Кекілбаев Ә. Елең-алаң

цы ишцты,— Жагдайларыцды тусшем. Арттагы катын-баланыц жойше кабыргаларыцныц кайысатын да peTi бар. Цанша дегсн- мсн, патша улыктары 6ipa3 жыл шайкасты, кан топст!. Кан шыц- цан жерд1ц ашуы тез арада басыла доймайды. Олардыц с1здщ журтда айырыдша nryftiayi эбден мумкш. Мен: «Башкурт жур- тыныч жспм-жепрлер1н жылата бермещздер»,— дсгенд1 бы- ланда да айтам гон. Анада да айттым. Тагы да айтам. BipaK. олардыц: «Ссшц журтыца Tiiicin жатцанымыз жок. Ай даладагы башкуртка неге жаныцыз ауырады?» — дейтш болса, созден то- сылтып кетедЬау деп iniTefi цыпылыдтап турушы ем. Ол арасын оздерпрз де жадсы тусш ейз. Ол ушш бек рнзашылыгымды бшд1ремш. TieriH 6ipiKTipin, тшек цосысып жатырсад, к!м б ш т п , алла ж ар болып айтцанымыз келер. Лошм, тек солай болгай! Ж урт аладандарын жайып садалдарын сипады. Отыргандар- дыц арасынан уш аксакал кетершдь Есштен колдарында малын- ган алтын зерл1 камка шапан мен тап сондай алтын зерл1 ак калпак устаган он шакты ж ас ж т т кершдк Элп уш аксакалдыц ортасындагы узынбойлы ак сур Kici — Кэрщолла ишан калпакты колына алды. — Башкурт журтыньщ 6yrinri тацда жер басып журген ул- кендькнш а, эйел-еркеп, олардьщ будан кешн жарыкка келетш урш-бутагы, карындас казак халцыныц ардакты OMipuiici Э61Л- цайыр Мухамбет Казы БаЬадур хан, CiaAi езпрз жаппар хактыч озшен кейш п ец улкен кожасы деп танып, Башкурт журты мен Баш курт уалаятыныц улы ханы деп жариялайды,— деп тагзыы\" е тп .— Иэ, бшамэллэ!— дзп басына кнпздь Цасындагы е й ш ал: «Ио, бшшмЬплэ»— деп иыгына шапак Сосын ак сур xaeipeT ханныц ок пзесш ен шарта жугш ш оты- ра кетш, эдем! ашык дауысын куч^ренте созып куран оцып, ба- та жасады. — Ардакты Эбищайыр Мухамбет Цазы БаЬадур хан дуние турганша тургай! Тургандар жапатармагай колдарын жайысты. Сол-ак екен сырттан отыз шакты ж т т ipreciH тоц топыракпен кемш, шыр айнала кшз тутып, шлем in in жылылап т т л г е н сепз канат ак орданы сыкырлата кетерш баска жерге апарып кондырды. Б1раз Kici хан отырган ак кшзд1 жан-жагынан устап ап тебелерше уш рет кетерш, уш рет жерге тушрдк — Ардакты Эбшкайыр Мухамбет Казы БаЬадур хан дуние турганша тургай! Б!реулер кындарынан кездж суырып хан котершген ак кшз- д1 жапырак калдырмай тэбэрж кып талап экетп. Сол кун1 ж аца т т л г е н хан ордада тагы 6ip думай етп . Как торге койылган тактыц еш жагына жолдарына карап темендй жогарылы башкурт и п жаксылары жайгасты. Тагы да Царабас сез бастады. Эбшкайыр отыргандарды кез1мен тагы 6ip тугендеп OTTi. ЯСушс пен манагы терт-бес бид1 тагы да таба алмады. «Олар

негып буйтш цуйрык ysicin ж ур екен? 0ткен жолы ондай сыцай- лары байкалмап ед1 гой... Не болды екен?» 0 з ойымен 63i болып оты-рып 1\\арабас батырдыц созш щ аяц жагын гана кулагы шалып калды. — Хан нем, С1зге изпшм1зд1 гана берш коймай, ты ек досы- сып, ниет косысып, туы с та болгыныз келеда. Хан езицз болган- да. ханшамыздыц 6ipi б1здщ бауырымыз болганын жаксы кере- Mi3. Царсылыгьщыз болмаса, б1здщ цалауымыз — елимздщ ец кад1рл1 азаматтарыныц 6ipi — Алдарбай Есеке улыныц кызы Зубзржат. А та керген, ана керген тэрбиел1 бала. Суйепщ зге дач тус1рмейд1 деп, алтын тажды косагына лайыч адал жар болады деп сешп, «л егщ бую л ел болып тшейм1з. Суйектен мусшделгендей ач сур ханныц eKi бетше чан лык- сыды. Тамагын кенеп: — Онсыз да тшек косысып жатырмыз. Маган салсацыз, арт- кан аманаттарыцыздан аскан ыклас жоч- Менщ кеципме кара- мацдар, ез кецыдерицзге карацыздар,— дед!. — Biere салсацыз, 613 квц!л!м1зд! айттыц,— дед1 Царабас. — Иа. Свз1м1зд1 жерге тастамасацыз болды,— дед1 аксакал- дар. Суп-сур хаз1рет тамагын кенеда. — Экелшдер калыцдыцты, некесш осы арада циямыз,— K a3ipri башцурт ханша осылай тускен-дк Оны ойлаганда хан элге д е й т ец мен тустщ ортасында жургендей есецгфеп калады. А л сол жолы ала кыста жаца ханым Tycipin, 6ip кездеп арманы- на жетш, башкурт журты да ак кшзге квтерш хан сайлаганда б1рнеше кунге дейш ез кезше 63i сене алмай цойды. Ешкашан оныц ойга алган нием тап булай оп-оцай оцгарылып ж уре бер- Meyiui efli. Мынаган сенерш де, сенбесш де б!ле алмады. ¥йыцтап отырган шыгармын деЙ1н десе, кез алдындагы нэрсенщ бары бадырайып анык квршедь 0 Hi дейш десе — 6api оп-оцай шепшпп жатыр. Ом1рде булай бола коймаушы efli... Шындык болар дей- тш жзне 6ip ce6e6i — осында келгел1 бурыннан кез-таные терт- бес KiciciH таба алмай-ак койганы. Анадагы eKi 6eTi бал-бул жанган Ж уш с батыр жым-жылас жок- Ол аман болса, мына жи- ынныц как ортасында журуге, квп шаруасын бел шешш e3i атка- руга THicri сиякты efli... Оган б!рдеце болган... Не мына топпен ат куйрыгын узшкен. Олай болуы мумкш бе... Мумкш емес сеыл- fli... Ереушпилердщ ец атачтыларыныц 6ipi. Ол буларды булай тастап кете алмаса керек efli. Анадагы coei де oai жадында. Оныц уетше сол жолы ештецеш бишеген, ештецеш туешбеген башкурт билер1 бундай шеыпмге аяк астынан калай келд1 екен? Неге жер аягы кещмей турып акылдасатын шаруамыз бар дейд1? Элпде улыктар тарапынан Kici кецШ н суытардай тосын хабар шыкты ма? Б1рдецен) асыгыс су pay, б1рдецеге асыгыс ж ауап беру буныц эдетшде жок-ты. Кеп куманды ешдамнщ кемегшшз eei аныцтау- га тырысушы efli. Сонда сен ешюмнщ алдында ештецеден царыз- дар болмайсыц. Ешшм саган сарт етсйзш айтарын айтып: «Ал 361

енд1 кайтер екенсщ?»— деп сынай карал отыра алмайды. Мум- KiHAiriHiue. ж урт жумбагын ез бет!кше шеше 61л. Мумк1нд1г1нше, »з1к де журт кезше кепке дейш uieuiyuii табыла коймайтын иным жумбак бола 61л... Обкткапыр жана кайын журтыныц кец!лш кимай б1раз уакыт жайбаракат сейш КУРДЫ. Анга шыкты. Башцурт сабаздарыньщ енер!мен танысты. Билер мен батырларга кезек пе кезек тустек!п кона к болды. Bipai; кезше туспей келе жаткан торт-бес бпд1« жаг- дайын сурамады. Олар 6ip ж ак бушршде бук Tycin жатты да койды. Bip ай шамасында табын Бэиснбайдан хабаршы келдк Мына жацалык ол тарапца oaip жете коймапты. ¥лыктардан да ат i3iH салган ецпом болмапты. Шамасы, бул орыс улыктары ушш де, казак nri-жаксылары ушш де кулак елец етердей тосын хабар болгалы тур. Хан Бекенбайдыц шабармандарын «Енд1 6ip ай шамасында елге барып каламыю Ж аца ханшаиы Kemipin экетуге Арыстан- бай келер»,— деген жауаппен аттарына кондырды. А рага жэне 6ip кун салып башцурт ру басыларын жинады. — А л, халцым, мына хабарды сендер бшш, мен бглш кой- ганнан ештене шыкпайды. Сондыктан мен оны ак патша улык- тарына арнайы адам ниберт хабарламакпын. Оган деШн патша жагындагылармен де сейлесшм келедк Сендер карсы болмасац- дар мен оларга да кол астыма ке.’пцдер деп усыныс жасасам деп ед1м. Сонда мен будан былай ак патшаныц улыцтарымен кулл! башкурт халкыныц атыиан сейлесе алар ед!м. А цсакалдар: «Эщпмец дурыс-ау!»— дегендей бас и зест. Bi- рак 6ip нэрсеге кумшж ш отырган сиякты. Ол не купия? Бул жолы сезд! Алдар бастады. Ж аргак бет неме аркасына кадалган шаншудын жэй-жапсарын айтып отыргандай ыцыра- нып жайбаракат сейледк — Ол жайды, 6i3, алдияр, Ызд1 шацыртпай турып eeiMia-aK 6ip жакты кылгымыз келш едк Таймас жагындагы билермен сейлесуге Ж уш с eneyiMiere бастатырып, жей-сегаз би ж1бер!лген- д[. Ол тараптьщ естиярлары б1здщ барган шаруамызды тусшген сиякты болып едь Цуптайтын да рай таныткан-ды. «Ендеше, хан- га хабар беруд1 6i3 мойнымызга алайыц. Дашан келетшш ез1м1з айтармыз»,— деген уэдемен тарасканбыз. Сол эцпмеге риза бо­ лып, 6i3 6epi кайттык. Ж уш стер аржагындагы ауылдарына кет- кен. Елдерше енд1 жеткен бойда, 6ip куш тунде карулы солдаттар сарт ете калады. «С1здер ереушшшермен eKi ортадагы кол жет­ кен келмямд! бузып, патша эш м ш Ш п т ц бул мэселедеп жоспа- рына кедерп келт1р1п азгырынды эрекеттермен шугылдана баста- дыцыздар. Сол уш ш де Ор бойындагы камалдыц коменданты сен- дерд1 гуткынга алуга буйырды*,— деп айдап экете барады. Будан кеШн б'з Таймас жагындагы билерден сыр буге туруга бел бу- дык. Озицздщ кашан келетшщ1зд1 сезд!рмеуге тырыстык- Ол тагы да улыктарга астыртын адам Ж1берш, бул ниет1м1зд! де 852

жузеге асыртпай доя ма деп дорыктыд. Енд1 не 1стеу керек еке- нш езЬцзбен адылдасдалы ж ур едш. Алдар бастаган зцпмеге далгандары да желпше араласты. — 0з1ц1здщ кецеске шадырганыдыз дурыс болды, Жушстер- дщ дамауда жатданына eni ай болды. 9eip сол Ор бойындагы дамалда кершедп Ертец жер аягы кецн-есш нике алып кететш шыгар. Оларды сосын дайтып керелиз бе, жод па — юм б ш й т ? Гэп енд1 белгип болды. Патша уйгарымыныд ж аз шыдданша аныдтала доймасын бьлген башкурттар оган дейш алдын алмад. Будан былайгы эцгсмеге Эбшдайырды бел шешпрш араластыр- мадшы. Ол ушш оны ездерше хан сайлайды. Ор бойындагы да- малды жапыра шауып жайпап кетуге куштер1 жетедь BipaK, анадагы пэтуага нудсаны тиш, арты ушыгып кете ме деп кдарген. Ж ут ст ер д щ жагдайын Эбдлдайырдыц бшгенше салмад. Хан сургайып отырып далды. Элден сод oip шеппмге белш бе- кем бугандай болып, ныгыздана сейледп — Не де болса, бул эрщен келмеген болар. Сол Ор бойындагы бастыдтыц ез 6inAiri шыгар. С1здердщ аргы-берп димыл-дыбыр- ларыдды улкенге жорып, дорыкдан бурын камшылайдыныц ке­ рш келт1рш жатдан болмасын. Ендеше, даз1р оган адам ж!бере- мш, Ж уш с пен дасындагы билерд! шыгаруды талап етемш. Башдурт журты м е т хан дылып сайлады. Енд! оларга байланысты мэселеде мешмен келшпей еткен эрекеттер1ц ушш ад патшаньщ езше шагынамын»,— деймш. Ханныд мына шенпмше отыргандар допаддасып далысты. Жарты ай дегенде наурыздыд лайсад батпагына белшеден батып титыдтаган хабаршылар дайтып оралды. Комендант: «Цашан Самарадагы улыдтан пэрмен келгенше, ешшмд1 босатпаймын»,— Эбшдайыр тутшш кеттп Ашуын байдатпау ушш барып кел- гендерден дамалдыд жагдайын, данша acKepi бар екенш, бас- тыдтарыныц KiM екенш сурап бшдп Сосын ойланып отырды- отырды да, орынынан турды : — Ендеше, ол бастыдпен барып сейлесешк. Ж олга дамда- ныдыздар,— дедь Эбшдайыр дамалга алдын-ала жаушы аттандырды. Ол дамал бастыгына барып башдурт долымен дазад ханы келе жатданын хабарлайды. Камал бастыгы булар барганша ойлансын. Я ел болатынын, я ж ау болатынын айтсын. Не де болса, ол бастыдпен Жушстерд1 босатданынша я л табыса алмайды. Не де болса, баш- дурттардыд алдында сезш жерге тастата алмайды. К ун шыгыс беттен тунерш келе жатдан далыц долды даладан 6ip тустж жерде 6ip топ некер1мен бхр сэры ала иыд сардары келш куп п тур екен. Дасындагы некер1 — ша'гын. Келксезге шыгып, тосып тургандары белгип болды. Ецкшдей шауып келе жатдан даЬарлы дол аяцга кешш, сы- пайы кей лке кешт:. Торы ала аяд ат мшген сэры ала иыд улыд атын тайпалта бастырып жадындай бердп Тадау келш амандаспадшы едь Хан 12 Э. К«1лв.» 352

анадайдян: «Жэ, тодта солай!»— дегендей белг1 берд1. Кезшс кулк! жиып, ж узш жылытып жаркылдай амандаскалы жаткан ¥лыд ду кызарып кетт1. Когьвдр квздер1 шолмектей шатынап, темек1 ыстап тастаган жирен мурты жыбырлап доя берд1. Б1рад, астындагы торы ала аягын олпндепешдей дщкецдете бермей, о да ж ай аядга кештд Кол созымдай жерге кол in: — Op камалыныц бастыгы майор Останков мырза курметт! ханнан журй: жайын бШ п келуд! тапсырды. — А л сен езщ KiM боласын? — Мен Ор камалы комендантыньщ кемекипс1 боламын... — Квмекш1сЬ 9б!лдайыр TyTirin Kerri. — ¥лыгьщньщ eai дайда? — Анда. Дамалда. — Ол неге 03i шыдпайды? Ж ел ш п кетет1ндей жаца босанып отырган ештецеш ж од шыгар. Eflipen мурт улыд одан сайын TyTirin алды. Эбшдайыр да далш-далш етш аш уга мш ш турган. Дауысы шацдылдай шыгып зеки сейледь — Сен езщ бглесщ бе? Мынау дамалды KiM салдырып жа- тыр? — Нур сипатты падишамыз А нна Иоан дызы салдырып жа- 9 р эрпш шегедей дадап, эр сезш сагыздай созып, дауысын мэнерлей квтерш, бар ынт-жынтын салып айтты. Мынау ед1рендеген немеге влердей жыны келш турган Эб1л- дайырдыц ашуланганнан ауызы дисайып KeTTi. Эншейшде сы- пайы жылтырап туратын дундыз мурты да TiKipeiun-TiKipeftm алган. Сояудай узын шрпштердщ астына буйыгы тыгылып жа- татын тунж ыр квздер! адырайып шыгып барады. Баданадай-ба- данадай дарашыдтары даз1р-ад домалап жерге туеш кететшдей. О да элгшде ауызын дайшылап, ныгыздай сейлеген улыдты ке- лемеждеп тургандай: — От-тап-сыц!— дед!. Ед1рец мурт улыд ызадан жылап ж!бере жаздады. Атын тебшш: — Мен бундай астамшылыдты,..— дей 6epin ед1. Хан да атын тебшш, дыныныц басын дылгындыра устай — Дайдагы астамшылыд... Астамшылыд жасап турган KiM? Сен езщ шммен сейлесш турганыдды бшесщ бе... Мына даланы алдияр А нна Иоандызы патшаныц KiM ymiii салдырып жатда- нын естш пе ец?.. Мына мен уш ш , кулл! дазад, башдурт журт- тарыньщ ханы Эбшдайыр М ухамбет Дазы БаЬадур ушш ... Ен- деше, сен бастыгьщныц дызметппш болсац, сенщ бастыгыц шаЬарымды салып жатдан менщ дызметш!м... Неге ол eei шыд- пайды? Ед1рец мурт улы д мына эцммеден сасайын деда. 354

— Ол... ол... Самарадан Татищев мырзаныц ж!берген адам- дарымен свйлес1п далып едь.. — Еядеше айт: сешц бастыгыцды керпм де келмейдй Сейлессем сол Самарадан келген улыдтармен гана сейлесемш... Туске дешн пурсат беремш... Туске дейш ол улыдтар мешмен келш свйлеспесе, онда сендермен eiifli мен сейлеспеймш, мына цылыш сейлеседь Ханныц тыпыршып турган аты ед1ред мурт улыдтыд астын- дагы торы ала аядты тумсыгымен дагып етть Ед1ред мурт манаты айбыиыиан айырылып далган. Кез ушы- на дешн артына жалтад-жалтад дарап аяддап барады да, жал басына кетерше 6epin, аттарына дамшы басып шауып ала жо- недк Ханга epin келген дол сол арага жаца дылтанадтап келе жат- дан кегал майсага шатыр Tirin аял дылды. Туске жадын жол басына манадагыдан repi домадтылау дара шогыр кершдь Алдындагы е м дула аттыны таныды. Анада баш- дурттар арасына келш кеткен кексе ногай мен жылмац твс т1л- маш. Олар ханныд жол шатырдыц дасында 6ip топ м сш щ орта- сында жерде турганын керш, анадай жерге келш аттарынан тус- Ti. Ti3riHflepiH дастарындагы некерлерше устата салып, манаты ед1рец мурт yuieyi ж аяу беттедь Хан дасындагылар жымыд-жымыд 6ip-6ipiHe дарасты. Ед1рец мурттыд дасындагы е м ногай жадындай 6epin, дол- дарын кеудесше апарып тагзым етть — Ц урмети хан, щзбен тагы да кер1скешм!зге бек дуаныш- тымыз. Bi3 бугш узад жолдан шаршап келш, алдыдыздан шыга алмай далдыд. Оган гафу етшем1з. Ci3 шадырды дегесш келш турмыз. Сейлеп турган — жылмад твс т1лмаш. Кексе ногай оныц эр свзше 6ip бас изеп дояды. — Мен де С1здерд1 кергешме дуаныштымьга. Мынандай ал1 кектем шыга доймай, жердщ миы шыгып езьлш жатдан кезде жер тубшен ат сабылтыл келгетм1зде алдымнан шыгып сэлем- десуге жарамаган мынау ж ада шаЬардыц бастыгымен эдпме- м1здщ жараса доюы диын едь Фздердщ мунда жургендерпдз сондай жадсы болар ма? — Жылы леб!зщ1зге квп-квп рахмет, дурметта хан. — Менщ бул шаЬарга дандай шаруамен келш ж ургенщ ci3- дерге мэл1м шыгар. — Мал1м болгандай дандай... Bi3 де жадагы взпцз айтдандай жайсыз кезде сонау Самарадан сол ушш келднс. — Ендеше тштен дурыс. — Д урмегп хан, ол жайында мында Kipin оцаша свйлессек дайтедь Кексе ногай иепмен жол шатырды медзедь — Ж од, менщ мына кнйлерден жасыратын еш дупиям жод,— дед1 Эбшдайыр дасындагы далыд шогырды керсетш.— Бул — киллер башдурт журтыныд и п жадсылары. А л мен даз1р

