Кекілбаев Ә. Елең-алаң

макдары, устер!ндей желец дамда шапандары, бастарындагы аер сплыл оюланган шадшиган-шакшиган кумбез далпадтары кунге шагылысып жалт-жалт етедк Сондай opi анбынды, api ажарлы сары ала топ жард-журд ей п орындарынан енд1 дозгала бергенде, ондагы оларды кез жазбай бадылап турган дел дер­ ней, дел сырнай дуйдылжыта сайрап, доп дацгыра-дабыл жер- icoKTi басы на KOTepin дуб^рлете женелдк Ондай абыр-сабыр дас дагымда дайта басылып, тед1рек ду- ладда урган танадай тынып далды. Ж алдан дулап деле жатдан айгыр топтыц алдындагы уш ад боз — Эбмдайыр ханиыц айыр шашад туы. Тудан к е т н й 6ipineH 6ipi отдел ед! туныд кокй ц усйндей eKi алтын айыр далпад — хан мен Нуралы султан. Олардан ке- ш н й eKi кок атты — Нияз султан мен Цожахмет султан. «Ардар» урандылардан дейш oipiHen 6ipi етден адтыгы сут- тей, сулулыгы сулштей он eKi ад боз — улыс бей билер мен ба- тырлар. Олардан кеШнй дальщ баран атты — далган л й жадсылар. Хан тобы eKi досынныц дад ортасында одшау шубырытып турган салтанатты дарауылга жете бергенде орыс досыны жад- тан ж алт-жулт ей п дарсы алушылар тобы да ж е й сй . Дылыштарын жалацаш устал сымдай тартылып турган даЬарлы саптыц алдында атын билейп дадшацдай басып келген ед1ред мурт сары ала иыд сардар шадд eTin адырып ж1бергенде онсыз да даншырдай датдан ж арау аттар мен жшйктей- ж шттер одан сайын тебен инедей шаншылып TiKipefie TycTi. Ш ацдылдад дауы с eiifli буган бурылды. Садд-садд ей п б1рде- це дед!. ¥рсып турган к1йдей ежец-ежед етедь Дэу де болса, со­ лемд е с т турганы шыгар дел уддан хан долын кок1рейне апарып басын идт. Жан-жагын дорп!ап турган ж алад дылыштардыц eneiiiTepi жыртылганша оиреддеп бадырып-шадырып ала жонелгендерь Мына шуылдадда не дел ж ауап берерш б1лмей абдырап дал­ ган ханныц дасына 6ip жылмаддаган дара торы жплт ж ей п кел- д ь Кул1мдей дараган кекипл дез} дазад емесш адгартып тур- гандай. — Д ур м етй хан, булар орыс гаскерш щ салты бойынша ci3re дошамет 6inflipin жатыр. Сыпайы хан сырын алдыртпай, ризашылыгын бйдарш, усй- ус й н е басын идо. Эб1лдайырдыд 6ip жагына э л й ед4ред мурт сардар, eKiHuii жагына элй ж ылмад ж 1йт келш турып алды. Нуралы 6ip ат боны дейш шегшдк Оны да eKi жагынан eKi Kici дел коршай кейсй. Ед1рец мурт сардар ырсад-ырсад куле береда. Жылмад жйтг- й д ауызы жып-жып етедг. — Д ур ы м етй хан, патша гacкepiнiд а з д щ келуйЦзге багыш- талган салтанатты uiepyi осы арадан басталады.

I Сол-ак екен еяирейген ед1рец мурт сардардыц ащы дауысы [кайта санк ете калды. [ Оны еспгенде тек ол ертш экелген сэры ала иык эскер ган» !емес, буган epin келген казак билер1 де Д1р ете калысып, 6ipeyae- pi «о тоба» деп, б1реулер! «иэ, 61с1м1ллэ» деп бойларын тжтеп-тш теп ала койысты. Ш ерудщ как алдында сирагы серейген туркы узын ат мшген енгезердей 6ipey тур. Цолында — кек преген кек суцгь Басында шошак тебе бшк дулыга. Бутында— сыптима ак шалбар. Бала- гынын кос капталын пзелш ке жеткенше жылтыратып туймелен тастапты. Устшде — омырауын уш кайтара туймелеп тастаган TiK жага айкара каусырым кызыл коцыр кеудеше. Bip ж ак кап- талында — жарты кулаш ай селебе кылыш. Ею ныгы, омырауын айкыш-уйкыш ораган белбеук жецдершщ ауызы мен узецпш кеме токтаган сыптима балагыньщ кос капталы, кылышы, дулы- гасы, кек eyurici — 6opi-6opi кунге шагылысып жарк-журк етедь Оныц кек желкесшен дэл сонын езшдей ецгезердей-ецгезердей жиырма терт ж т т екеу-екеуден каз-катар п зш е калыпты. Bipt- нен 6ipi етедь бцш ец — аяк-колдары серейш, мойындарын кекке созган бойшац б!реулер. 1Шрюн, кырдагы ауылда уй ririn , уй жыкканда шацырак кетеруге таптырмайтын-ак жнтттер. А л ба- рымта тусында мундай кол-аягы серейген немелер анадайдан-ак сойылмен жаскап ешюм/и мацайларына жолатпас едь Мыналар оныц 6epiHeH бейхабар. Каннан каперйз. Тамактарыныц астынан шикан шыккаидай кевдрдектерш кекке созып эуелей царайды. Колдарындагы бакандай-бакандай кек суцплерш кунге шаншып алгылары келгендей соцайтып-соцайтып ердщ касына кадап-ка- дап алыпты. — Мына 6ip сыриган немелер и м ? — Гренадерлер гой. Оган осындай бойшац жйтгтер тацдаи алынады. Ж ауга карай кол доп лактырганда ете каршыл келедк — М... м... Дол доп... — Иэ, сондай кару бар... Тускен жершщ топырагын аспанга атып цопарып кетедь — А л анау кек суцйлер! не? — Душпанныц атты эскерш шабуылга шыкканда как алга шыгып каскиып турып ап, тап берген жауды кеюректен шаншып ап цулата беруге керек. Элгшдей серейген топтыц соцынан 6ipiHeH 6ipi е п п узын мойын серек кулак он ею ат бос п э Ш п л . KyMic бас ер, кумш узецп, кумш жуген. Аптап тастаган сэры ала токым, сэры ала — Мына аттары ней? — 6зщ1здей кад1рл1 меймандарды карсы алганда осындай асыл тукымды аргымактар экелшедь Булар ертец пахшаханым- ныц ат корасына баратын арабы пырактар. Бос аттардыц соцынан ж уз елудей атты эскер уш катар боп сап тузепть Бэршщ де мшген аттары кулактарын кайшылап

жутынып тур. Бэрипч де бастарында — мацдяйларына канатып комдап отырган гамурмктыц cyperi салынгян кнйырма мацдай TPMip дулыга. TeMip дулыгпныц тап уш м л тобесжен как желкес!- не дейж TiKipeftTiii пплген жылцыныц кылы отештщ кекЫндсй ДУРДит тур. Устержде — арткы етеН уш юлдент бнетж кынама бел кызыл мауыты кеудеше. Ж ецшщ ушы жарты карыстай Kepi цайтарулы. Цаусырымы т!к жагадан к1нд1кке карай тже тускен. Буттарында такалы кебштерш кемкере токтаган узын Салак гыптима шалбар. К,олдарында — суцг1 мылтык. Белдержде — ауыр кылыш. Булар омырауын шалбары ендес ак белбеумен кигаш тартып, белдерж де дэл сондай ак белбеумен сыкита тар- тып тастапты. — Булар — драгундар,— дейд! тхлмаш.— А т ycTi шайкаска да, ж аяу урыска да б1рдей. Атыса да, шабыса да, найзаласа да б1ледь Аттылардыц артына алдына дабыл вкгергендер турды. Олар- дьщ сочында шашацтап ж алау банланган жеа кернейиилер. Булар еол кернейиплерден кейш барып жайгасты. Ханнан KefiiH Нуралы, Нуралыдан кейж Нияз бен Цожахмет, олардан кейш билер орын алды. Ец соцында да — еч алдарында- гыдай ечгезердей 6ip сардар мен ечгезердей жиырма терт сарбаз. Хан часында турган ед1реч мурт тагы да шачк ете чалды. Бу- лардыч алдындагы жез кернейлер куйчылжыта куй шалды. Дэу дабылдар дурс1лдеп ала женелдк Тузджтерд!ч кез1 жан-жагында. Булардыч аттары екеш атта- рына дешн аяктарын б»рдей алып санап баеады екен. Ер устшде- плер де каккан казыктай шаншыла-шаншыла калыпты. Керней­ лер мен дабылдардан баскада ун жок. Булардыч rnepyi эуел! бастарына кокима берш, устер1не кара квк шугадан TiK ж ага шекпен, буттарына eKi ж ак TiriciHe кызыл ж упрткен делдиме шалбар к и п кылыштарын жалачдатып дур- дшп-дурдшп турган Жайыц казактарыныц сапына бет алды. Олар мынау салтанатты сары ала топка кабактары туксюп каЬарлана карайды. «Эттеч, мына каракшыларды б1зд!ч чолы- мызга берсе, А ч Ж айыкка аттап баспайтындай кылар едж», деп TicTepiH кайрап тургандары б1рден белйль Шеру казактар сапы­ на елу кадымдай калганда 6ip чапталга жалт бурылды. Бул жакта — казактар емес irn жактан келген эскерлер. Эр саптыч KiiiM KHici, устаган каруы, эр баска. Bapi де элдешм иектерппч астына ине шаншып койгандай кездер1н тура салмай эуелей карап, нймрейе-ыпшрейе калыпты. Аяктарындагы етжтерк иыц- тары мен жагалары, бас ки1мдер1, жалачаштап устаган карула- ры аспандагы кунмен ойнап жымьщ кагып жалт-жулт етед1. dpi суеты, api суду керппс. Дараптан карап жон аркач муздап коя бередк Мынандай айбарлы саптыч тусынан тез!рек eTin кеткщ келедк BipaK, 6ip саптан соч 6ip сап. Таусылар емес. вчшеч 6ip — сымша тартылган сыптыгыр еркектер. вчш еч 6ip — жалт- ж улт жаланып турган карулар. Орыс патшалыгында, жарык- тык, еркек к iыдiic те, TeMip-терсек те молшылык екен. 402

