! Цалмад ханыныч баласыныч чанын ар- даласач, ач патша арчаднан чата чоймас. Мына жорыч орыс I патшасыныд ез1мен жагаласча айналып кетш журмесе не дыл- Не дс болса чутырынган улектей айналасына ач Ke6iriH атып отыртан EceTTi чапысыз Салдан Норбыньщ тобесшен туйрсед, ic насырга шапты дей бер. Эбхлдайыр эбден дал болды. Муны ecTice, ач патша башдурт- тан кешн коз чырына езш алар... Жашбектхд де басы чатты. Эу баста осы эдНмеге жел берген e3i ед1. Дегенше жеткендей болтан. Жайыдтан аргы cap далага жылчыд мен туйеддх айдап экел де, шалдайып жайтаса бер. Ендх соныч 6api коз ушыднан 6ip-6ip ушып журмесе не дылсын! Екеушхд жагдайын тусшген табын Бекенбай: — Сендер осы арадан чайтьщдар. Есеидд часында мен чала- мын. Алтай да кете алмас. Норбынын ауылын 6i3 шабамыз. А ч патшадаи дау шычса, жауабын 03iM беремхн. Сендерд1д т1лдер1ддх алмагаи боламын. Кек чуып келген болып, А ч патшада шаруам жод. Эбьддайырда шаруам жод. Цалмад елпрген бауырымныд жазыдсыз теплген даныныд жодшысы боп келд1м деймш. Орыс патшасы ел араздыгына араласса бхр жен, пенде араздыгындагы шаруасы данша! Едгезердей батырдын дара таладтанып алган шарадай бетш itepin турып Ж эшбек оныд мынау жуйел1 ce3ini4 03ine келше алмады. — Жод, оныд болмайды. Сендерд1 мунда тастап, бхз анда 323

елдщ бетш налай керем1з?! Онан да сен барып тентек Ьатырды алдарната тур. Bi3 тагы да кабыргамызбен кецесш кереш к,— дедь Эб1лкаиыр меп Ж аш бекпч бар тапианы : астыртын жэукем кол ж )б е р т, Далдан Норбыны туткынга ап, Жайыктан opi еткь 3in, туржпен арасына асырып тастау. Ол жацтан К ап тауыидагы вкес1мен, Астраханьдагы орыс эшм1мен хабарласып улгергенше, булар елдерше кайтып та оралады: «Буган кенбесе, б1зден жак- сылык кутпесш!»— деп айту катты тапсырылды. Ж эшбек бул icTi ез мойынына алды. Мундай iui астарды Ki- mi ж уз колынан ешымге б1лдарген жок. EKeyi eHfli Есетке келдь — Саган кояр шартымыз бар,— дед!. — Айтыцдар. — А й тсак, Kaaip Далдан Норбыньщ ауылын шабамыз. Б1рац ханзаданы ч езшен баска eniKiMre тшспейназ. Оны да кашан аке- йнен хабар болганша к ол ж умсамай Tipi устай турамыз. Оган керсетепш чд! элй кырык кыршынныц ажалына экей Дендж Омбыныч араласына анык KG3iMi3 жеткенде барып керсетейч! Осыган кен ей ч бе? Есет бутындагы жаргак шалбардыч пзейн п йм ен кайзалап дар-дар жыртып, басын булгачдатып 6ipa3 отырды да: — Атам Тамага абырой таптырган нар тэуекел гой. Тэуекел! Мен де кенеШн. Доркаудьщ Kyuiiri колыма туссе, я Акмандайым- ныч, я одан калган туяктардьщ 6ip хабарын шыгарып берер,— дедь Кызылжардагы eKi мыц уй бес кун удай казак к°лыньщ к°Р- шауында турды. Ешшмд1 одан аттап шыгартпады. Ешюмд1 оган карай ж!бермедк E a i мыч уйдоч т Ш шыккан адамдары кезек- кезек тергеуге алынып жатыр. Далдан Норбыныч кайда к¥Рь,‘ ганын е ш тм бшмейдп Ж еп-сейз кун бурын осында жургешн 6api KepinTi. Дашан кетп , кайда к е т п — онысы епщайсысына мэл!м емес. Д алдан Норбыныч катын-баласы да ештене б1лш-жарымай- ды. Ж еп -сей з кун бурын 6ip топ туржмен к е л ж п де, апак-сапак- та элдекайда алып к е т т п . Дайда алып кеткендер1 белййз. Есет вз бармагын eei шайнап отыр. — Дайда к¥Рыды деййн. Келер. Еч болмаса анау кушагына енд! шрген каншыгына оралар. Е м мьщ yftflin ж аны неше кайтара тергелш-тексершдк Олар- дыч айтар жауабы — элй. Есетйч туйер пэтуасы — жанагы. Бес кун бойы солай. Бес кун бойы осы отырыс отырыс. Есет Эб1лкайыр мен Жэш- бекп ч очаша кетксшн жактырмайды. «Мынау Te6eci озган тере мен алды толган аргын нагып екеуден-екеу пыш-пыштара береди Ш ыкпасын касымнан! Далдан Норбы келгенше осылай отырсын омалып! Б ул коршаудан казак та, калмак та ешкайда аттап бас- пасын! Ш ьщты екен — к е к найзамньщ ушы сендерд1ч кеч^рдек- TepiK Aeb— деп еж 1рейдк 324

— Ж э, болды, бауыры елген, баласы елген ж алгыз сен бе екен! Отыр жайыка!.. Бекенбайдын кату дауысы барк ете калды. Орынынан атып турып эр epi»ri (йлектей дойырын алып караптан карап течселш канына карайып отырган куйеу баласына теш п ж ет!п барды. — Балан елее, б1реудщ eTeyiHe берген нец бар? Ж алпак елд! жайрата шапкан жаудыц канжыгасында шмшн катыны, шмн1ц бауыры кетпей жатыр. Ел канжыгада кете ж аздаганда тугарме- ген енсенд! бугш Tycipin не кара басып отыр?! Д огар api был- шылды! Норбы бес-алты куннен 6epi качгырып ж ур д ей й ч бе? Варган шыгар анау ак патшаныц вш мше! Д арауы ндагы елд! саган талатып койып, орыстын да колына буйен байланып кал- маган шыгар. ЕртендЬбугш ак алмасын жаркылдатып казак- орыстар да жетер. Сонда мына e aiiw i боска кыргызып коясын ба? Сешн кегщ елде емес, Д ен дж Омбыда гой. Tipain болса, оны- мен де сейлесерлпз. Е н д т кикацыдды тындамаймын. Дайдагы 6ip шунак калмактыц басы упйн eid арыстьщ боздагын 3en6ipeK- ке жем кылатын жайым жок. Орныннан тур!! А ты на мш! Мшбе- сен буып экетем! Hip мойын Есет тебесшен теш п турган Бекенбайга алая па­ рады. — Дайдагы шунак калмактыч басын айтасьщ! Акмандай- жанныц Keri кайда? Данды кол каракшысыньщ аты шыгып тур- ганда да, сурауы суралмайтын ол ш en.il Ауы зыч барып калан айтып турсыч, Беке! Бекенбай колындагы дойырды лактырып тастап шыгып ж уре бердь О ц ж ак босагада ун-тунйз отырган А лтай 6ip ышцы- нып калып, еш 6yflipiH таянып течселш коя бердй — Ж ок, булай кетпеймш. Мынау eKi мьщ уйд!ч еркегш ту- гел кырамын. Дара канын касыктап турып ш ш зе м . 1шпегенде- piKHin ауыздарыча жыгып салып куямын. Ойбай-ау, шулд1р калмакты буйтап жыкканша ж ыгылганым ж аксы eni гой. Дула- гычды урайын. камыс кулак, бауырсак кул ак кайда ж ок! Б1зд1н ауылда да айгыр KiciHen, кошкар м еиреш п ж аткан ж ок па? Бу- ларсыз да кебейер. Акмацдайдьщ жолында кан текпей аттанар болсак колдарында елем! Алдарычдагы мал мен дуниеш айдап апарып анау кек теч1зге агызып ж 1берем! Есет течселген1н калт тыйды. А уы зы толы кыл-кыбырды та- балдырыктан асырып 6ip TyKipin тастады. _— Дарач калсын 6api де! А кмандайж ан енд1 ж ок болганы гой. Гайыптагыньщ жыртысын жыртамыз деп Tipimn обалына калмайьщ. Алтайжан турегел! Нагашым Балпаштыч аруагынан айиалайын! Сеплген кабыргамды бутшдед1ч гой! А л, мен ток- таттым. Жур1стерще мен дайын. Тебеммен шачырактьщ кулд!реу1штерш шатыната сындырып атып турегелдь Манагыдан 6epi унЫз турган Эбшкайыр табын Телебайга сырттагы Бекенбайды шакыртып алып: — Ж ыктырычдар анау е й мьщ уйдИ Tipi лагын, eni пушпа-

гын калдырмай, жым-жылас Keruipin ала журем1з. Дондщ Омбы- мен Далдан Норбыга тукым-туяк керек болса, Акмаццайдьщ анык хабарын шыгарып 6epciH де, кайтарып алсын. ЕлшШкпен 6iTce, жош сол! Жаушыльщпен алгысы келсе, жагаласты сонда салармыз. Ж емру in iinae талай ханымы, талай ханзадасы бар мынау ei<i мьщ уй,— свищ олжац! Не 1стеймш десен де, ешюм колъщнан кацпайды. Акмандайдьщ я езшщ, я балаларыньщ ха­ барын шыгарып бергенше аманат кылып устай турам десендер, агайын оны куптайды. Б ул ею мьщньщ жолындагы дауга кам- шыны 6ip салысамыз, жауга — найзаны 6ipre сугысамыз. Олжа- нын; б и л т сендерде болганмен, ауыртпалыгын осы турган ек1 арыс 6ipre котеркедь А л кеш женге! Туе жолга. Кошщнщ ал- дында Ж э тб ек , артында ез1м болам!— дед1 санкылдап. К екж ал Есетт1ц бет-ауызындагы кек сабау туктер жыгылды, Цулайтын жардай тунер1п турган Бекенбайдыц кара талак бет! курештш. Сымдай тартылып сырбаз турган Ж эшбектщ кез! 6ip жалт етш ханга парады. Басын изедп «Акыл таптыд!»— деп куанганы ед!. Анадайда бар-жогы 6earicia боп окшау ожыра- йып турган Батыр султан «УЬ»— деп уртьш томпайтты. Е ю ni- niHeH эзер дем алып турган кепнплштщ дендер! жайылып коя бердь Eip-6ipiHe жымывдай карасып, жамырай тараскан ыгы- жыгы ж урт ею мьщ уйге беттедь Манадан 6epi салбырай т о т п турган тымырсык булттьщ арасынан шатыр-шутыр найзагай ойнады.. Дария беттен луп eTin жел еси. Бармактай-бармактай бадана тамшылар ойнактап коя бердь Ею мык уй калмак ыгы-жыгы жылап жатыр. Жиырма ею мьщ оскер ыржьщ-ыржьщ кулш жур. Артынмп-тартынган ауыр кол бесш ауа нпйкала басып жолга Сол жолгы жорыктан талай байдыц уш рж щ саны артып, ке- лссжщ катары кебейдь Сол жолгы жорьщта талай такыр кедейдщ ipreciirc тыкыр, казаныиа булю л 6iTri. Сол жолгы жорыктан талай бэйбшенщ колы узарды. Сол жолгы жорыктан талай сур бойдактыц цойыны жы- лынды. Сол жолгы жорыктан сок талай баланык нагашысы калмак болды. Сол жолгы жорыктан сок талай ауылдан «ак суксырдьщ балалары», «калмак енем балалары», «бес калмак», «терт кал­ мак* дейтЫ тармактвр тарады. Кептсген тукымнын онсыз да шарадай беп-epi одан opi жал- пайып, онсыз да шыгьщкы шыкшыттары одан ермен шыгынып кетт!. Батыстан балпак басып оралган Об!лкайырды Нияз султан мен Мыраатай тыкырши тосып отыр екен. Айткандары: баш­ ку рттар обден ашынып алган; патшаньщ жагындагылар, патша- га карсылар болып ipre ажыратып, ею белМ п алган ел 6ip-6ipi- Ш