тек кс зак халкыкыч тана емес, башкурт журтыньщ да ханымын. Кексе ногай козш шуц^рейтш хан некерше царады. — Бул юмлерге келеек, курметт1 хан... Ж е, оны ез!ц1з де 6taeci3... 0ткен жолы бул киллер ездерше емес, катын-балалары- па, момын букарга KeiuipiM сурайды дегенЫз-.. Ал, мен шатырга юрешк десем, оньщ да жен! бар емес пе... Сырт ел! сыз. Оныч уетше орыс халкы аяк уетшде айтылган эчпмешч потуасы бол- майды десед!. Хан 6ip сурланып, 6ip кызарды: — А л 6iafli4 халкымыз execi отырып баласы, агасы оты- рып in ici сейлегеннен без дейдь А яз эл!чд!, кумырска жольщды бш деген тагы 6ip сез бар. Мен башкурт журты жайында да, олардын мына ысшердей басты icTi азаматтары жайында ак пат- шаныч не ез1мен, не арнайы улыктарымен гана арнайы сейле- cepMiH деген ойдамын. А л ызге келеек, Арслан мырза, сыздан коркып турсачыз, Kipceic KipefiiK,— дед!. Меймандарды шатырга бастады. Ханмен 6ipre башкурттыч да 6ipHenie 6ni ере Kipfli. Ж айгасы п отырар-отырмаста хан сез бастады: — Мешч мынандай алыстан ат сабылтып журген шаруама Самарадагы улыктар калай карап жатыр? — Ол эч^меш ч аньщ-таныгын аныктау б1зге тапсырылган. — Ендеше, шздер калай дейс!здер? — Б!здер енд!... Кексе ногай Myflipin жылмач теске карады. Ж ылмач тес лез- де т й катты. — Оны аныктау б!раз уакытты керек етед!. Б!зд1ч келген!м!з ж ача. Оныч уетш е cia шакырыпсыз. Bip к°ртындыга келуге 6i3 ел1 улгере койган жокпыз. Хан муртын б!р сипап, тунж ыр кезш жумып ап керги мл катты. — Сонда маган не дейиздер? 0з аягычнан салактап келд!ч, ез аягьщнан салактап кете бер демекыздер ме? Ендеше б!лш койычыздар: кашан Ж унш пен касындагы уш би ауылдарына кайтарылмай турып, мен бул арадан ешкайда кетпеймш. Ж ылмач тес желкес1н касыды. Хан шачк erri. — Сонда не? Мен сендерге кула тузде качгып журген карак- шымын ба? Ж ок, кол астымда халкым бар, халык алдында на- мысым бар хаимын ба? — Элбетте хансыз? Курметм,.. — Ц урметм... курмети... Ондай мэймечкечд! барып баскага айтычдар. Меш курметтемей-ак койычыздар... А нау баршамыз- га ортак нур сипатты ак падишаны кУРметтемей отырсыздар, мен! кайдан курметтейш деп ед!ч1здер. Сонда немене, сендердщ ойларьщша, ак патша ipreciHfleri ipreai елдермен емес кайдагы 6ip кацгыбас каракшьтлармен одактас болып ж ур ме... — Атай кермеч!з, к¥—

— Ендеше, неге нур сиггатты ац падишаныц инабатты одац- тастарын кол жаулык кыласындар... — Жога... Bi3 ондай... — Олай болса, мына журттын алдында берген менщ уэдемд1 неге тэлкек етесщдер... — Ол кандан уэде! — ¥мытып та калдьщдар ма? Дашан ад патшаныц ез уйга- рымм айтылганша мунда ешшм ешшмге кол кетеруге TiiicTi емес дегенд1 к т айтты? Сен екеущ бе, ж ок мынау ж аца шаЬардыц жер каздырып жатырган бастыгы ма? Кексе ногай кергн тьл катты : — Ондай уэде беруге б1здщ кукымыз жок. Ол ак патшанын улыгы мен здздщ ауызьщыздан шыккан. — Ендеше ак патша мен менщ арамдагы уэдеш бузуга сен- дерге KiM кук бердь Кексе ногай басын шайкады. — Ж аца айттык кой... Ол арасын элг! аныктан койганымыз жок деп... Шздщ есту1м1зше абацтыдагы киллер эл1 айтылгандай ак патша мен ек1 арацыздагы уэдеш бузуга талпынган бузакы- лык жасапты деп... — Оган кандан дэлелщ!з бар... — Б13 соны тексеруге келдж кой... — Ендеше булардыц ондай бузакы кылыгы бар болса, терт би туткынга TycKeciH неге iprenepiHfleri камалды шаппайды, неге жер тубшдеп маган хабаршы шаптырады... Олар ездер1ц1здщ кездерйрзше маган берген сездерш сыйлады... Олай болса, сен екеунцздщ кездервдзше буларга берген уэдеме туруым керек... Бул — ак патшадан да, оныц б и т мэртебел! улыцтарынан да шы- гып отырган бузакылык емес, мына камалдыц бастыгынан бс- лып отырган бузакылык- Мен ондай бузакыныц алдында ceaiMja жерге тастай алмаймын... Берсе колынан, бермесе жолынан... — К урметп хан, сабацызга тусйцз... А к патшаныц эк1мш1Л1г] де сезш eei жерге тастай алмайды... Бул шке « з араласкан екен- cie, енд! шздщ кай етжшпщзд! де он пеШлмен кабыл аламыз... Ол терт бид1 бузакылык жасаган кунде де газге кайтарамыз.. Ойткеич шздщ енд!кэр! олардыц мундай бузакылыкка баруына тиым салатыныцызга кэмьт сенем!э... — А л егер олар ондай бузакылык ж асамаган болса, жаэыд- сыз жэб1р керсеткен элг! бастык жазалана ма? — Жазаланады... Оган шубэщз болмасын. Bi3 тек карауы- мыздагы бодан журттардыц бузакыларына гана емес, ез буэе- кыларымызга да аяушылык жасаймыз. Хан кезшде жылт оянды. — Ендеше Ж уш с пен касындагы билер уШрлерше кашан к о сылады? — Осы каз1р... Мынау коменданттыц кемекнпш барады да, 63i босатып экеледй.. Отыргандар «УЬ* деп 6ip дем алды. Хан ещ енд! юрген кундыз муртын б!р сипап цойды. 35Т

Кексе ногай тамагын кенед!. — НУРметт! хан! Енд! 61зц1 тыцдап керес1з бе? — Жарайды, айтыцыз. — Башдурт epeybii мэселесше келеек, анадагы узде узде... А К патша дашан ез шепимш айтданша ек1 тарапта 6ip-6ipiHc да­ ру жумсамайды. Б1рад, ол уэдеш бузгандар сол бойда ти!ст1 жазасын алады... Башдурттыц оз арасындагы эцпмеге б!з 33ip- ше араласпаймыз... Тек шартты уадыт еткенше олар орыс ко- мапдаларына т1келей Tiiicnece болганы... Б1здщ эшмшипк осы жагдайды тагы да еске салуды тапсырады. — Ендеше бопты. Бьзге де кереп сол. — ЕндМ ацг!мен1 езпцзге оцаша айтсад деп едЫ. вйткенх ол башкурт журтына ешдандай байлаиысы жод эцпме. Назад журтымен eKi арада гы дарым-датынасда байланысты жзйттер. Обдлдайырдыц iiui дылп ете далды. Ол басын KOTepin баш- дурт билерше парады. Олар орындарынан турып еешке беттедд Шатырдыц im i оцаша далгасын хан абыржып отырганын байдатпау ymiH алдымен сурад дойды. — Из, айта 6epini3. Ол не эцпме? — Ол эцпме — пздщ мынау бейуадта башдурт арасына ке- луццз жайында. — Сонда немене? Мен Ор дамалы бастыгыныц астамдыгына конш отыра 6epyiM керек пе ед1? — Алдымен ад патшаныц улыдтарымен хабарласып алуы- щ>1з керек ед1? — Самарага хабар барып жеткенше мундай урдажыд бас- тыцтыц дол астындагы тутдындарга не icTen, не доятынын дай- дан бдлемш? — Ж ауап кутпей, асыгыс димылдаганыцыз адылга сый- майды. EpeyimninepAi Ор дамалына д е й т езнцз бастап экелунцз- д щ e3i агаттыд. А д патша оны дайдагы 6ip бастыдда емес, езше тйселей багытталган астамдыд деп санауы мумкш... — Сонда... — Иэ, дурметм хан... вткен жолы патша дортындысы шыд- данша дазад racKepi де башдурт уалаятына бас судпау керек де­ ген аныд айтылып едд.. — Кандай гаскер? Менщ шагын некер1м бе? — TinTi здздщ 6ip басыцыздыц осында болуыныц eei дазад гаскерж щ басып KipyiMeH б1рдей... вйткеш газ дазад ханысыз. Демек — дазад гаскерше бас долбасшысыз. Сйздщ гаргеницз — дазад гасдерш щ де шекара бузганы. Binin дойыцыз, бул, зац бойынша, башдурт тархандарыныц емес, ад патшаныц дол астын­ дагы елке. А д патшаныц ез1 дол астындагы елкеде не штеймш десе де еркь Башдурттар соны туганбейдд Туптеп делгенде, баш- дурттардыц iciHe ад патша емес, ад патшаныц icme башдурттар дол сугып отыр. Ж аца езщ!з дурыс айттыцыз: ондай астамдыдда й з де шыдай алмас едхщз. — Б ул жайында маган ж аца айтпадыцыз ба? — Б ул жайында мзге эу-баста-ад айтып eracepTKiMie келхп

ед1. Cie квнд1ц!з бе? Башкурттардыц кезшше сенлестщи... Олар- дын алдында 6i3 с1зд1ц абыройьщызды неге тушрейш?! Хан куречМп KeTTi. — Сонда мен бул елкеден кетугм керек пе? — Эрине. Эйтпесе былтыргы езщ1з айтнан келйймшартты бузган боласыз. — Солай дешз... Сонда мынау uiahap бастыгыньщ ешцандай айыбы болмаганы ма? ! — Бар. { Обищайыр тацыркай парады. I — Оньщ айыбы — башкурттыц терт биш абактыга паматкан- { дыгында емес. С1здщ шабармандарычыз келгенде, жагдайды 6ip- ден TyciHAipin, терт тутпынды б1рден босатып, одан api бул елке- ; де кщ1рмеущ1з керек екендшн ескертпегеншде... Сейтш, ап пат- шаныц алдында абыройыцызга нунсан келпре жаздаганында... ! Ол ушш тш сп жазасын алады. Оран бола нам жемещз... — А л мен1ч мунда хан сайланганыма, жаца ханымды бол- ганыма калай парайсыз? — Ол мэселеш бул арада талдылауга б1здщ ешцандай ек!л- AiriMi3 жоп. Ханныц KypeniTin отырган 6eTi пайтадан куарып кетт!. — Мапул... Бул мэселелер турасында ойланайын. Bip б1лмес- ! тж болса, болган шыгар... — Bipey болса ештече емес пой... Цалмантар да найдагы- жайдагы жонты айтып хабаршыньщ устш е хабаршы шаптырып жатыр. Кексе ногай сынай нарайтындай. Ж ылмач тес т1лмаш мусхркей нарайтындай. Хан екеуййч кезше де шаншыла надалып: — Тары да айтайын... Bi3 бхлетш бодандып, еч алдымен, одак- тастып, пеЙ1лдесик... Bip-6ipiHe деген камчорлын--. Bip-6ipiHi4 сезш жерге тастамау... Эр KiM вл1 жеткенше 6ip-6ipiHe кемекте- су... Кппшщ улкеншц саясынан пана i3fleyi... Улкеншч Kiuiire пысылган жершде пол ушын 6epyi... А л мешч бодан болганыма панша уаныт erri? Сол eni ортада KiM мешмен бул мэселелер жайында ini антарысып, се й л е ст KepinTi?.. Аманаттагы балам- ныч жатысы анау... Канша жылдан 6epi iprefleri баламды 6ip кере алмай зар болып менщ отырысым мынау... Мше, бул жолы да сэм туспед1... — Б ул жайында да ештече дей алмаймыз. Жачгыз-ан уэде- Mie: осы айтнандарьщызды тиши адамдарга аудармай-тецкермек айтып барамыз. Бул жолы eKeyi де м уиркей карагандай. Сол era ортада сырт абыц-кубщ болды да палды. — А у, анау манагы eflipen мурт пой... — Артындагы терт атты Ж ушстер болтаны ма? — Тап солар... — Алла, сабаэдарым-ай... — TiCTepi ансиып кулед1 гой ездерИ

— Кулмей дайтсын... ^уангандары да1 — Ио, бул б1р оцынан оралган ic болды. — Эбыдайыр болмагакда эй данша жататындарын KiM 6i- ЛШТ1? Т1птх суйектершщ осында 6ip жола uiipyi де мумкш ед1 гой! — Сабазыц дасарысып болмады-ау... — Цайдагы-жайдагыларга дайдан ныгын жыга дойсын... — Дегенмен хан хандыгын штедй.. У й деп ушеу бэрш естш отыр. Б1рад хан селт еткен жод. Суп-сур Kyfii етлейш отырды да «Bi3 epeyinuii башдурттардыц дайтадан жандана бастаганын, acipece Эбшдайыр ханныц оларга досылып Орынборга шабуыл жасайтындай зулымдыдда барганын ecTin, opi датты дайран дал- дыд, api датты дапа болдыд. Булей болады гой деп ешдашан ой- лап керген емес едйс. Осы пэрменйпз ардылы тагы да мыдтап еывдзге саламыз: ештецеге дарамастан дол астьщыздагы барлыд командацызбеи дереу Орынборга аттануга дам жасадыз; егер ол даланыд тубш де адамдарыдызды дырып алып, не басдадай кесепатда ушырап далып журсещз, ол ушш б1здщ алдымызда айрыдша ж ауап 6epeci3, ейткеш 6i3 ол дамалдан айырылып да- луга raicTi еместз...» Децгелек шыныныд ар жагынан темле дараган томага кездщ айналасына шытынап-шытынап шимай-шимай эж1м шыга келдь Даймыжыд ж уда ершнщ 6ip диыгына дигаштай дазылып ай сызыд тартылды. СуЗДр мурынныц дыр ардасына элдедандай 6ip оуыд жардыл ойнап, ж уд а танау flip-flip ете далды. Мырс еткен- дей врескел дыбыс шыдты. в т м р кездерде одыс жард ете тускен сол 6ip ащы мысдылды суп-суыд ызгарлы шыны шатынаган аш уга айналдырып ж 1бергендей... — С... с... олай дещз... «Зулымдыд», «Орынборга шабуыл», «ереуйшй башдурттар­ дыц дайтадан жандана бастауы», «Цыргын», «кесапат», «айы- рыдша ж ауап 6epeci3», «ол дамалдан айырылып далуга THicTi еместз»... Цандай-дандай сурдия сездер десещзпи... Эр дайсысы кешре- гше квк жебе боп Kipm-Kipm дадалып жатдандай. Шамасы, му- ныц анадагы ж айбарадат адпары патша сарайыныц тебесше жай болып тускендей. Демек, анадагы ертелЬкеш белмеден-белмеге сабылып веек айтып ж уретш ад дапталдар императрицага да тап осылай тонын айналдырып ж етшздь Императрица дайдан тер- геп-тексерш жатсын. Далай айтылса, солай туешдй Дысдасы, Татищев тагы да бYлдipiп жатыр. Ол журген жер дашан булшбей ж аты п efli?! Ол немеден Орал тауын туп-тугел вртеп ж1бермей турганында, не астын уетш е келйрш аударып тастамай турга-

нында цутылганымыз кандай ганибет болган! Енд1 сэл кешж- кенде ондай сумдыцтыц болары сезсхз едн.. Цулагына элде 6ip aynipiM дауы с сацк-сацк естшш тургандай. Эбден айызы кана табалап бацкан дауы с. Цудай-ау, бул кхмшц дауысы едк.. Демидов... Ж оц... Оныц дауысы атам замангы тат- тат мыс цоцыраудын дауысындай жарыкшацтанып шыгатын. А л мынау жорьщтан жецхснен оралып келе жатцан цолбасшыныц кернешндей цуйцылжыта саццылдаган кайратты дауыс. Ол цай- дагы 6ip тас цорытып, тем1р балкытып журген заводшыга цайдан 6iTciH! Болса тек астанадагы ак иык адмиралдарда гана болады- дагы! Bipan, шын касиетхнщ каншалыцты кастерл1 екенш ешмм бшмейтш, эуелден-ац алтын деген эзэзьл атымен-ак адамзат са- насын арбап алган жылтырац металдыц 1стетпей«ш бар ма1 Ж ер тубшдеп тутш жутып, куйе TyKipreH ыс кек!рек заводшы- ныц цайдагы 6ip быцсык сезш алтын таждьщ касынан 6ip ел! алыстап кетпеуге тырысатын алтын иык адмиралдыц ауызына да туйредй Оны айтцаниан аса мэртебел1 адмирал ауызым куйе болып калады деп корыцпайды. Алтын журген жерге куйе де, кан да, дан та жукпанды. Иэ, мынау дауы с, расында да, ыцгай ац- «ылдай сейлеп, сачкылдай кулш журетш ак жаркын адмирал граф Апраксиннщ ектем дауысына кел1кк1рейдй.. Ж ога... Адми­ рал таккан айыпты Оралга келш алты ай бойы тексеру журпзген Генин элдечашан жочча шыгарган. Одан калган азгантай быц- сыкты сонау жиырма ушшпп жылдыч ноябршде ез! 6ip жакты еткен. Петр Алексеевичпц езше юрген. Цою муртын айбаттана пщрейтш, зэрлене карай отырган патша буныц каская карай кайтарган кикар жауабына селк етш кулш ж 1берген. Сосын-ак ецх жылып коя берген. Завод ierepiH калан ж урпзу керек екен- дхгш баяндай женелгенде император кайта-кайта «Солай ма?*, «Царай кер!», «Ендеше 6i3 неге солай етпейм!з?»— деп кулшына тускен. Дереу Швецияга женелткен. Ол жарыктыктыц унатканы да кызык ед! гой! Не какап турган кызыл октыц астына аттан- дыратын. Не «Оду окып, бШ м ал!»— деп шет елге кацгытып жх- беретш. Б ул да бхраз жиЬан кезш керген. «Саган кереп б!лш болса»,— деп куш -туш кхтапханадан шьщпай койган. Сонда окы- гандарын Орал тауында кергендер!мен уштастырып, Cioipfle ма­ монт суйеп кездесетш орындар туралы профессор Бензельге хат жазган. Ол хат латын тьлше аударылып, олемнхц еч атакты га- лымдарыныц ауызына хлхккен. Соньщ аркасында окымысты атагы Россияга да жайылып. Монетный дворга кызметке келген. Ол кезде кудай буныц айын оцынан, жулдызын солынан тугыз- гандай едк Отызыншы жылы жер тубш деп Миттавада жаткан 'А нна Иоановна Москвага оралганда буйреп булк ете калган- дардыц 6ipi осы Татищев едк Олай болатын реп де бар-тугын. Псков жерш деп элдекашан тулдыр кедейленген дворян эулетшен шыккан Татищев ж е п жа- сында маркум Прасковья Федоровна патшаханымныц стольник- тер санатына клшкен-дк Прасковья Федоровна маркум Петр Алексеевичтщ туган агасы Иван Алексеевичтщ эйел! болса, осы

кунг! нур сипатты падишамыз Айна Иоановнаныц туган анасы болмаганда KiMi болады! Бндеше жаца натша вз анасыныц айна- ласыидагыларды жерге тастай кояды дейсщ бе? Обалы не керек, ол у м т оцай ацталды. Ацталганы не керек, арты баянсыз болды. Элгшде гана окып шыккан патша жарлы- гыньщ соншама зэрл1 жазылатындыгы да сондыктан... Нусдау кагаздан Kepi как тумсыгыцнан кайкайтып турып nepin ж1бер- ген зьлман жудырыкка кеб1рек уксайды емес пе?1 Олай болар ж е ш де бар! Орынбор комиссиясыныц бастыгы купия советник Татищев алдьщгы кунг1 осындагы 6ip тач атканша тактай сабалап карта ойнаган отырыстан кышуы кана коймай, кайта-кайта дуылдап мазасын ала берген мурынын цалтасынан орамал алып 6ip сипап койды. Эй, бэрш булд1р!п журген осы тумсыд... бзш е де сол керек... Енд1, мше, ак патшаныч ондагы ены эл1 кунге тарамапты. Эли sin батпан пэрменшч де кездеген нысанасы — сол. Осыны 6ip шокитып таска тийзу. Даладай кып канатып елге к ул м ету. Енднч)р1 кершген тетк к е сугылмай жайына журетш жэй су му- рын кыла коймак. Мына хатты эз1рлеген м м болды екен? Ж ака кез1мен сыдыртып 6ip окып шыкканда кулагында сачч ете кал­ ган оспадарсыз дауы с шмдпо екен? Остерман ба? Жок! Ол деуге тым каткыл, тым накты. Оньщ тумсыгы мушкшдей емес акыл- ды. Сукпас жерге сугылмайды. Элде жуырда гана талайгы ар- манына жетш тебес» кекке тиш ж урген ж ача кабинет-министр Волынский эз1рлетт1 ме екен? Буныч да кисыны келедь 63i 33ip- ге Биронмен эпмей деген... Ж ача лауазымды соньщ арцасында алган кер1нед1. Ендеше дэл каз1р Биронньщ айтканын е м ете алмайды. Оньщ устш е Волынскийд1ч тумсыгыньщ да буныч тумсыгынан озып турганы шамалы. Дабырлап атын шыгарып журмесе шшен асы бойына тарамайды. Цайта-кайта атактарын аспанга шыгаратындай к¥Дай Волынскийлер эулетше кунде-кун- де 6ip Куликово шайкасын кайдан тауып бере берсш! Эл1 кунге баягыда Мамаймен устаскан бабасынан атагын асыра алмай кон­ га н пысык ж урагат бугш п Волынскийге урыншак тумсыгын кай- дагы 6ip суцпас жерлерге сугуга тура к е л т калады. К удай тек акырынан кайырлы етсш де! Эйтпесе, каралай от басып колды- аякка турмай ж уретш ол немешч тумсыгыныч к а т а н таска тиер1н 6ip T04ipfli4 oai гана бьпедН Не де болса, сукпас жерге су- гылган суганак тумсьщтыч акыр-тубше керетпп cipo белгип: тас капас, кыл тузак, ай балта... Еч курыганда зшман жудырык. сукты кез, суык кабак, таусылмайтын абай-кокай... Оны баска бшмесе де, бул ж аксы бшедь Кермейсяч бе, мше жайбаракат акыл сурап жазган хатыныч ж ауабы калай-калай качтардьщ аязындай какшачдап кайтканын! Bopi де сол каргыс аткыр суганак тумсыктьщ кырсыгы. Эйтпесе, буйтш сэл нэрсе- ден эмречдей женелш, бул императрицаныч баягыда елш калган экесш бугш кел1п кайта елт1рд1 гой дейшч бе?1. Маркум Иван Алексеевичич ел1м1 жайында талай есекмч бары рас, 6ipaK> оны 362