Кенет элдецайдан 6ipey элдене деп айкайлап цалып едц ана- дайда сап курап турган кеп сырнай, кэп керней, кеп дабыл жер цолкасын суыра солцылдатып коя бердк Булардьщ алдында кетш бара жаткан кернейпплер мен дабылшылар жым бола ка- лысты. Мундайды кэрмеген жылцылар жан-жацтарына жалт-жалт дарап куладтарын кайшылап кояды. TiariHfli бекем устап, та- кымды мыцтап кысуга тура келдь Жан-жагыц кызыл жолак, сэры жолак, квк жолак бояулар. Казыктай кагылып калшиып-калшиып турган адамдар. Кадан баскан туяк flycipi. Сол абыр-сабыр аз болгандай кенет дурс-дурс зецб1рек атыл- ды. Такымдагы жылкыньщ 6yfiipaepi булк ете калысты. Bipey емес, екеу емес, 6ipneiuey, 6ip рет емес, eKi рет емес, элденэ- ше рет... Цазак елнпл^п мшш келе жаткан аттардыц ара-тура тезек тастап ж1бергендер! де болыпты. Бутан калан карар екен дегендей, кос капталыидагы сардар мен т!лмаш ханга бурылып карап калыпты. Эбьлкайыр сыр бермеуге тырысып шаншылып отыр. BipaK шпнен мынау аш пнектеп шубатылган узын сап каша» таусыла- ды деп келедк Мыналары немене eai? Курыметтегеш ме, жок коркытк&ны ма? Кенет булардьщ uiepyi шн прескен калыц саптарды тастай салып, анадайдан ж арк ете калган сэры ала шатырларта бу- рылды. Сары ала шатырлардыц мацы да самсатан адамдар, жалац- даган карулар. К ак ортадагы 6ip-6ipiHe TipnecTipe т!ккен eKi улкен сэры камка шатырдыц алдына жете 6epin булардыц алдында келе жаткандар eKi айырылып е м жацка жалт бердк Булар сол багыт- тарын бузбай алга туей. Сары ала шатырга т ш й жакын калганда буныц оц колында- гы муртты сардар мен тьлмаш та артка ыгысты. Ханныц атыиыц шылбырына вне бойын тугел алтындап тае- тагандай сыптиган сары ала иык ж т т оратылды. Ол ханды цол- тытынан демеп аттан туирдк Шатырга карай шубатылган масаты млемд! нускады. Хан колын квмрегше апарып тагзым e n i де, алга Tycin шатырга беттедь — BiciMWflo,— деп шатырга шрдк К®к ортада цакшиып турган тагы да 6ip сары ала иык Klci шршшмз ак TicTepiH жаркырата к у л т карсы ж урш кеп колын алды. Сосын 6ip капталына шыгып тар жакты мецзедк Тар жакта тагы 6ip eciK KapiHin тур. Оныц алдында туда бо- йындагы сары аласы элплерден де Ke6ipeK 6ip улык тосып тур Ол да тусына такала бергенде ханньщ колын алы п, ннке оз- дырды. Тврдеп шатырдыц iiui жалт-жулт сары ала иыктар. К ак орта- 403

да соиын баршен де бшк, боржен де толы к, усткбасын аптап- куптеп тастаган 6ip эйел адам бугаи аспандай карайды. Кала- Л1мдс, ак патшанын eai келш налган екен деп ойлап едк Сойтсс, cypeTi екен. Tipi адамнан айнымайды. Ьшндегшщ 6opin 6Urici келгендей imin, жеп еж ipeiiiи карайды. Суреттщ 6ip жагында баягысынан repi таралган, буган карал YHci3 жымиып турган Момбет мырзаны таныды. Суретпц ешнии жагындагы одан repi ашацдау, 6ipaK бойшац емес, каска мацдай KiciHi айтушылардыц эцпмесше карал Тэтеш мырза гой деп ой- лады. Олардыц е й жагында каздай Tieiain турган сары ала иык- тар бастарын и т ieeT б1лд1ргенмен орындарынан козгалган жок. Хан да торге озбай сол арада турып сезш бастады: — Уа Кулл1 Ресей мен жалпак жаткан жамагатымыздыц асыл теки , бшк шарапатты алдияр таксыр падишасы! Аспанда- гы барша жулдыз, барша самаланыц бэршен жарык, бэршен нурлы жалгыз к у н и ц езшдей нур сипатты oMipiuiM ез1ц1зд1 ке- згммен кермесем де, улылыгьщыз бен ыстык ыкласычызды журепммен сезш турмын. Оны мынау асыл бейнешз бен кун нурынан нэр алган жарык айдьщ сэулесшдей ез шапагатыцызды ез бойына дарыткан аса мортебел1 улыгыцыздыц келбет1нен танып турмын. Багыныштыцыз ретшде 1зеимд1, улыцыз ретшде шекшз суш спеннилтм дц ум бейщ з ретшде к¥РЫмеймд1 бьвдр- мекке аягыцызга жыгылып бас нем. Жауларыцызды жайратып жаткан жаца жещстерхщзге к¥тты болсын айтып, к¥дайым эр кез осы абыройыцыздан айырмасын деген йлепмд! бшдфемш. вз1мд1, бую л эулеймда, кол астымдагы журтымды бшктен бшк, улыктан улык, алдияр таксыр, алып кыранкыц канатындай канатьщыздыц саясына алуды сурап, мэцп-баки айтканыцызды тындап, сешм1н1здд актай беруге уэде 6epeMiH. А л, мэртебел1 улык мырза. Озд1 e.3iMnin ак адал досым ре­ тшде аман-есен жетущ1збен куттыктап, ез!ме жзне карауымдагы журтыма эрдайым рахыммен карауыцызды, сондай-ак б1зд1ц де достыгымыз бен ыкыласымызды кере кету1ц1зд! етшемш. Тэтеш мырза 6ip кадам inrepi озды. Шацкылдап шыгатын шыцылтыр дауысын созы п: — К|урметй Эбшцайыр хан! Мен й здщ ¥лы Императрица агзамныч атына айтылган бодандык куттыцтауыцызды ¥лы Императрица агзамга шын бершген адалдыгыцыздыц куэы деп угып, оган бул жайында тез арада мэл1м eTeMin. Сондай-ак ¥ДЬ1 Императрица агзамныц атынан йзд1ц, хан, кулл1 эулемщзбен кол астындагы журтыцызбен Алдияр таксыр падишамыздыц кол астына кабылданатыныцызды хабарлап, оныц мешрбан назары нан ешцашан кагыс калмай, эрдайым аналык ыкыласына беле не беретшдшц1зге сез беремен. Алдияр патшамыз йзд1ц керсет кен курмепш з бен адалдыгынызга кецШ 6iTin, сол бодандык уэден!зд1 ез дэстурлер1ц1з бойынша зацдандырып беру1ц1зд1 и лек етедк А л ез басыма келеек, йзда Kepin катты куанып турмын, шын журеймнен к¥ттыктап, сау-саламат болуыцызга йлектест!пмд1 . 404

б1лд!ремш. 03ini3fli эркашан дос, туысцан тутып, eMip баки сол достык, туыскандык ыкластан айнымауга уэде беремен,— дед!. EKeyi де uirepi аттап, кушактасып кол алысты. Сосын екеуч как тердега алтын камка жапкан eKi caKire барып, оц жагында- гыга хан.сол жагындагыга Твтеш мырза отырды. Араларында кытай масатысымен култеленд1рт жабылган аласа таган тур. Таганнын устшде — ак патшаныч cypeTi. Ханныц касында Тев- келев, Тэтеш мырзаныч касына мана буны осы терп шатырга Ki- рерде карсы алган сары ала иык улык отырды. — Мен5ц кемекпйлер1м полковник Тевкелев жэне полковник Едыев мырзалар. Тэтеш мырза ауызын ашар-ашпастан-ац касындагы мырза мен Мэмбет мырза отырган орындарынан атып-атып турысты. Хан колын кэюрейне апарып басын изедь EKi мырза кайта отырды. Хан кезипч киыгымен шатырдыч imiH 6ip шолып шыкты. Бэр! де алдын-ала есептелш, ойластырылып койылыпты. Тэтеш мырза мен буныч астындагыдай алтын камка емес, кызыл бар- кыт жабылган ж ум сак сэюлерге Нуралы, Нияз, К|ожахмет жэне Мэмбет мырза мен Тэтеш мырзаныч касындагы улык сеюлд! иыгы мен омырауыньщ эшекеш молырак улыктар отырыпты. Олардан дорежелер1 6ipep саты темен улыктар болса керек, 6ip топ сары ала иыкка аркалыгы бшк агаш отыргыштар буйырып- ты. Сол ж ак канатка жерден ек! карыстай биштейп жалпак таган орнатылып, оган масаты к!лем теселш й. Оган Жэшбек, еш Бвкенбай, Есет, Ш урек бастаган он eKi би жайгасыпты. К|ал- ган билер алдьщгы кеч шатырга орналасып жатса керек, жабыр- жабыр дауыстары шыгады. Манагы шеруд1 бастагандардай серейген-серейген жей-сейз сарбаз шиыршыктап оралган Шрдецеш иыктарына салып к!рд!. Д1чгектей сулатып ортага тастай салды. Ж арк етшзш орауын жазып efli — даладай далиган жалт-жулт парсы шлемь Буны неге твсещ екен* Ханныц ойын танып калгандай eciK жактан сэлдеи дагара- дай болып 6ip ж ас ж т т Kipin келдь KniM кшсшен, журш-туры- сынан ахун екеш KepiHin тур. Ол парсы шлемш баспай 6ip шей- не кеп токтады. Тэтеш мырзаныч касындагы улык пен Мэмбет мырза орында­ рынан жарыса котерклдк Тэтеш мырза дауысын кетерш сез бастады. Мэмбет мырза казакшалай женелдь — Курыметй Эб1лцайыр Мухамбет Калы БаЬадур хан! Кулл1 Россиянин жэне де баска толып жаткан елдер мен влкелердщ улы мэртебел1 билеунпш, жараткан иешц айырыкша махаббаты- на бвленген, шарафатына шек ж ок нур сипатты императрица- мыз Анна Иоан кызына адал бодан болуга ант беруге 33ipci3 бе? Хан орынынан кетерглдк — Э.-прмш. Тек жачгыз-ак колцам бар. Анттыч сезш алдын- ала вз кулагыммен естшм келедь 405