шц жагасына жармаса бастаган; бундай киямет-кайым жагдай- да олардын вз бас кетерерлерше басу берер турлер1 ж ок; ара агайыннык араласы керек. Эб1лкайыр агасы мен балдызыныц мына сезше куба калмак- ты шапканынан бетер масаттанды. Неге екею белп й з: алаканы мен табаны б1рдей кышып коя бергеш. Вул не кылган олжа? Бул не кылган жол? Соны ойлаганда бозбала ж ш ттей ж у peri ала буртып коя бередь Арада жарты ай етер-етпесте iHip карадгы да: — Кеш жарык,— деп Мырзатай аттады. — Ассалаумагаликум. Созалацдаган тагы 6ipey тагы аттады. Балдызы агасы базардан келгендей ыржач-ыржан етедк Со- цындагы созалач Kici торге озуга батпагандай шлш тагзым етть Оч жакка кеп жайгаскан Мырзатай: «Нагып турсыч?»— де- гендей алая карал, тор жагынан орын усынды. Жалбагай тымагыныд мачдайын Tycipin ж1берген бейсаубат конак: — Иэ, б1см1лла!— деп Мырзатай керсеткен орынга озды. Басындагы жалбагайын сосын барып алды. KeHepeci би1к та- тары-такияныч жиепшн сыртынан калкиып шыгып турган кал­ кан кулагы мен жудырыктай енд1ршепнен таныды — Алдарбай. Сакал-мурты аппак. Самай-туп де аппак. 03i де с й т г е салган суйектей боп-боз. Журш-турысында да баягы батылдык жок. Ki- 6ipTiK. Созалач- B ip нэрседен эбден соккы жеп, басымен кайгы болган адам гана осындай болса керек. Б1рак бул ана жылы Мэмбет мырзаны е р т т экелгешне Караганда ак патшаныд ал- дында жагдайын тузеп алган Kici сиякты ед1 гой. Элде аурудан турды ма екен. Айтпакшы, ол мына дурбеледюн тусында кай жакка шыкты екен? Эрине, ак патшаныч жагында шыгар. Эйт- песе, баягыда жер тубшен аягы салактап, басын катерге Tirin боска журд: дейс1ч бе? Петербордан да ыргалып-жыргалып кайт- ты дейтш. Баягыда Сеют KOTepinici тусында бунымен eKi ортада журш талай рет ереу1лпйлер MiHeTiH ат айдап экеткен. Талай рет жандары кысылган жерде Бекенбай eKeyiHe кeлiп кемек алган. Ж ас кезшде Эб^лкайыр да осы Алдарбайдьщ айтканына epin, Сеют KOTepiaiciHe араласкан-ды. KefiiH KOTepinic жеч^лгенде 6ipa3 ереуйшплерд1 оз улысында устал, куба калмак пен кара калмактын арасында шубырып жататын керуендерд1 тонатканы бар. Олардыч актыгы кешн каракалпак арасына cinin, будан коз жазып калган-ды. 8 a i кунге 6ip-6ipiHeH коз жаздырмай келе жаткан осы Алдар­ бай. Баягыда буньщ ел ш ш п н еш рет Петербургке апарып кайт- кан да осы болатын. Ол кезде баягы атка MiHreH алау такым кезшдепдей Ширак едь Ж ер тубш депш айтпай б1лш отыратшн сум едй Кашан да ycTi-басы осылай какпан карап кайтып келе жаткан ачшыдай курап жургенмен, кайын журтына келген куйеудей аягын аркайын коалмей, сызылып отырганмен коке- й1нде талай кызыл курттыч басы шошайып жататын. Бул жолы 327

на кандай оймен келгешн к1м бШ пть Мырзатайды сагалап кел- ген1не Караганда, анада Нияз eKeyi барганда булармен сейлескен болды. Нияз екеуМ ц суйек 6iTici, Tepi кондырысы 6ip-6ipiHe ук- сайды. Нияз бундай емес. Лапылдак, лешрме, жацгалак. А л мы- нау найза бойлатпао сум, ауызына 6epiK, ннешц кезшен втердей тшт! Ширак. Ол — ылги терлеп-тепшш, апырып-жапырып журе- п н кызыл кец(рдек. А л мынау Tepici суйепне жабысып курайды да ж уредь Хан одан не сурарын бьлмей отыр. Баш курт арасындагы жаг- лайды онсыз да б!лед1. Б1рден кел1с сураса, эдепке сыймайды. Алдар да кабагыньщ астынан сынай карай калган. — Иэ, Алдарбай мырза, элей болсын! Сейлей отырьщыз,— дей салды. Алдарбай саран ш эупмш ц шумегшден сыздыктатып отырып 6ipa3 жердщ басын шалды. Буныц кышыган жершен Tycitici кел- гендей сезд! анау Самарадан бастады. Былтыр буныц елиилер1 барып келетш Керел (Кирилов) мырза жуырда екпе аурудан дунне салыпты. Оныц баскарып келген мэккамасыныч аты езге- pinTi. Бурын «(спедей» (экспедиция) аталса, каз1р «кэмесей» ата- лыпты. Кэмесейге «нэшэндж* болып Тэтэш 1 мырза келш й. Б у­ тан дейш Орал тауында ашылып жаткан кендерд1 казатын сондай 6ip каска мацдай ул ы к барын б1летш. 03in казак, баш­ курт, калмактарга кецпйлжпен карайды, жолап кетсец ата-тепц- fli, жер-судыц атын сурап, жел1мдем жабыса калады деупп едь Патша улыктарынык алдында айыпты боп калган туздштерге праша тусед! деп еститж. Енд1 сол Тэтеш мырзаныц «кэмесейге* бастык болып келгеш мынау KeiiiHri жылдары тым куырылып бара жаткан кытымыр д ун и е тц кайтадаи кециш дегеш шыгар. Алдарбай ханныц бул ойына мырс ете калды. Куп-ку мурты- ныц как ортасы 6ip булк ете калды. — 1спедейд1ц кэмесейге айналуы сол 1стщ насырга шабайын дегеш. 1спедей мынау 61зд1ц жерлер1М13дщ асты-устш Нмшшлеп, (ске татитын б)рдецелер! бар болса, тасып экету ym in ж1бер1лсе, кэмесей елдщ кулкын барлап, шмшц бузык, шмшц TysiK екешн аны ктау уш ш курылып отыр. Талайды ecrice де, мундайды есимеген хан ацырып калды. Сонда калай олар к)мшц бузык, к !м т ц тузж екенш кандан б(лед(? Цу башкурт, буныц кемешндег1 сауалды танып калгандай 6ip жымиып койды. — Эуел1 вздер! бшетЫ туз1ктерд1 жииап алады. Солардан шмшц бузык екеш н сурайды. Айтпасац: вз1цд( дс бузыктарга апары п прксйд!. Айтсац: «Сол бузыктарды касьща эскср ертш барып езщ устап бере гой»,— дейд!. Буныц манадан 6epi басы жетпей отырган таудай таукымет! ауылдыц желкесшдеп жел тебеге жел1п шыккандай кандай оп- оцай! 1 В. Н. Татнщевтын буривлаигап аты. 323

— Сеш бузыктарга посты ма, туэжтерге посты ма? Алдарбай тагы да мырс еттП Мына башкурттыц танауына Курт nipin петпеннен сау ма?! — Тузштерге. — Е, бопты гой онда... Эб1лкапыр башкурт бшшн пайдагыны пайдан б!л1п жауап 6epin отырганына тан калса, касындагы балдызы Эб1лкайырдыц пайдагыны пайдан бЫ п сурап отырганына тан иалып отыр. «Ханда нырын niciHin апылы бар деген осы-ау...» Алдарбайдын ж упа танауы тагы 6ip кусырылып кайта кешдь — Тузжтерге сенен баска т м д ер носылды? — Ci3 таннтындардан Таймас бар, Кесемше бар, Оразай бар, 1^ыдрияс, Шима, Отжаштар бар... — Олар нагыл дед1? — Негыл десж ? Соцдарына 6ip-6ip сап солдат ертш ел ара- лап Kerri. КетерШ ске катыскандарды устап бередь — А л сен ше? — Мен, Mine, мунда келш отырмын гой. — Сонда немене... Цашып журс1ч бе? — Солай десещз де болады. Ханньщ манагыдан 6epi алабуртып отырган ж уреп 6ip тур-Ti басылып палды. Сонда да сездщ казасын Ж1берпс1 келмей: — А л эл п устап апаргандарга Тэтеш мырза не icTefli? — Сайман 1 мырзага апарып тапсырткызды. — Онысы и м тагы? — Жандарал... Патша эскершщ бастыгы... — Ол элплерге не icTefifli? — Бэрш icTefifli — атады, асады, суы к течгзге, 1ргебепке * айдатады, катын-баласын назап-орыстарга жалшылыкка тара- тып бередь — Олардын пулдыкка nici сатпаймыз дейиш кайда? _— Сатпайды... Тепн таратып бередь.. Жэне де олар ecinTeri мылерш пул демейд!, малай дейд1, кызметпй дейдь.. Бул жолы Алдарбай емес Эбьткайыр мырс eTTi. — Сонда кайтпексщ? — Ciere п е л т отырмын гой... Эбжкайыр шаралы кезш 6ip Tennepin Алдарбайга бурылды. Алдарбай Мырзатайга бурылды. — Тамыр, мешч мшш келген атымды перме агаштан экетш, пеп атка посып ж1берсец кайтер екен? Bipey-Mipey танып калып журер... — Иэ, сеШт... 03in тачертец сок,— дед1 Эбглкайыр косарла- Алдарбайдын сезЫ ч боталы ауылга тап болган ж ылкы куй- рыгындай неге келте боп отырганын хан енд1 ангарды. Келденец кезден каймыгып отыр. Оньщ устше Мырзатай секглд! барып ' Соймонов. 1 Балтии тещз! жагасындагы Рогервик камалын айтып отыр.

кел, шнуып келде журген немелерге сенуге болмайды. Олардьщ ауызына свз турмайды. Айтдысы к е л т айтпайды, мадтангысы кеп айтып цояды. «Б1зд1ц пэленшексц борш б!лед! гой»,— десец, б т е т М н де, бшмейтш!н де судай сапырыстырып corn береди Да- зак арасымен майлы дасыдтай араласып налган ну неме сомы ойлап отыр гой... Онаша далгасын Есекей баласы Алдар ашылайын дедь Ана- дагы Нияз бен Мырзатайдыц айтнандары рас ексн. Ел ею жа- рылган. Bipine 6ipi он атып пырылып налар Typi бар. А ра агайыи шыдпаса, е з д т н е н 6iTice нояр Typi жон. Алдарды ж1берш отыр- ган ереутнплерге бас болгандардан 83ip долга тусе ноймаган Дылмад Абы з, Ж у т с Ысмайыл баласы, Жанып Досаш баласы, Ж иянкул Усеке баласы, Дарабас 0теп баласы, Ж олай Сарболат баласы сеюлд! билер кершеда. Э бтдай ы р га: «Даз^р мусылман баласында одан беделд! ешшм жод. Дырылып жатдан дарындас халыкда ара турмай ма? А д патша оныд сезш жерге тастамай- ды. 6 з1 келш 6ipaybi3 илдесш , бдомге журсш»,— депп. «Эбтда- йыр бас тартса, басда амалымыз жод, Дарасадалга ат шаптыру- га ыэжбур боламыз»,— д е т ! . — Дарасадалы KiM? — Султанкерей? — Ол м м Дырымныц мырзасы ма? — Ж од, дара далмадтыц тайшысы. — Тайшы... Ол далай Султанкерей болып жур. — Султанкерей болып журген баягы езпцз шайдасатын Шо­ на Добы Ж аца контайшы ел1м жазасына кескен жердей дашып KeTin, дуба далмада с щ т т й Оны ад патша ез дамдорлыгына алып: «Дап тауы мен Дырымдагы мусылмандарды тыныштыц- да шакыра алсад, донтайшыдан кейвдц алуга жэрдемдесем»,— депть Шона бугшде ез дшшен 6e3inin мусылман болып алган. «Баягы Шона елдд енд1 басда адам боламын»,— деп Нарын дум- ныд 6ip жершен мола салыпты. Тайшы Шонаныц жатдан жер1 осы. Ол — ещц ж е й дат жердщ астыкда. Мен енд1 Султанкерей атанып, даж ы боламын»,— деп, Мекеге барып, баягыдан 6epri кунасынан арылып дайтыпты. Кулл1 мусылман дад1р тутып, то- 6ecine к е т е р т ж атдан дершедд Дап тауындагы, Дырымдагы му­ сылмандарды аралап: «Мен барда дам жемецдер. TypiK султаны да, ад патша да сез1ме д улад асады. Пайгамбардыц касыл туы- ныц астына жинап, мусылмандардыд Ж оцгардыд донтайшасын- да кеткен кедтерш дайтарам. Ж одгар тагыныд зацды н ей мен- MiH. Тагыма долым жетсе, жодгарларды да пайгамбар жолына даратамын»,— депй. Э бтдай ы рды ц дулагы елец ете далды. К езш дей эл й 6ip ад- шыл жылт-жылт жым болып, буныц ауызына телм1ре дапты. — Султанкерейд1 дундыздай садалына бола керген ж урт Да- расадал атап к е й п й . Мусылман халыдтарыныц барлыгыныц й лш де де caiipan тур деседп Сол Да раса дал ад патшамен б т м г е отырыпты. А д патша оган Русияныц мусылман журттарыныц кемеймен жоцгар тагына отыруына жэрдемдеседи А л Дарасадал 830