цудай садтасын, Татищев елмршта деген есек жод. Ендеше, нур сипатты Анна Иоановнаньщ буган осынша задала далуыныц сы ­ ры басдада. Баягы сол даргыс атдыр «Кондицияда». Халды дургыр жаца патша тадда отырганда дашан 6ip дау- рыгып ауыз ауыртып далмаган! Ол дард дылып тастайтындай, эр KiM эр жадтан ез усынысын айтып ецм ендест бадпай ма! Анна Иоановна тадда отырганда сейтш жалацдап шыддандардьщ 6ipi e3i, дупия советник Василий Никитич Татищев едь ¥лы Петрден кейшп Россияны далай билеген дурыс деп дызыл кещрдек боп айтысдан кезде де бул ецешш аямай жыртынып баддан. Ол оз! сиядты Петр тусында датарга !лшгендердщ сойылын соддан. Россия мемлекетш басдаруга соларды квптеп датыстыруга ша- дырган. Орыс шляхеттершщ мемлекети далай басдару женш деп усыныстарын А нна Иоановнаньщ, Жогаргы дупия советтщ, сенаттыд, генералитеттщ, дш екшдер1 мен дворян эул еп депутат- тарыньщ алдында колын сермелеп турып eei одып берген едь Сол таласта Анна Иоановнаныц дербес б и л т н шектеп, оны Ж о­ гаргы дупия совет мушелер1мен адылдаспай ештеце штетпеуд! квздеген князь Дмитрий Михайлович Голицынныц жобасы от­ пей, Татищевтыц жобасы откен-дь Сол жолы статс-советник ла- уазымын алып, Монет кецсесшщ бас судьясы боп тагайындалган- ды. Б1рад, ондай оцай жещс талайлар ушш козге шыддан суйел- дей болды. Солардыд 6ipi — дудщ еи KyuiTi Бирон едд Ол Анна Иоановна патшага езшен басда б!реулердщ де ыдпал ете баста- ганын керсе, кеппре алмайтын. Ондай шешупп ыдпалга ол!мш сатып ожектей таласдан 6ip партияныд KoceMi князь Голицын Шлиссельбург дамалынан барып eip-ад шыдты. А л «жещмпаз» шляхеттер партияныд KoceMi Татищев коп узамай Биронныц азгыруымен канцлер граф Головкиннщ кезш щ дырына Ш кть Канцлер, данша дегенмен, канцлер гой. Адыры Татищевты сотда берш тынды. Б1рад, дудай абырой бергенде, ол е й ортада канц- лердщ озшщ де басынан бад тайды. А л Татищев осыдан торт жыл бурый 6ip кезде eei шатадтасып кеткен Орал тауына, баягы дызметше eip-ад оралды. Орал, Ci6ip, Назан кен заводтарыныд командир! болып табаны куректей уш жыл ктедд Ендд MiHe, Ки­ рилов олгел1 Орынбор комиссиясыныц бастыгы. Былтыр осы дызметке ауганда ум И йз сайтан деген гой, ду­ пия советник ншнен «Патша агзам баягы райынан дайтайын де- reni шыгар»— деп ойлаган. Ханшалыдты дайтданын мына хат айдын корсетш берш отыр. Тап осынша тулынын тутердей бул бастыд болгалы бул тарапта аягы аспаннан келш далган ештеце жод едь Орынбор орынында. Оныц мацында соншалыдты байбалам салатындай эл1 адам тугШ тышдан мурыны данап корген емес. Элде нур сипат­ ты императрица Орынборды Очаковпен шатыстырып алып ж ур ме екен?! Жиырма торт мыц орыс солдаты былтыр Орынбордыц туб!нде емес, сол Очаковтыц тубшде жайрап далган жод па едН Оларды дырган дыргыздар емес тур!ктер екенш даз1р бук!л ду- ние жуз! бшедь Олардыц обалы Татищевке емес Минихца! Мыд-

ты болса, ауел! содан арнайы жауап алмай ма?! Жауап алу дайда! «Енд1 дай жерше дандай жылтырад байласам еден?* — деи басы катып журген кер!нед1. Фельдмаршал Минихтыц жауы- рынына болмаса омырауында орден дадайтындай бос орын дал- мапты деседд Петербургтен анда-санда 6ip согып кетш туратын сыбырлад- тардьщ айтуынша, Очаковтыд тубшде боска жайрап калган орыс солдаттарыныд шэйгг даны Россняныц талай шоцжелкесше тагы да май болып жагатын тур! бар сек!лдд Ондайларга жецген де 6ip^ жещлген де 6ip. Олардын ауызы жедсе де май, жсцбесе де май. Осыдан 6ipep жыл бурын ханы Портада журген Цырымга басып Kipin, келеш жылы жайбарадат жайлауга кешш бара жат- кан ногай ауылдарын дырып салып, ад тауды айырып, дара тау- ды дайыргандай болып, болашад улы жедшпен 6ipre далталары- 11а сыцгырап тусер мол сыйлыдда осы куннен тамадтары ice бас- таган мэртебел1 тадсырлар былтыргы TypiK жорыгында жедииске ушыраган сод жемсауларын толтырудьщ басда жолын дарасты- райын депй. Кабинет-министр Волынский, сенатор барон Шафи- ров, фельдмаршал Миних, дупия советник Михаил Бестужев, ка­ мергер князь Борис Юсупов, статс-советник Неплюев... Kaeip Австриямен, Туркиямен жасалар болашад б т м н щ басы-дасында журген солар керЫедь Аман болса, келшсез столыныд басында отырып-ад даралай дард болып дайтатындар да солар. Олар мас- дара жедйпп жатып та сый-сияпа кередй А л 6ip кезде кулл1 Рос- сияны дурлж йре жаздаган долынан келмеййш жод сейз дырлы 6ip сырлы Василий Никитичтыд отырысы мынау... Эл1 болар- болмасы негайбыл дыргын, ушырар-ушырамасы дегайбыл мас- дара ушш де алдын ала ceric есйп, алдын-ала таяд жейдь Татищев императрица агзамныд пэрменш Кириловтан кал­ ган абажадай столдыд тартпасына салып жатып, аргы жагынан дылтиып шыгып турган басда 6ip дагазды кердь К°лына алып дарап ед! — тани кетй. Анадагы императрицага вз1 жазган хат- тыд алгашды нусдасы : «Эбшцайыр серттен тайып турса да, мен олардыд надан арда халыд екенддш ескерйп, api езге султандар мен хандарды датыгездж жасап шошытып алмауды ойлап, оны- мен мейлшше сыпайы сейлесуд!, дателжтерш жайлап айтып -тусшд1руд1 жен керд!м*. Патша, бэлк1м, осы сездерше бола шоршып журген шыгар. Мумкш. Ол да мумкш. Басдалар штегенде адылдылыд сана- латын мундай эрекет бул штегенде дасадана сатдындыд болып KepiHyi де гажап емес дой! Эйтпесе былтыр буны Орынбор комиссиясына бастыд дылып тагайындаган жарлыгында «Кыргыздарга айрыдша ыдлас керсе- йп», «мумкшджшше алдап-сулап устау» тапсырылган-ды. Ендд м1не, арада жыл етпей жатып, онысын умытыпты. Буны Кири- ловтыд орынына неге тагайындагандары да енд1 белйл! болды. Олардыд ойларынша. Орал, Ci6ip, Казан заводтары Татищев ушш тым жайлы орын едд Онымен коса буныд усйнен «дазба баи- лыдтардыд бар дызыгын сол Kepin жатыр», «тузджтерден пара.

алады», «буйте берсе 6ip куш Орал тауын да обып к,оюы ык,ти- мал* сешлд! домалак арыздар к а р т а борап жататын. А н а ж акта Бирон соны пайдаланып буны элйндей «жылы-жумсак» орыннан TeaipeK екетуге куш салып бакты. Неге булай асыкканы да енд1 ешшмге купил емес. Айдаладагы немшке Россияныц казба бай- лыгы шмнщ калтасында кеткеншде не тур?1 Оралдагы кептеген мемлекет карауындагы заводтарды жеке KicLnepre алып берд!. Егер кен icTepiH Татищев баскарып отырса, ол мундай айласын етк1зе алар ма едц ж ок па efli? Жарты патша кацгыбас немш элй ойын калай жузеге асы- рарын бшмей жургенде куланныч касуына мылтыктьщ басуы келш, Орынбор экспедициясыныц бастыгы Кирилов маркумныц дуние сала калганы. Нагыз 1здегенге сураган... К°пыратып ка- газ актарып отыратын 6ip шукыншак елее, дэл сондай екшпп шукыншак тагы да табыла Kerri. Татищев Орынбор экспедиция­ сыныц орынына Орынбор комиссиясы болып атын езгерткен ту- ciHiKcie мекемеге бастык болып шыга келд!. А ты дардай бул кызмет онсыз да атарга октары ж ок боп журген душпандарын одан сайын emiKTipe туей . Кирилов кайтыс болганда бул мацай- дагы улык бггкен 6ip-6ip копацдасып калган екен. Bapi де босап калган орыннан дэметш ж ур ед1. Сол орынга бул тагайындалган- да шеттершен: «Жаца патша такка отырган кезде кайдагы 6ip орындалуы мумкш емес былжыракты айтып, эдей1 басын каты- рып шатылдыруга тырысканда 6apiMi3 де Татищевка уксап бас- тык боп пилга келетш ед1к * ,— деп ыршып-ыршып туеш й . 1ште- |йнде Уфа воеводасы Шамякин, вице-губернатор Аксаков, бри­ гадир Тевкелевтер де бар дейдк Ж ацагы улыцтардыц не 6w in тулап жургендерш ездер1 61л- сш! Шынына келгенде, соншама елш-еше коятындай дэнецес1 де ж ок едк Кайта, кудай басыца бермесш, нагыз таукымет-тугын. Ец азы — не icTen, не коятыныца дейш белййз. Баягы Орынбор экспедициясы курылган кездей азын-аулак каржы KiM кершген- Hin кемей1нде кеткен. Ор бойында камал салып жаткандардыц кайсысыныц канша рет жалакы алганын 6ip тэщрд1ц ез1 гана б1лед1... Буныц жумсаган адамдары олардыц ездерше барып су- раса — пэлен айдан 6epi колына акша устап керген емес. Касса- ны аштырып каратса — жылан жалагандай. Ж алакы тараткан кагаздарда ешк1мнщ колы жок. Ол кагаздарды реттеп отыратын Дьяковты Кирилов езше адъютант кылып ерйп алган. Есеп-ци- саптыц бэрш экспедиция жанындагы протопоп api ректор Антип Мартыновка тапсырган... Kne.ii экей жапан туздей 6ipep жылдыц imiHfle кассадагы акшаныц кайда кеткен! TyrLni ауызынан тус- пейтш жаратцан иенщ езш ейнен шыгарган. Б уй н й бар ерме- й — езше тыкыр таянганын б ш т , жогаргы ж акка буныц уей - нен цагаз домалату. Не ютесе, оны щтесш! Бул енд1 аямайды. Ор бойына бара цалса, шецгелд1 алдымен соныц алцымына салады. Экспедицияга белшген цыруар акшаныц кайда кеткен^н 6epi6ip содан баска ешшм б1лмейд1. Маркум Кирилов караптан- карап куйш-nicin жур1п акшамен ici болмапты. Енд1, MiHe, шаруа-

сыныц 6apiH тугендеп, Самарадагы Николай Чудотворец монас- тырппц ауласындагы зиратца барып бук тусш жатып алды. Же- cipi мемлекеттен кунде царыз сурап келедк Не керек, Орынбор комиссиясы нагыз кмпшц сэл нэрсесш т е р т отырса опак, турса сопац цылып жексурын eTin керсетуге таптырмайтын-ац орын. Петербург буны оган соны бйпп эдеш жумсапты. Енд1, мшс, Sip томпештен Keiiin 6ip темпеш кез аша алатын емес. Bipai?, соныц 6opi бул жацта дуние куйш , аспан жерге цабы- сып бара жаткандьщтан емес. Башцурт арасы пэлен айдан 6epi тыныш. Ол буган дейш болып кермеген жагдай. Дайсактардыц ханы ЭбЬщайыр сол тыныштыцты пайдаланып, Tepicaeft жагын- дагы керпплерше де оз цурыгын iaiHAipin алмацшы. Ереудлдщ саябырсыганын тап-таза оз ецбегше жорып ж ур. Bipece аннан шыгып, 6ipece мыннан шыгып цойцац-цойцац етед1. Bipan онда турган не бар екен? вйтпесе, билеуип бола ма?! Дай билеуш! рей келсш, келмесш, туймедешн туйедей цылып KepceTKici келж ба- рынша цоразданып бакпаушы efli?! Дегенмен, e3i тап анау айткан ecipix емес сияцты. 6з1м1здщ тацсырларды да кврмей журген жоцпыз гой! Тап солардыц д а аяк басцанда кара жерд1 цац айырып либе- рердей царалай талтацдагандары болмаса, парасат жагынан жал- ба ты мац туздж тердщ ж алац шекпенд1 квсемдершен асып бара жатцандары шамалы-ац! Туздштердщ квсемдер1 кай шаруасына да, afiTeyip, ездер1 ж урш турады гой. TinTi ец бастысы душпан- дарына карсы ешюмд1 салмай, вздер1 жекпе-жекке шыгу булар- дыц арасында ani бар кершедк А л б1здщ алдияр таксырлар ше?! Долына кару устап ж ауга шаппак тугЬп алдына келген адаммен де KOKipermeH шыккан созд1 айтып сейлесе алмайды. Барж ал- дымен ала кагазга т у ш р тм з т кояды. Ол кагаздарын да кайдагы 6ip ата-тегш танып болмас су жукпастарына жаздырады. Ерш- бесе — сыйлы конактьщ алдында соны eei окып бередк Ершсе — екшгш 6ip элгшдей су жукпасына окыта салады. Мацайларына ел бшетш ешк1мд1 жуытпайды. Дайдагы 6ip айткандарынан шык- пайтын шата-буталарды жияды. Моселен, Kaeipri патша сарайын-ак алайыкшы. Дайран Рос- сияныц ж ауы н 6ip немж ж аулап ж ур, дауын 6ip немш даулап ж ур. TinTi сол екеуше 1штей наразы болып тайталасатын адам да вз1м1зден шыкпай, нем!стен шьщты гой. Даз1р Россияда Би­ рон, Миних, Остерман араласпай 6ip де 6ip ic бгге ме? Ец азы баска жактан келген елпйлерге ж ауапты не патшаныц eei, не каптаган орыс шонжарларыныц 6ipi айтпай, жер тубшдей^Иендс олде 6ip шатакка урынып бас саугалап келген Остерман айтады. Ойдан кашкан, кырдан кашкан екьуш HeMic келмесе, Россия ел болудан калатындай, ез!м1здщ шот желкелер тек солардыц ауы- зына телм^редь Оларсыз аттап баспайды. Олардыц 6ipiHe баста- тып согыс ашады. Ж ещ п келсе, эли немштщ цанжыгасына жар- масып, 03iMi3fli4 он шацты шоц мойын омырауларына орден тагып, 6ipa3 кердецдеп цалады. Жец1лсе, оныц да оцасы жок-

Тшмд1 6iTiM жасаган боп, тагы да 6ip HeMicTi ортага алып, тагы да ajiri вз1м1зд1ц ечмечдеген ечепп кеч топ «киын жерде ацыл тауып кеткендери у™** сый-сияпага кен ел т, калта томпайты- сып моз-мэйрам болысады. А л тшегш тьлеп, жолына мшажат етш отырган нур сипатты падишамыздыи, оныц ешб1р1мен ша- руасы жоч- Шыбындагандардык шыжбьщ сезше мэз болып, бат- пан куйрыгыныц салмагын кетере алмай бебеулеген асыл тацтын сыкырын мыктылык, алдыца келгенге алая царап, адырая сей- легенд1 мыгымдыч, оньщ айткан 6ip сезше тусш ш , 6ip сезше ту- сшбей стырып та чач-суч деп чайырмалап, 61рден «жэрекзмалла* дей чоймай, сез буйдага салып млесш чатырып баччанды твп- чырлык, кемецгерлш санайды. Астына мьщты тачтайдан гак буйырса, часына табанында будыр, кек1регшде niKip жоч жыл- магайлардан топ жиылса, керемет боп кетпм деп ойлайды. Сол- чылдач мойындардагы чалтылдач бастардьщ усй-устш е шулгы- ганын бар тараптагы барлыч шаруаныц 04га басып жатырганы деп угады. Дуниедеп барлыч кубылысты жылтылдач кез, жыл- тырач сез, чылпылдач кемректер арчылы таныгысы келедь Сейтед1 де, чеке мылжыцды — гулама, келпрд1 — перйдте, жэ- реукеш — icKep, дарачыны — батылды, дацгазаны — акылды тутып кекке кетерш к е к т багады. Осынын бэрш кудай мачдайымызга ештеце бермей, аузымыз- ды чУ шеппен суртмзш чуратып чойган соц icTeceK, 6ip жен рой. Цудайдыц мацдайымызга шыннан бергендерш кермей, керсек те KepriMie келмей icTen турмыз гой. Басчаны былай чойганда Петр заманында кезге тускендерд1ч eei аз ба ед1?! Солар бугшде чайда? Bipeyi-Tipinefl жета чат жер астында. B ip eyi — улан бай- тач елд1ч 6ip киыр тукшршде. Bipeyi — патшаньщ дел тумсыгы- ныч астында KiM кершгеннщ кез туртккпнде ж ур. Олардыч бгл- мегендштен, чолдарынан ештече келмегендштен, немесе Россия- га жаны ашымайтындычтан сондай болып журген ештемелер1 жоч. Талайларына жаман мен жачсыньщ нарчын айыра алмай- тын тайыз KeKipeK парычсыз билеупп тап болгандычтан суйтш жур... Эйтпесе, 6ip кезде кулл1 Европаныч очымысты чауымын елеч- деткен Татищев бугшде мынау чиян тупте кш делчулыньщ ара- сында журер ме ед1? Bip кезде улы Петрд1ч eei суйсшткен сорлы басы бугш де аттаган сайын сезш еты зе алмай, пушайман бо­ лып отырар ма efli? Ka3ipri билеупплер оныч ж урт очымаганды очып, ж урт бшмегенд1 бглш, ж урт ойламаганды ойлап бас ча­ тырып жургенш не чылсын! 6здер1 6ip штаптын бетщ ашпай, думбшез KeKipeKTepi не айтса, соны сога салатын думбас декей- лерге Россняньщ еткен тарихыньщ езшен тана мьщнан ас- там к1тап жиып, бабаларымыздыч сонау абыройын ашып-шашып журген кездершен 4&3ipri мен кереметшн деп 6ip-6ipiHe илшпей отырган кездерше деш нп буге-mireHi тугел бшетш гулама Тати­ щев та 6ip, бупн пара экелш берген Kicim4 ертеч аты-женш умы- тып чалатын мигула Ш амякин1 де 6ip. ' В. И. Татищевпен устасып еткен патша улыгы. 367

М¥ндай жаппай сапырмайым кезде ацылы жеткен Kici алаяк. батылы жеткен Kici суганак, тез!м1 жеткен Kici тоц мойын бо­ лып алмаи кайтсш? 0йткен1 с е т ц адальща сешп, ецбегщц! Kepin, дурысынды ма­ кулдап жаткан шм бар?! Ондай болганда башкурт арасындагы мыиа быксык осылай ертке уласып кете барар ма еда?! Баягыда буныц айтцанын кылганда осы д у р л т с т ч 6ipi де болмаитын еда. Буйтш кыруар уакыт, кыруар а к т а , кыруар ру- мыр боска кетпейтш. Бул дуниеде не очай, бас-басына би болып иыч_ жарыстырысып, сез таластырып отырган тузджтерд1 билеу очан. Оларды женге салып, тэрипке мойын усындырып цайте- с!ч! Кай 6ip квз1нен Tiein эскерге алып, цолынан жетелеп жумыс- ка_салып карьщ болайын деп отырсьщ! Ойтш мойньща боска бейнет арчалап не сорыч? Одан да ез кундерш e3i керш, малмен араласып, желмен жагаласып журе берсш! Шебще кол салмаса болтаны. JKepiHiK асты-устшдегх байлыгын тасып жетшзбеймш деп кесе келденеч турып алмаса болганы. Цалганында не ша- руач бар? Bipi елш, 6ipi калсын! Араласпа... 0з ыкпалынызды етшзш отыратындай кып азын-аулак 6ipey.aepin окытып кой- Сол унйн де бул орыс-калмак. орыс-башкурт се з д т н курастырып элек. Сол уппн де бул туздштерге арналган мектептерд1ч окулы- гын жаздырып алек... Ондай оку буларды 6i36eH бой таластыра аларлыктай енер-бШмге ж е т с т р ш жарытпайды... Ауыл-ауыл- Да[,ы дау-шарларды хатка Tycipin отыратын шимайшаларды кебейтедь.. Сонда ел 6iiairi де 6ipTe-6ipTe ру басыларынык к°лы- нан элпндей e3iMi3 окытып шыгарган кагаз кеипруцплер мен тшмаштардыч чолына ауысар едь Ол деген сез ел й з п т ез ко- лымызга кеш и деген сез. Солай жайбаракат жургенд1 жаксы ке- ретш тузджтер байкай коймайтындай кып жайбаракат кимыл- даудьщ орынына ечсере кимылдап бYлдipдiк. Содан секем алган 6ipep даруганыч ру басшылары кыржычдай бастаганда, бхз кал­ ган даругалардыч ру басыларынык ауызын майлай коюымыз керек едь Оныч орынына 6i3 взЫ [з ереушдеген елден бетер ду- рьздеп ала кайкайдык- Мына топалан содан басталды. Кудай-ау, бул дуниеде осылардыч бас кетерерлерш сатып алу- дан одай нэрсе бар ма екен туте?! Олар миллиондап адапа сурай- тын батыс Европа сарайларыныч алаяктары емес. Европа сарай- ларындагы малайлардьщ e3i мурындарын тыржитып карамантын кайдагы 6ip бес-он тиынньщ т э т т тагамдары мен бес-он сомныч шуберегше булар жердей ж е т коян тапкандай мэз болады. Олар уппн шытырман айла-шаргы ойластырып бас катырып жатудыч к а ж е т де шамалы. Жылы карап, жымсия кулсеч ж еткЫ кт. Арда халыктардыч еркектерпич 03i эйел мшездк Сэл нэрседен жанына кол апартпай долданып шыга келедк Сэл нэрсеге риза болып, inii-бауырыча Kipin, елш кете жаздайды. Бетен эйел- ящ кечШ н табуга жылмач т е с т к кандай тшмд1 болса, бетен журттыч кечхлш аулауга да сондай тшмда. 9cipece, шетшен да- ракы, шетшен еркедарек, шетшен мактаншак келетш туздштерге