— Элбетте. Шатырда отыргандар басы Тотеш мырза бояып тугел орында- рмилн кетер1лд1. Тотеш мырзаныц касындагы улы к долындагы алтап тастаган катырмаим сарт етюзш ашып, оки бастады. Мэмбет мырза оны сол бойда дазадшалай бастады: — Мен, дыргыз-дайсад журтыныц ханы, Эб1лдайыр, жарат- дан иешц алдында ант етап, бугал еулеиммен, дол астымдагы тугел журтыммен, куллг Россия мен тагы да басда елдердщ улы 6iuieyuiici аса мэртебел1 нур сипатты Императрица алдиярдыц ваше жане де сондай-ад Императорлыд улы мэртебел! тадсырдыц oai тагайындап дойган, болашадта тагайыидап тадты пелену мэртебесше не дылатын занды мурагерлерше адал, сешмдц и л алгыш дулы жэне боданы болуга, улы Императрица агзамныц epni мен билшне эрдайым дулдыд урып, ол шыгарып дойган жэне болашадта шыгаратын зацдарын булжытпай орындап, оган пайдасы тиетш жерден куш аямауга, зияны тиетш жердей жан нямауга уэде беремш. Алдияр тадсырдыц муддесше диянат келирейндей ic керсем, тек уадтылы хабар 6epin доймай ондай дауш тщ алдын алуга, болдыртпауга, бола далган кунде деген1- не жетюзбеуге долымнан келгеншц бэрш аямаймын. Ол ушш 6ip тэщрдщ ез! мен оныц ертецп датац сотыиыц алдында арым- мен ж ауап беретшмда эр кез умытпаймын. Вул жолда маган 6ip тощрдщ 03i ж ар болады деп сенемш. Сол yuiiH де дудай ауызыма салган ад адал сездер1м жазылган ант дагазын мацдайыма басып суйемш. Цулад Typin тыддап отырган хан ундемей кдарш далды. Ша- тырдыц iiui дуладда урган танадай. Олде 6ip уадытта Эб1лдайыр тамагын кенедк — Мэртебел1 тадсыр! А дам жарыд жалгандагы азгантай м рлш нде артына урпарымен де атагын далдырады. Ондай урпад жан-жануарлардан да далады. А л адамныц элгшдей азгантай й рлш те тапдан абыройы мэцн бади умытылмадшы емес. Меи де, мше, ез!мшц атымныц осындай дацды жер жарган улы елде де белил! екенш бЬпп, дуанып отырмын... Тэтеш мырза асыгыс свзге араласты. — С1здщ атыцыз тек б1здщ ел1м1зде гана емес, буюл Евро- пага белил1 болады. вйткеш б1зде мундай нэрселерд! дагазга бастырып, жер-лсерге таратады. Kiflipin далган хан сезш дайта жалгады: — Ж адсы леб!з1щзге кептен-кеп рахмет, тадсыр. Ендеше, сол жалпад ж уртда MeHi дулад кеста дул деп жар шашпай-ад дойса- цыз дайтер екен? Бодан дегеннщ ез!-ад ж епш й кп емес пе? Тэтеш мырза ауызын ашып ацтарылып далды. — Россия мемлекетанщ дол астындагы бодан елдердщ борт де солай деп дол доятын эдета едь — Эр елдщ зацы эр басда. Б1здщ журтымыз у min дулдыдтан асдан дорлыд жод. 406

— Мундай кагаздардагы «кул* деген сез тек багынышты- лыцты гана б1лд1редь — Оны Ш дарейн баска да сездер, кудайга шуш р, табылады гой. «Цул» деп кулдыратпай-ак койсацыз кайтед1? — Буньщ api императрица агзамга керсейлер кшплж 1зетй б1лд1ретш де магынасы бар едй т— Онда «кул* деген свзд1 «умбет» деген созбен алмастырга- ныцыз дурыс шыгар. — Ол н е т б1лд1ред1? — Ол да 1зет пен багыныштылыцты б1лд1ред1. Б1зде эр 6ip жумыр басты пен дет кудайдыц кулы, пайгамбардыц умбеп, шэдиярдыц досы деп угады. Tipi пенденщ 6api де тек 6ip кудай- дыц алдында гана кул болса лэз1м. А л кещлдес exi елдщ билеу- пйлершщ 6ipi 6ipeyiH «nipiM», екшнисш «умбейм» деп танып жатса, ол да аз i3eT, аз цурмет емес сияцты. Татищевтыц жалтыр мацдайына казылып-казылып ай сы- зыктар туей . Цаймыжыц epiHflepi уйренппкй эдеймен жымсин KyniMciperici келш еда, 6ip-6ipiHe жуыспай, жымырайып Kerri. Желкесш касуга умсына берген колын жолдан кайтарып, омы- рау тусын 6ip сипап erri. Ханныц жузше сыгырая карап: — Жарайды, ол йлейдазд! ескеретк. Орыс тiлiндe бул угым- ныц дал баламасы жок- Сондыктан ант кагазыныц татарша нус- цасын и здщ айтканыцыздай кьтлып е згер тетк,— деда. Хан билерге карады. Билер бастарын изедй — Ендеше, бэрекелде! Хан ортадагы парсы юлемшц уей н е барып, ахунныц как алдында жер йзерлеп отырды. А хун колындагы куранды усынды. Хан куранды колына алып 6ip суйш мацдайына тийзш цай- тып бердь Сосын орынынан турып Еделев мырзаиыц колындагы алтын- дап тастаган катырманыц шйндеп одем1 цагаздыц астыцгы жа- гында тiлмaш мырза саусагымен нускап керсеткен тусца KyMic Mopin басты. Тэтеш мырза касына кеп колын кысып, куш актап аркасынан какты. Одан соц Мэмбет мырза мен катырма кагаз устаган улык куттыцтады. Шатырдыц хштдеп барлыц сэры ела иык 6ipiHeH соц 6ipi цасына кеп колын кысты. Сол ею арада ауыздагы шатырдан билер келш ак патшага адалдьщтарына ант 6eprinepi келейндерш айтты. Мэмбет мырза мен ахун соларга Kerri. Тэтеш мырза ханды баска шатырга Kipin шыгуга шацырды. Патшаныц улыгына колтыгынан демейп Kipin барса — как ортада суцгак бойлы талдырмаш ж ш т тур. Тебшдеп калган ту- б!т мурты желб1рей жылтырап жымсиып кулдй Тацыркап турган хан сонда гана оныц Ералы екешн танып кушацтай алды. Экелйбалалы екеу 6ip-6ipiHiK кушагында коп турды. 407

Элденеге толкып кетксн хан баласыныц мацданмнан 6ip jiic- кеп, eni иыгынан цысып устап стк1п-с1лк1п цойды. Ж сп мушееь 1пц тугел орынында, орынында емес екен!н TeKceprici келгендсй тула бойын тугел 6ip шолып шыцты. Баласы акыл тоцтатып есе- fiin калыпты. Арсалавдай жонелмей, устаз алдындагы шэшрттей иба сактап кул1мдей карайды. — Анау тумаластарьщмен амандас,— дед1 хан. Ералыны квргенде Нияз султан каукылдай женелдь — А у, мынау нагылган у лык деп турсам, вз1м1зд1ц Ералы- жан екен гой. Туу, кандай ocin кеткен. Мен кврмегел1 де 6ipa.i жыл болыпты-ау! Тфэ, тфэ, тш-аузым таска, TinTi патша сара- йына отыргызса да, жараса кететшдей боп эдем! жпчт боп кетш- cin гой. Нуралы 1н1с1мен улкен шсшерше eni ж ак теин б!р!нен сок 6ipin алма кезек тиизхсш айкара кушактап KepicTi. Дожахмет мынау зиялы жтйттщ вз агасы екешне сенист кел- мен шеттеу тур. — А у, агаца барып сэлсм бермейсщ бе? Ералы 1шсшщ касына вз1 келдь — Йемене, танымай калдыц ба? Кож ахмет ырсиып кулдь — Мынаны кара. Дазакша бьледьай! Ералы енкешп мацдайынан суйда. Дожахмет оньщ кек шуга кш мжщ жылтырак туймесшен устай алып: — Мыиа бешпейчнщ акысына неше кыл куйрык телед1ц? Шалбарыныц алды жырык шыгар. Сен де тур егел т турып ш eTeci« бе?— деп сурады. — Сен бул жерде конаксьщ. Донакка не болса соны сурай- тын мылжыцдык жараспайды. Ералы Дожахметта бауырына тарта кысып, желкесшен ез1м- сше нукып койды. Дожахмет онысын жактырмай калгандай бей и тыржитты. EciKTeH элде 6ip сэры ала иык сарт-сурт етш Kipin, Тэтеш мырзаньщ касына ж е т т барып, сачк-сацк етш б1рдеце деды Булар тубш тескен шелектей тачк-тачк етш сейлеспесе, 6ipiH-6ipi есй- мейд! бшем. ¥рлык кылса да, айкайлап )стейтш шыгар... Тэтеш мырза Эбищайырга бурылды. — Дурыметй хан! Дастарханга баранык. Б1зд1 тосып калып- Хан сыртка шыга бергенде уш-терт би капталдаса Kerri. Дастарханга 6eciH намазды окып отырсак чайтедь Б13 турган- шя уакыты eTin кетш, намазымыз каза болып лсурер. Хан бул колканы Мэмбетке айтты. Мэмбет 'Гэтеш мырзага айтты. Тэтеш мырза касындагы сары ала иык улыкка айтты. Ол тагы 6ip сары ала иыкка айтты. Ол тарп-турп элде кайда жуире женелдк Булар осылай ит и гй жумсап, ит куйрыгын жумсап жургенде 6ipa3 уакыт ететш шыгар деп ед:, кеп узамай жачагы тарп-тарп ж уи ре жонелген сары ала иык кайтып оралды. 408