оныц есеб!не тур1к султаиын енд1гвр1 орыс шебше Tuicneyre квн* шредк Се in i п кешеп тайшы бупн вз!н мусылмандардын ка мкор- шысымын деп ж ар шашып журген квршеда. — Ьм... — Башкурт аксакалдары ipreAe отырып Эбижайыр кол уш- ын бермесе, 6ia жер тубшдег! Карасакалга ат шаптырамыз десш Тулда сылац Алдар би осыныц бэр!не езш щ еш араласы жок- тай бейтарап оцпмелед!. Муныц жауабын тосып кылгыиба- ды да. Эбищайыр ертещне Алдарды аттандырмп турып: — Аксакалдарьща сэлем айт... Квп узатпаспын... Хабар ез1.м- нен болар,— деда. Алдарбай: — Хош! Коршкенше кун ж аксы!— деп атына камшы урды. Мына сыгыр не деп KeTTi? Ертепнш Алдарындай жылмиган немешн эцпмесшщ eTipiri кайсы, шыны кайсы? Клайдагы 6ip тебе шашыцды Tin тургызар сойкан хабарларды ауыл-уйд1ц есе- пндей ;ку рдiм-бард ым айта салады. А л сосын э л п сумдыгына сенернин, сенбесжд! бйлп кер... Цалмак сапарында алдынаи дырык кубылып шыккан да отырган Шона Добы ацпмес! енд! былайша уйыткыды. Оны елд1 дегендер1 eripiK болтаны ма? Баскуншак ж актагы мола астына арам елген токтышак кем!лген жэй зншешн темпек боп шыкка- ны ма? А л ендг кулл1 мусылманнын камкоршысы т р эд ар га кол KeTepin кер!.. Бэрш айт та, 6ipiH айт. Ресей карамагындагы кулл! мусылманга оп-оцай ие болып шыга келгенш айт. Кап та у ында гы мусылмандар мойындаса, Кырымдагы мусылмандар мойындаса, Ед)л бойындагы мусылмандар мойындаса, турж т!н султаны, Ме- кенщ хади1 мойындаса, 1ргедег! башкурт та кулдык урып ат сабылтса, как ортадагы казак кайда калушы едН О да кулынша кулдык урып шыга келед> де! K e6i буныц уш арыска ортак хан болам деген дэмесш болдыртпау уппн кангып журген калмак туг!л! кацгалактап ушып бара жаткан кацбакты устап алып, твбесше коймас па... Мына башкурттар соны бШ п ж1берш отыр. Жанагы Алдар соны бШ п келш отыр. Бул да 6ip жагынан коркытканы, 6ip жагынан ескерткеш. «Мусылман дуниесш тугел безшдарш ж)бергщ келмесе, жен ушынаи жалгас»,— дегень Хиуа, Бухардыц дшбасыларынын ана жылдары не ктегендер1 жаксы белгШ . Енд! ipreAeri баш- курт безшсе, кудайды б1рде боктап, б1рде жактап журген казак- тар да Tepic айналып кагыиып шыга келулер! мумкш... «Ал, шакырган екенЫцдер, келд1м»,— деп жетш барса, ар жагында- гы орыстыц не дейтшш kim бглсш! «Bipece кол астымыздагы елд! шабады, 6ipece ереу!лш1лермен жен уппнен ж алгасады, бул не кылган бодан?»— деп дажшш журсе, не icreMeKmi? Эбьткайырдьщ басы тагы да шыргалацга т уе й . Осы 6ip сират KenipfliH уетшде тургандай калталак куйден кашан кутылар

скен? А д патша... Epeyiaini башкурт... Кара садал... Кайдад бас казак— Кай жагына жарыларсыд? Кай жагынан жагынарсыд? Кай жагынан кандай абырой таппадсыд?! Кеш ей жед!ст1д ж е л т ш с! де кврген тустей умытылып бара- ды. Оны енд1 есше алса, масаттанудын орнына, мазасы кетед!. Баягы Калдан Норбы е н д т экеймен, ак патшаныц улыгымен хабарласкан шыгар. Дендж Оыбы не десе, о десш! А л Астрахань эк]Mi не дед1 екен? Ол eei гана бШ п койды дейсщ бе, додыраула- тып Самарага, одан spi Петерборга шабарман шаптырган шыгар! Элй Тэтеш мырза не дед! екен? А д патша не дед1 екен? Эйтеу1р, абырой болганда жер аягы дашыд. Эйтпесе ендш ол хабардыд 6ip flyMnyi осында да жетш улгерер едк Кайтпек перед! Алдына мал салган дазад ауыл-ауылына тарап кетм, К°йынына датын салган дазадтыд бул тугШ дудайды есше алып жатуга мурша- сы бар ма? Сонда бул к ш д } жарылгады? 03i ymiH не тапты? Эри­ не a3ip ол жорыд умытыла койган жод. Кашан зорлыдпен келген эйел бала тауып бастыдданша умытыла доймас. Ж аудан келген малдыц тел! байыргы телдщ малымен мидай араласып кеткенше умытыла доймас. BipaK, тунде жолыддан еркекй теине дарап емес, тегеуршше дарап мойындайтын датын ит кашангы тулар деййд? TeciHe кекпар тартсад да былд етпейтшдей боп уйренЬ сер. Bip тунде пэкй й н жогалтады, 6ip жылда дш ш жогалтады, 6ipep жылда й л ш жогалтады. Сосын дасында 6ipre жатдан байы мен тапдан баласынан басда Heci калады? Малдыд жат болуы одан да дысда. Сосын журт вз датыны, вз малы ymiH буны дай- дан есше алып, буган дайдан алгыс айтып жатсын! Ол эншейш далбаса! Бул дазад ел болып, еткен едбейцд1 6uiin, мэртебедд! асырады деген мэцйш д диялы! Ендеше, долыддагы бшпктщ ку- шейерш ойла! Басыддагы дэуреннщ ныгаярын ойла! Ол ymiH бас суйеки басдаша уйретпей болмайды. Томен дарап елпектегешд- Ai жоргалап бара жатдан дурт-думырсда кермесе, ел кермейдк А л жогары дарап ж алтадтаганыд квзге туспей далмайды. Кек- теп дудайдьщ керёин кермейтшш 6ip eei бшсш! А л оныц бер жагындагы езщнен жогарыдагылардыц 6api кередк вз щ тод1ре­ й д е коз салмай отыр ма екенйд? Ю мшд саган далай карайты- нына енжар дарай алып отырсыц ба? Сэл дзетке iuiin жылып, сэл астамдылыдтан кедШ д суып, дырыд куйдылжып дипадтап бадпайсыд ба? Сенен жогаргылар да тап солай... Олар да сешд ш алдаладтаган басыдды емес, жалтадтаган жанарыдды iteprici келедь.. ¥шатын нэрсе дадгалад, осейн шыбыд солкылдад келе- йнд тейн гой деп пе едщ? Тузы ауырлыд туралап турып далуга жадсы. Козгалгысы келген нэрсешц жедшдшке, елгезекйкке, елпекбайлыдда умтылганы жен. Енд1, соны есте устамай болмай­ ды. Бурын тебедде дудайдан баска ештеце жод едк К¥ДайДЫД дудайшылыгына сенетш едщ. Енд1 тебедде ад патша бар. Ол да — адам. Адам адам болоа езш жаратдан дудайга адам. Кудай жараткан баска жан-жануарларга адам. А л адам дэл езшдей екппш адамныд алдында 6spi6ip пеиде. Tinm патша дойсад да пенде. Енд1 сен патшаныд да пенде екенш ecKepin отырмасад 332

болмайды. Юм б т п й , е з М ч 6ip муддесше керексе, кудайдыч кермегенш, казактын керм егетн сол керер. Т1лепцд1 сол берер... Ендеше оныц цалай карайтынын алдын ала бШ п алмай турып ic кылма... Башкурт iciHe де соныц налай карайтынын 6inin алып аралас... Дазактьщ кещл1н аулаймын деп анау кун п калмак шапканын да жетер.. Енда соньщ дауынан кайтып кутылудьщ жолын ойлап бак- Енд1п басты камьщ — ак патшаныц тШ н та­ бу. А з халыктыц басшыеы болу азгантай токты-лактыц бакташы- сы болу емес. Азгантай токтышакка бакташы болу уш ш азгантай акыл, азгантай кайрат та ж етй лш тк А л аз ж урттьщ басшысына кеп журттьщ басшысынан repi де кеб1рек 6LiiK, кеб1рек айла керек. Кеп журттьщ басшысы багындыра балсе де жетш лштк Аз журттын басшысы багындырумен коса багына да бшуге тш сп. Багыну багындырудан элдекайда киын... Енд1 сол киынга тезбей болмайды. Сонда мынау башкурт аксакалдарыныц сэлемш кай- туы керек. Олардыц да, ак патшаныч да кечхлш кайтып жьщ- пауы керек? Дайткенде кой да тыныш, каскыр да ток болады? Бурын акылга сыймастай бул далбаса сез енд1 акыльщныч бар- жогын бхлд1ретш ауыр сын, ауыр мшдетке айналады. А л, Абдолла баласы Эбшкайыр, eei4 тачдап, ез1ч млеп алган осы талкыга мыкты болсак. шыдап кер! Соны бшгендей 6ip куш Таймас келдк Ол Алдарбайга уксап хргеден KipreH мысыктай жымпимай, келден кайткан кара епз- дей тунере карап, талтачдай ендк Айдарга уксап эр нэрсешч ба- сын 6ip шалып отырмай, тапсына сейледк Сейтсе Шаим баласы Таймастьщ да басы катыпты. Шаим баласы Таймастыч да ел1не жаны ашып келшт!. Ол да ез халкыньщ керер кезге 6ipiH-6ipi атып боска кырылып бара жатканына киналады екен. Будан аргы карсыласу хальщты боска кыру болатынын тусшбейтш ереущ кесемдерше жыны келед1 екен. Ол да «арага арагайын 6iTiMmi журмесе ic насырга шабады» деп ойлайды екен. Ол да олгшдей булшпплш шаруага еч таптырмайтын адам Эбьлкайыр деп б1лед1 екен. Оны да башкурттьщ 6ip топ бш ж 1бер ттк Олар — патша жагындагы Беккожа баласы Кесемше, Абазын баласы Абадай. Култешек баласы Ш има, Малакай баласы К ЫД- рияс, Разманкул баласы втж ас. Бул оларды да жаксы таниды. Алдарды ж!бергендерд1 сонау Сейгг заманынан б!лсе, буларды сонау Ыргыз бойына Мэмбет мырзамен 6ipre келген кундершен бшедь Сондагы б1раз билер бугонде баска тарапка шыгып кеткен. Тонтай баласы Бекшора, Есеней баласы Алдарлар ак патшамен ат куйрыгын уз1скен. EHfli, MiHe, е й тарап та буньщ узечгасше жабысып, бхзд1ч ауылга бурыл дейдк Бурылу киын емес. Бхрак, ауылдары 6ip болганмен ауыздары api удай. Сонда кайсысыныц ауызын алып, кайсысыньщ ауызына карауы керек. BipeyiHi4 ауызын алып ток- татып, 6ipeyiHi4 ауызына карап токтату мумкш бе? Таймас та сез1н сонау Самарадан бастайды. Тэтеш мырзаны кэмесейге бастык кылган пэрмэшнде патша ж ача улыкка казак- тарга айырьщша назар аударуды, мумкшдМнше epeyinmi баш- 333