■1еез1кд1 ет м зу уш ш квлг1рл1ктен баска б т и р л ш т щ тштен керег! Баягыда Румянцев eiceyi маркум Кириловца осыны цанша I цацсаса да угындыра алмай-ац цойды. Пэлен жыл сенат кецсеЫ- нщ жым-жырт столын багып, не 6ip эдем! циялдарга eMin-epKiii берШп калган арманшыл неме соныц бэрш теп-тез жузеге асы- ра койгысы келдь Асырды гой ендь.. Булар катты кеип жатцанда тузджтер цайдан ацыс ацдап абанлап кимылдасын! 0йтсе, тузджтер бола ма! Арыстандай арпалыскан кугын-сургш, цыргын-жойкын бас- талды да кетп... Одан eKi жац та мыцтап цансырады. Империя- ныц кунгейге карай багытталган эр адымы онсыз да кан кешк1- 3in жатканда езшен-ез1 оп-оцай цолга Tycin отырган шыгыста кан тегудщ кажет! канша ед!?1 Булардыц акылы жетпеген icne тузд!ктерд!ц езшщ акылы жетт!. Туцым-туягынан тугел айры- лып цалгысы келмеген башкурттар арага Эбтцайы рды салды. Жада боданныц селin жыкпаган боп элдекашан 6ip жакты кы- лып тастайтын шаруаны Петербург уйренш шп сезбуйдасына са- лып алып кайкай-ды. Онсыз да кансырап б!ткен башкурттарга деген баягы райларынан кантатын емес. Енд!, мше, ез кездер!мен кермей турып, жер тубшде жатып алып, туйедей нэрсен! туйме- дей кылып багатын даурыкпа мшездерше басып, айдаладагы кайсак ханынан сезжтене бастады. Оныц 6ip-eKi огаш цылыгын- да турган не бар екен? Башкурт iciHe араласцанын пл еп емеурш танытып ед!к, араласты. вршш турган ертт! сэл де болса, сая- бырлатты. А сау ереу!лш1лерд!ц 03iH цатын-балаларын аман алып калу жолында царуларын тастауга пей!л кылды. Ондай дипло- .матиялык м умкш дж й дурыс пайдалансац, немене, iiniMi3 кебе ме? Башкурттарга керсет!лген ендил цатыгездж олардан баска тузд!ктерд! иптен шошынтып ж!беру1 гажап емес. Онда Россия- ныц шыгысца карай аяк басуы да кнындай тусед! деген сез. Да- 3ipri билеуш!лер т устж п багындыруда каруга, шыгысты илжп- руде дипломатняга кеб!рек куш салып багу саясатын жузеге асыруда дэйект!л!к керсете алмай отыр. Bepri башцуртты тугел кырып тастасац, ар жагында кайсактар тур, жоцгарлар тур, Ор­ та Азия хандыцтары тур... Олардыц 6apiH б!рдей кырып тастай алмайсыц гой. Оларды б!р шыгынтып алсац, шыгыстан тап-тап умтылып турган Цин империясыныц кунгейден жылт-жылт сы- галап турган Британ империясыныц кектен п л е т е т жерден бе­ реди Сен алдаркатпасац, олар алдарцатады. Сен жылмимасац, олар жылмияды. Дербес жур!п кун коре алмайтын аз журттар ушш шмге мойын усынганда не тур? Дайта ещ жылы жатка мойыи усынгандары дурысырак... Сондыцтан кебелекп зецб1рек- пен атуга цандай болмайтын болса, аз ж урттарга азынаган ай- гырлык керсетуге де сондай болманды. Д еп п б т е к тщ куш!мен, азды плщ ш ц ушымен уста!.. Ежелден келе жаткан катила осы. BipaK, 6yriHri тойынгандарына мэз болып, вз квк!ректер!не оз- flepi туншыгып отырган ез кек!ректерд!ц ежели мен ертецпце ту- KipreHflepi бар ма!

Бугаи салса 9б1лчайырдыц бпшкурттарга хан болам дсгсн да- месшде турран да ешчандай nayin жоч- Канта орыс онсркоЫбпиц Орал тауы мен одан аргы далаларга мыцтап Kipin алуы ушш башчурттардыч бер жацтагы патша улыктарымен юрж^чдесш отырганы олдецайда ыцгпйлырац. Сондыцтан Эбкщайырдыц он* дай у м т н узд1руге де болмайды. Bipait, пмал пайсы... Ю адегппч далт1 аспанда емес пе! вз колында турса, мындагы киюлжщдерд1 басып, башчурт бузыцта- рын тшешше жазалап, башчурт тузжтерш арцадан цагып, цазац султандарын да алдап-сулап, жаца чамалдарды салдыруга элде- чашан Kipicin кетер едь.. Кайтера ч, ац патшанын буган деген цырыс чабагы не 1стесе де жазылмайды... Буньщ ауызынан шыкцан создан бурысы да бурые, дурысы да бурые... Эйтпесе, соцгы 6ip жылдьщ шпнде цаншама усыныс айтты! Цайсысы жузеге асты!.. Ж узеге аспады да... Ойткеш Анна Ивановна точ1регшдеплерге Татшцевтыч абы- ройыньщ асцаны емес, чайдагы 6ip «чатыгезджтерге» урынып, кеудесш жерге басканы керек. Сондыцтанда оныц чай icincH де мш табуга тырысып багады. 0здер1 чайсачтарды: «Алдап-сулап уста!»— деп алып, енда: «Олардыц ханына мэймецкелж жаса- дыц»,— деп айыптамачшы. Егер оган тырнагын чаттырач баты- рып ж1берсе, олар: «Ондай оспадарсыздыгьщмсн ендЬенд1 илшп келе жатчан чайсачтарды безшд1рш ж1беретш болдьщ»,— деп ит TepiciH басына чаптар едь Ендч Mine, Орынборра аттан дейда. «Карауьщдагы чарулы куштен ештече тастамай чаЬар жиып бар»,— дейдч «Жаца бодан- дармен эчпмеш чорчытудан баста»,— дейдь Кок найзалы чалыч колмен барсач, жапан-тузде тайрачдап чалган арда журттыч бас- шылары шачырганыча келе ме, жоч па? Келген кунде де чаба- гычды тушп, ш ж ш т сейлесен, айтчаныча коне ме, жоч па? Ойтш б1рден бучтырып алганда ар жагында чайтпекац? Олар сенщ алдычда бугежектегенмен, ертецше кечге шыгып алгасын не 1стейтшш чайдан 6iaeciH? ¥лан-байтач далада бет-бетше бы- тырап журген тузджтерд! эр дайым бугалыцтап устап отыру ушш кайсысына чурыгьщ жетпек? Соньщ 03iHi4 дэл чаз1р ча- ж е т чанша!? Иэ, Ор бойына бармас бурын ойланып алар жэйттер коп. Кош- пел1 халыч'гарды бодан чылып устаудыц барлыч шаруасы алды- ча шачырып алып ант чагазына бармачтарын бастырып алумен тынбаса керек? Олар саган не беред1? Сен оларга не берсач? Олар саган чалай чарамачшы? Сен оларга чалай чарамакшы- сыч? Кай уачытта алачаньщмен мандайларынан сипап, чай уа- чытта жудырыгыцды ала ж упрш , желкеден туйпштегешн жон? Екеунпч чайсысына Ke6ipeK жугшген дурыс? Тарихшы, дипломат, кен icTepimn маманы сегаз чырлы 6ip сырлы атанган Татищевтьщ да басын чатырар курдел1 мэселе- Оныч уетше: «Кайсачтар былтыр к е л т ел1м1зда шауып, ма- лымызды айдап, жанымызды тутчындап кетть Басынгандары

сонша, хансадгг:ы:дь:ц хдгыыын, бала-пыгасын, ауыл-аймагык Keiuipin oxerri. Олар/.ыд се куйде екешн бшмеймхз. Не мынау бузацы жаца бодандарыкызды тэрипке шацырыцыз, не эскер жнып барып, кепм1зд! цайтаруга руксат етйЦздер*,— деп хат устше хат боратып цалмацтар жатыр. Олардыц дауын осы жолы барып турып, налай ауызга алмай кете алады? А л, ауызга алса, бул асау бодандардыц нагыз шапда тускен цотырдай цол апарт- пас осал жер1? Шапшыганныц, шошыганныч кекесш сонда кэ- pecin? А л, ауызга алмасац, онсыз да ырьщ-жырыц налмацтыч дайтып кетер) белпйз. Олардыц Keft6ipeyi патша жарлыгын орын- дап, TypiKTepflin ыцпалындагы Кубаньдагы ногайларды ша; ып жазалап жатса, екшпплер1 iprefleri цайсачтарды азгырып, Ж а­ бьи; боны мен Каспий жагасындагы казак селендер1 мен орыс батагаларыиа шабуыл жасатып, Хиуаныц ч?л базарына апарып адам саттырып мазаны алып тур. Эрине, буратана халыцтардыц да огей балалардай 6ip букпеышц 1шшде жатары эуелден белгын. Оиысын б1лмей, б!лгесш — б1ле тура кенбей анау-мынауын кор- сеч де елемеген боп кепйр1ммен царамай устай алмайсьщ. Ондай тортач-тосырачына бола цол астыкдагы журттыч бэрше ал!м жеттш жасай берсец, e3i4Hi4 де дэурешц тым алыс;-;а узан цой- мас. Мундай жагдайда цайсач пен чалма ч арасындагы олпндей крыч-жырыцга араласу керек пе 03i? Араласса — чайтып ара- ласу керек? Ор бойындагы uiahapra барганда алдьщнан кесе келденечдеп шыга келер еч басты тосчауылдардыч 6ipi, эрине, сол. Башчурт epeyini... в з алдына 6ip чарлы чара тау боп ол тагы тур. Ол жайында ауызын 6ip былгап алган соч чазач ханы айт- na.i жане тура алмайды. Айтып жатса, оган не деу керек?.. Цкын, 6api чиын... Дарауындагы ж урт тупл1 чорачдагы н тй ч кецШ н ауламай болгдайды. «Купим, купим» азайып кетсе, чуйрыгын кокке ко- тер;п алып, ол да тайып турады. А л б1реуд1ц кецйпн ауласач, еклишы квз1н сатып тагы тур. BipeyiniH атына артык айтылган «купим» екппшЫшч журегше дыч болып тнедь Ор бойындагы чабылдау — чайсач ханыныч императрицаныч, ек;л!мен алгашчы жолыгысы. Оньщ чандай болып етпепне ек1 тарзп та чалай болса солай карай алмайды. Кораш боп шычса, онсыз да чуйрычтарын Teyin журген туздштерд1 кешрейтш алу- лары мумк1н. Тым артыч шашылып бара жатса, мына ж акта эр адымын ачдып отыргандар тагы бар. «Bip жагынан ханы ал- дияр тачсыр императрицаныч тапсырмасымен жорычта журген- де бейб1т жатчан цалмачты шауып, eKinuii жагынан ереу1лш! башчурттармен ауыз жаласып, eKi бетш б1рдей чаралай алып отырган чайсач ханын тобесше котердН,— деп домалац арыздар тагы да жауады. Олардын чай 6ip аныч-таныгын ажыратып отырган Петербург бар! «Эй, бэсе, солай болса, солай шыгар!» — деп шуй1лгенн1ч устше шушле туседй Цайда бултарса да — <ец дурысы осы* деп жабыса кетердей басы лини; тургаи ештеце жоц. Bopi де дудамал, 6api де куман. 371

Сондайдан коры циан бугежек димыл бауырын жаздыртпай, онлаганын 1стетпей пушайман дылады. Дайрам Россиядагы он- дай пушаймандардыц алды-арты жацгыз бул емес шыгар. Тала- iibi откен-кеткен, талайы туар, келер... Алайда, басца ешмыге де емес, тап буган мэртебеы зор ку­ пил советник Василий Никитич Татшцевке, Россия тарихында айтулы орын алатындай аса ж ауапты мшдет жуктел!п отыр. Bip кезде улы Петр агзамныд e3i куткен аспандагы сэт сагатты бул тшелей бастан кеппрмек. Жапан тузде желмен жарысып журген кешпелз халыктыц кесемдер1 буныд cesiHeu тек Татшцевтык емес Россняныд адылын, буныд бет-ауызынан тек Татищевтьщ емес Россиянин ыдласын i3flepi хад. Ол оцай сын емес. Не де болса, сол кеп узатпай Ор бойына аттанбай болмайды! Эб1лдайыр елге оралгалы жан-жад тып-тыныш. Самарадан уштьгейл! хабар жок- Ор бойы да — кулак кескендей. Башкурт тараптан ат i3i сиредь Далмад беттщ де д у р л т п жатдан ештеце- ci есилмейдь Бэршен де даттырад тадгалдырып турганы — да- зад арасыныц жым-жырттыгы. Мундайда ойда-жодта шауып кеп, жан-жад>ыд хабарына агыл-тегш дард дылып кететш кеп кебж ауыздардыд 6ipeyi кершбейдц Элде кеин-доннан долдары тимей жатыр ма екен? Ж од, бэлюм, буныд eei туяд cepinnefi жатып алгасын ж уртты д да адыс аддаганы шыгар... Бул жолы ол баягы далмад жорыгынан дайтданындагыдай жан-жагына жар шашып кеп дабырлай доймаган едь TinTi башдурттардыд хан сайлага- нын да ауызына алмаган. Keii6ip ездер1 сез бастап далгандарга: *Иэ, тархандардыд сондай да ойы болган керш едь Ырад, патша дарауындагы ел гой. Онсыз тырп ете алады дейсщ бе?» BapiH де сол б!лед1 гой»,— деп суйкейсалды жауап берген. Оган тодтап журсе, бул дазадда дудай сабыр берешн деген Bipan Эб1лдайырдыд KOKiperi oopioip алай-тулей. Кай гэпке ой тодтатса да, сеюмнен repi думай басым тусе бередь Башдурт- тардыд тагынан кудерш узе бастады. Е ю гасырдай уадыт бойы ез долында келе ж атдан ол изгшд1 ад патша буган дайдан K63i диып устата салсын! Ол буныд элгшдей дылыгын долдамад ту- rin i кепнрсе де, дудайыца дой айтдандай шыгарсыд! Ол анада Ор тубшдега ею тйшашпен жолыгыста-ад эбден белгиы болды. Башдурт тагы буйырмагасын жада ханымныд да буган бедел досып жарытары шамалы. Бул жолы Бопайдыд дабагы 31лд1 се- зглдь Баягы далмад ханым келгендепдей дурад уш а доймады. Цанша дегенмен далмадтарда дайта-дайта кетш журген кск бар гой. Сондай ешщ кетш ж урген елдщ 6ip судсырын ецгерш дайту KiM-KiMre де мэртебе сиядты керш етш болса керек. Бул жолы Бо­ пайдыд C03i де, димылы да тым салгырт. Шацырад артдан сэры атандарга уд сап: «Межяз кеш, Tempi, дайда бара алатыведН» дегендей орынынан керенау кетерШ п, аягын керенау басады. 372

Б1рац, тортац-тосырац м!нез де танытпайды. Балаларыныц ал д ы ' ер жет!п, аруацца цад1р1 е я п , агайынга сыйы асып калган ауыз- ды бэйб1шелерге ондай мшез де кеппр1мд1 еда. Ол, 6ipan, бул жолы да устамдылыц жасады. Алайда ондай устамдылыгы хан- ра бурцан-талцан ашуынан repi цаттырац бататын сияцты. Дай отауына Kipce де, бурынгыдай кектеменщ жаймашуагы жайнап турмай, кешец куздщ цаяулы булыцрырындай бхрдеце мунарта- ды да турады. К ун жаумай су болып туяндеп отырган 6ip хэл. Бопаймен арасын цоцырцай тартцызар сыр кеп. Ор бойында- ры Бралы тап iprefle турып, узац уацыт ел арасын кере алмай пушайман болып ол отыр. А н а байгус оны да уайымдамайды дейсщ бе?! Бралы елге оралганмен, оныц орынына тары 6ip бала аманатца баруы керек. Оныц me6i Дожахметке тусш тур. Дайда- гыны цайдаи еститшдерх белгшгз, патша улыцтары ханныц басца ойелдерШц емес, тек 6ipiHiui эйелшщ рана баласын аманатца аламыз деп шарт цойыпты. Ол, эрине, Бопайдыц ет журегш одан сайын ез1лте туей . Ералыныц цайта азды-копя буыны цатып цалды рой. А л Дожахмет ел1 бала. Оныц устше еш мм беянен цацпай ecipreH ерке. 0з деген! болмаса, шалцасынан тусш жатып алады. Еал-дер я ойын. Ертеден цара кешке уй кермейда. Ышцы- ры толы асыц. Костецдеп шапцылайды да журеда. А са у жуасы ту десе, ауызыныц суы цуриды. Тула бойында ханзадара лайыц 6ip де 6ip MiHe3i жоц. Оныц цасында Тайланыц Туяры элдецайда бай- салды. Султан Дожахмет емес, сол ма деп цалатындайсыц. Ендц мше, eKeyi цастарына Злиханы ер я п ап, ойынды согып ж ур. Еш- тецеден хабарсыз. Алдагы жолырыстыц nici абыржытар жер1 жалгыз бул ра­ на емес. Ханмын деп ппрешп барранда цасында ш болады? Аталы ауылдардыц 6ap-6api epin бара цояр ма екен, жоц тары да 6ip ош алатын жердщ р е я келд1 деп ши шырарып mipenin ж а­ тып алар ма екен? Ол да ойландыратын гэп! Тонныц iniKi бауындай адамдарын жан-жацца жумсап, ауыл- дан ауыл тастатпай аралатып цойды. Улкендердщ ауызын ац- диды, цас-цабарын багады. Ертец Ор бойына хан шацыртыла цал- са, 6ipre жур деп хабар ж1беруге тура ма, жоц па? Б1рцатар шаманы солардыц сыбыры аныцтайды. Жарайды, цырдыц цицар шонжарлары анда-мунда цанша тартцылаганмен 6api бхрдей туяц сершпей цала цоймас! Bapi бол- маганмеи, кебш жиып баруын барар-ау! Сонда патшаныц улыгы- ныц цабагы цалай болар екен? Нендей цошамет, недей салтанат керсетер екен? Оны да ойламай болмайды. Ж ер тубшен ат ары- тып талтацдап барранда ж еям цыздыц тойындай цоцырцай ца- былдап, цоцырцай шырарып салса, шын масцара сонда болмай ма? Дасындагыларра кезш яктей алмай, мойын омыртцасы урмай-соцпай узШ п, басын бауырына алып, жерге царап цайт- пай ма? Сосын бул цазац ол тарапца аягын аттап басар ма? Бас- парандары былай турсын, буран: «Баягыдан 6epi не тантып келгенсщ? А ц патшага царасац, ауызымыздан ац май арызады, царц цылады дегенщ осы ма? Данаттыга цацтырмайды, тумсыц- 373

тыгп щокыттырмойды, кпмкор болады дегенщ осы ма? Согпн Tie- riH устатсач, жетхсем1з вкен?1 Сенген койым сен болсач, куйсеге- Н1Че болайын! »— деп ботше тук!рер: Табалап кана коймай, 6ip- жола безшщ те кетер. Суйтш, ац патшамен жеч ушынан жалга- сып былайгы еултандардан бас оздырам деп жургенде, баягы к у ш т ц ваше зар болар. Жалгыз буныч басы сергелдечге туссе 6ip жвн гой! А к патшадан кеч!л1 суынган казак тагы к)мге ба- рып пана 1здеп ,тагы юмге «одак бол» деп жалбарынары белпсхэ. Кудай тек оньщ бетш ормен кылсын де! Эйтпесе, oeipre орыстан сескен1п, аягын алыстан басып турган жочгар кайтадан кутыра бастар. Жан-жактагы калмак, башкурт, туршмендер де карал калмас. «Цап, бэлвдм, с е т ме!»— деп бхлектерш сыбанып кезек пе кезек Tiricin 6ip берер. Элп 6ip Царасакал дегенщ де буныц imi жактырмайды. Цап тауы жактыч кулак курышын канды- рыпты-мыс. Башкурт арасындагы дабырыгы да мыкты. Оныц казак даласына кеп не деп сайрайтынын ш бхлт жатыр. Сор- лы казактыч басы 6ip даудан кей!н 6ip дауга, 6ip саудадап кейш 6ip саудага тусш каралай дач болып журмесе кайтсын! Iprecin- fleri казакты тыныш жусап жаткан отардыч шетхне кеп киКУ сал- гандай кула тузге бет-бетше безндарш ж!бергенде ак патшага не туседШ Соныц бэрш ац патшаныц улыктарына обден жерше жетшзш т усн в д р т айтып 6epeiiiii десе, баягы 6ip калмак. баягы 6ip башкурт окнгалары... Ветке ппркеу болып шыга келедк вз-езшен дымы курып пушпайман болып отырган Эбхлкайыр- дыч журегш одан сайын З1рмлдете TycKici келгендей 6ip куш кешкурым ак пен кызылдьщ арасында Таймас сап ете калды. 1ргеден KipreH мысыктай жылмиып как тврден 6ip-aR шыкты. Суыт журген ce6e6i — 6ip суык хабар естштк Маусым басында Тэтеш мырза Самарадан шыгыпты. Сочында — жер кайыскан кальщ к°л. 1шшде — алты мыц калмак сарбазы. Багыт алган жагы — Ор бойы. Буны не деп тусшген жвн? Ж алпак бет башкурт дочгелек беркш 04 этзесше к и п з т эб- ден басы катып келген шсщей буныч ауызына телм1р1п ацырая карайды. Мына хабарды еспгенде ханныч ж уреп кармакка Шнген шортандай шоршып тусть Цалмактардыч неге жым-жырт бола калганы енд1 белгШ болды. Олар казактардагы епин ак патша аркылы кайтармак- вздерг кел1п дурсе коя берешн десе — орыс м ем л екептч жача боданы. Бодаига бодан тшскеш ак патшага унамай, ceric ecTin калулары мумкш. Содан салып урып патшага барган: «Жака бодандарьщыз тым ecipin барады. Тэртшке ша- кырып коймаса болатын емес!» Ж ыгылганга жудырык деген- дей, мына жактан башкурттардыч хабары тагы жеткен. Тэтеш мырза одан api Самарада кайдан шыдап отыра алсын?1 Цараку- рым колмен жолга шыккан. Алты мыч калмак сочында тегшнен- тепн сумендеп журген жок- Не олардыч вшш алып береди Не солардыч кезшше булардьщ былтыргы жорыгын айыптап, колга тускен олжалар мен туткындарды дереу кайтаруды талап етедь Эб1лкайыр ушш оныч eKeyi де ел1ммен б!рдей. Онсыз да '«тар- 374