Мэмбет ыырза: — Белек шатырда ахун кутш тур. Намазды сонда окимыз,— дед!. Тйм аш бастап экелген шет жадтагы окшау шатырдьщ алдын- да раздай Tiainin жез думай, шойын думай, шай дайнататын бадыр шн Tipece тЫ лш тур еден. Хан тобы б!р-б1рден Ш п екетш, досын сыртындагы езен бетке беттедк Суга келген дуададтай датар-датар журелей отыра кеткен кеп бите Mi3 бадпай кузетте турган садшылар мырс етш кулш ж*- бермей эзер шылдап тур. Ортадагы бас шатырдыц дасындагылар сагаттарына даран дояды. Дабылдау райш нде бул жагы ескерьлмепт1. Шалжия-шал- жия жайгасдан дамда шапандылар шаруаны тым созьщкырап барады. Шабынып кеп отырды. Сосын терштжке дарап шабынып кеп турды. YcTi-бастарын дагып узад сипанды. Сосын барып керсет1лген шатырга беттедь Аядтарын санап басып, мацгаз адымдасады. К еп узамай сары ала шатырдан ахунныд асыдпай созып, сэнмен кущренген кербез eyeei есплдь Жым-жырт долат- та содан басда ун жод. Эскердщ долындагы кек су ц п маздата жаддан кеп шырад сеюлд:i, жылт-жылт етедк Эдетте олденеге мудтаж болган кеп rapin элде 6ip эулиешд басына кеп тунеген- де, тап осылай кеп шырад йз1ле маздап турушы едь Кенет ею езеннщ сагасыныц тебесже шадырая тенген шагыр- мад аспан: «Аллауакпар!»— деп жамырасып доя бердк Сары ала шатырдан сары ала шапандар шыгып жатыр, шы- гып жатыр. Хан бэр! шыгып болганша сол арада тырп етпей турып алды. Кашан бастары тугенделгеын барып жэй басып Тэ- теш мырза турган ж адда карай аяддады. Патшаныц улыгы хан дол созымдай жерге келгесш барып шынжырлы сагатын далтасына салды. Дастархан басында к1мнщ калан отыратыны да алдын-ала белп лент дойылганды. Хан, султандар, полковниктер купил со- ветникпен 6ipre терп шатырда отырады. Ондагы эдпмелерд! да- сына тагы 6ip тжмаш алып Устан Богданов аударып отырады. Бас билер мен штабе жоне обер офицерлер улкен шатырда отыра­ ды. Олардыц эцпмесш Максютов пен Арслан Бахметов аудара- ды, ал далган дазад билер1 мен батырларына дастархан бастырма далданыд астына сыртда жайылады. Онда ахун бастаган езге плмаштар отырады. Дастархан басына эбден жайгасып болган сод дупия совет­ ник орынынан кетерклдк — ¥лы Императрица алдиярдьщ сау-саламат болуы ушш шарап алуларыцызды етшемш. Журттыц 6api орындарынан дурюрей кетерждк Созаландап меймандар да турды. Кыж-дыж дайнаган ад мойын шелмектердщ тыгындары тарс- турс атыла бастаган шамада элдене дуре ете далды. Дастархан басындагылар айдайлап-шулап доя бердк Олар ауызын жауып улгергенше элп дурил тагы шыдты. 409

Ханга дасындагы Мэмбет мырза: — Бул ад патшаныц дурымейне атылып жатдан зецбгрек. Эр жолы шарап алынган сайын осылай зецб^рек атылады. Осы жо- лы жиырма 6ip дуркш атылады. Келес1 жолгылардь. 03ini3 санап отырарсыз,— дедк Аяк талып бара жатданда зецб1рек те басылды. Ж урт дастар- ханга дол салды. Bipa3 дарбытып тастаган сод Тэтеш мырза дай- та котершдй — ¥л ы Императрица агзамньщ эулейнщ сау-саламаттыгы ушш шарап алып доялыд. Зецб!ректер дайтадан гурилдеп доя берди Ж урт дантадан жагштармагай шулап доя бердк Бул жолы зецо!рек он ж ей рет атылды. Ж урт тагы да тагамдарга дол салды. Тары да 6ipa3 дарбытып тастаган сод Тотеш мырзаиыц шщшлдск дауысы шыдты. — Айбынды орыс даруы ушш шарап алайыд! Тагы да сол тарсыл-курмл. Тары да сол айдай-шу. Бул жолы 3en6ipeic он уш дуркш атылды. Ж урт eHfli-e-Hfli дажац-дужад бола бастаранда Тэтеш мырза тары да турегелдк — Ц урметй Эбшдайыр Мухамбет Цазы БаНадур хан мен оныд дол астындары халыдтыд сау-саламаттыры уш ш шарап алып доялыд! Бул жолы зецб1рек торы з рет куршредь Ж урт торыз рет ас- панды шатынатып айдай салды. Оныд ор дайсысы ханныц взше жылдай узад коршдй ИИркш, осыны сонау EpTic бойындагы Эб1лмэмбет пен Эбшмансур есй р ме едд Торрай бойындагы Ба- рад, Сарысу бойындары Купик, Шалдар бойындагы Батыр сул- тандар есй р ме едП ImTepi дыж-дыж дайнар едьау! ИИркш, му- ны езшщ ауылы, Бопай, Злиха, балалары есй р ме едП Твбелер1 кокке 6ip ж ейп далар едй ИПртан, буны жалпад дазад даласы тугел есй р ме едП Буныд аты будан былай ауыздарында журер едП Муны, мше, мынау ж уз елу би есй п тур. 1штершде не жат- данын б1лер ме ед1? Ертедше елдерше не айтып баррандарын есйр ме едь.. Ж ур т тагы да орындарына отырды. Тагы да дасыд пен ша- нышкыга дол созды. Тары да журтты думарынан шырартпай турып, Тэтеш мырза орынынан кетершдН — ¥лы Императрица агзамныд барша адал да сен!мд! бодап- дарыныц сау-саламаттыры уш ш шарап алайыд. Зецб!рек тагы да тогыз рет куршреп, ж урт тагы да торыз рет айкай салды. Ауыздагы шатыр мен сырттагы жиынныд каудылы кушейш барады. Ант беруге келген билердщ 6ip-6ip ардаланып далга н турлер1 бар. Сол каудылды баскысы келгендей б^раздан сод Тэтеш мырза тары турды. — К урм етй ханым мен дурметй султандардыц сау-саламат болулары уш ш шарап алайыд!

Бул жолы зецбзрек жеН рет куршреп, жет! рет айкай салды. Нуралы, Ералы, Цожахметтердщ жуздер1 бал-бул жанып коя 6epfli. Нияз султан койцандап очды-солды орагытып карай бере- д1. Лна жакта Мырзатайдьщ калай шыдап турганын кудай 6ix- сш! Шамасы, ертен: »Енд1 61зд1ц жаман жиендер1м1здщ аттары кектеп кудайдыч кулагына да жететш болган шытар!»— деп бесетш болар. Сэлден соц Тэтеш мырза: — ¥лы Императрица агзамныц боданында болгылары келе- тхн баска да хандардыц сау-саламат болуы yuiiH шарап ала- йык!— деп айкай салды. Муны еспгенде ханныц тула бойы flip ете калды. Бунысы нем тагы? Зенб1ректердщ дурсШ н де калт ж1бермей санап тур. Бар бол­ таны — жетт-ак рет. Сонда барып кещл1 орынына туей . Оларга буныц катын-ба- ласына зхерсеилер курметпц денгешнде тана курымет керсетхлдх. Оган да тэуба! Эйтпесе, ертец олар: «Bi3 Op бойына бармасак та, есемзз кеткен жок»,— деп бутка толып шыга келулер1 мумкш Тэтеш мырза орындарынан тур ы п: — Енд1 эршм шарапты езшщ калаганынша iiuefli. 3en6ip<K атылмайды,— дед!. Осыган дешн ж урт орынынан ж еп рет турды. Сол уакыттыц 1шшде сексен уш дурган зецбхрек атылыпты. Отан шыбын шак- кандай киналып отырган сэры ала иыктар квр1нбейд1. Сотая Караганда, орыс патшасында ок дэрх д егет ц ит басына хрют болып теплш жатса керек. Ж урт асыкпай тамактанды. Уакыт сары бесшнен элдекашан асып кеткенде барып орындарынан кетер1лдц Патшаныц улыгы ханныц касына келш: — Цурыметта хан, ызге арнай тйллген шатырларды керсете- йш деп efliM,— деда. Цосынныц как терме е м улкен, е м шпнлеу шатыр «гЪйпт!. Bipeyi ханга арналса керек, imiHe масаты шлем теселш п, кал- тандарына тыкыр шлем теселшть Терт шатырды 6ip eflipeK мурт сардар мен ж уз шакты сарбаз Mia бацпай кузетш тур. — Даласацыздар, осында жатып уйыктауга болады. Ыцгай- сыз керседаздер, ез косындарыцызга кайтып демалуларыцызга болады. Ертецп хабарды 03iMi3 берем1з. — 0з косынымызга кайтып демалтанымыз дурыс болар. Цайтарда да манаты шеру сапка турды. Цайтарда да манаты шетс13-шекс1з узын саптардыц алдынан етп . Дайтарда да мана­ ты керней шалынып, манаты дабыл согылды Кайтарда да хан бастаган сары ала топ косынына жеткенше ойдагы кызылды- жасылды керппс Mia бацпайг сол орынында турды. Хан бастаган сары ала топ косынына жетш, тосып турган некерлер1 колтыцта- рынан демеп аттарынан Tycipin алганда барып керней шалынып.