цуртттардыц ыцпалына туЫрмей, еркелетш устауды тапсы- «Еркелетш устау» деген сез Эбшкайырдыц кулагына жагып отыр. Bipai;, шым-шытырыц заманда цайтып ерке боп кала ала- сьщ? Ац патша сол сезш ацырына деШн устана алар ма екен? Тек кана еркелетш устагылары келсе, неге мынандай пэлел11ске араластыргылары кследг? Неге башкурт б у л т н басуга колцабыс сурайды? Еркелетш уста дегендер! элде бейтарап казацтар булхк- m i башкурттарды канша кырса да, колынан какпа деген сез бе екен? Ендсше, олар башкурттыц беин кандай жолмен болса да, 6epi каратып тыныштандырып берсе, оган риза болар ма екен?| Оларга башкурттардыц тукым-туягымен туп-тугел кырылып кал­ ганы керек дейсщ бе?! А к патшага кареы кетершмей тузж отыр- гандары керек шыгар. Олай болса, ол бул !ске неге араласпайды? Б т м ацсап отырган е м ж актыц арасына неге бхтуажага жур- мейдП Оган кенбегендер! башкурт колымен емес, казак колымен неге ауыздыктамайды. Сосын бггуажага келген еш жактыц басын курап неге 6ip хан сайлатпайды? Ол хандыкка Нуралы мен Ералыныц 6ipeyiH неге усынбайды? Сонда, туптеп келгенде, башкурттар да буныц кол астында болып шыга келмес пе едх? А к патшага 6api6ip емес пе? Царауындагы ел каймагы бузылмай тыныш отырса, болмай ма? Э лп eici сыгыр буныц аргы кемешн кермей, бхлмей келш отырган жок- Анада булар жоцта башцурт аралаган Нияз бен Мырзатай жарапазан айтып зар кагып кетпе- се, буныц дам е с т оларга сезд1рудей-ак сездорш кайткан секглд! ед1 гой. Ендеше олар буныц шартына хштей келхсш отырган шыгар. Обшкайыр арманшыл адам едх. Бацкумарлык та — арман- шылдыцтыц 6ip Typi. Арманшыл адамдар кисыны келш турган циялга шындыктан бетер куапады. Эбхлцайыр алы oilына расында да куанып отыр. Цалмацтарга жасаган анадагы кылыцтарына куысты боп жургенде мынау тштен дурыс болды гой. Бузакыларын бугалыцтап берсе, онсыз да HTip-кылжыц отырган калмакца буныц артык тиген 6ip-eKi жудырыгын кешпес дейсщ- бе? TinTi: «Цап, бэлем, ездерше де сол керек е д и ,— fleyi де мумшн. Ендеше, бул сол жорык жайын- дагы жайсыз хабарлар жогаргы улыктардыц к¥л°гына дуцшлде- те ж етш цалмай турганда башкурт асып кету! керек. Олардыц 6ipiHeH соц 6ipi ат жупртхп шакырып отырганын сезд1рмеу! керек. Откен жылгы сумакай тшмаштан айтып ж1берген туспал колцаларына TyciHin eei аттанып бара жатцан болганы жен. 03i аттангасыи бул мэселеге калай Kipicyfli де eei б!лед1. Эйгпесе, ац патшаныц улыгына адам шаптырып арнайы руксат сураса, ол рухсатпен коса «олай етпе, былай етсшш» деген!н де коса ай­ тып ж!бередь А л сосын эл п айткандарынан кия басып кор! 0й- Tin оз аягына eei тусау салып Эбшкайыр еле алмай жур ме? O.iAEpi башкуртка жеткен шамада бул жацтан Бэйбек А глук пен Итжемес атка мшедь Асыкпай май булкекпен Самарага жол шегед!. Барып ханнан дугай сэлем айтады. «03i кайда»— десе, 334

«Ереушпп башдурттарды бугалыдтауга кетп »,— дейдк Ол тараптан келген жансыздарды корсе де кермеген, (йлсе де 6iлмо­ тен болады. вздер1 тыда дтап поймай сурап жатпаса, калмад улыстарын аты.мен ауызга алмайды. А л алда-жалда анадагы жорыкты ecTin отырган болса, сонда бар салмадты дыршын ды­ рык боздакда салып багады. Сонда патша улыдтары былтырты колка мыз аяксыз калды деп бутан екпелей алмайды. Bi3re хабар бермей o3iM б1лемдшке салды деп тагы екпелей алмайды. «Ж ау жагаласпен отыргандар- га 6ip жадтан олардьщ да TiiicKeHi ж адсы болды-ау»— деп дуа- нып жатса, тштен куба дуп. «Ау, бул кешпенд1 ханныц тагы не ойлаганы болды екен?»— деп, секем алып жатса, оны да езде pi 61л сш ... Не де болса, башкут icine араласудьщ coti туеш тур. Оныд бул эрекеттер1не карсы шытуга мындаты казактардын да дэлел1 жок. Ж адсы корсе де, жек керсе де, ццтершде болады. Бул жолы ол Ж зшбекке де хабар бермедь Башкурт арасында да тек 6ip- 6ipine ккгаш дарап отырган eici жактыд аксадалдары тана б1лед]. Не де болса, Эбшдайырдыд бул жорыгы кай тарап уппн де тебеден тускендей тотеи окпга болгалы тур. Мундай жатдайда мешйнше тотен, мейлшше шугыл димыл- даганы жен. Эбйщапыр атка суыт мшдд Дасына баласы Нуралыны ерте кеттк «Шм GiainTi? У ш тй з — сайтан... CsTi Tycin жатса...» Тагы 6ip Terri диял дундыз мурттыц 6ip ушында уры к у л и боп Ш к л тур. Цара суыдта басып щрген казак колы эуелз патша жагында- ты даругаларга келдк Анадагы астыртын хабаршы салган билер- Д1 тагы да астыртын жиып алды. Бэршщ де эбден кажыгандары анык Kopinin тур. 0з тентегще дол детеру де одай шаруа емес сешлдо. Боршщ де кез1шд алдын мунар кемш, Kici бетше тура дарай алмайды. Талай норестенш шырылы, талай датынныд баж-буж даргысы куладтарында ani турса керек. Ант дан ceainfli сети алмаган Kicifleft ауызыда емше, телм1ре туседд Бул турлерЬ мен олар карсы жадпен эрине й лге делice алмайды. «Буларга ил!ге салыцдар»,— деп аналарга да айта алмайсыц. KeHeyi кеты калган ел, кисыны дашдан дигаш шаруа... Не де болса, сез салып отырган ездерд.. Не де болса, шыгар жолга шыгып калды... Енд1 не де болса, арттагы ж урттыц табасына дала алмайды... Bip ама­ лый табу керек.. Ниястай тартып кигаштай кетш бара жатса, даруга ж угш уге де тура келер... 03i ещн жылытканмен касында- гылар ещн жылытпауы керек. Соны бйпп содындагы аскерд! едкей башдурттарда ececi кетш журген рулардан жиган. Олар- дыд буларга гштерш жылытам десен де, жылымайды. Булар да олардьщ алдындагы ез кунэларын бьледС Сондыдтан дарадан дарап бугежектеп, алдарынан кия басып ете алмайды. Эбшдайыр алдына кол кусырып щрген башкурт ру басыла- рына жагалай 6ip дарап e rri. Таймасты танып ортага шадырды.

Оган к&рап: — Шанм баласы Таймас с!зд1 маган осы аксакалдардын ж умсаганы рас кой! — Д удай ацы рас. Осы жиынныц атынан бардым. — Элеумет! Шанм баласы Таймасты маган жумсагандары- цыз рас цой. — Элбетте! Ж умсадык. 0з1м1з шакырттык- — Ендеше, сендердщ сол создервдзд! жерге тастай алмай келш отырмын. Оныц устш е нур сипатты падишамыз Анна Ьи- уан кызыньщ да, осындагы булш й бугалыктауга кол ушын бер деген буйрыгы бар. Пэрменда буйрыцты алган бойда, аламандап ж ей п келуге я куппмнщ, я акылымныц жетпей калган ештецей жок- Дарындас елшцдер. Обалдарыца карадым. Арыстанбаев деп айга атылып та 6iTipin ж аткандары шамалы. EcTepi Kipep дедам. EcTepi Kipce, елдакта ойлар. Елдж м ойласа, агайыннан араша сурар деп тостым. Араша сурасандар ак патшаныц алдына ба- рып сендерге рахым сурап ж угш уге oeip екешмд1 бхлд!руге кел- fliM . Оган ризамысыцдар? — Ризамыз! Ризамыз! — Разы екендерщхз рас болса, бул 6ip жакты болганга д е т и мешц руксатымсыз ешкайда аттап баспайсыцдар. Ереуыиплер жагына да, патша улыктары жагына да не кол, не жеке Kici туяк cepinneyi керек. Дай тарапка да хабар мешц ез1мнен болады. Оган дейш мен мунда erecin отырган eKi жацтыц екеу1мен де екжей-текжейл1 сейлесш алуым керек. Ек1 жацтыц да шын пи- гылдарыныц цандай е к е н д т н е KeeiMfli аныц жетшзу1м керек. Сендерге берер уэдем, патшага айтар жауабым тек сонда гана пэтуалы болады. Оган дейш мешц айтцанымды eKi етпейсщдер. Мешц сарбаздарыма кол кетермейсщдер. Дол котерсецдер жац- сылыц кутпейсщдер. А к патшаны жактайтындарыц рас болса, мен не штесем де, не icTe десем де пешл боласыцдар. А л мен ез пигылымныц ац-каралыгы уш ш 6ip цудай мен 6ip падишаныц алдында ж ауап беремш. Онда сендердщ шаруаларыц болмауга тш с. Осыган пеШлшздер ме? — Пешлм1з! П ейлмЦ ! — Осы сез сез гой! — Сез. Ханныц жарты acnepi патшаны жактайтын тархандардыц кол астындагы елде калды. 03i жарты эскер!мен ереу1лцплерге аттанды. Эбшцайырдыц мундагы эщдмеш белплк — Егер бурынгы бузыц пигылымызды цоймаймыз, жер бей- нен тукым-туягымызбен жойылып кеткенше согыса берем1з десещздер, онда мен ол пигылдарыцызды цостамаймын. Онда ак патшадан алган буйрыгым бар. Соны орындауга KipiceMiH. А л егер «Откен epeyin, калган салауат. А ц карасын алла айырар. Будан былайгы кырсыцтык ез журтымызга ез1м1з жасаган ция- нат болады. 0 й й п оз тукым-туягымызды esiMi3 куртып алма- йыц. А ц патшаныц цол астындагы бодан ел жацгыз 6i3 емес цой. 336