га од таба алмай журген душпандарыныд алдында эбден пара жерге ирш ей юреда деген сол болады. Онысып бул ел бетше да- рай алмайды. Ваягыдан 6epi 6ip жарылдаса, осы жарылдайды деп келген ад патшасы елдщ ед алдымен деп жагасынан алса, одан асдан дандай масдара дерек?!... Ханныд телм1рген кездер1 хабаршыныц бет-ауызын iiuin-жеп барады. Мынау осыныд бэрхн эдеШ айтып отырган жод па? Соц- гы барысында бутан содпай, Алдарлардан дайтып едь Соган euii- rin жургеннен cay ма? Эйтпесе, Тэтеш мырзаныд элгшдей асай- мусайларын тугел асынып Самарадан шыдданын басдалар емес, неге бул келш айтады? Ж од, дедгелед ж уз Таймастыд бет-аузында ондай ештеде байдалмайды. Шыннан жаны ашып келш айтып отырган адам сиядты. Б1рад... Ж урт алдында буны жер дылып, ад патшаны сонша жын урып па? Epeyinuii башдурттар уш ш бунымен еппгудщ еш жеш жод. Бул араласдалы олар тыныш. Рас, далмад ж ад беи пиркеуль.. Денд|д Омбыны ад патшаныц тапсырмасымен дети деп KiM ойлаган? 0цшед шуйгшд1 жайлап талтаддап далган не- ме Цап тауыныд салдын белдершде самалдайын деп кешден екен гой деп едь Эйтпесе, бул да аягын ацдап баспас па едь Сейт- се, жолдарындагы далмад тайшылары жендерш айтпапты. Эдеш айтпапты. Сол ардылы Д ендж Омбыдагы да, бундагы да eniTepiH дайырыпты. Дендш Омбы ногайларды шаба кеткен екен. Сол уа- дытта бул кок желкеден о д е т тшскендей болыпты. Ногайлардыц ©шш дайтару yuiiH баргандай KopiHinTi. KiM 61л1пт1, 6ipey-Mipey солай дуйдылжытса, ад патша оган да сенер. «Ногай да мусыл- ман, дазад та мусылман. Bip-6ipiHeH астыртын хабары бар, жец ушынан жалгасып жур»,— деп ойлар. «Башдурттарга кел1п, ад дырау ала дыста ад кшзге квтертк1зш хан сайланып журген неме ногайлардан да таж дэметпейд1 дейс1ч бе?1»— деп сырттай тон ninjep. Тусында керемет жолы болгандай кер1нген сол одигалар, туп- теп келгенде, буныд итшщ дырын ж упрген кундер! екен гой. Бшсеып... BipaK, осы ад патшага далмадтыд тыныштыгы, башдурттыд тыныштыгы, ногайдыц тыныштыгы керек болганда, дазадтыц тыныштыгы неге керек болмайды?! Солай болуы мумкш бе? Жод, мумкш емес... А д патша жада боданына бурыцгы бодандарынан каб1рек ж алтадтамаса, аз жалтадтамас... Ендеше, жалтадтасын... Ж алтадтаддырасын... Жалтадтатпай айдаладагы датын патшаныд мойын омыртда су- йепн аяй ма?! Ж ан-жагына жалтадтаганы дайта озше жадсы. Жауырынына сарсу иленбейдь.. Коп талтаддап, аз жалтаддасын деген зад ба екен? Адылы бар аз ©3i талтадтай алмаганмен, журт- ты жалтадтата алады. Bip есептен буныд да б1рден майлы шел- пек боп KopiHoereHi дурыс. 0зше салса, ол жагын KeniCTipep ед1- ау. Bipaд, ойип сешсердей ел! болмай тур гой. Башдурттардыд буйда ж1бш устап алып 6ipa3 саудаласып кврем бе деп едд KJy-

дай coTiH туйрмей тур. Шыр айналдырып кеп 6ip цазацтыд, оныц да 6ip арысыныц ауцымынан шыгармай тур. А л цазацтыд дай 6ip цпцацы мен сипады таусылган. Ондай ел езицц жалтац цыл- май турмайды. Озщ жалтацтап турып езгеш кайдан жалтацтата аларсыц... Дымыцныц кури 6epeTiHi содан. Эйтпесе, осы жолы да «А к патшага казак керек болса, Эб1лцайыр да керек... Бндеше ол Эбппцанырды белден басып кете алмайды»,— деп iuipenin-ак багатын жерь Цудай сорлатцанда ондай пэтуаны езще диганмен, карауындагы елге циып отыр ма?! Д ай 6ip нэрсенщ де алды-ар- тын парыктап ж агдан айналац бар. Bip кнкудан 6ip дуршрел касыда жиналады, 6ip кнкудан дуйрлеп бет-бетше тайып кетедп Мынау келе ж атдан циду дай цицу? Соны б1ле алмай пушай- ман болып отырганы! Расында да, Твтеш мырзаныд алгаш рет жолыккалы келе жатып, содыидагы шубыртып ертш келе жатдан аламаны не?! Элде эншешн айналага жасаган дод айбаты ма екен? Оныд да р еп бар сиядты. Ж олда ереу1лдеп башдурт жатыр, озара цыр- дысып далмад жаты р, ад патшага бгрде од кез1мен, 61рде Tepic квз1меи дарап дырык дубылып Ж айыд казактары жатыр. Солар- дыц бэрше де «Дуниенщ ю н д ш н устап турган жадгыз сендер емесйцдер? А д патша сендердед де басда бодан таба алады. Сен­ дер дашдадтасаддар, ж урт душагын ашып e3i ж уп р е д Ь ,— деп дыр кврсетюлер! келулер1 де м ум и н гой. KiM 6ininri, жада бодан дазад ж урты да орыс даруыныд дандай екешн 6inin дойсын дей- тш шыгар. Баягы да Нуралы айтып келмеп пе ед1... Булар донад- асы екеш донадасыларынан кейш де аспанга од атып, ойын кер- сетш море-сэре болады екен. Б ул жолы да сондай б1рдеделер жа- салмас дейсщ бе?! Оган да эскер керек шыгар?!.. Шынында да, ад патша бала емес, шага емес, жада бодан болып отырган елдщ кешрегше б1рден квк су ц п ripen цайтедд Олай д е т и десед, 6ipaK содындагы шубыртып журген алты мыд далмагы не? Ойын жасап дошамет кврсетуге олардан басда эскер дурып далып па?! Ж уй к е й тагы да шамырыгып сала бердп Рас-ау, булардыд далмагы ней?!.. К еш регш щ басы кунде тас боп туш лш , кунде 6ip дайта та- рап eKi удай ойдыд соцында кезек дадгырып дэнданай болып отырган ханды одан сайын добалжытдысы келгендей орыс ша- барманы сарт ете далды. Цылышы саладтап Kipin келш : «Тэтеш мырза Ж1берди,— дейдд Торге шыгып отыруды да б1лмейдь Амандыд-саулыд су- расданды да б1лмейдь Ж урганщ жайын сураганды да кутпейдь «Тотеш мырза: «Сумб1ле туа Ор бойындагы шаЬарга барам. Со- ган жолыгыска келйн. Дэл дай куш жолыгатынымды кейш арнайы айтам. Хабарды вз1мнен к утан !» ,— деп дудк-дуцк етедд Соган Караганда, ауызын ашса, кемекеш Kepimn туратын эд гуд ж неменщ сойынан шыгар деп, ар немеш 6ip туртпектеп Kepin едд дайда й лтеп салса да, бар айтатыны:- «БшмеймДю. 376

Сонысыныц езшен-ак ханныц imi-бауырь' муздап коя бердк Ша- барманныц ауызына осынша телнр кулып салып Ж1бергенше Караганда, буныц арты кайдан теин бола койсын! Расында да, не боп барады ез1?! Жаманды-жадсылы бул да 6ip журттыц билеуним емес пе ед1? Патша улыдтарыныц бар б1летш1 — кеп кара таяктарыньщ 6ipeyin аягын салактатып ат- тандырады; ал оларыныч бар айтатындары: мынаны ктесш , ана- ны йтемесш. Ец болмаса, мундайда жай-жапсарды тугел айтып, хабарга каныцтыра алатындай 6ipeyiH жгбермей ме... Дайдагы 6ip маубасын кайдан тауып жумсаган?! Не сурасач да, дым 6ia- мейд!. Неге булай... Элде сыр алдырып коймасын деп о д е т детей ме екенИ Мундайлар, расында да, не 6ineni дей ач ? Не де болса, бул жасырынбак тепн жасырынбак емес. Тэтеш мырзаньщ Са- марадан шыкканына да айдан асып Kerri. Содан 6epi жолда. Сон­ н и уакыт не 6iTipin ж ур? Дай 6ip апасыка солем берш, жездес!- т ч к°лын алып, кудашасымен кыз ойнак курып ж ур деййч?! Ж ака салынган бешшстерд1 керем дегенд1 сылтауратып, жолда- гы журттардьщ ipreaepiHe тумсык Tipen келш турган казактарга калай карайтындарын сурастырып бйип келе жаткан шыгар. Онда жолындагылардын буларды марапаттай коймайтындыгы эуелден белгШ. Далмактар кек есекке Tepic мш пзедк Башкурт- тардьщ ауызы е м удай. Bipeyi болмаса, (Sipeyi ит TepiciH баста- рына каптайды. А л Ж айы к казактарыныч ауыздарын ауырту- дыч кажет! шамалы. Syeni кулл1 каймана казакты кайын енеле- piHiH астына 6ip сучи тш шыгарады. Оган айыздары канбаса, булардыч бастарындагы eceKuii катынныд ауызындай жалпыл- дайтын да журетш жалба тымактарынын imin dip толтырады. Сосын бул жактагы ургашы бтсе н курып калгандай жета ниян жер тубш деп Петербордагы катын патшаьыч езше бгр-ак бас салады. «Баягыдан 6epi емш-ермн cyein келе жаткан А к Жайык- тыч туныгын эуел1 кайдагы 6ip шулж1ч калмактыч жылкысына лайлаттыч— Енд1 ол аз болгандай, кайдагы 6ip мачка кайсак- тардыч езшен де арда, езшен де сасык туйелерше таптаттьщ... Б1зде ала алмай журген ошщ бар ма едь.. Мыкты болсач, олп кэззап кайсактарычныч !ргем1зден суырып екетш, Хиуаныч ба- зарына кул кылып сатып жйберген боздактарымызды кайтарткы- Бул керген башкурт, бул керген калмак, бул керген казак- орыс болса, будан баскаша сейлеу! еш мумшн емес. Сейтш, Абдолла баласы Эбьпкайыр хан, ак патшадан упай алам деп ж у р т , кукай алып калмасач нети! Ол с е т : «Э, бэлем, кептен 6epi колыма туспей ж ур ед!ч- Ду- дай айдап, жаксы келд1ц. 6 з ершцмен бодан болдьщ. Енд1 ашсам алаканымдасьщ, жумсам, жудырыгымдасьщ»,— деп аркачнан кагудьщ орынына мачдайдан согып тырайтып салмагай. «Ама- натка баланды емес, ез1чд1 устап калам»,— демегей... Ондайда озбыр патшаныч койган шарттарынын бэрш орындап, сеш кут- карып алып калатын кай 6ip уйымшыл елщ бар?!... «Не кеп, ка- закта тере мен тебет кеп. Bipeyi елее, 6ipeyi табылар... А к патша 377

деген канды дацпап... Жацын келгешцше жымпиып жатады да кояды. Сэл жоладыц-ад, шап Gopin й рсейчнек устап алып, мелн- Tin абактыга камап кояды екен... Бетш аулац!..»— дсп алды- алдарына безш отырса, артыц rin ri сураусыз кетер... Тэтеш мырзаныц ундемес шабарманы онсыз да ойырцанып отырган ханды уйдей уайымга салды. «Жарайды. Хабарын куте- ш з»,— деп шыгаруын шыгарып салганмен, калтып уйге Kipe алмады. Арты кайтып кетецх деп, жылдагыдай Сары Арданьщ самиян Двцше шыгып алмай, Ыргыз бен Царакумиьщ арасындагы капы- рык колаттарда пысынап отыр. Тещрекке канша квз жуйртсе де, бэз-баягысынша кулазы п турады. Квк ж иектей квк сагым бурынгыдай киялыкды кырык сакка жетелемей, кУРДымныц сорындай шым-шым тылсымга тартып уайымга батырады. Кеше- ri келкей р кеч дуние аяк астынан жарлы ю йгач жыртысында- гы 6ip жапырак кок пгуберектей тылтиып шыга келген. Цайда бурылсач да — куман... HeHi ойласач да — уайым... Эбьлдайыр елечдеп жан-жактан хабар кутедй BipaK ол хабар квш рейн онсыз да тутшдетш жаткан куш м й уайымды сертлт- пендк кайта коюланта туседь К ун шыгыс беттен 6ip топ баран атты кершгенде ж урей елп ете калып едй Шакшак Бокенбайдыч амандык-саулыктан кешнй эчймесш тычдаганда 03iHeH-03i куа- рып сала бердь Кеш ей буган келш кеткендей 6ip ундемес Ж эш бекйч де улысына барыпты. Оган да буган айтылган хабар айтылыпты. BipaK, ол ундемес келш кетксн ундеместен сэл такыл болып шы- гыпты. 03i сеюлд! тагы 6ip ундемесйч ту сонау Ерйс бойына, Эбйлмэмбет пен Эб1лмансурга кеткенш айтыпты. Ондай хабар Ж эш бекйч де ж урейне туйнеме боп жабысса керек, шакшак Бв- кенбайды дереу мунда аттандырыпты. Иэ, хабардыч суркылтайы енд1 шыкты. «Rip жакта н шаншу, 6ip жадтан толгак кысып отырганда, цонак ж ш т п ч койыныма Kipin келмей бар ма?Ь>— деген екен баягыда 6ip буаз катын. Сол катынньщ курсагындай квч1л бейшарага да умгг пен урейдо коса кабаттап тыкпалап баккан ку дуние-ай! Цанша умггтенйч келсе де, квк желкечде урей турады. Ж аксылыктан дэметкен адам да ауыл торып айналсоктап шыкпай койган бозбастыч ыскырыгы- на e.iirin, бейуакта тузге шыккан ж армес коцйч эйел сиякты. Б у­ та тубш дей букпактап журген карайганга салып урып жетш барса, камшысын салачдатып, алаканына TyKipin отырган байы боп шыгады. Ондайда сорлы ургашыны салачдаган дырау кам- шы емес элйндейге дешн иектеп жетелеп алып келген эзэзьл киял естен тандырып алып урады. Хан да мына хабарды есйгенде кабарытып коя бердк Оны манадан 6epi дел-сал кылып болдыртып отырган дэндонай уайым как суйектен катты тиген соккыдай тупа-тура жэб1рге алмасып, ашуга булыктырды. Патша улыктарыньщ булары не кылык,?,Эл- ге дешн илшпей отырган Ж эдш тукымына неге сонша эукелер1

салбырай калды!? Бул не уш ш керек болды? Ж умбак, тагы да жумбак- Куш -туш басын катырган ауыр ой бет-аузын келшлдетш ici- pin лабердь Эншешнде домалап жерге Tycin кетердей боп жау- дырап туратын томага кез бупнде ш тубш деп тыпщандай озер-эзер жылт-жылт сыгалайды. Эрине, бунын 6api тегш емес. Ор бойындагы бул жолыгыска ак патша бул ойлаганнан repi де Ke6ipeK мацыз 6epin отыргаи болды. А к патшага казак, бэлюм, башдурт пен «алма^тан repi де керепрек екен. Сондьщтан да цазадтыц бас кетерерлерш тепе жинагысы келедь Олардьщ езше калай караганына царамастан бэрше де б1рдей штифат керсетпекшк Б1рдей пешл б1лд!рмекпц. бйткеш, цалмац пен бапщурттьщ ар жагында шм тур? Бар бол­ таны казак тур. А л казактыц ар жагында KiM тур? Ж оцгар тур, Кытай тур, Бухар мен Х иуа, Бадакшан мен Ундштан тур. Сон- дыктан казацка керсеплер сый-сияпаны олар да кередь Олар да эр дайсысы эр килы ой туйедо. А к патшага сонысы керек. Кар- уыньщ кай жерге кеп прелгеш в жан-жактагылардьщ тугел бЕпгеш керек. Ендеше, мундай салтанатта казактык ип-жаксы- ларыньщ тугел болганы керек. Бул олардьщ ертец жан-жактьщ ыкпалына берьлш, ер кайсысыньщ, эр ж акка бултарып бултац- дап кетп еуле керек... А к патшаньщ, Самарадагы улыктардьщ кездеп отырганы сол. Енд1 6api де TyciHiKTi болды... Эбшкайырдьщ im i удай ашып коя бердо. Сонда олар уш ш бая- гыдан 6epi солардьщ жолында басын талай Kayin катерге Tirin журген бул да 6ip, айдаладагы Ж эдж балалары да 6ip болганы ма?! А к патшаньщ ульщтары бунын, im есебж TyciHin калып, айла- шаргыга кеше бастаганнан сау ма осы? Солай болса солай да шыгар... Оган казактыц жер1 мен eni керек! А л ханы неменеге керек?.. Олай дейш десен, Эбйщайыр тере болганда, Ж эдж балалары тере емес пе, екен? Олар билжке, олар хандыкка таласпай ма екен? Таласканда кандан! BipaK, ондагы патшаньщ шаруасы канша? «Bipi ел!п, 6ipi калсын!»— дейтш шыгар. Ендеше, Эбшкайыр уш1н одан аскан ел1м жок. Онсыз да буны мукатуга тырысып багатын Ж эдж балалары: «Баягыдан бер! куйысканга кыстырылып жургенде бхзден озганыц кайсы!»— дейтш! кемьп. бз-езшен сеплш отырып калган ханныц кошрегшде тагы 6ip кудж жылт е ти : казак султандарыньщ басын тепе жиып алу уш ш алты мыц калмак сарбазыньщ кажет! канша? Ханньщ он ж ак езушде сулжтей Ечшш суйык кекесш турды. Элденеге айызы кангандай Ke3i де жарк ете калды. BipaK, артын- ша-ак кайтадан тунжырап сала бердо. А к патшаныч ак каптал улыгы буны сыртынан орап Ж эдж вуЛетше кол созып отырганда алты мьщ калмакты тектен-текке ёртйгкеледо дейещ бе? Оларды сонша шубыртканда жолдагы