дабыл дагып, зедбаректер дурсшдеп доя берд!. Сосын жан-жадта- гы дарауылдардан басда саптар ыдырап, журт шатырларына ЕртенДне Нуралы султан мен ж уз би ант бердд Оларга да тап алдыдгы кун1 ханга керсеплген дурмет керсейлдд Тек дастар- хан басында ор жолгы атылган зедб^ректер дурсШ щц санында гана сол-пэл айырма болды. Дара жолдыц басындагы дазад досыны мен Ор бойындагы орыс досыныныц арасы адсиган айдау жол болуга айналды. Сумбпчешд айы да элдедашан доргалап кетть Патшаныд улыгы мен ЭбДлдайыр ханныд 6ip-6ipiHe бойы уй- ренеШн дедо. BipiHHii куш келксезге хан Tiaeci д1рДлдеп добалжып барган- ды. Кеш ей дыр-думанньщ 6api ад даптал улыдтыц сырт кезд1 алдардатар айла-шыргасы болып шыгып, одаша жолыгыста азу т1сш адситып журсе не демекпн? Б1рад 6opi6ip одай 6epicneyre бешген. Калмад, башдурт эдгамей ауызга алынды-ад, бул кул- бДлтеш дояды. Анада Бекенбайды Тэтеш мырзага женелтерде дандай уэжге келген болса, тап сонм тапжылтпай дайталап да- райды да отырады. «Сендерге калмад пен башдурт керек болган- да, 6i3 керек емес пе екенбДз?»— дегешц келденец тосады. Сосын пайдам дегендерш дылсын... Келшсез басталатын куш де Ор бойы сэры ала таднан тжела- р1нен T1K турды. Сол баягы салтанатты шеру. Сол баягы cipecin- cipecin сымдай тартылган саптар. Сол баягы тарсыл-курйл. Сол баягы сэры ала шатыр. Сол баягы алтын дамда жабылган жум- сад coni лер. Б1рад шатыр ДшшдегД ана жолгы сары ала иыдтар- дыд саны азайган. ШулдДреп тертеу отыр. Тэтеш мырзаныц езь Касындагы сары ала иыд кемекнпй — Еделев мырза. Куда'й берген Мэмбет мырза. вткен жолы дастархан басында буныд дасына отырып тшмаштыд еткен ¥стана мырза. Алдын ала келДйм бойынша булар да тертеу боп барды. Б у­ ныд ез1, табын Бекенбай, аргын Ж эшбек, найман Шурек. Тэтеш мырза кел тусетш айдын тадырдай квл-кейр маддайын тугел жардыратып кулДмдей парады. Булардыд далай жатып, далай ергендерш, ден саулыдтарын, кещл куйлерш сурады. Бул жарыдтыдтардыц дара басыдныд амандыгы мен кед1л куйщнщ орынында болганынан басда да шаруалары шамалы еден. Ел- халыдтыд, агайын-туманыд, ауыл-уйдщ, мал-жанныц аманды- гына бастары онша ауыра доймайтын сиядты. Бул тортеу! улыдтыд дай сауалына д а : — Ш ум р ,— деумен дутылды. А д каптал улыд оол кул1мйреген далпын бузбай эдпмеш ту сонау жер тубшен бастады. Орыс патшасына бодан болуга бел- дерш бууга не себеп болгандыгын сурады. 412

Оныц кандай себептер екенш мына отырган Мэмбет мырза жаксы бьледь Кешей маркам боп кеткен Кирилов мырза жацсы Кледь А к патшаньщ ез1 де жаксы (Иледь Ендеше, Тэтеш мырза да жаксы б1луге т и к и . BipaK, кайтерши, бШ п отырса да, еурай- ды. ByriHri жауаптары баягы айткан жауаптарымен сэйкес келер ме екен, ж ок па екен? Соны 6w rw epi келедь Сол аркылы одан бери уакыттьщ imiHfle булардьщ кеч>л-куйлершде кандай езгерк, кандай жача пигылдар барын 6inrici келедк вздершде 6ip пэтуа бар журт па, ж ок ж урт па соны 6inrici келедь Оларга не керегш отырганынан булар да бейхабар емес. Сон- дыктан 6ip сезда, 6ip ауызды болып кершуге куш салады. Эу бастагы в ц п м е т аудармай-твчкермей сол калпында кайталал айтып беруге тырысады. Осы 6ip сары майдан кыл суыргандай мысык табан эчпмешч ез1 жарты айга созылды. Eni ж ак та мыскалдап сейлемесе бол- майды. Сэл артык кетпч-ак, ертеч ез басыча тауан болып жабы- сады. Сол себепй ею ж ак та карсы жактыч отыз TiciH калт Ж1бермей кадагалаулы. Осы 6ip 6ipeyfli4 6ipey TiciH санап отыргандай ауыз ачдысу- дыч 63i жарты айга созылды. Сол жарты айдьщ шинде казак шонжарлары Ор бойындагы орыс косынына талай келдь Сол жарты айдыч шпнде патша улыгы кара жалдьщ басындагы казак косынына талай барды. Цазактьщ и и жаксылары какшиган агаш таганный басында какпанга тускен каскырдан cipecin отырып ас iinin, вцпме согуга кандай уйренсе, патшаньщ сары ала иык ульщтары да колдария жайылган дастарханныч басында аякта- ры астарына симай отырысып-ак ас iiu in , эчйме согуга сондай уйрендь Е ю ж ак та 6ip-6ipiHeH коркып отыргандай кипактай берейнда койды. Ею ж ак та 6ip-6ipiHeH уялып отыргандай мызылып-сызыла берейнд1 койды. Сырт квзге кечк-кечк кулш агынан актарылып отыргандай квршгенмен ею жактыч да талай култасы iuiiHfle едь Сол култа- мызды ачгарып калмасын дегендей агыл-тегьл ас-су 6epin, агыл- тепл актарыла сейлеседк Bip-6ipiHi4 жанына THin кетер жараныч кай туе е к е т н жаксы бшедь Соган сокпай айналып етуге тыры- Осы 6ip ауыз ачдасу сырт кезге белдесш турган кэнп палуан- дарды еске туыредь EKi ж ак та тас тушн. Ею жактыч да жанар- лары жМ-ак. Ею ж ак та табаньщныч калай турганын, йзечш ч сэл д1рШн, тула бойычдагы эр булшык eTTiK бар кимыл-кыбырын кез жазбай багып тур. Талма тусычньщ кай жерде екенш, оныч Kaii6ip ашылып калар кезш де калт ж1бермейдк BipaK бул калай да карсыласыныч жауырынын жерге тийзуд1 ойлаган аусар па- луандардыч арсы-Kypci алып-урма белдесу1 емес. BipiH-6ipi жьщ- пай exeyi де упай алгысы келгендердщ утырлы белдесуь Елде- су жолындагы белдесу. Айтсак, акылга симайтындай. BipaK, тагдырдыч мачдайыча жазганы сол болса, одан баска амалыц

калмаса, не ктомексйц?! Жан-жагычныч 6api атан жыгар туйе палуан болса, айлага салмаска амалыц чайсы! Айланыц макса- ты — жыгу емес, жыктырмау. 0з(цнен салмагы басым туйе палуанды бупн чапысын тауып 6ip жыкчаньщмен, ертеч ол ашуына MiHin, суйепцнен сучек калдырмай кулпаршасын шыга- рып унтап бере алады. Дудай шаргачды шагын жаратса, жец1с 1здемей, чт жыгыс i3flel Сонда да упайычды ж1бермейс!ц. Шар- гач шавын болса, утылып у пай жиганыца мэз бол1 Осы 6ip сез санасу сырт кезге тогыз кумалактыц ойынын еске тус!редь Санап журмесен, саиычды согып утылып каласыч. Он­ да й хол1цшц не болатыны cipo белил!. Лл есепке суцгылалыгыц- ды CiJiAipiii, карсыласычды сымпчтып утып алсач, онда да муш- з1цшц шыгар шыцпасы негайбыл... Ол, алдымен, шммен ойиап отырганыча байланысты. Озщмен шаргыласпен ойнасач онда сез жок. А л ез1цнен repi айлалырак та, ересепрек те б1реумен ойнап отырсач ше... Ол сеш куныцтыргысы келш эдей1 утылып отырса ше... Артынан ол да кайарына MiHin, шындап Kipicce шс... Онда гы куш ц не болмак? Оны да ойламай болмайды. Багзыдагылардыч аяз ол1ц/ц Gin, цумырсца жолычды 6in дегеш де осыдан калган. Орыс патша- сы KiM, бул юм... Ресей жамигаты кандай, буныц к«л астындагы ж урт кандай... Эр аттаган сайын сол еспнде турмаса, от басца- Аузы цды эр ашкан сайын сол еыцде турмаса, басьща сорды 03iH тЫеп алганыч. Абайсыз штелген аусар эрекеидц муйЫцд1 шыгармай, козщ- Д1 шыгаруы мумкш ... Ендеше эуелден oniiy;i б т п неге жэшце журмейшц? Коп точмойын томар бастыц буныц алдына келеденец тоса беретш сауалы осы. BipaK, олар н е т Ginin жатыр?! Bince, буны бетше салыц К“ лып басар ма едь Эуелде... Ж эшце карап журмей... Пэтшу, mip KiHl Эуелден буныч кай жайы болып тур екен? Бул тугШ казак тыц кай ж эш болып ж ур едь..О л жэшне ж ур и м келгенме1 езгелер жэшне ж урпзй ш келш ме... Жерше коз алартты. Доны сына коз алартты. Суына коз алартты. Егер жан-жагыцныц 6api «белдесетк, белдесетк» деп аягыц нан шалып аттатпай турган ецшец аусар болса ше... Оларме! тыртацдап кашангы белдесесщ де жатасыц... Дашангм таласа р сыц, кашангы тармасарсыц... Олар жыгылса, куреске тоймайды Ж ыкса уси ц е MiHin алып, ак туйе бас жасайды. Оздерще ерте] бэйгем!зге таласатын бэсекелес болмасын деп ортан жйницд опырып, кабыргацды какыратып тастаганш а канагат кылмайды А ягыцнан шалады да отырады... 0M ip — сайыс алацы емес. Са йыс аланында ата-бабаннын аруагына сиынып багынды анда-сан да 6ip сынайсын... А л, ем!рде багынды кунде сынауга тура келе дБ Сонда тап берген тыртакай карсыластыц бэршщ де кабырга сына жармасып тыраштанасын да жатасыц ба?! Ондай кунара ац туйе бастан 6ip к уш болщаса 6ip куш белац кея п, уш ц 6ip