Арасында мусылмандар да аз емес. Солардьщ керген кунш 6ipre кэрерм13. Тек ендпл калганымызга Kemipiu цылсын. Кеш ей тектекипш зге бола тапап тастамасын*,— десецдер, сендердщ аттарыцнан ак патшаныц алдында бггуажага ж уруге эз!рмш. Онда будан была» аспандагы каргага да оц атпайсьщдар. Патша жагына шыгып кеткендерге де жудырыц туйгендерщд1 коясыц- дар. Еы жацтан да 6ip-6ipiHe ок аткандарга KemipiM болмайды. Онданлар 6iTiM сездщ калай 6iTepiHe царамастан менщ жнчтте- рхмшц колынан жер кушады. Bip пэтуага келгенше сендер де еш- кайда аттап шыкпансындар. Осыган пешлйздер ме?.. Булар аналарга уксап каукылдай женелмедк Мойын омырт- калары cipecin калгандай каздиып-каздиып отыр. Туксие-туксие царайды. Цаз1р ере турегелш, буны к;уып шыгатындай. Bip-6ipiHe де царасцан жоц. Сазарган цалыптары селт етпей отырып к,алды. Элдебгр уацыттарда орнынан ыргала басып Жнянцул кетерждк Ецгезердей нарт кызыл ж т т балпандай басып касына келдь Адырайып кезше карады. Цонышына тыгу- лы дойыр камшысын колына алды. Bip кулагын коса жулып кеткен ай тыртыкты камшыныц ушымен 6ip касып етй . — Алдияр!— деп гуж ете калды. Балагаттагалы туррандай дауысы тым каткыл шыкты.— Б1здЫ жэщц сен 6i3 айтпасак та бжесщ. Катынныц дауымен, малдыц дауымен атка цонып жур- ген эншейш дацгазалар емесшз. Bi3flin де ойлаганымыз халыц- тыц камы. Сокыр куш ж екеш сокыр куш ж те итаягын кориды. Б13 де туй н тартып кун Kepin отырган алакандай жер1м1зге eei- ш з не болгымыз келедь Астындагы кеш ме — алсын, малымыз- дык кылшыры ма — алсын, каруымыздыц кайраты ма — оны да берешк. Бхзге тек малымыздьщ ауызына iflirep т у к и калдырса болады. Башкурт пен казацтыц содан баска не ырзыры бар? Енд1 сол екеш соныц ез1н де, 6i3re де кеп Kepin отыр. К^удайдыц курап жаткан ку такырлары жетпейтждей, кайда кшздей epic, шал- рынды жайылыс болса, сонда куректерш аркалап келедх де тура- ды. Ек болмаса, ел атаеы бар гой деп, алдьщнан етудх бжмейдь А к патшаныц кол астында 6ipiHiui жыл отырранымыз жок. Бже- Mie. Айтканын кылдык. Ж умсаган жерше бардык. Шведпен согыс дедь Сорыстык. Туржпен сорыс дедк Сорыстык. HeMicneH сорыс дедь Сорыстык. Бас тарткан жер1г>пз жок. Ец болмаса, сол HaeTiMiafli eCKepin: «Мынандай жер!цде мынандай кен бар екен. Соны алу ушш мынандай кала салайык, мынандай жол тарта- йык. Сендерге керей epic болса, мынандай ж ердей бос жаткан жерд! берешк»,— десе, 6i3 де ил1гем1з рой. Оны ездер1 бжмейдх. Бжмесе e3iMia айтайыц деп бас кетерген билер1м1зд1 жумсасац, устап ап каптесер тышцанга талатып камайды да салады. Ацы- лымыздан сескенбесе, ашуымыздан сескенер деп талай жерде бой кетердж. Бэрш де цансоцты кып кырып салраннан баска ештеце бжмейдь Екшны 6ip ел тугШ койынындагы тШ ащы цатыныц- ды да баска-кезге тепей бермей, осыныц e3i неге булцан-талкан боп ж ур екен деп б1рауыц тыцдап кересщ рой. Булардыц онымен де шаруасы жок. Bip патшасы болмаса, 6ip патшасыныц ацылы 337

бар шыгар деп, 6ia де у м к я узбейм1з. Bopi6ip KucpiMia баягы сол таз кепеш. Еидд Mine, сол таз телпекН кипз деп саган устатып JKiOepinTi. Киерм1з. Таз кепеш дайда кашар дейсщ. Б1здЩ де будан api булдына берер шаркымыз шак болуга айналды. Жаны- мыздан дорыдпасад та, датын-баланыц коз жасынан доркайыд дедш. Ехздщ дырылип кеткешм!зге киналатын сшюм жогыпа да 1<ез1м1з жеттк Енд1, Mine, 03iMi3Ai вз1М!зге жау кылып дырылыс- тырып дойды. Ец болмаса езш!зд1 ез1мш дыриалы д. Ш ур ш т дыра ма, далмагы дыра ма, дазагы дыра ма — обалымызга сол- ар далсын. «Е й арамызга К туаж а бол*,— деп шадырдыд. Кел- renii(e коп рахмет. Ендшсш езщ й л . Жыгылганымыз рас жед1Л- fli дсме! Багынганымыз рас — бас урды деме! Соны анау ад пат- шамызга тусидарш корсед13 дайтсд1. Б1здщ 03iMi3 талай рет дулдыд урып бардыд. Еэршде устап алып атты, асты. Енд! ара агайын салып т:лдее1п кермесек, болмай барады. Хан мынау дад To6eciHen жард-журд ойнап еткен жасындай бултартдызбас етк1р одпмеге не деп жауап 6epepiH б^лмей, сезден тосылып отырып далды. Ж уртта да ун жод. Буны коздер1меч imin-жеп барады. Bip ыргалып дойып дызылдодыр Царабас т1л датты: — Алдияр тадсыр, б1здщ к е г т д сиды осы. А д патшацыз бк- бен сейлейп болтан. Бэлшм, Ызбен сейлесер. — Иэ, хан не, б1здщ кепй мздщ де бШ п дойганыдыз терк болмас,— дед1 Ж уш с батыр кул!мс1рей и л датып. Басындагы дызыл тулю берм, аяз суйген еш бет: албырап дызарып тур. Найзасыныц ушын жаудыд Koiciperine кунде судгМ п жургек кекжал батырдан ropi дыз алдына алгаш келш турган бозбала ж ш тке удсайды.— Bi3 осы отыргандарымыз KeuiipiMHeH алде- дашан кудер1шзд1 узгенбк. Оныд оишешн мэдгш щ диялы бола- тынын жадсы б1лем1з. Б:здердпи ед болмаса артымыздагы датын-балаларымызга аяушылыгы болар ма екен деген. далбаса илек. Типщз/Ц алса, угындыра Kopini3: патша улыдтары бхздщ 031М1эден ала алмаган ештерш артымыздагы шиеттей езбилердэн алып ж урмесс екен! Ереу^лнплер алыса-алыса абден жудеген. Б1рад жуняймеген. Коп норседен торыддан. Б1рад едселер: туспеген. Бунымен де жалдарын жыдпай, терезелерш тед устап, тэкаббар т1л датыса- ды. «Ал, 6i3 айтарымызды айттыд, езщ не айтасыц?*— дегендей сыиай дарайды. Булар кешеп Таймас тобындагылардай емес. Шарт дойып датдыл сейлесе алмайсыд. Болмастан дем етярш уэде Сере ал- майсыд. Патша улыдтарыныд окыд мына ж ур кш неге жорып далай дарайтынын, шындап келгенде, 6ip дудайдыд 03i гана б!лед1. ' ЭбЕтдайыр ойланып далган. Расында да, мынау беишаралар- га ол дол ушын бергенде далай бере алады? Олардын жогын жодтап, муцын мундайтындай бул сонша ммдер! болыпты. Оды ертед ад патшаныд улыктарына далай деп тусиадре алады. Дшдес едш, Йлдес едок, керип ед:к дегендерщ олардыд, про, ми-

ларына ырер ме? Дшдес,^' и лдес болсацдар, б1р-б1рлерщ1зге соншама шыгарга жандарёщыз баска болса, баягыда кудайдыц бундай аламан-асырсыз жайбаракат кундершде 6ip-6ipinHi« шашау шывдан жылцыларьщыз болса нуып KeTin, шашау шык- цан адамдарьщыз болса — аяц-колын байлап алып кетш, 6ip-6i- рщнщ жагаларыца жармасып ж агаласып Tipnimiic кешкендерЬ щз калай? Ол кезде 6ip-6ipini3re неге жандарьщыз ашымады? Ал каз1р аяк астынан неге аяй цалдыцыздар? Олар буны айта ма? Айтады. Ендеше оган кайтарар ж ауабы кайсы? Tampi жай- баракат заманда нэмлдес халыктар тугШ 6ip курсактач тараган 6ip уйдщ балаларыньщ ез1 сэл нэрседен кику шыгарып, сэл нэрседен 6ip-6ipiHin тумсыгын бузысып жатпай ма? Ол баягы аркайын заманнын icrepi гой. Ондай-ондай оп-оцай умытылады. А л мынандай киында «жаздык, жанылдык, кол ушын бер» деп жалбарынып турганда, Tepic айналып ж уре бергешцд! ж ердей пенде, кектеп кудай кеннре ала ма?! Олар: «Будан api де жага- ласа берем13»,— деп турган жок. «©3iMi3fli не ктесецдер, оны ^тендер, тек катын-баламызды гана еыркерсещздер!»— деп тур. Бул, туптеп келгенде, каруларын тастап, колдарын кокке коте- pin: «Кудай салды, б:з кендж *,— деп бертгендерк.. Патша эскерже берьлсе, жайратып сала ма деп коркып, ара агайын Эбглкайырга 6epinin тур. Ереуида бугалактауга будан да колга- быс суралганын олар ж аксы б т е д ь Соны пайдаланып, 6epinyin бугаи берШп, ак патшамен е м ортага бй уаж ага жумсамак- Егер улыктардыц кездегеш кетерШ стщ тыйылганы болса, ол деген- дерше жетпекнл. Демек, олар Эбткайы рды ц бул араласыня, шынтуайтка келгенде, ренж1меулерк кайта алгыс айтулары А л одан api не болады? Оны, эрине, улыктар шешедк Bipan оган да Эбйжайыр енд: енжар карай алмайды. BipiHuiiflen — epeyiлшiлep буган тек кана берШп коймай, шарт та койып отыр. Сол шарттьщ жузеге асар-аспасы Э бткай ы р yuiiH ек басты сын. Ж узеге асса Эбжцайырдыц ак патшаныц алдында да башкурт- тардьщ алдында да тасы ерге домалап шыга icenepi C03ci3. А л жузеге аспаса... Онда... Эрине... Б1рак, тап осындай жуйел! эцп- меге кулак аспайтындай патшаныц улыктарын не кара басыпты? ©йтш шалцайса аш кузендей тамагына жабысып тырнагын ажы- ратпай жаткан шакар башкурттармен коса бодан деген создщ оз1нен одырацдап, ж ур еп эл1 кунге дауаламай журген тарпац казактарды да б1ржолата шошытып алып журмей ме?! Буныц басындагы mipiк сузбешц жугыны болмай ми болса, патша бул гэпке калай болса, солай карай алмаса керек. Таймастыц анада- гы айтып келген хабары рас болса, ж аца сайланган бастыкка «ка- зактарга мумйнщ пнш е оц кездерщмен царап еркелетш устац- дар» деп эдем тапсырма 6epyi соган саяды. Ж М тке мешкен деген жаксы атак емес деп, карауындагы журттыц б1ршен соц б1р1н'щ шоршып шыга келш турганы ак патшага абырой дейсщ бе? Шамасы келсе, олар казакты башкурттыц бузакы ыкпалы- нан аулацтап устауга тырысып багады. Солардыц жагына шы- 339