башцурттар мен Ж айы к казактарын тастап кете кояр ма екен? Сонда олар Ор боиындагы жолыгыста не 6iTipMeKuii? Казактыц н п жаксыларыньщ й зйндерш устап, аттан кетерш алуга ма? Ондайга олар влсе де кенер ме? Сонда оларды неменеге экелмек- iui? Патша улыгыныц оларды ерткендеп максаты не болды скен? Элде есю бодандарын жаца бодандарымен таныстырмак- шы ма екен? HeciHe таныстырады, булар 6ip-6ipiH онсыз да тани- ды. Таныганда цандай... Элде... Олар ecKi бодандарын жана бодандарымен шналастырмакшы ма екен? Соныц жаны барырак сияцты. «Enflirapi 6ip-6ipinMen тэту болындар! »— деу1 мумк1я. Сол арцылы цалмактардыц, башкурттардьщ, Жайык, казакта- рыныц кошлдерш аулагылары келген шыгар. Ондай юналасу да Ж эдж балаларыныц тебесш кокке 6ip ж етм зш тастар едк Олар б1рден: «Бул эцпмеге б!здщ ешдандай катысымыз жок»,— деп жылысып шыга келер едк Сонда бар пэлеге тагы да бул, буныц кол астындагы улыс калады. Башкуртка хан болгысы келген шм? Осы. Ереу1л1шлерден кыз алып, олармен э м п е т болып, пат­ ша жагындагыларга й зе батырган KiM? Осы. Ордагы камалга ереушпп башкурттарды бастап баргак KiM? Осы. А к патшаныч айырыкша тапсырмасымен жорыцта журген Двндж Омбыныц улысын шапкан и м ? Осы... Сонда бул кЫаласудан ЭбЫкайырдьщ туы жыгылмаганда шмшч туы жыгылады?! Сонда ак патша казацтарга дегенде екпелер1 кара казандай калмацтардыц, баш- курттардыч, Ж айы к казактарыньщ алдында Эбйщайырды жы- гы п 6epin даудан кутылды. А л казактардьщ кедшш баска сул- тандарды пике тартып аулайды. Сонда элгшдей дау-дамайдын бэршен калыс калган Ж эдж тукымыныц жулдызы жанып шыга келмегенде шмшц жулдызы жанады? Оларга да эуел бастан кереп сол. Эб1лкайырдыц туыныц жыгылганы. Ол дегендерше жетсе, олар бэрше де эзгр. Орыс патшасы Tyrini одан аргы патша- ларга да оп-очай бодан бола салар едк Даж ет десен, ак патшамен эмпешлесуд1ч эцпмесш эуелде солар бастаган-ды. Тэуекел, Тэу- ке, Цайып тусында Цазан мен Тобылга ат к¥Ргатпай шаптырып турып, 9б1лкайырдыц тусында пышак кескендей тыйылды да калды. Ce6e6i — всеке балалары бастаган icKe араласкысы кел- медк Енд1 орыс патшасыныц назары тагы да ездерже ауса, бит- TepiH салудай-ак салып багатындары свзйз... Ендеше, Ор бойындагы жолыгыс шакырды екен деп жалачдап жетш бара салатын квп дыр-думанньщ 6ipi емес. Буныч басыньщ сынга тусетш ж ерк Сол сыннан суршбей вте ала ма, жок па? Соган квз1 эбден жетпей турып узецпге аяк салмайды. Baci тусе­ тш жерге басын сукпайды. Ондай болса, Тэтеш мырза элга Жэд;к балаларымен-ак ж еч ушынан ж алгаса берсш... А л бул ондай жагданда... А ккаптал улыкпен кеудесш жьщпай аскак свйлесе- дк.. KiM б ж ш п , казактьщ алдында ейтш алган беделгтч esi Kaeipri беделшен артык болмаса, кем болмауы да м у м тн . бйт- кеш бул ж урт эуелден макулдан repi батылды куптауга ympipcK турады. Батылдыч бэрш батыр дей бередк Батылдыгымен ^ с .а акылы бар ма, ж ок па — оган карамайды. BipaK ондай жагдайда 380 i

да бугаи одактас керек. Ссндыктан анау Ж эшбек, мынау Бекен- бай, сонау Есеттермен бурынгыдан бетер цойындаса туспесе жагдайы жоц. Сол бойда-ак Бекенбай мен Есетке ат кеттк Майханада тагы да вцгше цызды. Квп ю сш щ Кулагина w ire бермейтш очшау вцпме. EKi Бекенбай (6ipi табыя, 6ipi шакшак), 6ip Есет, 6ip Эб!лца- йыр болып шешкендер1: Тэтеш мырзаиыц алдынан елmi барады. Казацтыц табыны Бекенбай башчурттьщ табындарыныч РУ басы Таймасты ертш алады. А ч патшаныч алдында екеужен ецбеп кеп ачген е ш ш жоч- Bipeyfli4 сез! жерде калмауга тш сп болса, осылардьщ ceei жерде чалмауга т ш сп . Анада чалмак ханзадасыныч тутчын ауылын Эбищайыр Ж еп руда эдей1 чал- дырган. вйткеш, чалмач — тама Есеттщ чуныкерк в й т к е т , Бв- кенбайдыч атын ач патшаныч езше дешн бшедй Бекенбай мен Есет болмаса оныч елш!с! Мэмбет мырза баягыда 6ip алдатем- пекпч астында калган болар едЕ Цалмач мэселеш чатты чаузала бастаса, Бекенбай сол ецбегш естерше салуга межбур болады. Не де болса. ол екеу! бул туста патша улыгымен кеп мэймечкелесе бермей, ашыц кепседа. Тапсырма солай. Егер Тэтеш мырзаныч чабагы унап жатса, Эбшкайырдьщ алдагы жолыгыска чанша Kici epTin барганын ачылдаса келген болып, оныч чандай мачсатпен келе жатканын, часындагы эскерд1ч санын б1ле чайтады. А л журттыч айтып жургеш рас болардай рай байчалса, онда Ор бойындагы жолыгыстыч мачса- ты мен тэрпбш алдын-ала 6ipre талчылау усынылады. Ондай жагдайда улычтьщ часындагы эскерд!ч, ecipece чалмачтар мен казактардыч санын чысчарту, Ор бойында чазачтарды керцплес- TepiMeH мналастырмау ашыч талап плед!, «вткен ереуш, чал- ган салауат. Бодандыкка деш нп екпе-аразды е м ж ач та б1рдей умытулары керек». Казак билеупйлерийч арасында мундай жак- сы icne мурындыч болган Эбшкайыр ханга дала журтын билеп- п н Жэд1к, Осеке эулеттернйч езге ешлдер1шч чай-кайсысынан да артыч айырычша чурымет керсеплуге тш сп. Бул шарттар орындалмаса, ач патшага бодан болуга алдымен чол чойган Эб)л- кайыр, Нуралы, табын Бекенбай, Есет, Ж эшбек шачшак Бекен­ бай жене оларды жачтайтын ру басылардьщ 6api де Ор бойыи- дагы жолыгыска барудан уз1лдЬкеалд1 бас тартады. Сочдарына кальщ шогыр некер ертш Бекенбай мен Таймас батыс жакта шкен квзд1ч алдындагы бш ем дент жатчан iciKTeft бук Tycin жатчан айгыр жалдан api асчанда барып Эбшкайыр «УЬ» деп 6ip дем алды. Б1раздан 6epi жапан тузде жалгыз чал- гандай болып жургенде мацайына ызгындай ел кайта жиылган- дай болды. Ертесше шачшак Бекенбайды елше аттандырып салды. Жэш- бекке сэлем айтты. Елпйлер кайтып оралар шамада 6ip хабарла- суын сурады. Ачылдасатын шаруа кеп болып тур гой. Патшаныч ¥^лгы керги ме, келше ме — эл1 белп аз. Keprice де, ке-iicce де 881

ендгп ауыз 6ip болуы керек. Баягыдан 6epi шалдайып-шялдайып оырттан кырындап, «Олмесец ерем кап» деп кекете дарап кел- гендерд1 жылы-жумсад nicin ортага тусер туста кацырайтып цац терге кайта шыгарса... Онда булардыц баягыдан берпсМ ц 6api бос эуре болып шыкпан ма?.. Оран жол 6epin, кол кусырып ка­ рал отыруга болмайды. Мына ж акта бул, ана жадта ол жан аян- бай днмылдап калатын туе енд1 келдо. Бул екеушщ ауызы 6ip болса, бул icTi ол1 де дырын жхбертпеуге болады. Х ан ордасына 6ip Kipin, 6ip шырып отыра алмады. Башдурт арасына кшшер жумсап, жан-жадтагы дазад ауылдарына, ocipe- се, Жодп< балалары улысына Тэтеш мырзаныц Ор бойындагы жолыгысы жайында неше турл1 алып дашпа ладаптарды жая беруд1 тапсырды: «Ад патшаныд улыгы дазадтарды далмадтар- мен, башдурттармон беттесиред1 еден». «Орта ж уздщ баягы Сэ- меке хан тусындагы башдуртты шапданы да сез болады еден», «Башдурт, далмад, дазадтан жер даулап жатдан коршедЬ, «Бу- дан былай аманатда ханныц 03i усталатын коршедд таре басы, би басы 6ip баласын соныц дасында далдыратын кершедЬ>. Мундай ладаптар гушдей женелсе, онсыз да эр таралтыд да- багын 6ip багып, патша бетде сенбей отырган шыгыншад султан- дардыд одан сайын ipreflepiH аулад сала тусулер! мумкш. Тэтеш мырза дулл! дазадты оп-оцай пике тартып ала дойгысы келген есебппц не болып шыдданын сонда кореш. Егер Ж эдж тудымы Ор бойына дарай ат ieiH салса, бул шап- даяды. Bopi6ip ол аддаптал улыдтац дегенш дылдырмайды. Со- сын ол ад патшасына не б т р д 1 м деп барар еден?! Кашан ек! босаганы eKi иыгымен KOTepin экетердей болып табын Бэденбай табалдырыдтан дайтып аттаганша Эбшданыр байыз тауы п отыра алмады. А л Беденбайдьщ е!ц жылы, K03i жылтты. Хабарын да жар- дылдап дулш отырып айтты. Оган айтдызсац — дордатындай ештеце жод. — Тэтеш мырза дегенщ, тэщрд бедененщ этешшдей гана пйлмиген шап-шагын адам еден. — Батыр-еке, ciapi онымен дуреспруге лаберген к ш бар? Ауыз-лэмш айтсацызшы... — Аузы-лэм1 далай болсын! Алдымыздан шыгып дарсы ал- ды. Ж адырап амандасты. Ш аруамыздыц жэйш б)лш: «Тшй дурыс болды. 03iM де осындай долдамен адам ж1бергел1 отыр ед1м»,— дед1. Дасында баягы Мэмбет мырза бар. Коре салып дурад уш ы п жатыр. Ол жылдардагыныд 6ip де 6ipiH умытпапты. Менщ дез1мше Тэтеш мырзага да айтып бердь Бул жерде ханныц inline датдан тоц сэл ж1бшн дедь — А л осынша уады т жолда ж уруш щ мэш й далай еден? — Ж аца салынып жатдан 6eKiHiCTepi деп еден. Соны аралап келед1. BipeyiHe 6i3fli де апарып дорсетп. Ж ер дазып, топырад уйсец, бола салатын нэрсе емес еден. А уы мен бауы аз емес се- к1лдд Соныц бэрш тугендеп жургенде. 6ipa3 уадыт детпей ме? 882

— Ь'асындагы алты мыц далматы neci? — К,айдагы алты мы'ц?.. Бар болтаны еш ж уз-ад коршедь Олар да ецшец шодынып кеткондер. Дендж Омбыны Tipiлей жеп дойсац да, шаруалары шамалы. — Ор бойына келе жатдан мадсаты не екен? — Эб1лдайыр ханмен жолыддым келед!, дазад ру басылары- ньщ «бодан боламыз» деген сезхн вз дулагымен е сп п м келед1 дедх. Батыр данша ацдылдаганмен Эбждайыр эл1 сыздап отыр. Се- HepiH де, сенбесш де бжмей отыр. СенеШн десе — 6epi жайбара- дат. Сенбешн десе — айтып отырган басда емес Бекенбай. — Башк¥Рт>калмад жайында ештеце айтпады ма? — Жод. — 0зщ1з ештеце демедащз бе? — A y , «эуелд цалай дабылдар екен, дабагына дара; бзх бас- тамаса, бастама»,— демеп пе едщдер... — Иэ деуш дедж дой. Сонда да сыр тартып кврмедщ бе? — Тэшрйай тап осы жолы абыржытатындай ештеде жод. Бул сапардан абыройыц аспаса, туспейдд.. Батырдыд бул сез1не хан жадырамады. Дайта тунере туст1. — Ж эдж балаларын неге шадыртыпты? — Олар Ор бойына бармайды. Оган кеткен шабарманмен жол бойында жолыдтыц. Таймастыц танитын башдурты екен. Эбхл- мэмбет те, Эбжмансур да жер-аягы дашыдтыгын сылтауратты деда. Осы жерде гана Эбжкайырдыц кезхнхц алды 6ip булк eiTi. Батыр мэз-мейрам дайтданмен, хан се р тл е алар емес. Ад- даптал улыд ацгал батырды алдап ж1бермесе не дылсын... Арада апта отпей жатып, Ор боны жадтан тагы да 6ip айгыр топ кершдь Орталарында — баягы кешрейген кексе ногай мен Таймас. Олардыц да ею езулерх еш дулагында. Татеш мырза Ор бойына келшть Келген бойда аманаттагы Ералы ханзадамен жолыгыпты. Ханзада ад патшага адалдыгына тагы да ант 6epin- Ti. ¥лы д соныц дурметхне улан-асыр той жасапты. Зецб1рек атыпты. Тагы да буны мен балаларыныд атын ад патшаныц аты- на досып айтып аспанды басына кетерхп айкай салыпты. Кексе ногай дудды 6ip 6opi вз далтасынан шыддандай Ералыга дандай сияпат берхлгешн де жатда 6w efli: дырмызы мата, алтын камда, кумктелген садад, дара тулшшц Tepici, аты ойылып жазылган KyMic мор, кумктелген жуген. ¥лулап-ад багыпты. Мына eKeyi сол донадасыда болып, бэрих вз кездер1мен кврхптх. Ек1 мейман суырылып сейлеген сайын хан тунере тустх. Мы- налардыц жылмац ceei к у д т н добейте туспесе, азайтпагандай. Патшаныц улыдтары Ор бойындагы Ералыны пзлен жыл бойы кермей келш ендх дере далганы ма?! Бупн нагып тебелерже кете piп отыр. Олары да буган дурылган жхбек тузад болмагай. Ссылай алдап-сулап шадырып алып ит теркхн басына даптап журмегей...

Эб!лдайыр eni елmire ешдаидай жауап бермей пален кун са- рылтып жатдызып дойды. Ж ан-жадда ат шаптырды. Оцшец 6ip дарадыны жумсаган ба, 6api де танаулары ж сл тл д еп, жер-квкке сыймай дайтады. — Алдияр, шадшад ауылы датын-баласымен тугел бар десе де баратын. Bipai; жолдаса келгенде шеп Цошдардыц балалары Ж эшбек пен Турлыгулга, Б1рдуртда баласы Бекенбайга, Tineii балагы Шэлшке, ¥лыдул баласы Хэсенге, Арыстан баласы Кел- тедарага, А юп баласы Еддпбайга, Адназар баласы Жэшбекке, Ж аманцул баласы Базарга, Алдияр баласы Дара палуанга ту- — А у, шадшадтан шадшад далмай тугел барады десейшП — Далган аргынньщ да дарап далмас Typi бар. Саржепмнен Бугы баласы Ш агыр, Алдияр баласы вм!рзад, Дуттыбай баласы Домшабай, тортуылдан Дареке баласы Тодбура, алтайдан Мырза- тай баласы Шогырбай, данжыгалыдан Ж эшбек баласы Дажы- гул, Д улж амурат баласы Байболат жолга эз1рлешп жатдан Kepi- недь — 1ргедеп дыпшадтан не хабар? — Келденецнен Рысымбет баласы Теле батыр, Дубадай ба­ ласы Сатай батырлар, узыннан Рабдрахман баласы Т и тул! ба­ тыр, Дуттыд баласы Дасымбет барады деп ecTifliM. — Найман далай? Ол далыцнан шмшц табаны дышып отыр — Дышыганда дандай! Ханга сэлем бермейтш Шурек емвс пе ед1? Сол барам д ел и гой. Байдудайдулдьщ ол баласы дозгалса кулл1 бура найман шабынып шыга келмес пе! Дондыбайдьщ Оразы да допаддап отыр деген. — Бура сершлсе, далган найман келес!мен тугел жапырыл- ды дей бер! — Иэ, солайы солай бйхем. Жанкий баласы Донадай, Дожа- келд1 баласы А й тдул , Алдияр баласы Кенжебай, тергс тацбалы Дож акелдш щ баласы Сары дул: «Жодп: балалары бармаса, езде- pi 61лс1н! Б1з далмаймыз!»— д е с т и . Хан дабагын жадырата доймаса да, буйреп булк ете далды. Элп аталы ауылдардыц Ж эдж балаларына емес, буган epin бар- гандары дандай ганнбет болар едi. Сосын буныд Орта жузге ыд- палы журмейдг деп и м айта алар екен! — А л ICiuii ж уз ауылдарыныц хабары дандай? — Бай улыныц кеп 6ni Нуралы ханзадамен 6ipre барады. Ол тарапта буйдасын тартып meriHin далатындар аз болар. Адай, Bepiui, Ысыд, Таз, Есентем1р, Серкеш, Дызылдурт, Таналардыд хабарын не де болса ханзада Ор бойына барганда б1лем1з. Бул тещ ректеп бай улыныц шйнде алашадан Сейимбет баласы Сештдулдан, Бутпанай баласы Байсаудан, Д утты баласы Марда- зыдан, Ж аппастан Дашдын баласы Отейлеуден, Bm“i6epi баласы Тодбайдан, Масдардан Ж эд1к бидек, байбадтыдан Ж арас баласы Ж ардыннан, Данкелд! баласы Дожагулдан барамыз деген хабар бар. Олар осында согып езйцзбен 6ipre бармадшы. 384

— Табыннан Жылкелд! баласы Дулкелд!, Жолболды баласы ’ Твлебай, Хафиз балалары Ж аманкул мен Донакай, Тугаман ба­ ласы Далыбай, Жаксыбай баласы Сатай, Ж энет баласы Сэтабек, Амандык баласы Дуат, Дарымсак баласы Кебек, Кешкшбай баласы Даржаулар Бекенбайдыч ауылына жиылып жатыр деп естдак. — Жагалбайлыдан Медл1бек баласы Серке батыр, Ж умыр баласы Турлыбай, Кекше баласы Ж абак, кердер1ден Оразгул ба­ ласы Х эмм, тамадан Сары баласы А такез, Омар баласы Дырбас- тар жолга кашам шыгамыз екен деп суратып хабаршы ж1бе- pim i. — Жетару Бекенбай мен Есет турганда ipreciH семнетпей ту- гел барады гой. Оган кумэн жок- А л осы ага балалары калай — Эл1мдерден бугш тацда кетеден Рысай баласы Бесибай- дьщ, Мамай баласы И п лж м к, шемекейден Мэмбет аталык пен Бурым баласы Серкешч гана барамыз деген хабары бар. Не де болса, казак арасыньщ 6ip дурлшуге д у р л т п калган сьщайы бар. Ендх оны токтату да очай болмас. Не де болса кередх дагы. Эйтеу1р, жан-жагын жалачаштамай ажарлы баратын Typi Осы айтылгандардыч 03i жиылса да, аз айбын емес. Далган- дарын «журе кой* деп кыстамайды да. бздер! куйлерше кара- Хан Ор бойынан келгендердк «Алла ж ар болса, туар айдыч 6ip жачасында бхз де Te6eMi3fli керсетш калармыз»,— деген ха- бармен аттандырды. Баска ауылдагы дурлхпсте балактарына cypiHy квп. Tempi, казак арасыныч жиынына ю м бармай жур! Бас каруычды аса- сыч да, е м атьщды ерттейЫч де, касыда 6ip балуан, 6ip aHuii- жыршы, 6ip мешкейщд1 epTeci4 де, бара саласьщ. Дандай уйге тусер1чдк кандай мушеш устарычды ата-баба баягыда-ак бели- леи oepin кеткен. Сондыктан казак жиын мен барымтага кеп кинала коймайды, тун ортасында шырт ункыдан тургызып алсач да, кеп эбшерлешп жатпай, «ат кайда?* деп мше салады. А л орыстыч ауылына, оньщ iuiiHfle де ак патшаныч улыгыныч алдына ш барып керген? Дай ауыл кайтып KHiHin барайын деп жатыр екен? Дай ауыл кандай ат шнгел1 жатыр екен? Пыш-пыш тагы да кебейдь Журт бурын орыс арасына баргандарды !з д е тт алдырып адыл-кечес сурайды. Олар кайда отыргызады, кандай тамак-бе- редк астан кейш бата жасай ма? Эйел мен еркек Gipre тамак iuie ме, белек тамак хше ме? Итжемесич бхраз дэреж еа ecin калды. Ocipece, тамак жагыи айтканда езхтч де ею бет! бал-бул жанып, шабыттанып кетедк Кеп казакты дастархан басындагы жагдай онша кинай койып турган жок. Доюы болса — шайнайсьщ. Суйыгы болса — жута- сын. Жерге отырып жегенде не, тактайга отырып жегенде не — ат устшде журген казакка 6epi 6ip. Дол болмаса, шанышкысы —

онын да реин келпрер. Bopincii де циыны — содан nefliurici екен. Апырау, цудайдыц кец даласы жетпентшдей 6ip куркеге Kipin алып, ез демще езщ туншыгып отыратыныц жаыан екен. Оныц уст:не астыц — терец цазылган ор дейдц табаныцда — т!лдей тацтай... Буларга о дуниеге барганда уайым боп журген сираг кошрден булар бу дуниешц езжде-ац эр тойган сайын ©Tin жур Олар Итжемеспц жырын осылай Tycimn, осылай дурлйлп жатцанда хан орда тып-тыныш едь ¥шцан шыбынныц ызыцы ес^лмейда. Ешгамде ун жоц. Дуниешц 6opi баягыда-ац 6ip мэцг!- Л1К уйцыныц кушагына шомып кеткендей. Цулац елец етер еште- це жок. Д ит етсе, алдыяда жатцаи ац жаймага цырыц 6ip жиде- жц тасын шашып сап, квл шетшде цармац салып отыргандай мулгш Эбьчцанырдыц отырысы анау. Цит етсе, кезш ешшмге корсетпей сулап Бопайдыц отырысы мынау. Ор бойына аттана- тым кун жацындаган сайын айлапат ац орданыц ишндеп квлко- cip туныц ауа айрандай цойылып ауыр тартып барады. Хан б:рдеце деуге ханымды аяйды. Ханымныц не ойлан отырганы белпс1з. Албыраган етжецд: ойелд:ц жуз1 цуац тартып, тумсыгыныц ушы суШрленш кеткен­ дей. Дожахметпен скеу! де свйлеспейдц Оган царап б1рдеце деуге CKoyiniH де журег! шаншады. Дожахметпен сейлесетш — нага- шысы Мырзатай. — Султан, Ор бойына барасыц ба? Экец 6ipre алып барам деп ж ур гой? — Е, онда не бар екен? — Латшаныц улыгыныц жиынын квресщ!? — А т шабыс бола ма? — Ол арасын бьпмсд1м? — Ендсше, бармаймын. Мен кетсем, ж аца уй р е тт журген жорга тайым жур1сшен жацылып цалады. Нагашыгы создеи тосылып отырып цалады. — Ол жиынга ац патшаныц цыздары да кслед! дсйдк Оздер: хордыц цызындай сулу Квр1нед1. — Злнханы epTin барыцдар. Epreri тыцдаган сайын хордыц цызыныц тулымшагы мен!ц тулымшагымнан узын бола ма екен деп сурайтын. Мырзатай абыржиын дед:. Мына жиен1 тойды айтып ед! цы- аыцпады, цызды айтып ед1, цызыцпады. Бул цазац цыэыгатын- дай тагы не бар ед!? — Дастархан агыл-теНл дейд1? Heni 1здесец, соны табптын коршесщ? — Олп Итжемеспц мацтай беретш бурыш цосцан кеудорлек наны бола ма екен? — Бол ганда цаидай! — Канша сурасам да бере ме? — Бергснде цандай! Нан аямас-ау! язв