жола вшед! гой. Олай болса шммен белдесер1цд1 6 Ы Цалай бел- десерзд» 4йл1 Ондайда, не де болса, езщнен улкенд1 жагаламай болмайды. Улкенд! жагаласач, балалыгыцды кеппре алатын кентершеуш ж агалаганыд дурыс. BipaK. улкен мен к п ш т ц ара- сы да бэр-бэр уакытта майлы дасыдтай бола бермсйдь Онда да сайыс тынбайды. BipaK, ол сайыс улкен палуан мен бала палуан- ныц белдескеншдей гой. Улкен палуан бала палуанны д бытыр е т ю з т бел омыртдасын узе салмайды гой! Олай естем, жан-жадтагылар не дейд1 деп абырой-эжетке дарайды гой. Эрине, абырой-эжетй кез-келген эумесер ойлай бермейдь Инабаты, парасаты барлар гана ойлайды. Парасаттан кур алакан емес бала палуан да абырой-эжетп ойламай тура алмайды. Курескеншц ж еш осы екен деп онды-солды агаеыныд сакалына жармаса бермейдт Eiceyi де абайлап, сактанып, сына- сып белдеседь Улкен KimiciH долым даттырад батып кеи п шо- шынтып алмайын деп садтанады. K hnici улкенш абайсыз намы- сына тиш шамырдантып алмайын деп садтанады. У лкеш KimiciH соны ацгара алатындай ieen , санасы бар ма екен деп сынайды. Kim ici улкешн соны багалай б1лет1н парасаты, панасы бар ма екен деп сынайды. Дечгейлес, шаргыластардьщ арасында ж агалас тынбайды. Эр дедгей, эр шаргы улкен-юш1шн арасында сынасу тынбайды. KymiHe сенгендер жан-жагына тап-тап 6epin жагалас- сыз отыра алмайды. Адылына сенгендер айналасына абайлап коз салып сы наспай отыра алмайды. Ж агаласа кеткенде ка­ т а н да кучи асдандар утады. К уш дашан да улкен мен кепте. Сынасуга келгенде адылы асдандар утады. А ды л улкенге де, Kirnire де, азга да, кепке де б й е бередд Кейде TinTi куш!не сенген улкен мен кеп адылдан дур далып жатданда, абайшыл аз бен Kimi адылдан олж алы боп жататын да тустары бар. Сондыд- тан да аз бен елж уаздьщ ашык ж агаластан repi адылды тайталас- да бешм турганы лазым. Ады лды д тайталасы бар-бар уакытта жед1с i3fleii бермейдд кебше-кеп дурыстыдты 1здейд1. Дурыстыд- да салсач аз бен кеппч , улкен мен кш пш ч алысданы емес, та- бысданы лазым. Ж арыд жалганды мекен еткендерд1ч 6api терт аядтыларга удсап азу мен тырнадда гана сешп шайнаса берсе 6ipiH 6ipi дуртпай тынбайды. А л кушпен коса адылы д а бар ею аядтылар батылдан repi мадулга, аш удан repi сабырга мойын усынбаса KiM-KiMre де тыныштыд болмайтынын адгарса керек ею. Оны баска адгармаса да дазад адгарса керек едь Жан-жагы- нан шм т ур тп ю одан кеп Kepin ж атдан KiM бар? Б13Д1Д дазад ыгайлар мен сыгайлар жортдан дула тузге асты на 6ip кездеп батыр экес1нен калган елде жод ер-турман салып, елде ж од пы- рад Mimn шыддан элж уаз бала шабандоз сиядты. Керген жанныд 6opi атынан аударып экетю ы келед! де турады. К азактьщ дали- ган даласы бары даусыз, ал оны устап тура алар шамасы бары негайбыл. Ол жагынан жылдан-жылга кеб1рек сыр алдырып келеда. Асы л Miнеед, тадымыда кез1д сал... А сы л кисед, б^лепде кез]д сал... А ды л дегеншд ез! де элс1з жер!чд1 6iny емес пе?.. 418

Ендеше, мынау 6ipeyre 6ipey квз алартпай тура алмайтын заман- да казакты куш куткара алмайды, акыл гана куткара алады... Оны, буныц байкауынша, а к патша да кермей-б1лмей отырган жоц. Ендеше, кайтер екен? Батырдыц жолындагы бала карацшыдай бакыртып данжыгасына байлап экете барар ма екен? Ж оц, бала да болса, санасында сэулес! бар ма екен деп ацые андап керер ме екен? Эп дегеннен эл:м ж еттж жасай жене- лер ме екен, ж ок эуел! imno тартып баурап багар ма екен? Шар- кына сене ме екен? Парнына сене ме екен? Шаркыиа ceHin эу- тр1мдш ке басса, ала де кеш калмай турганда, елмес жер!дд1 ойла! Паркына сенсе, сен де парьщтан дур алакан еместМцД! ацгарт. Ол арасы осы келшсезден белг!л! болмакшы. Сондыдтан да ею жац эчг1меш букпактап бастады. Букпактасып отырып та 6ip-6ipimn 6ipa3 сырларын ацгары- сып болды. ¥лык жаца бодандардьщ бетше ипркеу салгысы келмегендей цалмак, пен башкурт жэшн атымен ауызга алмады. Хан мен билер де жайына жаткан жыланныц цуйрыгын басып алмайык дегендей, ол тарапка беттей коймады. Ею ж ак кекейлерж Tecin бара жаткан кызыл куртты керш- 61ЛШ отырса да, оган жоламауга тырысты. BipaK одан кара узш шыгандап кете де алмады. Содан да болар, эцг1ме кайдагы 6ip туткындар жайына келш преле бердь Орыс жагы: — С13Д1Ц улыстарда ак патшага багынышты Жайык, Есет, Сакмар казактарынан, калмактар мен башкурттардан талай Kiel туткында ж ур екен. Соларды кеп узатпай ушрше коскан дурыс болар едк— дойди Оны казак ж агы : — EHfliropi ак патшаныц кол астындагы керш1лестер1це кол созгандарычды койыкдар,— дегендер! деп угады. Казак жагы: — Ж айык, Сакмар, Есет казактарыньщ, калмактар мен баш- курттардьщ арасында б1здщ де талай ж тттер1м1з туткында ж ур,— дейдь Оны орыс ж агы : — Будан былай олар тыныш болса, 6i3 де тыныш боламыз,— дегендер1 деп угады. Содан кейш п коп эцпме сауда керуендер1 жайында бэлды. К азактар будан былай вз улыстары аркылы ететш орыс керуен- дерш 03flepi камкорлыкка алатын болып келйтй Соныц 6ip эйга- гы рет1нде Ташкентке алгаш рет бара жаткан орыс керуенш Эбйлкайыр хан eei бастап экетпеюш. Жиырма мьщ сомныч буйы- мы артылган бул керуендо вз улысынан канаттыга кактырмай, тумсыктыга шокыттырмай аман етюзш wi6epyre уэде бердь Сол бойда билер мен батырлар улыс-улыстарына ат шапты- рып керуенге кажет кел1к пен керек-жаракты жинатты. Олар ант 416

беруге келгендер осы арадан кетпей турыхх ж ейсш болатын болды. Патша улыгы вз тарапынан будан баска эцпме козгамады. Хан ульщпен болган оцаша жолыгыста алдагы жылы Бопай ханымды патша сарайына жхберш алгысы келейнш айтты. Бул туста Эбмкайыр ел алдында тагы 6ip басын оздырып алуды ойлаган. 9pi 6ip баласынан сок 6ip баласын йрсегшен устатып аманатца калдырып отырган каяулы ананыц кещлш ауламакшы едк ¥лык: «К|у. неме, сол аркылы тагы да 6ipa3 сый-сияна ал ь т, парк болып калгыц келш отыр-ау»,— деп ойлады. — Макул. Бул ейшхшщздх де алдияр таксырдыц кулагына жетхизешн,— дедх. Ек сокында Эбхлкайыр ушш ек киын эцгхме де айтылды. Журт алдында аманаттагы Ералы ханзаданы Цожахмет ханза- дамен айырбастауды ейндь Буны айтканда ханнык бей куарып кетй . Цундыз мурты жылтылынан, eKi бей шырайынан айырылып, ет пен ет боп жылмиып жабысып калгандай. — Бул жолыгыс, бхздщ ойымызша, баягыда-ак етуге THicti еда. Башкурттардыц кырсыгы тид1. Ералы султанды уадытында елше кайтара алмай узак устап калганымызга гафу ейнем1з,— — Цожахмет султаннык тусында олай болмайды деп сене- м1з,— деда табын Бокенбай кабарытып каткыл й л катып. — Элбетте,— дед! улык ныгыз унмен. — Цожахмет Ералыдай емес эл1 балацдау еда. Уйренхсш кеткешнше дасындагы казак некерхн кебхрек калдыра турсак кайтед1? — Царсыяыгымыз жок. Цанша xcici калдырсацыз да, езхщз бШ щ з. Хан сол суп-сур калпы. Сулк отырып калды. 1шшен: «балам- нын касына кешегх ант берген билер мен батырлардык да 6ip-6ip баласын аманат кылып устасацдар кайхтедх»,— деп айткысы кеп тамагы кышып турса да, Ke6i ендх-енд1 ил1п п келе жатканда кайтадан сырт айналдырып алмайын деп сактык жасады. 1ле шала кевдлше: «Юм 61л1п й, 6ipey-Mipeyi: «Ханзаданьщ касына 6i3 де аманат устаймыз»,— дер ме екен деген yMiT кашты. Патшаныц улыгы булардыц жуздершдей кубылысты цалт ж1бермех1 ж М барлап отыр. Оныц да кезшде 6ip ж ум сак дар1л бар. Калгандарын «кайтер екен* дегендей тергеп-тексере тесхрейе караган сынампаз жанары буган келгенде тайкып кетедх. Цасындагы билер бул эцймешц ездерше еш катысы жоктан селт етпедх. Патшаныц улыгы томсарып отырган ханныц касына келхп: — Ханзада жешнен кам жемещз. Барлык жагдайы жасала- ды,— деда. Эбшкайыр орнынан ауырлау кетертдх.