гып, солпрдыц сойылын еогып кете ме деп коркады. Мынау квте- рШспилер де бутан соны б!лщ сез салып отыр. «Бйзд1 тыцдама- ганмен йзд1 тыцдайды» дейтш ецпмелер1нщ тершш де сонда жатыр. Дазакты шошынтып алмау упйн, оныц ханы айткан усы- ныска амалсыз кулак асар деген даме. Heci бар? Оньщ да жощ бар. Ендеше е н т т сескенетш улыктарды неге сескенд1ре туспей- Д1?! «Агайыннан туйе сура, сасканынан бие берер»... Ол да осын- дпндан шыкпады дейсщ бе?!... Сыйлап етшзе алмаган сезш зорлап неге опизбенд!?!.. Свз етк1зу — енд1й ж ердей буныц еч басты камы. Цазацтарды 6ip жолата шыгынтып алмау ушш KeTepi.iicnii башкурттардьщ катын-баласына аяушыльщ жасау- дыц акылга сыймайтындай ештецей ж ок кой! Ондай усыныс ж асау 9б1лцайыр ymiH сын болганда, ондай усыныска кандай ж ауап беру ак патшанын улыктары ушш сын емес пе екен?! Сы- насардай жер келсе, неге сынасып калмаска?1 «Патша бгздерге ж аксы кара!»— дептЬ,— деп кол кусырып отырып алганда булардьщ утары не? Одан да ак патшаны элйндей пэрменше башкурттардьщ мына к.олцасы косарланып турган кезде к¥Рык- ка сырьщ жалгап, кецШ нде кептен журген 6ip дамейн жузеге асырып калуга неге тырысып кермейд1? Д удайга шук1р, казактыц е м арысына ьщпалы бар. BipeyiH eai билесе, ешнппйн шндпстес бауыры Жолбарыс билейдк YuiiH- uii арысына да шым-шымдап сезш етюзе бастайды. Буш рдей Хнуаныц тары ортаншы баласы Ералыныц болашак кайын ата- сыныц такымында. Оныц да аты — Жолбарыс. Бул мачайдагы ею Ж олбарыс ханньщ eKeyi де буган азу корсете алмайды. Арал мацындагы каракалпацтардьщ ханы CaTeMip — буныц туган irnci Булгайыр султанныц кызын берген куйеук Ол да буныц алдын кесе келденец втш керген емес. Сонда бул мацайдагы мусылман баласында оныц к¥рыгы жетпей журген тек осы башцурт арасы гана. Оныц да, MiHe, 6ip цисыны шыгып тур. Ондай сэтм кудай, цанша жомарт болганмен, цайта-цайта бере-бере ме? Рас, »осы- лай еткел! жатыр ед!м»,— деп ак патшаныц алдынан аки-таки втпегенмен де, улыктарыныц баягыда бул туспалдап берген сауалына туспалдап кайтарган жауаптары бар. Оны былтыргы жылмац твс елпйге ж алпак ж урттыц алдында вз аузынан тагы 6ip кайталатты. Демек, бул журшшщ де тап анау айткандай нырык бузып турган ештецей жоц. Ендеше, жан-жацца жалац- ж улац царап бак сынай бергеннен ештеце шьщпайды. Одан да белд1 бекем буып, бак сына! Оныц устш е элга Дап тауындагы мусылмандарды д у р л п т р ш журген Дарасацал д еген тц анадагы эцй м ей , шынын айтцанда, оган онша унап турган жоц. Ол не свз? Аныц-таныгын еш мм бишейдь Б1рац солай екен деп бейкам отыра беруге тагы болмайды. Д аз1рдщ взшде лакабы мынау дуцк-дуцк етш жер-кекта алып барадьт. Ондай ойда жоцта килш- кен твтен хабардыц буныц ендЬенд1 6eTi 6epi царап келе жатцаи талабына цаншальщты жайлы тиерш 6ip алланыц e3i бшйн! Д удайга к у т р болса да, ели н ем ет ц Ресей мусылмандарыныц жоцшысы болам деген1 кешрегше цона цоймайды. Ол деген 340

саз — «Цап тауында жата бермейм1н, кенге шыгып казак пен башкурттьщ да басын айналдырып керемш»,— деген сез. А л ол букыц мунда курып жаткан ермепне туп-тура кайшы алып жупргенмен б1рдей. Ендеше, башкурт ертец соныц ыкпалына аунап кетпей турганда эрекеттенш калмай болмайды. Ол упйн мына орайды пайдаланып, бундагы елд1 де ез ауызына царатып калуга куш салган жен. Оныц жацгыз жолы ак патшанын ал- дында ез сезщд! етм зу. Олай боп жатса, башкурт та айтданыцды ек! ете коймас. Олардыц Kaeipri ец басты уайымы — кызыл карын жас баланы жан алгыш жендеттердщ колынан аман алып калу. Мундай кияметте кол ушын берсец, ауызы куйш калай пушайман болып отырган кай р етй ел назарыцды кайдан жык- сын. Лэмим тек солай болып шыгып, осылардьщ и з гш н Нура- лыжанмен мен Ералыжанньщ б!реушщ колына алып бере алса, орыс патшасыньщ кол астындагы мусылман билеупалершщ ец пэрмещим ез1 болып шыга келер едк Бетен журттардан ондай белекше ыклас Kepin жатса, казак арасы да канша тулар дейсщ, цаймыгар, цайырылар! Эрине, буньщ бэр! айтуга гана оцай!.. И й кабаган, eKeci тентек, memeci кус уйкы уйд!ц кызыныц койы- ныиа баргандай дымыц шпцде болып, аягыцды еппен баспасац, салымым Судан кайтты дей бер... А ц патшаныц жол жагынан шыгып калмау керек. Ол 6ipaK кашан ез1 бас изегенше, колыцды кусырып карап отырып ал деген сез емес. Р ей келген жерде кинап алудан да цаймыцпа. Цинамасац, ол да сен!ц калаганыцды колакпандай цылып ко- лыца устата салмайды. BipaK, кинаудыц да Typi бар гой. Куппц асып турса, эл1м ж етй к жасап та кинай аласыц. Куш!ц кораш болса, кулцыцмен жагып, ецбегщд1 етгазш сыйласып кинайсыц. Не оныц да туйыкка йрелер осал жерш 6inin ап, амалсыз кенуге мэжбур eTecin. BipeyiHe кайрат, екшппсше мшез, уш!нш!с1не айла керек. Буныц oipiitmi жолы буган ешкашан кол емес... Ор- мандай орыстан такырга бйкен исигектей ipn-йри казак елем десе де куш й бола алмайды. Екшип жолы эл! ертел1к етед!. К;ул- кыцмен жагып, ецбег!цд1 етюзуге мум^ндШ ц де, уакытыц да жете койган жок- А л yininmi жол — дэл каз1р нагыз !здегенге сураган. Цудай оны сенщ де кас-кабагыца каратып турса, неге пайдаланбаска!.. Мундайда б^рден илше салмай, сэл-пэл пиренш керсе, кайтер ед!?! Кеуде тусынан шаншу устаган Kepiк катын- дай кекжие карап, керйп сейлеп, ацысын ацдап кер... BipaK, тым катты шалкайып кетпе! Ж етсктей жарбайдыц катты тартынган- да желбезепн жырып, ез тумсыгын e3i ауыртканнан баска таба- ры кайсы? А л жетекппл болганныц жен! осы екен деп емпецдей бергеннщ де кесегес! Kerepin. жарымайды. Цайда бастасам, сонда жортатын каргылы тебейм гой дейд! де, сенщ й п й елген- йр!лгешце де карамайды. А л рей келгенде буйданды 6ip с!лк!п калардай айлац болса, кайдагы 6ip сай-жыралы, тау-тасты тар жерлерде тартынып калып журмес пе екен деп, оцтын-октын саган да кез тастап койып отырады. Жалпы, жетектей бщудщ сыры кеп. А л 6ipaK, жетектете б!луд1ц де гэб! аз емес. Цаз!р де, 341

Mine, тап сондай сыр ацдасып керетш туе. А д патшаныц oai кептен бугалыдтай алмай келе жатдан бузадыларын бугалыдта- сып берген болып бар сына. Жазыдтыларын жазалаганмен, жа- зыксыздарына жаныц ашыган болып ек! сына. Ел мен елд!ц журт пен журттын арасында гы кейб1р кик1лж1цдерд1 кайрат шешпей айла шешетанш керсетш уш сына. Аснар таудай даццы бар ак патшаныц абыройын асырысдан боп торт сына... Не де болса, бул сенщ сыналар жер1ц емес, сынайтын жерщ. Тек ацдаусыз сойлеп, арзан айтып, капы согып калмаска тыры- ! сып бац. Bipan аранымды тым мол ашам деп шошынтып та алып ж ур м е ... Нагыз кимылдайтын тусыц — осы туе. А к патшага акылыц мен айланды сынатсац, казак пен башкуртка баягыдан 6epi 6ip буйарлеп киялай тартып келе жатканда не абырой тауып, не нэ- паца коретшпуц сынатпаксыц. Оныц устгае, сешц ойлаган домец, б1лсе б!лген icicire, тек езщшц гана емес цазацтыц да, башцурттыц да пайдасы гой... Бул ол дэмесшщ не дэме екешн анада Нияз бен Мырзатайлар тараткан лакаптар аркылы ацгартудай-ак ацгартцан сияцты ед1. Барак башкурт билср1 ол жайында жумган ауыздарын ашпай отыр. Эуелден хан деген сезден каралай корцып калган не- мелер оны айтса, тацдайларын шаян шагып алатындай бугежек- тей береди Азаттыкты асаулык деп туешгендцетен багы жан- бай келе жаткан журттардыц 6ipi осылар-тугын. Содан ауыздары oai куймептй К;аз1ргадей 6ip мыцтыны 6ip мьщты желкелеп жат­ кан темпештщ заманында бареуден тэуелегз болу ymin де 6ipey- ге тэуелд1 болмай болмайтыныи ала уцпапты. Соны тусан- бейтш жацгыз халы к оз!маздац казак кана екен десе, булар да ол жагынан aeip ешшмнен калыса коймайтын Typi бар екен. бзш- дейге багына бымегендердщ взгедейге кулак KecTi кул боп кету1 мумкан екенан туешее, осылар Tycinynepi керек едй Тусанбепта roii. Э у бастан ортак туларын жаманды-жаксылы 6ipeyre уста- тып, жаманаттарын согааа аркалатьш коймагандыктан да осын- дай куйге ушырап отырган ж оц па?! Bip даруганыц халды пат­ шага карсы болып ереу1лдеп жатса, eiciHioii даруганыц халды оларга бугалыцты 6ipre тастасып журедь Сосын кандай пвтуа шыцпац! Баягы Сешт квтерШ с! тусында да солай бопты. Одан бурын да тап солай болыпты. Сонда да 6api6ip ауыздары куймей- fli, баягы 6ip калыптарына тарта береди Багына балмегеншц, сарэ багы жанган ба? Айбына б1лмегеншц айдыны аскан ба? Гэп багынбауда, айбынбауда ма екен! Гоп юмге багынып, шмкен ай- бынуда емес пе! Соны балмей, бас-басына би болам деп журш, кайта-кайта осы кепке ушырайды да журедк Олай етпей, жаман- ды-жацсылы 6ip бцлеупй тц аузына караса, ак патшаныц улыктарымен сол сейлеспес пе еда, анау-мынау ипр-кылжыцга сол ж ауап бермес пе едц сонда осыныц 6ipi де болмас едн Анау ездершдепдей цалмацтарды кермей ме?! Эне, олардыц арасыаада да цырсык сойлеп, цыцыр журет1н цикарлар шыгып отыр. Б1рак, соларын сылтауратып патша улыцтары оларды цанга туншыц- 342