— Ендеше, барам. Цызын урайын, тэтт! нанга б1р_тойып кайтайын! Ор бойына аттанатын кун жакындаганныц уст!не жацындап iycTi. Ж ан-жакка жолга шыгатын мерз1м дэл айтылып тары да ат кетть Ken узамай тецьректен будак-будак шац керше бастады. Орда устш тары да ат цамады. Хан ру-рудыц ауызы дуаларыньщ алдына ертец патша улырымен болар жолырыстьщ ез1 б1лет1н жай-жапсарын тары да 6ip пысыдтап е тп . Онда ipreni елдщ нок- та устарларына лайык зиялылыц керсетуге пэтуаласты. Цызылга урынгандай боп кершбеу yuiiH ездер! кеп талап-йлек айта бор- меуге кел1си. А л орыс улыры койган талап-шарттарга: «Лэб- бай!»— деп б!рден кулдык урмай, эуел1 езара акылдасып, жан- жакты толрасып барып ж ауап берген жен деп шеиплдб Хан улыктыц алдында ез сезш (нрден айтпай, ел ж аксылары мен ке- к е с т алып, ертецше айтатын болды. А л билер ауылда журген- fleri эр тарап мшезда Ор бойында байкатпауга тырысура сез бе- picTi. Билермен, батырлармен iiu ацтарысып алрасын Эбшдайыр кецшденейш дедк Тек журер сэтте шыккан шырылдаган ащы дауы с аттангалы турган айгыр топтьщ тебе куйкасын шымырлатып еткенден болды. Хаизада екешн айтпай сезд1ретшдей цып, ежелхт дэстурмен imiHAe кмзыл жебеы бар окшантайын асынып жутынып кюнген Цожахмет экес1мен 6ipre Ор бойына аттанатын болранына масат- танып, есштен енц\\ шыга бергенде 6ipey: — Ойбай, бауырым-ау! — деп мойынынан кушадтай алды. Омырауына суцги сугынып кеткен карындасын тулымшагы- — Мына цыз цайтедЬай!— деп итерш Ж1берд1. Злиха сонда да болмады. — Кожахметжан-ау, ещЦ кайтып керем1з бе, жод па-ау! Шшкентай кыздьщ улкен мсшерше ацырап коя бергешне журттьщ K03i дымданайын дедь Эбшцайыр сазарып Бопайга карады. Бопай кызарыцкы кезш 6ip кырын тастап кермеген болды. — Жарыгым-ау, ол жактагы куш ц не болмак? Култеленген KyMic ж ал аррымагына жетуге асыгып турган бала султан: — Эке, мына кыз не дейд1?— деп алая карады. Алкымын гана кан теуш кызарып. одан жогары сшНге сал- ран суйектей боп-боз болып турган Эбшдайыр есимегендей мещ- рейш тура бердк — Жэй, сеш кимаган гой. Кояды гой,— дед1 Мырзатай. — Жэ, балам, болды. Гайдары жокты айтпа!— деп Нияз султан Злиханьщ аркасынан какты. BipHenie адам мацдайынан сипап, аркасынан кагып алдап- 387

сулап зорга ажыратып алган Злиха енд1 Туякты кушактал алды. — Цожахмстжанныц касында езщ бола кор! Тайланныц баласы да суп-сур боп мелшшп турган. Ештеце ден алмай Злпханыц аркасынан канты. Жолда жургшиилер Дэурен бшктщ басына сокты. Сол баягы ан дала. Сол баягы кызыл уШк. Сол баягы налай болса солан наунита салган таргыл тастар. Сол баягы KiMAiici eKeni белыЫз беймэлш na6ip. Сайгагы элдекашан жогалып, тунегендердщ 6i- peyi сойган цошцардыц Myni3i жатыр. Шацырактай мушзге кус сацгып тастапты. Таргыл буршт ашьщ кокте сол баягысынша сэндене шуйщ ж ур. ЭСйлкапыр жан-жагына кезек-кезек телм1рт коп турды. Ешкандай оцшау нышан байкай алмаган сиякты. Эл- де 6ip жумбак леп окыс луп етш ж урт ортасындагы Цожахмет пен Туяктыц кекшдерЫ 6ip сипап еткендей. Мухамбет ножа йзерлей ж уи ю п отыра Kerri. Айдалада тус>- HiKci3 коцыр макам сарнап коя бердь Ж урт кол жайды. Дэурен бшктен енд1 аттанып бара жатканда Цожахыет oneci- — Злиханы да неге алып шыкпадьщ?— деп су рады. — Дыз баланы мундай сапарга алып шыкпайды. Цожахмет 03iHiH кыз бала емес, ул бала екенше масаттангандай касындагы Туяцка курагыта 6ip карал койды. Содан жол-женекей ештеке сураган жок- Тек соцгы жолда тунеген кун! ол: — Эке, мынау й м н щ дауысы? Злиха гой! Артымыздан куып келе жатцан болмасын. Естисщ бе?— деп б1рнеше рет шошып оянды. Хан басын кетерш алып жым-жырт жулдызды тунге кулак турдь Элдекайдан 6ip талыксы ун келетшдей: «Ой, бауырымдап» шырылдап жылап келе жаткан кыз баланьщ дауысы сеюлдь Жылай-жылай карлыккан, кажыган дауыс. Эб1лкайыр ез-езшен куб1рлеп кэлимасын кайырды. Так аткан- ша K03i бадырайып ояу жатты. Ор бойында да карбалас. Татищев осында келгел1 6ip тыным тапкан емес. Кирилов бастап 6epin кеткен 6eKiHic бупнде жер- мен-жексен. E ip кездеп зэул1мдей жал-жал топырак коршаудыч сулбасы да жогалган. Оныц сыртындагы ат шапшытып ете алмас ор тауьщ ceKipin етейндей тайыз жылгага айналган. Соньщ 6spi- нщ сыртынан коршалган шетен шарбак элдекашан КУРап калган. Купия советник Ордагы б е ю т ст щ мына сыкпытын Kepin, жылап ж!бере жаздады. Цамалдыц сырткы коршау орын бес аршынга кещтш, уш саженге терецдетш кайта каздырды. Жал топырактарды бетжен шым ойып э к е л т бастырды. Бастиондарды канта бшктетш, тот басып калган зенфректерш майлатып, жаца- дан боятты. Комендант Останковтыц eKi аягын 6io емкие тыкты. Прото-

!поп Антпп Мартыновты цол-аягына юсен кипзш , шынжырлап !кешеге байлап цойды. Ертец цайсактар келш жатканда соларга !керсетш мазак етпек. 03i бястык болгалы ак патшага устшен тускен домалак арыздардьщ б1разыныц ешш солай кайырмак- Калам устай алатын калган пысыкайларды с у й т т сескентпек. Татищев камалды бхр ретке келирген соц кайсактардын игх жаксыларын карсы алуга эз1рлендк Баягы отызыншы жылгы Карбаластан кейшп кулшынып шршкен 6ip ic i осы болды. Оныц неге экелш согатыны белпль А л мына эуре-сарсацньщ ертеч неге аларып соктыратынын 83ip б!р алла гана б1ледь BipaK. ештенсден аянбады. ЭуельТевкелев, Дьяков, Едшев TepTeyi 6ip шатырга камалып I 6ipHeme кун отырды. Дьяковтыц колында — калам, алдын- да — кагаз. Bip жагында — Тевкелев, екшпп жагында — Едыгев. Даршыгадай шапшац кимылдап, какшачдап сейлейтш Тати­ щев KyHi бойы eKi аяктыч устшде. Шатырдыц ш ж эрл1-берл1 жол кылды. — Сонда хан камалдан алыстау косын Tirin токтайтын ыгар? — Эрине, солай. — Элде 6i3fliK лагерщцч imiHeH ханга арнап шатырлар тшсск Кайтед1? Bip рота курм етп карауыл тургызамыз. Музыкамен уйыктап, музыкамен оянады. Ондай кошамет хан таксырга унай- « шыгар. — BipaK, касындагылардан белш экеткен1м1з калай болар екен? Буны баска 6ip пигылга жорып журмесе... — Мумкш... О да MyMKiH... BipaK, ондай шатырды TiryiH Tire- йш. Кешн келгесш езше керсетешк. EpKiHe салайык, Ец болмаса, 6i3AiK ыкыласымыздыц кандай екенш бхлсш... Дупия советник шабыттана сейледь — Досын Tirin белек жатса, онда ханды келген бойда 6ipey барып куттыктауы керек. Оган он т а к т ы драгунды ертш 6ip поручик ж!берем1з. — Онынызды Mice тутпай журмесе... — Сонда калай? — IpipeK 6ip чин ж1бергешм!з дурыс шыгар. — Ж ок, эуел1 барып куттыктау керек, сосын тагы да барып ресми турде лагерьге шакыру керек, одан лагерь шебше жетпей турып алдынан барып карсы алу керек, сосын бушл лагерьд! сап­ ка тургызып шерулетш eiKi3y керек, кел1ссез шатырыныц ал- дында аттан Tycipin алу керек, сосын шатыр шпнде 6ipey алды­ нан шыгып карсы алу керек... Соньщ бэр1не улкен чинд1 кайдан табам? вйтейндей MeHi 6ip фельдмаршал Миних деп отырсычдар ма? Сондыктан элп айтылган paci.Mflepre катысатын адамдардыч дэрежеш поручиктен бастап к¥п“ я советникке дейпн б1ртшдеп ecin отыруга THicriMia. Сонда ханныч б1зд!ч ыкласымызга деген ризашылыгы да 6ipTe-6ipTe артып отырады. . ,, Тевкелев пен Едшев «Бул cesiHi4 де жаны бар екен-ау!»— де-

Татищев шатырыныц imiii цайта кезш кетедь Сеййп терт кун дегенде Эбьлкайыр ханды кабылдаудыц, Нуралы султанныц ант беруМ ц, калган казак ру басыларыныц ант берушщ pociiwi теп-тейс кагазга туей . Дьяковтыц маржандай кып жазган кагаздарын TepTeyi 6ipi- неи-соц 6ipi шукшнып 6ip-6ip карал шьщты. Сосын 6epi жабылып дауыстап окып кердк Ец соцында: «Mine, енд! дурыс болдыЬ,— деген сезден соц 6opi жамыраса кулш далага шыкты. Э ли paciMqi калан жузеге асырудыц е з 1 р л т басталды да кетй. Eui езеннщ алкабын жарты ай бойына Татищевтыц шацкыль Даган дауысы басына KOTepin турды. — Поручик! Сен, сайтан алгыр, кызга кырындап бара жаткан жоксьщ. Х анга сэлем бергелц лагерьге конакка шакыргалы бара жатырсыц. Б1лд1ц бе! Сондьщтан бостан-боска к°килана бермей 1зетй болуга тырыс. Ауызынды ыржитпа! Ticiim i ацеитпа!! бй й п елген карса кка уксап ырсиып турсац, хан кайын енецнщ сыбага- сын 6ip 6epin, куы п шыгады... — Майор, касычда капитан барын умытпа! Екеуйрздщ журП ci«i3 де, жуз1щздеп к ул ю де б!рдей болуга тш ей. — Абдрахманов мырза! Ci3 Kasip ез1щзд1 ахун екенм1н деп сезшбещз, кайсак журтыныц ханы екенмш деп ceabiiiga. вй й п Крлыцызды кусырып букшие берейндей, мепнтке 6eciH намазга Kipin бара жаткан жоксыз... Е, басе, кеудещзд1 солай й к ус- тацыз... Mine, катып кетй... — Белосельский! Флоттыц поручни екешщзщ хан кайтсын! Долтыгынан демеп Tycipin ал! Дорыкпа, ат ceHi жеп коймайды! — • Ростославский! Ойбай-ау, хан сен емес, ол гой! Сонша неменеге пирене бересщН Ол сенщ инженер-майорлыгыца пые- цырмайды. Сызданбай, куле кара. Иэ, солай! Эл! де ецкейе тусЯ — Полковник Тевкелев, ci3 тым емпендеп кетй щз. Ханды сагыиып калганыцыз рас шыгар. Bipai< бул жерде ci3 императри­ ца алдиярдыц би!к дэрежел1 улыгысыз. 1зет керсеткен дурыс. BipaK ез багацызды да умытпацыз. ¥стамдырак болыцыз. Озден торг полковник Ед1лев лайыктырак па деп турмын. Ол уршыктай ушрще калады екеи! — Сонымен умытып калмацыздар: ханды лагерьге шакыру- Fa, поручик барады, ш еттеи карауылдыц касында оны жиырма терт гренадермен, 6ip рота драгундермен майор мен капитан то- сы п турады, келшеез шатырыныц алдында аттан флот поручни Белосельский колтыгынан демеп Tycipin алады, улкен шатырдыц шйнде инженер-майор Ростославский, тер й шатырдыц алдында не полковник Тевкелев, нс полковник Едшев царсы алады. Музы­ ка хан Астрахань полкына жацындай бергенде ойналады, ал артиллерияныц тусынан eTin, Сергеев полкына енд1 таяна берген­ де салют басталады. Т у сш ж й гой! Даш ан цамалдыц кунгей бетгадеи шыгыстан батыска карай келденецдей сулаган кара жалдыц басына самсап салт 'атты

цазактар шыга келгенше Ор боны осылай абыр-сабыр болды да жатты. Айкай жалдыц басыиа самсап шыга келген кеп атты тебелери нен ойда-жокта шатыр-шутыр кун куршреп вткендей: — О тоба!— деп жагаларын устасты. Мынандай салтанатты кермегел1 кашан! К вк жиекта булай парен толтырып жататын мундай мыц кубылган бояуды, мундай квз жацылар кер1кт! баягыда замананыц тузу уагында мамыр вте Сайрамдагы жнындардан Kepymi еда Онда да сан мен салта- наттан тап осылай квз тунушы едь BipaK, ондагыныц 6api кунде Kepin журген нэрселер болатын. А л мынау..., мынау... Мундай ажарды мына турган шскпер eMip баки керген емес. А н а у квк ала аттыц устшде eKi аягы жер-квкке симай ирелендеп эзер отыр- ган Есет жасырак кезхнде пален жыл контайшыньщ туткынында болган. Жоцгарлар дыр-думанына да сэн-салтанатты, кару-жара- гы, жан-жактагы жауларынан тускен туткындарын тугел шыга- • рады екен. Есеттщ де сондай талай жиында болганы бар. Мше, | оныц да ауызы ацциып ашылып капты. Демек, мундай KepimcTi ол да кврмеген. Мынау Нияз султан ана жылгы Петерборга барып келгел! дуннедепшц 6apiHe тумсыгын ш у т р е караушы едк.. Bi3 баягыда патшага барганда мундайдьщ кекесш кергенб1з»... «Bi3 баягы­ да патшага барганда мундайдьщ экесшдейш ;кегенб13... «Bi3 бая­ гыда патшага барганда мундайдьщ бабасындайды есигенб1з»... «Teilipi 6epi б1здщ баягы патшага баргандагымыздьщ касында не | дейсщ!*... Аузын ашты-ак айтатыны олгь Ж умакты ц есйчнен | басын 6ip сугып алып, канта шыгып кеткен адамша вз эцгхмесше 03i тацдай ката болатын да журетш. Ендк мше, оньщ да K03i шарасынан шыгып кетшм. Ендк мше, ол да селтиген сацалын тентек тоцалыныц бурымындай шап 6epin уыстап устап алыпты. Соган Караганда, ол да патшага барганда талайды квргенмен тап мундайды кермесе керек. Квп тацгала бермейтш, тацгалса да, тацгалганын сезд!ре к°й- майтын Жэшбектщ e3i кун салып тургандай оц цолын кезш щ устше цондырып алыпты. Твмендеп айлапат кара ой кектемнщ кызгалдац, саргалдагы жайкалып жаца шыга келген кездепдей кызылды-жасыл кулпы- рып тур. Байыптап цараган Kicire тап кврмей журген ештеце жоц секхлдй Швп кврмеп пе, су кврмеп пе, топы рак кермеп пе, ат квр- меп пе, адам кврмеп пе, кызылды-жасыл шатырлар мен кызыл­ ды-жасыл кшм кврмеп пе... В1рак бэршщ басы косылып тап мынандай сирек сулулыц КУрагандыгын Kepin тургандары осы. .^Мундай жарасымды кудай тагала жасаган шеитен, гулден керш жургендер1 бар. 391

Лл тпп сондай сулулыд, сондай жарасымды адам кезппара долдан жасап тургандыгын icepin тургандары осы. мупдпй ажарды icMcp адамдардын долынан шыддан к!лем- нсн Kopin жургендер1 бар. В1рпд, 6ip торге жеткШп ж т те н емес, коз жетер кед дуниен(д борже толтырып мыц-мыц адам, мыд-мыц аттан жаенгаи дырыд чарыЫосьеРбеЛ*П’ 1' ¥лпырып т*Рран жанды к1лемд! керш турган- Ж адында гада Татеш мырзаныд дасында болып кеткен Бокен- бай батыр да мундай ештеде Kepin келд1м дсп айтпап еда. Соган дарагаида, осыныд 6api сол жарты айдыд 1шшде жаса- ла далганы ма?1 Сонда осыныд 6api булардыд, ЭбЫдайыр ханныд дурметЫе арналып штелш отыр ма?! Ж урт т ш н жутып дойгандай. Эбждайыр да жутып дойган- дай. Тек телмецдеген ек! коз тыныш табар емес. Ei;i тараптан орагыта агып келш аша жасап тогыедан Ад Ж айыд пен Ордыд ене боны иш йрескен салт атты. ЗКайыд боиындагылар дылыштарын дынабынан суырып, жалт-жулт жаладаштап шаншыла-шаншыла далыпты. Ор бойындагылар кок судплерш кокке шаншып сэндене сыздия-сыздия далыпты. Ад алмас пен айнадай дып жалтырата тазаланган кок суди мыд- мыд шырад жагып дойгандай жард-журд eTin кез даратпайды. А ш а тубектеп 6eKiHicTi де тап сондай жарадты аттылар шыр пинала доршап тазжш тур. Олардыд да жугендерд узедплерд пыдтары, бас кшмдершщ маддайлары, дарулары 6ip-6ipiiieH далыспай жард-журд етедд Бекшнгпд аргы жагындагы коне моланыд кок желкесшде де шн йрескен салт атты. Коп салт аттыдан армен жер тубшен conKnin коржетш жапа- жалгыз аркеш тебешц басында сенз канат eKi уйдт дабаттап тж- кендей уп-улкен бтрдеде агараддайды. ЭрлЬбсрл1 дозгалып шай- даладтап тур. Онысы ад патшаныц туы деседд Болса болар... EKi жагынан eKi зецб!рек келденеддей сулапты. Ордыд бери бейндей когал жазыдда 6ip датарыи едшед кок, 6ip датарын едшед дызыл куред дылып коше-кеше CTin тшлген коп шатыр кездж жауын алады. Коше-кошелерде даздай йзмйп дпдшиып-дадшиып турган 6ip адам. Бэрж ж де ycTi-бастары жалт-жулт етедд Бзрж ж де ycTi-бастары дызылды-жасылды. Адамдар емес, дызылшыл бала дыздар долдан жасаган дуыр- шадтар секждд Шаршылап тш лген досынныд жан-жагы самсаган зедб1рек. Бэрнйд де ауыздары уд1рейш, 6yiiipaepi кунге шагылысып жар- дырайды. Булар турган дара жал мен досынныд арасында тагы да 6ip дара-дурым Honip тур. Ол — дарауыл. Ондан дарауыл жан-жад- тагы алыс-алыс жалдардыд 6apiHe де дойылыпты. Мынау дызылды-жасыл, жард-журд злемш дуниеш не деп уддандары жен. Булардыд кед1лж аулаган дошамей ме, кез!н