Сол а к екеи К)ожахметт]ц досыпан ертелькеш топылып журт кетпейтшдо шмгарды. К 'ф а жплдыц басмндагы назад косыны мен Ор бонындагы орыс досыныныц арасында ат шапдылайтыи былай цалып, куй- ме шапкылайтынды шыгарды. Кунде соске болар-болмаста уш жорга жсккен 6ip кок куйме салыи урып жетш келед1 де турады. Кунде сэскеде жалтылдаган шошак бер1кта бала ханзада содына айгыр топ нокер epTin кок куймеыен Ор бойына карай желюлдеп кетш бара жатады. К^ызыддумар Цожахмет сол кок куйменщ успйде тунеп, ус- инен еруге пешл. Кешдурым экеп тастап, култылдап кейш дай- тып бора жатданда кашан Ор бойына жетш, орыс косынына ciuiii кеткенше соцынан коз алмай жаудырай карал турганы. Буны да ойлап тапдан Татищев мырза. Ж аца аманаттьщ тым бала екешн ecKepin, осы куннен эр нарсеге дызыдтырып, эбден ездерше баурап алгылары келедк Цожахмет упйн куш не 6ip дызыд табылады да турады. Тац атпай жатып ала шатырга апарып элде 6ip ад кшмдЦ еркектерге ycTi-басын даратады. Ержкен немелердщ ктемейтнц жод. Дасыд тыгып ауызын ашдызып тамагын дарайды, тШн дарайды, TiciH дарайды. Дулагына жата дап ущ ледь Кезш opi- 6epi аударып-тецкередь Отыргызып дарайды, тургызып дарай- ды, жатдызып дарайды. Долдары дандай жуп-жумсад! Кездер1 дандай жып-жылы! Сездер1 дандай мап-майда. Дытыдшыл бала элга немелер мацайына жолап кетта-ад, сыдылыдтап кулш iuieri туш л! п дала жаздайды. Олар уси-басынан ештеце тастамай сыгалай дарап сипалап TiHTin шыдданнан сод жэне 6ip сумацдагандар келш бойыи ел- шейдд белш елшейдд иыгын елшейдд табанын елшейдь влше- меген бердеце далса не дейсщ!? Булар да дытыгын к е л й р т шек- ылесш датырады. Ол аз дегендей 6ip куш тары да тац атпай кед куймеге мш- riain вкетш, дайдагы 6ip келдей айнаныц алдына колбсцдетш тургызып дойганы. Иыгына вне бойынан ад жш, квк ж ш салбы- рап шыгып турган элем-жэлем б1рдецелерд1 экелш киизгеш. Он- дайда бул вз сыдпытына eei мэз болып, ваше eei тйпн шыгарып, сыдылыдтап кеп куледь Цасына баягы дырга баратын Сартайладты ертелЬкеш ертш дояды. Оныц куш бойы буны апармайтын жер1 далмайды. Сып- тиган сарбаздардыц неше Typnepi ойынын дызыдтайды. Жуздс- ген еркектердщ даздай йз1лш датар-датар тургандары да дызыд, 6ipeyiHin дуйрыгын 6ipeyi Teyin далатындай аядтарын эуелете кетерш жургендер1 де дызыд, долдарындагы квк суц гЫ мыл- тыдтарын йресе иыгына асынып, 6ipece жерге Tycipin, 6ipece алга, 6ipece дапталдарына кезегендер1 де дызыд. Муртыныц oici шалгысын ею дулагына жетк1зш шиыршыдтап орап дойган efli- рец бастыдтарыныц «айт-двалап» адыргандары да дызыд. К ек пеуеске 6ipece зецб1рекпплердщ, 6ipece атты эскердщ, 418

6ipece тамак nicipin жаткан аспаздардыц касынан барып 6ip-aK шыгады. Кайда барса да, бала ханзада аузын ашып, ырсия кулш 6ip мэз болып цалады. Эйтеуар ол ертелЬкеш куймеден шыккыеы келмейд!. Как куймеге мшсе, Ор бойындагы орыс косынынан шыккысы келмей- д1. Кешкурым кара жалдыц басындагы казак косынына мойыны кисайып кынжылып оралатынды шыгарып ж ур. Келге- сж де куш бойы не Kepin, не койганын айтып тамсанады. CeftTin жургенде сумб1ле де аякталуга жакындады. С е й т т жургенде казактын, сары ала шапандыларыныц пат- шаныц сары ала иыктарына, патшаныц сары ала ныктарыньщ казактыц сары ала шапандыларына айтатын эщтмелер! де тау- сылайын дед1. С е й т т жургенде аманат алмастыратын кун де жакындап калды. Хан отырган сары ала шатырга ет бауыр жанныц 6api де жиналды. — Кожах мет, енд1 кеп узамай елге кайтпакшымыз? — Сонда неше куннен кешн? — Кеп болса сол уш-терт куншц шамасы... — Кап, тым тез екен гой? — Йемене, екшш отырсьщ ба? — Иэ, кеше 6ip едгрек мурт орыс кылыштасуды уйретем деп едк — Ендешс, Ералы агакныц орнында кала тур. Ол ауылды neprici кел1п ж ур екен. — Алакай! Шын айтасыц ба? — Шын болганда кандай! — Сонда маган да Ералы агама уксатып ез алдыма шатыр тШп бере ме? — Онда тунде жалгыз кайтып уйыктаймын. — Касыкда 61зд1к адамдар болады гой. Мырзатай нагашьщ кала турам деп отыр гой! — Туяк калмай ма? — Жок. Экесше айтпай калай калдыра аламыз?! — Кап... — BipaK кел!п турады гой! — Сонда маган да Ералы агамд1шндей кек мауыт кшм кшч- — Кипзгенде кандай! — Аягыма сыкырлаган шепрен еи к кием бе? — Сез бар ма! — Омырауыма кунге шагылысып кул1м-кул1м ететш жалты- рак туйме тагам ба? — Элбетте! — Ылги осылай кек куймемен журем бе? — Жургенде кандай! — Алакай, калам... Баланьщ бей бал-бул жанып, кез! шоцтай жайнап коя берд1. 419

Экешц алкымына б1рдеце кеп тел т кеп турып алгандай. Ты- нысы 6iTin барады. Нияз султан кезше жас уш рЫ п: — Апырай, осы 6ip насыбайдыц ащысы-ай!— деп Tepic карам куйбецдеп кетй. Тек Мырзатай гана басын жыцпай: — Е, зекейц болайын... Ацылыцнан айналады нагашыц,— деп жер тубшен кещрдегш созып е&йренш цойды. Ор боны тагы да аягынан Tin турды. Дара жалдыц басындагы казак косыны элдекашан уйлерш жыгып, кештерш элдекашан женге салган,. Hri жацсыларга epin келген кыл шашакты кара курым некер ж ал басында жагалай й зШ п аша тубектей керШс- тен каз алмай карап тур. Д ак ортадагы сары ала шатырдыц мацы абыр-сабыр. Тагы да сол самсап турган саптар. Тагы да сол салтанатты шеру. Тагы да сол тарсыл-куршл. Алабаж ак калыц шатырдыц арасынан эуел! сары уйек жы- ландай ирелецдеп салтанатты шеру шыцты. Олар орыс косынан узай бере аша тубекй ц 6ip пушпагынан бес мыцдай ж уктеул1 туйе орындарынан кетер1лдк Олардыц со- цында да кок суцгШ эскер. Дицалацтаган арбалар. Бул — Ташкентке бара жатцан алгашцы керуен. Салтанатты шеру ж ал басындагы жагалай самсап турган казак сарбаздарына жете бере шд1рдк Ханды патша улыгыныц езг шыгарып салып келед1 екен. Ец алдымен e3i келш ханныц колын алып, тес туйшйрш коштасты. Сосын калган сары ала иыцтары кеп коштасты. Ханнан кейш Нуралы, Ералы, Дож ахмет катар келе жатцан. KiflipreH жерде Нуралы мен Ералы экесшщ касына карай ыгы- сып, Цожахмет eKi топка цосылмай арада жалгыз турып цалды. Су жаца кек мауыты кшнген ханзада осыдан 6ip ай бурын асыц атып, тай цуьш журген ж алац бет балага атымсн уцсамай- ды. Шебердщ колынан енд1шыгып, ине-ж1б1 элг алынбаган куыр- шацтай улб1реп тур. Салтанатты шеруден ipreciH белектеп, окшау ошарылып турган сары ала топца жаудырай царайды. ‘ Цасына ayeai axeci барып: — А л, балам, улкен азамат болды деген осы. Ацылды бол!— деп мацдайынан суйш , арцасынан цацты. Сосын Нуралы, Ералы, Нияздар барып 6ip-6ip кушацтап бей- нен суйдь Ец соцынан Туяц барды. Ханзада оныц колынан устай алды: — Туяк. менщ жорга тайым саган аманат,— дедь Досы ырсиып кулген болды. Улкендерден кергешн 1степ ар- цасынан цагып, ецвд ажырагалы жатыр еда, Дожахмет жецшен тартты. j — Айтпакшы, мешц асыц салган цалтамды Айшуацца берер- Туяц басын изеда. . .420