тырып жатыр ма?1 Жаманды-жацсылы вз одактары болып табы- латын цалмац ханыныц кец1л!не карап, ез тентектер1шч еркш езше 6epin жайбаракат отыр гой. Сол цазацтыц и п жаксылары- нын да 6ap-6epiHin миына Kipe бермейдч Уш арыс уш ж акка тартып, арыс басы ею-уштен хан устагылары нелед!. Ек! удай журттыч 03i мынандай болып ж атканда, уш удай ж урт кайдан одсын! Соны жеке-жеке йлдессеч, 6api де угатын сиякты. К^ай- кайсысы д а: «Bip жагадан бас, 6ip жецнен кол шыгармай турып 6i3 кайдан очайык?»— деп сарнап коя бередь А л сондай уш ауыз журттыч пигылын тузейтш дуалы ауызды кайдан табар екенб1з деп кармана бастасач, баягы пэтуаныч 6opi умыт калып, эр кайсысы эр ж акка тартып шыга келедч Bapi де ондай ортац TieriHAi езЫ ч ауылыныч белдеуше карай суйрей ж енел пй келе- д1 де ту рады. Bipeyfli: «Осы лайык-ау!»— деп атай калсацыз, байгустьщ баягыдан 6epi байкалмай келе жаткан барлык MiHi 6ip кунш ч imiHfle баттиып-баттиып кэзге rycin шыга келедч Bi- peyi езш, 6ipeyi кезш унатпайды. Bipeyi кайын журтын, 6ipey нагашы журтын жактырмайды. Еч курыганда, астындагы аты- ныч аяк басканы коцоден шыкпайды. Ofrreyip win табады. Ондай тал бойында 6ip MiHi ж ок пайгамбарлар мен пер1штелерд1 сор- латканда кай казактьщ катыны кунде топытып туы п жатыр. Талай пайгамбар мен талай першггегач абыройларыныч асып жургендер1 де 6i3ai4 керауыз далада тумагандыгында шыгар. Bi3Ai4 даладагы кеп тал шачырактыч 6ipeyiHi4 астында туса, солардыч Ke6im4 абыройы эркашан-ак айрандай тоилген болар ма еда, кайтер еда... Дудайдьщ кудайлыгы да сонда гой... Ешим* Hi4 K03iHe керш бейтш дтнде гой... Эйтпесе, 6i3Ai4 казак оныч бойынан да 6ip кем ш ш к тауы п шыкылыктап кулш ала кайкаяр efli. Ондай орак ауызды, от плда боламыз деп, 6ip-6ipine ппюрейе Караганды мерей туткан журттыч неге урынатынын бупн кеп ездер! Kopin отырган ж ок па? Асаулыгы мен е ж ет п п жагынан башкурттар ю мш ц колына су куйгандай едП Ендк м1не, ттзгш устаган eunciMi жоктыктан олардыч жуйел! ce3iHi4 03i патша улыктарыныч кулагына юрмей отырган ж ок па?1 А кы р аягында, MiHe ай даладагы буган кеп жалынып отыр. Анада ею тараптьщ екеуШ ц де езше Kici шаптырганына карап, мундай ею удай алауыздык шекелерше эбден тиген шы­ гар, буган: «Тек ак патшамен ею ортадагы бггуажашымыз гана болып коймай, ендап ноктамызды 03i4i3 устап, енд1Й обал-сауа- бымызды мойыньщызга алычыз*,— дейтш шыгар деп дэметш едч Ж ок, ондай эдймеге келгенде булар шеттершен октау ж уты л койгандай cipece калыпты. Ол кеш еп Таймас ауылындагы жиын- да да, буп н п Алдар ауылындагы жиынца да ауыздарына туспе- Ai. Ундемесе ундемесш... Олар ундемейд! екен деп, бул эрекетйз кала алмайды. Егер ак патша айтканына кулак асып жатса, оулармен ертеч оз1-ак сейлеседч

Трк патша улыктарыныч буныц мына жур!с!не он кездер1мен кяряп, алгандей усынысын 04 кулагымсн тындарын айт. Ара агайындыгыцды id e деген колкаларыцды жерге тас- тан алманмын. А ц патшаныц улыктарына жагдайларыцызды тусшдхр!п айтуга да бар куппмд! салып багамын. Одан не шы- гатынын 6ip алланыц 03i керсетер. Бхрак, бул эцгаме кашам 6ip жацты болганша орыс шебшен де, патша жагындагы ауылдар- дан да тышкан мурынын канатпайсыцдар. Ондан эрекет, цай тараптан орын алса да, катан жазаланады. Осыган пешл болсан- дар, мен патша улыктарына адам аттандырамын. — Манул! Дегешщз болсын! Сол eKi ортада патша жагындагыларда калган казак колынан Кызыл танау болып шабарман келда. Таймас жагындагылардыц 6ip 6Hi анадагы жиын таран, хан аттанып кеткен сон улыктарга астыртын хабаршы шаптырыпты. Оны жолда хан сабаздары устап алыпты. — Элга бидц хабаршысын, касындагы нокерлерш кол-аяк- тарына KiceH KHri3in, камап койыныздар. Барлык бнлер Таймас- тыч касынан аттап шыкпайтын болсын. Мен барганша ауыл- ауылдарына тарамасын. ¥лыктардыч жауабы келгенше осында боламын. Элга айтылган пэрменге мойын усынгылары келмейтш- дерге аяушылык жасалмасын. Арада онша коп уакыт отпей жатып, улыктарга кеткен ха- баршылар кайтып оралды. Цастарындагы анадайдан Tici аксиып жымычдай кул ш келе жаткан жылтыр жхгатга таныды. Баягы Юмаш. Оныц да журмейтш жер1 жок екен. Аттан тусе сала ку- рак ушып жатыр. Касындагы кексе ногай ейтш елпек какпай жанбаракат тур. Корасан талаган бужыр бетшен не ашудын, не куаныштыч табы бхлшбейдк Кара сур мацдайы каскиып, Kicire шаншылып т1к карайды. Жиналган журт улык ж 1берген адамдардыч казак ханымен оз кездершше галдескешн жаксы Kopin еда. Элга бужыр бет кексе ногай кекгрешп илшпей койды. — Маган Орынбор комиссиясыныц бастыгы аса мэртебелх Василий Никитович Татищев мырза курметга Эбьтцайыр Мухам- бет Дазы БаЬадур ханмен онаша жолыгуды тапсырды. Башкурт билер1 амалсыз орындарынан кетер1лдь Олар eciKTi ж ауып шыгып кеткен сон элга бужыр бет Kici 03iH: — Арслан Бахметевпш,— деп таныстырды. Хан колын KOKiperine басып басын изедх. — К урметй хан, Татищев мырза ci3flin ереуйнш башкурттар- ды бугалыктауга колма-кол араласканычызга коп рахмет айта- ды. (Ладан мундагы кел1сс0зщ1зд1ч нэтижесш императрица аг- замныц бшк мэртебел1 кузырына жетшзуге узде бердь Ci3fliH ыундай улкен кызмегащзге ризашылык белгаи ретшде оз атынан Ж1бер1лген мынау азын-аулац сый-сияпаны усынуды маган тап­ сырды. Эбхлкайыр хан патша агзамныч аты аталгасын орынынан котерипп, колын кеюрегше басты. 844

ЕкЬуш казак кетерш экелген кек сандьщты буньщ ж!пттер^ баска уйге алып Kerri. — Кэмесей бастыгы Тэтеш мырзаньщ бундай достык сэлеш мен жилы ьщласына кеп-кеп рахмет. Баршамыздыц 6ip алладан соцгы улы камкоршымыз нур сипатты падишамыздьщ узак жылдар сау-саламат бил1к К¥Ра 6epyiHe шын журектен илектес- т н . Оныц кол астындагы улы патшалыктыц кай кызметше де эркашан 83ip екендшмд1 бьлд1ремш. Сонымен коса 6ipa3 уакыт бузакылар ыкпалында болып, кейб1р тентектш йхтерге араласуга мэжбур болган бейшара халыктыц жазыксыз катын-балаларына аяушылык жасауды сурар ед1м. К е т е р т с т щ басы-касында бол- гандарга не iCTey KepeKTiriH алдияр патшамыздьщ e3i б1лед1. А л былайгы жалпак момынды eHflirspi ондай киякыльщтардан ау­ ла к устауды ез мойыныма алуга дайынмын. Кексе ногай ойланып калды. — Ц у р м е т хан, бул ойыцызды да зор мэртебел1 Татищев мырзаньщ назарына жетк1зуд1 ез мшдетаме аламын. — А са мартебел1 Тэт1ш мырзаньщ 6i3re айтар тагы кандай тапсырмасы болар екен? Менщ кол астымдагы казак racKepi мэртебел1 таксырдьщ кандай жарлыгы болса да булжытпай орындап шыгуга кажыр-кайратын аямайды. Кексе ногайдыц миыгына кулщ yiiipinfli. — Курметы хан, гаскерщ1здщ TereypiHAi екеш б1рден-ац байкалып тур. Таймас Шаимов жене оны жактайтын р у басы- лардьщ кол астындагы елге жасап жаткан кылыцтары соны ац- гарткандай. Х ан мынау кулб1лте сездщ ар жагында талай булталак жат- канын сезе койды. — Иэ, ондагы кейб!р ру басылары алдын ала кейлген пэтуа- ны бузып асыгыс кимылдар жасапты. Ондай жагайда жаца-жаца илш п отырган ереущ1шлерд1 кайтадан дурлшдарш алуымыз га- жап емес едь А л ол нур сипатты падишаларымыздьщ меГйрбан- ды бодандыгына енда мойын усынып келе ж аткан менщ журты- ма да жаксы эсер калдырмас еда. Букара тобыр да oip, була ес- кен бала да 6ip. Оны кейде тыйырыммен, кейде кепйр1ммен женге салып отырмаса, не басьща шыгып ecipin, не басын ала кашып 6eaiHin кетух оп-оцай. Сондыктан ел билеген адамга ж ак­ сы эке сек1лрХ кабагын кашан туйш, кашан жадырататынына катты зер салып отырмаса болмайды. Алдияр падишамыз ол жагынан, эрине, менен акыл сурамайды. 03i де жаксы 6i.iin, мейлшше ж т кадагалап отыратынына ешкандай кумэшм жок- Ендеше, казак racKepiHiH элгшдей касакана шырык бузып жур- гендерге щтеген кейб1р эрекеттершщ дурыс тусойлш , дурыс багаланатынына кэмщ сенемш. Кексе ногайдыц сермк муртындагы каткан кыраудай сШм- Tip кулщ жым-жылас жогалды. Шамасы, бул оньщ кутпеген ж ауабы болса керек. Тунжырап бара жаткан жирен кабагын жалма-жан цанта жазып алды. 345

Кясындагы cepiriHiH бэз-бэягы жымсиган калпынан 6ip танбай тынын байкап, ол да жандэрмен езу жпырган болды. — Элбетте, курм етй хан! Ол не дегешдаз?! Мырза, мешц бул тараптагы шым ниейммен id e n жатцан ац адал цызмейм мен ыцыласымиыц нур снпатты падишамыз бен оныц 6niK мэртебел! улыцтарына ешкандай бурмалаусыз, эй рел еуй з ж е тй з 1лейн1не еш куманданбауыма болатын шы- гар?! — Ол не дегешдаз! Сез бар ма! — Олай болса мыц да 6ip алгыс. Эйтпесе жол-жвнекей елri 6ip создершде турмайтын пэтуасыз тархандар мен жайында Гай­ дары жоц гайбаттар айтып cecKeiiflipin либергепнен сау ма деп тур едам. Кексе ногай 6ip цызарып, 6ip сурланды. — Нур снпатты падншамыздыц да, оныц бшк мэртебел1 улыцтарыныц да гайбат пен шындыцты мултжшз ажыратып, ац ниет, адал ецбекй эд1л багалай белейшие еш кумэныныц болма- ранын ойнер едам, цурм етй хан! — в з nixipiM де тап сондай. Ендеше 6i3re цандай тапсырма- лары бар екен. Соны 6inriM недель — Ц урметй хан, элгшде айтылган т ш рл ерв дзд щ кай-цай- сысы да цаз цалпында т ш сй жерлерше ж етю зы едь Олар жан- жакты сарапца салынады. Соныц нэтижесшде цабылданган императрицаныц memiMi кезшде взтдазге де мэл1мделед1. — Бек куаныштымын. — Орынбор комиссиясы бул моселе ж енш дей патша уйгары- мы шыццанга дейш epeyinnii башцурттардыц ездерт THicnece, оларга оц атпауга, ешшмд1 цудамалауга уэде бередь — MiHe, бул дурыс. — Императрица агзамныц уйгарымы шыццанга дешн баш- цурт арасына ешкандай ж азаланушы команда Ж1бер1лмейда. Сон-' дай-ак казак гаскершен де бул влкеде кеп шд1рмей вз елдерше цайту суралады. Эйлцайырдыц жылт оянып жадырап келе жатцан жанары кенет тунж ырап сала берд!. Ьшндег! алай-дулейд1 ceeflipMerici келгендей сызд&нып алды. — Мацул. Мэртебел! улыцтардыц бул тапсырмасын да ек! етпей орындаймын. Bipaic, мешц жацагы айтцан усыныстарым да ыждаЬатпен тыцдалып, од1л багасын алады деп сенемш. К ексе ногай «УЬ» деп 6ip дем алгандай ею eeyi ею цулагына ж е й п ыржия кулда. Ертец1не epeyinnii башкурттардыц басшылары тугел жинал- ды. Хан олардьщ бет-ауыздарына квзш 6ip-6ip ж уй р й п втй . Бэр! де булардыц цас-кабагын багып жымиып отыр. Анау кун- гщен де тунжыраццы. А н а у кунпден де тас туШн. Тырс етпе\\> томсара царап цалыпты. — А гайы н,— дед! Эбшцайыр.— Б!здщ б!рлес!п мацулдасцан пэтуамыз квп узамай нур снпатты ац патшаныц кад1рмен гузы- рына жетк!з!лед!. Ity»3ip онымен бш к мэртебел! улыцтар ыцлас 346