арбаган айла-шаргысы ма, ж ок журектерш cecKehflipriaepi кел- ген кыры ма... Ж ок, соныц 6opi де ме? Мына кеч дуннеде 6ip-6ipi- нен аумайтын ею швп бар болса бар шыгар, eKi тас бар болса бар шыгар, TinTi, KiM-6iainTi, 6ip-6ipiHeH аумайтын ек! ат, eKi ит, eKi хайуан да табылып калар. B ipaK, тап сондай eKi адам таптырмай- 'Ды, eKi ж урт таптырмайды, eKi ел таптырмайды. Сондыктан олар ayefli илдеспес бурын сынасады. Bip-6ipiHeH акылдырак, дэулет. прек, айбындырак, аж арлырак болып KepiHyre тырысады. Кудайдьщ цус екеш цусы да 6ip-6ipiHe ycTi-бастарыныц жулма- жулма боп азган-тозган кездершде емес кауырсындары кайта тулеп ажарланран кездершде кырындайды. Цырындамай турып, ! ажар салыстырып, айбат салыстырып, кылык салыстырып алмай турып олар да кдуышпайды. Сондыктан бурын-соцды 6ip табак- тан ас шип кермеген eKi хальщтыц, eKi еллщ де арасында тап I сондай кылымсу, KiciMciHy бола беретйп тусшшта жэШт. BipaK мынау аспан астын ипрсй толтырып жаткан ацтылы. кызылды элем1ш дуниеде не басым? Кошамет пе, айла-шаргы ма, айбын ба? Не? Ж ок, элде кошамет боп кершген айбын ба? Ай- бынды кошамет кып кврсеткен айла-шаргы ма? Не? Сол суракка ж ауап таба алмай турып булар ан ау элекей-куле- кейдщ арасына кайтып аяк баса алады? Ондай менменйген дэу­ лет пен айбынньщ алдында кайткенде ечсесш жьщпай ете ала­ ды? Цайткенде KYЛкiгe ушырамайды? Адам байгуска аттап басканныц 6api сын. Бул тупл 1 ертеч жып 6epin ез куш агы да Kipin келгел1 турган калычдыгьщныч ауылына жан-жагьща ж алтак-ж алтак карап эзер аттайсыч? Со- ныч езшде талай кYлкi, талай кустана естийч? Бурын-сочды аяк-табагы араласа коймаган eKi ауылдыч ара­ сында сонша вткелек турганда, мынау 6ipi улкен, 6ipi Kiiui, 6ipi кеп, 6ipi аз eKi елд1ч арасында канша вткелек тур десейпи?! Соны ойласа, сонау шукыр ойдагы з л е и ш дуние сыйлы ко- нак кутш турган ел емес кум п 6epin койып кетуге тэуекел1 жетер ме екен, жетпес пе екен деп сынап жаткан тучгиы к кел сиякты. Балакты турш койып кеткеннен не шыгады? А ргы бетке малтып вте аласыч ба, ж ок орта жолда кУРДым тубш е жым батып кете барасыч ба? Батпас ушш жасар айла-шаргыч, амальщ кайсы? Мукдайда казак нар тэуекел деп койып кетедь Ондай нар тэуекел талай ордан етшзш те ж ур, талай copra жыккызып та ж ур. K,a3ip нар тэуекел атты нар тайлактыч еркешше де абайлап жабыспаса болмайды. Хан ойланып турып калды. Соны сезгендей тем ендеп алабаж ак алкаптыч элде 6ip жерь нен сырнай сычсып, керней куйкылжып, дабыр-дубыр дабыл кагылып коя 6epAi. — О тоба!— деп журт тагы да жагаларын устады. Казак колы сол арага косын Tirin жайгасатын болды. Эп-сэт- те-ак айкай ж алдыч басында ак жумыртка ауы л самсап кона

цалды. Ж ер туб1нен 6ipin-6ipi ымдап шадырган eui досын жер тубшщ Gipiиin Gipi далт стксшн дагып Либерией iuiin-жеп Туе ауа ойдагы алабажад далыдныд арасьшан 6ip шешмдей алабажад шогыр болшш шыдты. Бэршщ де ycTi-баетары кездщ жауы.н альш жалт-жулт етедд Сол жалт-жулт еткен далыптары oii дай жалдыц басындагы казак косына бет тузед1. Цара жолга жадындаган сайын jicypicTcpi жайлап, дурдымдана, дораштана туей . Айкай жалдьщ басында самсап турган дыл жалауы долдыц мысы басып, дад ортасында ханныд сары ала шатыры жалтыра- ган ад жумыртда ауылга мысыд табандап жадындап келедь Цосындагылардыц 6api туп-тугел далага шыддан. Бэрж1д ica3i жадындап далган шагын топта. Шагын топтыд алдында — eKi ныгына зер шагаад сск1лд! 6ip- деделердг култеленд1рпп тагып алган алтын иыд, алтын жага лсас ж М т. EKi б е т шырдау коктен шырдай дараган кун ну- рынан eKeHi, жод дарсы алдынан даумалай турып алган бетен журттыд кез нурынан eKeHi белгййз алмадан боп албырап дыза- рып келедь Содында — дел езшдей улб1реген жкырма жнчт. Бэршщ де киген кшмдер] бш-б!рдей. Бэршщ де ер-турмандары б!п-б1рдей. BapiHin жузш деп кулк1 мен дымсыну да бт-б1рдей. Топ irniHeH 6ipey куцк eTTi. — BipineH-6ipiH етшзш жутынтып далай тапдан! Ж урт жымсия кулгендер! болмаса, дымдарын шыгармай, тым-тырыс тур. Шагын топ соддарындагы артынып-тартынган уш арба жепеш болганша даздиып-даздиып тура далысты. Бас-аядтары тугел жиналып болгасын топ алдындагы булд!р- шшдей ж!г1т саддылдап доя бердь — Цыргыз-дайсад журтыныд аса дад1рл! ханы Эбшдайыр Мухамбет Цазы БаЬадур хан, дыргыз-дайсад журтыныд аса Kaflipni билер! мен батырлары, С'здерд1 Орынбор комнссиясыныд бастыгы зор мэртебел! Цупия советник Василий Никитович Тати­ щев тадсыр узад жолдан аман-есен жетулерпцзбен шын журек- тен дуттыдтап, жаратдан ненщ айырыдша суШспешшлйчне беленген нур сипатты, шарафатына т е к жод меМрбанды пади- шамыз, KYллi Россияныц, Москваныд, Владимирдщ, Новгород- тыд таж ием, Цазанныц патшасы, Астраханныд патшасы, Ci6ip- дщ патшасы, Псковтыд билеушйй, Смоленскшщ улы княгинасы, Эстонияныд, Лифляндияныд, Карелняныд, Тверьдщ, Угордыд, П ер м тд , Вятскшщ, Болгарияныд жэне де басдаларыныд улы княгинясы, Новгородтыд, Низов уалаятыныд, Черниговтыд, Рязанныц, Ростовтыд, Ярославльдщ, Белоозерскшщ, Удордыд, Обдордыд, Кондинскшщ жэне де жалпад TepicTiK елдершщ SMip- mici, Иверия ж ерлертщ , Карталинск жэне Грузия патшалыд- тарыныд билеуилсь тагы да басда талай елдер мен жерлердщ тажы мен тагыныд улы Heci алдияр тадсыр императривдмыз

Анна Ивановна агзамнын атынан Орынбор беюшсш е конанка келу1Ц13Д1 етшедк Ж урт Ылпдей тынып налган. Шыдамсыз 6ipeyi: — буранный е ж тн д ей шубыртып турган oarici немене?— деп сурады. Соны есип калгандай жап-жас татар т!лмаш казакшалай бас- тады. BapiCip сол «нонанна шапырамыз» дегеннен баска ештецеге 'еш и м дурыстап тусшген жок. Бэршщ K03i ханда. Хан мещреу- ленш алгандай ундемедй Бэйбек телечптке иегш канты. Ор бо- йындагылардыч онын ю м екенш бшетшш бйпп эдеш жумсап тур. Бэйбек теленггг мурты ед1решп ортага шыкты. — Казак халкыныч алдияр ханы 9б1лкайыр Мухамбет Казы БаЬадур таксыр жауабымды не купия советниктщ езш е, не Т1Л- маш Мэмбет Тевкелев мырзага айтам деп тур! Онсыз да инедей болып кызарып турган ж ас ж ш т одан сайыи ертенш кете жаздады. Bipan сыпайы калпынан танбай басын иш тагзым ети. Шагын сары ала топ сол нык баскан куйлер1 Kepi кайтты. Уш арба казак косыныньщ касында кала бердк Оныч азык-тулнс еке- нш б1летш Бэйбек пен Итжемес бшектерш сыбанып icKe Kipicin Казак косыны элгшде гана ездер1нде болган шагын топты ез косындарына жеткенше кез жазбай бакылап турды. Ол куш орыс косынан сосын кайтып булай карай аяк сершкен ешк1м болган жок. Эб1лкайырдыч Kipniri айдаспаган тагы 6ip уйкысыз тун e rri. Ертечше тачертеч хан шатырына Жэшбек, ею Бекенбай, Есет, Шурек бастаган он ею бид1 жиып алды. Олар ханныч кешегч кылыгын макулдады. Орыс косынынан келетш енднч елнпмен 6ipre отырып сейлесетш болып пэтуаласты. Туске дейш ею ко- сынньщ арасында эрльберл1 беттеген еш кш кертбедЕ Туе ауа кудайдьщ к ую шыжып кеттЕ Аслан жерге айналып тусердей. Л уп еткен леп жок. Соны сы лтауратты ма, орыс косы­ нынан ол к у ю туе кайта да булай карай ешюм беттей коймады. Тотеш мырза ханныч жуйкесш сынап кэрмек. Сынаса сынасын, бунысын да Kopin алдык-. 9б1лкайыр ол TyHi жайбаракат уйыктап шыкты. Ертечше гурып алып косынньщ уйлерш 6ip шетшен жайлап жыктыра бас- гады. Ж тттер 1ш ч де 6ip катарын аттарына MiHri3in элдекайда жумсап жатты. Казак косынында абыр-сабыр жури: кебейдЕ Оган темендеп алабажак алкаптагы д ур й салып отырган патша улыктары тугйп кейбхр казак ру басыларыныч ездер! туешбей калды. BipiHeH сон 6ipi ортадагы хан шатырга Kipin-шыга баста- ды. Эб|лкайырдын касындагы он ею бид1ч беттер1 булк етер емес. — Сурап кайтес1ч. айтканды штесейшП Оны да хан айтпады. Иэ ею Бекенбайдыч 6ipi, иэ Есет дунк ;eTfe’ кй>1ады. 396

Ештецеге тусшбеген билер иыцтарын цаСщандатып сыртка кайта шыгып кетед!. Цазак шолгыншылары да карал жатцан жок- ЯСал-жалдыц тасасымен орыс косынына таяу-таяу жерлерге барып, онда не болып жатканмн барлайды. Орыс цосыныньщ цац ортасыида да 6ip-6ipiHe жалгастыра т1ккен eici айлапат шатыр бар екен. Оган да абыр-сабыр Kipin-шыгушылар кап екен. Туе кыца шатырдан 6ip топ сары ала нык улыцтар шыкты. Соныц 6ipeyine кумш ер- турманды ат екелшдк Орта бойлы етжекд! улыкты 6ip жас ж!г!т колтыгынан демеп ерге кондырды. Ол шыгарып салып тургандар- мен оц колын жогары кетерш коштасты. Оган б!рдей кшнш, 6ip- дей ат мшген жиырма шакты адам ердь Сап-сары ала ж ана шогыр топ алабажак алкаптан сытылып шыгып айгыр жалдьщ басындагы абыр-сабыр казак косынына багыт тузедь К|ыр басындагы косын сол баягы абыр-сабыр калпы. Bipey- лер! уй ж ы гы п, б1реулер1 туйелерге ж ук артып, yiuim iii бхреулар1 к ак ортадагы сары ала шатырга Kipin-шыгьш ерсйп-карсылы сенделin жур. Тайпалта жоргалаган жиырма атты тштен такап калганда косындагылар жапа-тармагай сыртка шыкты. Еч соцынан сары ала шатырдагылар шыкты. Омырауларын тер!скейге тосып, ал- шнып-алшиып туристы. Ж аца шогыр жакындай тустх. Сыртка шыгып кутап тургандар бхрден таныды : как алдындагы жалы теплген сары атты баягы тхлмаш Мэмбет мырза. Сары ала шатырдан шыккандар ныктарындагы жхбек желец шапандарыныч жагасын 6ip тартып койды. Мэмбет мырза бастаган топ косын сыртындагы мама агашка жете бергенде 6ip топ ж а с жхпт карсы ж ур ш барып, сары аттыд iicciH ат уетшен KOTepin алысты. Ыгы-жыгы журттыч ортасындагы он eui би опырыла козга- лып барып сары ала иык улыкты бхршен сод 6ipi кушактап Эбшкайыр хан мен Нуралы султан бастаган xxri жаксылар сый улыкты ортага алып сары ала шатырга Kipfli. Торге шыгып жаххгаскан соч Мэмбет мырза уй-ххшндеплерге Tcric коз ж упр тш амандык-саулык сурады. Отыргандар: «Шу- Kip, inyK ip!»— дест!. Эб1лкайыр хан Мэмбет мырзаны уй-хшшдеплермен таныстыр- ды. Аккаптал мырза эрцайсысыныч аты аталган сайын басын иш 04 колын KOKiperiHe басып кулдык урып калды. — Бек жаксы, бшем„, — Бек ж аксы, бтгенд е кандай!.. — Бек ж аксы , eciyiM бар! Бул мырзаныч мына отыргандардан бы меййн! жок болып ш ы к ты . Патшаныц улыгы кымыз im in сусын баскак ,соц сез бастады. — Yii жыгып жаткандарыцыз калай? 398

Отыргандар кездершщ астымен 6ip-6ipiHe царасты. Эбжцайыр ундемедь Ж эшбек жауап берд!. — Хан шатырыныц цасын быцынатпайыц деп цосынныц жартысьш 6ip ж ал кейш ineriHflipin цондыргалы жатырмыз. Нуралы султанныц шатыры сонда болады. Отыргандар тагы да 6ip-6ip карасты, Патшаныц улыгы: « М . — дедь Бхраздан соц цайтадан сез тартты. — Нупия советник хан шацырып жатыр деген соц м е т осын- да ж!бердД. Не дегнцз к е л т едо, цуры метп хан! -Хан: — Шацыртцаным рас. А к, патшаныц улыгымен болатын эцйменщ жай-жапсарын алдын-ала бШ п алгым келдь Оныц устше менщ цасымдагы игх-жацсылар болашац жолыгыстыц цандай рэс1мен ететшш б1лгхлер1 келед1. Тевкелев куле сейледй — Патша улыгы &зд1 Ресей мемлекетшщ api сешмдй боданы, api сыйлы мейманы ретшде цабылдайды. Мынау салтанатты цо- сын да аз д щ келу цурымеищзге т т л д ь Y йЛппндеплердщ сынампаз кездер1 тагы да б!р-б1р\\лерше суйкенш erri. — Сайдам, б1зден де басг.. куткен сыйлы меймандары болып, оны бхлмей ерте к е л т цап, ыссылай сугынып ж урмес пе екенб1з деп, ацыс ацдап отыр едiк. Ханныц байыпты жауабыныц ар жагында кекесш жатцанын б!рден сезген Мэмбет мырза: — Императрица агзам ушш цыргыз-цайсац журтында шзден цадхрлх мейман болуы мумкш емес,— дедц epiniHe к у л т ушрмей байсалды сейлеп. Отыргандар 6ip цозгалацтап цалды. Хан сол суп-сур цалпы. — Найдам, ...Epric бойына кеткен 6ip шабармандарыцыз эл! орала алмай жатыр екен деп естш едш. Тевкелев тагы да уяцдау 6ip жымсиып цойды. — Жер мойыны кашыцтыгынан Эбшмэмбет жэне Обхлман- сур султандар биыл келе алмапты. Олар келеы жылгы жиында ант беремхз деп уэде eTinTi. Отыргандар шлтвдей тынган сулц цалпы. Бул жолы Эбхл- цайыр да ундеген жоц. Шр мойын Есет басын кетерш алды. — Халыц айтса цалп айтпайды деген рас екен-ау! EpTic бойы­ на да шацыру кеттх дегенд! естагенде цайран цалып едж. А ц пат­ ша олардыц цай ецбегане бола елпектей цалды екен деупплер де табылып едй Сойтсе, бэрх рас эцйме екен гой! Ендх Тевкелев цозгалацтап цалды. — Рас. Эбхлцайыр хан мен цазацтыц 6ip топ и и жацсылары- ныц ац патшаныц алдында адал болуга ант беруше арналган салтанатты басца да султандар керсш дедж. Егер цаласа, олар да ант берсш дедж. Б13 б1рац улы императрицаныц алдында т м т ц цандай ецбек еткенш ешцашан шатастырмаймыз. Эршмге сол

ецбегже царей лайыц курмет корсейлед!. Bi3 ушш Эб1лкайыр ханныц орыны Gip белек те, калган султандардыц орыны 6ip бе­ лек. Сондыктап эр цайсысынан эр уацытта эр килы peciM бойын- ша ант алынады. Орыс ешмет! ондай мэселеге аса улкен жауап- ксрххнлшпен царайды. Ецгезерден Бекенбай гур ете цалды. — Эй, бэсе, кешей балалар б!рдецеш шатастырып жур-ау деп ойлап едхм. Соным дурыс боп шыцты гой! Цазак журтыныц ал- дияр ханын конакка шакыруга цайдагы 6ip урпек бас цайдан жумсалсын! Элй урпек бастар казак цосыиына азык-тулхк апарып бер деген сезд1 конакка шацыра кел деп айтты деп кате тусшген екен де. Вала соккан кездхкйц басы жарыц деген эцпме осындайдан калган гой. Тевкелев Кулагина дейш кызарып кетй. Ллкымына элдене тыгылып: — Мумкш... О да мумкш...— деп куб1рлед1, ез-езшен кылгы- Отыргандар ездйезд! айдынданып иыцтарын комдап-цомдап койысты. Манадан 6epi сазге араласпай отырган нарт курен; Ш урек тамагын кенедь — Сонда элп рэсхмдерйцз бойынша ертец Тэтеш мырза ханга хселш сэлем бере ме, жоц хан Тэтеш мырзага барып сэлем бе- ре ме? Мэмбет мырза ауызын ашам дегенше, Ж эшбек батыр алдын орап кеттх. Вурын оньщ мундайын кермеген уй хццндейлср тац- дана карасты. — Тэтеш мырза eai келмесе, алдияр хан кайдан барсын. Ханныц аты хан. ¥лыцтыц аты улык. Ор бойына ак патшаныд вз1 келш жатса 6ip жон. Хан улыкка барып сэлемдесш не Kepi- HinTi? Ондай 6i3flin урдю1м!зде жоц. Казактыц елшде осы отыр- гандардыц бэрх де 6ip-6ip Тэтеш мырза. Тэтеш мырзага сэлем керейп отырса, кез-келген1м1з бара саламыз. А л ханга ондай кол­ ка журмейдх. Жалт-жулт тез сойлеген Жэнхбек батыр жалт-жулт тез ци- мылдап шакшасынан насыбай тей п тхлше басты. Оньщ мына жауабына Мэмбет мырза катты тосылып калды. Уй шхндеплердщ де шыцшыт суйектер1 булхалдеп ширгхгып отыргандары бхрден байцалды. Эбхлцайыр т ук болмагандай бейжай царайды. — Курыметй хан Ор бойына кугшя советнихс Татищевке сэ­ лем беру ушш бармайды, улы императрица Анна Иоановна агзамныц туыньщ алдына адалдыцка ант беруге барады. Зор мэртебел1 Татищев мырзага келетхн болсак, ол курыметй ханныц 03i к е л т сэлемдесуш талап етпейдо. Россия мемлекетшщ урдхй бойынша бэдандармен келюсоз олар улы императрица агзамныц алдындагы багыныпгтылык paciMiH жасап, куран сушп, ант кага- зына кол койган соц барып басталады. А л келюсоздщ екх косын- ныц екеухнде де кезек пе кезек OTyine ешшм де карсы ем^^^Оц- 89В

дай жагдайда Татищев ыырза хан шатырында етейн мажинс- терге дуана-дуана келейн болады. Отыргандардыд квзшде олйнде гана жылт ете далган ззозгя ушдын лезде сешп далды. «Енд1 дай тй к?»— деген ацтарылыс сез1лд1. ■ Хан межШ стестерш 6ip-6ip шолып е тй . Сосын тамагын и ::сн сез бастады. — Гэпке енда тусшдак. Эу бастан осылай аныдтап айтылган- да бул ацпме шыгар ма едд шыкпас па ед1?— him 61л1пт1. Енд1 еы жагымыз да ойымыздагыны айттыд. 1^ад1рл1 билердщ бэрш де ecKepin, жан-жадты таразылап, ез тужырымдарын ай ту:а жагдай жасайыд. Б уй н айтыцдар деп асыдтырмайыд. А л маган келсещз, менщ ceeiM — осы отырган и й ясадсылардыц ceai. Олардыд ce3i — патша агзамга бодан болып отырган дазад жур- тыньщ ceai. Сондыдтан осы алдалы топтыц айтары менщ де жауабым болады. Тэтеш мырзага да соны солай деп айта баруы- дызды втшемш. I\\a3ip, Мэмбет мырза, ci3Ai де кермегешм1згс кеп болды, б1збен 6ipre отырып дэм татыцыз. Отыргандар жапатармагай бас изесй. Тевкелев мырза донадасы жеп кешдурым аттанды. Ертецше eid тарап та 6ip-6ipiHe дарай аяд сершкен жод. Оныц ертесше де дэл солай болды. А л уцпнпп куш... ©л к ун й одигалардыц буге-inireeiH еш ж ад та кез жазбай бадылап отырды. Айгыр жолдыц басындагы аламан сары саскеде атда мшген- де темендей дос езеншд долатындагы анада келген куш оларды б1рден дайран далдырган алабажак Kepinic сол даз-калпында дызылды-жасылды кулпырып тур еда. Олар кешел1-берл1 е й жад 6ip-6ipiHe аяд cepinnereH кундер1 де ертеден дара кешке тал осылай М13 бадпай турып алган-ды. Шыгыс жадтагы алые жалдардыц элде 6ip тасасынад жарды- !рап шыга келген жазгы кун ж ердей мынау салтанаттьщ кектей :жацгыз дазысы eai болгасын ештецеш дагыс далдырмай тугел керш алгысы келгендей тебеге ентелей тырмысып, жогарылап барады. Цаздиып-каздиып сапка турган сары ала казак досынынан (жуз елудей Kici теменге беттедй Цалгандары дыл жалауларын жалбыратып кара жалдьщ басында турып далды. Олар — Ор бойындагы жолыгыеда жиналган казак билер1 мен батырлары- ныц атдосшы некерлерь А л едшец тайпалган жорга мшш темен карай соргалай дулап бара жатдан сары ала топ — сол ант беру- ге кейген ий-жадсылардыд ездерь Бэршщ кумтстелген ер-тур-