койып танысып жатырган керйтед]. Жан-жакты сарапца салып вз шшрлерш айтатын болса керек. Мен мынау арамызга кел!п отырган e«i улыкка мэселешд басын ашып ток етерш айттым. Ол мынау: еткен бузакылыкка тжелей басшылык еткендерге не icTen, не коятынын ак патшаньщ eei бшедк ал былайгы кальщ момынды будан api кудаламауды, оларга рахыммен караулы катты етшд1м. Егер осы жолы KeiuipiM болса, оларды будан бы­ лайгы киячкылыктардан аулак устауды eaiM кешлджке алаты- нымды мэл!мдед1м. Бул арада отырган башкурт билер1 де, ульщтардан келген eKi вы л де 6ip-6ipiHe карады. Эбшкайыр сэл KiAipAi. Блецдесш калган журттыч квзш е 6ip- 6ip карал е т т : — Биж мортебел1 улыктар ак патша к&шан вз уйгарымын айтканша ереуьлнплерге вздер1 тшспесе ешкандай ок атпауга, еш- KiMfli кудаламауга уэде бередк Бул арада отыргандардьщ ке б М ц иектер! шошач ете туей . — Патша уйгарымы шыкканга дейш башкурт арасына еш­ кандай жазалаушы топ ж1берЬгаейдк Цашан ак патшаныч взЬ нен хабар болганша казак racKepi де елдерше кете турады. Жиналгандар 6ip-6ipiHe ачтарыла карасты. Оныч барию K03iHi4 астымен бакылай карап турган Эб1л- кайыр: — Алдияр падишамыз бен биж мартебел! улыктардыц бул уэдеде туратындыгына кумапданудыч ешкандай ж еш жок- Сол сиякты мен вздер1ч1зд!ч парасаттарычызга да катты сенемш. Арттагы катын-балаиыц обалына кала бергеннен не шыгады. Одан да айтылган мэмлеге акырына дейш кулак аскандарычыз жен болар едо. Ж урт жым-жырт. — А л, агайын, eKi тараптыч да айтканын сарапка салганда келген пэтуамыз осы ед1 гой. Соган енд! ce3ci3 кенешк! Отыргандардьщ арасынан eKi бет1 албырай цызарып Ж уш с кетерьтдк — Жарайды, алдияр хан! Оган да кенешк. ¥лы к мырзалар оздер: сыр алдырып калып журмесе, 6i3 шыдауын шыдап бага- — Ендеше осы пэтуа пэтуа гой! — Пэтуа! Пэтуа! Башкурттар атка конып жаткан казак аламанына ачтарыла карап калды. Казактар да эбден узап кеткенше арттарына жал- так-жалтак караумен болды. Оларды шекарага дейш шыгарысып салган eKi улык сол арадан эуел1 Ор бойындагы калага, сосын Самарага тартты. Олар жендерже кеткесш хан касыиа анада Самарага жумса- ган вз шабармандарын шакырды. Тэтеш: Булары калай?» — деп ашуланбапты да. Катты жымкырып алган жуп-ж ука каймы- жык epteflepi байкалар-байкалмас 6ip булк ете туештк

Онысыныц кулген! екешн де, ренж!гси! екешн де булар анык ажырата алмапты. — Кялмак жорыгы туралы сурады ма? — Ол жайын ауызга да алган жок. Хан тан калып иыгын тартты. Елге келгесш де екЬуш ай тып-тыныш хэл кештк Патша улыктарынан ешцандай хабар болмады. «Шамасы, мынандай КЫстыц К931 кырауда ат сабылтып журуге журектерг дауаламай жаткан шыгар. Не де болса, жазга налганы гой*,— деп ойлады. Бныл дарил асып Дызылнумга нуламай, Царацумды цыстап Налган хан кечшш б1рлеп, уттщ ортасында кансонарда тулк1 ау- лауга аттанып ед1. Тершкей беттен жуздерш ыкпа 6epin, 6ip кы- рындап суыт ж урш келе жаткан 6ip топ салт аттыны кврдЕ Ты- мантарынан таныды — башкурттар... Ханныц секемпйл журен flip ете налды. Жургшпплер журштерж анадайдан баяулатып, саятшыларга карай беттедь Бет алганына Караганда — жайбаракат кййлер. Жадырай жарнын амандасты. Хан меймандарынан тузде турып жен сурамады. Цастарына Мырзатайды ертш майханасына ж1- берд1 де, туе ауганша 1з кест1. Кум арасыньщ туян каппа курп- гшде ат шаба алмай, канжыга канданып жарытпады. Оныц устЬ не ханньщ кез алдынан элп 6ip суыт ж у р и т шогыр кетпей кой- ды. «Мынандай какаган аяз, калыц кардыч кезшде булар негып ж ур? Не де болса, тегш журш емес ной...» Касындагыларга сыр алдыргысы келмей, сэры бесшге дейш кеп кикудыч ортасында журдд-журд1 де, 6ip уакытта: — Жэ, ауылга кайтайык!— дедк Кеш бойы меймандарынан кыс жайын, кардыч калай тускенш сез етш келденеч эчгшемен отырды. Цонагасыдан соч барып, журш багытын сурады. Алдар ж!берштк Елдерше шакырады. Неге екендерш айтпайды «Жер-аягы кещмей турып акылдасып алатын жагдайлар бар едк К °л ертш келем десе де, e3i бшеди,— Сырт кезге жайбаракат хабар. Eipan ойландыратын хабар. Канша ойланганмен, тач атнанша 6ip токтамга келш, тачертеч 6ip жауабын бермей болмайтын хабар. Эбйщайыр, не де болса, барып кайтуга бел буды. Шубыртып кеп кол ертпейдк Биыл каекыр катты болып тур. Талай кораныч ipreci сегШ п, кеч! канданды. «Ач аулап, 6epi куалап журмшге» саятындай вл1м-бер1м гана некер ертедь Башкурт арасына бой- лап шрмейдк Epeytaintaepflta Ke6i каз!р казак шекарасына таман далальщта. Билерге соньщ езшде де буньщ улысына еч такау 6ip аулына жиналсын деп селем айтады. Кардыч каз!р нар кетере- тшдей cipe жаткан кезшде барып-кайтып улгеруге тырысады. Эйтпесе ертеч у т 1 саркыла кар ж1бш, жер сабырлап калады. Арага 6ip жарты ай салып атка конды. Жошбекке хабар бер- медк Бекенбай мен Есетке: «Bip ай шамасында оралып калар- Февраль айы 348

мын. Одан кеш!ксем, ездер1 6ip хабарын шыгарар»,— деп тап- сырды. Башкурттар бул жолы ана жолгыдай емес емен-жаркын цар- сы алды. Кыстыц кез1 цырауда арнайы уйлер ririn, кысырак байлап, тай жыгып, кеп еуреге Tycinii. Оларын керген хан: «Ша- масы, улыктар тарапынан 6ip жаксы хабар шыккан гой. Жер мойыны кашык бутан жетпегенмен, мыналарга жеткен гой*,— деп конды imiiieH. Bipan, ацтарынан жарылтуга асыцтырмады. Жыршы келдь курайшы келдк сырнайшы келд1. Тас туйш жш т- тер сарт-сурт би биледа. Белдерш кынай буган тана кездер елжтщ цуралайларындан куты ц басып ортага шыцты. Ертецше барып C03i дуалы nri-жацсылары жиылып алдына келдх. Квб1мен кез таныс болып калыпты. Жуздерхн шырамыта- ды. Тек Ж уш с пен тагы да бул бШ чшрейтш 6ip-eKi би кезге тус- педь Элденеге iuii муздап коя бердь «Бул калай? Уэделершде турмаганы ма? Ендеше мыналар неге т ук кермегендей жайба- рак,ат? Элде ез араларында 6ip кик!лжщ шыцты ма екен?..* Эбьткайыр б1рдецеден секем алганын сезш калгандай Дарабас тархан соз бастады: — Алдияр, с1зд1ц еткен жолы улыктар ж1берген екыдердщ алдында айткан эцпмелерщ1з ЭЛ1 еамхзде, 0ткен е р е у т , калган салауат деген гой. Эуел баста тэуекелге бел бугандарымыз оны- мыз ушш еле-елгенше екшбейм1з. Цудай мойнымызга не салса да, кенем1з. 6зщ1зге еткен жолы да айтканбыз: енд1й уайымы- мыз — мынау артымызда кездерх жаутандап калып бара жаткан К1Л момынныч жайы. Ci3 еткенде олардыц е н д т тагдырьш ез мойныма алар едш деп ед1ц1з. Сол сезщ1з ci3 кеткесш де eciMia- ден шыкпай койды. Кеп ойландык, кеп толгандык. А кы о аягын- да келген уйгарымымыз: б1зд1ч журтымыздыч будан былайгы тхршшшшч Ti3riHiH ез колыцызга алыцыз. Сонда балдам ак пат- ша да с1зд1ц кечь-пчхз ушш буларга рахыммен карар. Осыган cia пешл болсачыз, 6i3 пейьлм1з. Мынау Эбшкайыр ушш эрх куткен де, opi кутпеген де окига едх. Цапел1мде не дерш де бшмей калды. Тагы да есше орындары ударешп турган Ж уш с пен терт-бес би т уе й . «Апырай олар неге ж ок? Элде мына уйгарымга карсы болды ма екен? Б ул эчпмеге Таймас жагындагылар калай карар екен? Олар да косылар ма екен. Былтыр: «Б1здщ 6ipiMi3fli 6ipiMis кыруга жол бере керме- чхз»,— деп жалынып ед1 гой. А л, мыкты болсац, осы арада 6ip жауабычды бер... А к патшаныч улыктарына айтарычды кейш айта жатареьщ... Кетершштс бассач, ереухл1шлерд1ч езше емес, жазыксыз катын-балаларына араша сурасач, олардьщ апшитын- дай не жеш бар?.. Сынасач, сынасатын жер!ц осы! Осал жерш тауып алып, амалсыз мэжбур етуге тырысу керек деп айта беру- ш! ед1ч гой... MiHe сол туе осы туе... Kaaip бул колкасын кабыл алсач, булар ертеч ез кол астыидагы ел болады. Кол астындагы елд1ч камын камдап сейлеген сез1чдх euiKiM де, оныч ш ш д е ак патшаныч улыктары да айып санай алмаса керек...» — Агайын,— деп Эбыщайыр сез бастады. Дауысы карлыгыц- 34S