_ Апама айт, сен келген сайын маган кеп цылып балкаймак берш ж1берсш. Анадай жерде 33ip осында калатын Мырзатай, Байбек, Итже- мес, Цалбектер турган. Олардьщ касында — баягыда цырга е й рет барып кайткан Сартайлак. Балпак сэры жэне уш-терт жас орыс ж!пттер! тур. Цожахмет бупннен бастап солардьщ касында болмак. _ Жарайды, зекет1м, жолаушыларды жолдарынан калдыр- ма,— дед1 Мырзатай дауысы калтырай шыгып. Сол-ац екен ханныц да е й шыцшытыныц астына cKi ине ка- дала калгандай жутынтпай барады. Мырзатай топтан белйпп ж и е тш ц касыка барды. Оган Сар­ тайлак пен Балпак ердь Ханзаданыч eKi жанары тамып кетер е й тамшыдай молд1реп тур. Кулген боп ыржиып экесше карап иегш пакты. — Жарайсыч. мже, ж М т!— деп баягы Балпак сары баланы иыгынан сипады. Цатар турган тертеуд!Ч тертеу1й ц де жанарлары шыктанып тургандай кершдк Мырзатай мен Ц ож ахм ети й 6ip жен. А л мына eKi о р ы сй й не? Кай 6ip eKi туып 6ip калгандары! Bipai-c булар да жерден шыкчан жок шыгар. BopiMie де аргы TeriMie Адам ата, Хауа анадан тараган 6ip нэс!лм1а рой. Ж аутачдап жат колында калып бара жаткан баланы аяп турган шыгар. Кия алмай к¥Р сулдей турган буны аяп турган шыгар... Э ли улык кайтып тур екен?!... Хан сыр алдырып алгысы келмегендей дереу бурылып KeTTi. Шошак 6epiK сары ала топ аттарына камшы басты. Салтанатты шеру казактар тобы кашан ж ал асып кеткенше. сол арада топылып турды да калды. Эбъткайыр кара жалдан енд1 асып бара жатканда гана арты- на бурылды. Сары ала шеру сол арада эл1 тур екен. Bip капта- лында козге кершер-кершбес йш кене шогыр карауытады. Ол — ханзада. Е й екпесш элдене шымшып алгандай болды. Содан кашан бес-алты жал асып, кара узш кеткенше ешкайда бурылып кара- май, атыныч кулагыныч арасынан жылт-жылт сыгалап турган кекжиекке карап телм1рд1 де отырды. Bip тунемелштен кейш казак косыны тертке белшдк Орта ж уз рулары nri-жаксыларын Ж эшбек пен Ш урек бастап Тор- гай бетке шыгыска тартты. Бекенбай мен Есетке ерген ж ей ру тобы «Каргалы, Елек, кай- дасыч?»— деп тупа-тура батыска багыт алды. Нуралыныч касындагы бай улы би, батырлары Жем, TeMipre бет тузедь Мугаджарды кос капталдап кенпп-конатын эл!м ата бас ке- терерлер! хан касында. Кеше гана Ор бойында какырадай боп айдынданып шыккан казак тобы улангайыр далага шыккан соч жан-жагынан эр ши 6epi эр жакка тартып жулымдап тастаган елген жылкыныч кач- 421

дасындай ырсиды да калды. Ташкентйц дан базарына тусксл1 вз алдына 6ip дара дурым досын боп шубарытып келе жатдаи орыс кср у еш тд алдына тус!п, обден артынып-тартынгап дара нарды ас. телеген дек есектсй сндад-сидач беки бердд Хаи мацындагы жабыр-жубыр азайгалы взамен e3i. Eiiikim- мен й л датысдан емес. Жылмиган жазыдтарды, дылымси бул- тиган дум буйраттарды, жогалган туйедей эр жер-эр жердей одшау мацдиган дырацдар мен дус тумсыд дара жалдарды емь ршде алгаш рет Kopin келе жатдандай кекжиекке тейле далып- ты. Цанша кун журсе де, сол отырысы отырыс. Жан-жагы — сол жазыд уейрт, децбек дец, дадалып оскен далыц изен, жусан, буйрыгын, сусып кешкен шагылдыц бейндей шпыршыд атып шимайланып жатдан селеул! дала. Кез алдында — ала бажад аша тубек, даддан дазыдтай дада- ла йз1лген узын шубад саптар, жымсия дарап, шщйрлей сойлей- й н жалтыр мацдай улыд. Ойында — ол айтдан сездер, eei айтдан сездер, дасындагы- лардыц сары ала иыд улыдпен жолыгыеда бара жатып айтдан сездерд келе жатып айтдан сездерд.. Мундай хэлд1 адам алгаш рет тадымына сойыл басып барым- тага барып дайтданда бастан кешее керек еда. «Ана жерде жотш- piHin далмадым ба...к «Мына жерде сойылым дагыс тимед1 ме...» «9л й аунатып кеткен жылдышым бел омыртдасын узш алыл журмесе, не дылсын...» «Алдарындагы мынау кеп кек аланыд буган даншасы тиер екен...» «Ауылга жеткенше арттарынан диду шыга ма, жод па...» Мундай халд! ж ас ж 1п т алгаш урын барып келе жатканда бастан кешее керек едд.. «Далыддыгым далай езд кулегештеу емес пе...» «Кезшдей кеп жардыл сулулыдтыц белйЫ ме, тузы жедалднейц б е л й а ме...» «Цоржынымды ашдан жедгелердщ жырдыл-жырдыл кулгендер1 neci: апаргандарымды дорашсын- гандары ма, жод кедалдер1 6iTin мэз болгандары ма...» «Цайн- атамныд дабагы тым дыртыс-тыртыстау емес пе...» «Кайын- енемшц ерш TypiKTey еден, безецдеген безер 6ipey болып журме­ се жарар едд..» «Кайындарым аусарлау емес пе екен, ушр сагын- ган сэуржтердей дараптан дарап шабынып, кешректерш желге тесей беред1 екен...» Мундай хэлд1 адам, не де болса, басына 6ip улкен earepic тус- кел! турганда кешее керек едд Bipaд, будан артыд не eerepic керек... Тек бул гана емес, мы­ на дала, мына журттыц ендай й р н п л т далай-далай дуйдылжыр екен... Алгашды жолыгыстыц eei н е т сездхрш, к е т адгартты... А д патшаныд улыгы эп дегеннен oynipiMfliKKe баспай дасы мен дабагына дарады гой... Бул тым булданыцдырап кеткен жод па... ¥лыд не деп отырды екен... «Мынау .оп-оцай упай бере доймас дадсал сум гой,»— дед! ме екен, жод: «Пэтшу, кен тулагы буты- на жабысып ж у р т , мынаныц талтацдауын-ай!»— дед1 ме екен... Жалтыр мад^ай улыдтыц даймыжыд ернше даймадтай жабы-

|сып ап турган да койган жум сак кулш цоштаганы ма екен, элде мошкаганы ма екен... Не де болса, бул жолы Ор бойынан ецсеЫ жыгылмай т ж кет- Ti. Баягыдан 6epi coatee б1рде и л т п , б1рде илжпей журген кеп I керенау аша тубектеп ала бажадтыц езше естершен тана жаз- I дады гой... Олар будан бурый бундай курмет керген кай хан, кай заданы 6teefli екен... Жалтыр мацдай улык та нагыз 6ip сайдыц тасын 6ip сайга • коскан нагыз ак капталдьщ сойынан сиякты. Не icTece де, жйгш | б1лд1рмей жымдастыра койгыш екен. ¥рыныц атындай лыпып (турган жок па!.. ¥рымталды калай б!ле койгыш... Keuieri кошта- сар дастарканнан кейш билер мен батырларга тарту-таралгы тартканы кандай цатып K erri... Цазынаныц тагы да eni мыц сомы- |нык кезше су куйылды дейдк Йуйылса, куйылсын... Баягыдан 6cpi кол-аягы орыстыц кок ала шуберегше оратылып арцанда- лып калган деп буны кекетш жургендер кеше сый-сияпа улестзр- гея туста ездер1 мал сойып жаткан жердеп жынга талагцан I иттей тап-тап 6epicnefli ме... Енд1 не дер екен... Ертен-ак ауылда- рына ак тауды айырып, кара тауды кайыргандай болып какыра- йып барар-ау... Олардьщ кеки гетн кер:п, анада к екш и т келмей калгандардыц imTepi туз жалагандай кыз-кыз кайнар-ау... Эб1лкайырдык бул сапардагы еч улкен олжасы осы... Талай шалкак мойынньщ артьн; омырткасын cerin алгандан, енд!гэр1 оз1не аскактай карай алмайтындай кылганы... Эбжкайырдыц бул сапардан еч алдымен укканы — казактыц баягы салкам cepi доуреншд вттп бара жаткандыгы. Енд1п жерде ол айналасымен бурынгыша алысып-жулысып еш р суре алмай- ды, ауыз жаласып, жеч ушынан жалгасып кана eMip суре алады. Демек ачдысып кана емгр суре алады... Мундай туста бшектен repi б1лжке салмак кобгрек тус!чкх- рейда. Ендеше бул баягыдан берп мысыктабандап б1лд1рмей умсы- нып келе жаткан нысанасына 6ip табан да болса, жакындан туседа деген свз. Эбжкайырдьщ бул сапардан 6ip сезгеш — ак патшаныч улыктары KyuiTepiMi3 жетед1 деп куд1рейе кетер квпек тобеттер- ден repi ачысычды ачдап абайсызда тап берер lociлкой таэылар- га Keni4Kipei«i екен. Олармен ун й з ачдысудыч ез1 жочгармен сарт-сурт салгыласудан одайга тусе кояйын деп турган Typi ша- малы. BipaK, кайтедк.. Шыдайды-дагы... 1ргеден басып, кунара текпектеген кара сойылдыд астында кансырап жатып жан тап- сырганнан repi 1ргеден сыгалап ез1чда баккан сукты кезбен ачдысып отырып бала ecipin, мал бакканьщ елдекайда дурыстау шыгар... Жер бетжен кезш жсйгысы келмейтж iarepi Tiaeyai кауымга туптеп келгенде, Кызыл карын жас баланыч камынан артык мурат болмаса керек. Ол жолда камкор эке, камкор ана неге пешл болмаушы еда?! MiHe, бул да, ез балапанын оз» тузакка апарып TycipreH то•1р2-3

гайдай, 6ip баласын тагы да бьлегшен устатып шырылдатып жат колына тастап кетап келе жаткан жок па! Кез алдына — анадагы 6ip цоштасар сэттеп Дожахмет кел- Д'- А сау тайга алгаш MiHin турган баладай жаудырай карайды. Такым ында гы тайдан api коркып, api цимай турган сэби жана- рына кезщ тускенде ет-журегщ ез1л1п журе бермеунп ме едк Сол сэтте сез1мнщ деген!н кылсач, умтылып барып баланды жу- лып ап, асау тайды арцасынан 6ip тартып, тайып турмас па ец. вйтсец балач емip баки цыл чуйрыцтыч карась: н да коре алмай, KYP тацым етпес пе ед1. Сондыктан да амалсыз тэуекелге бел буа- еьщ.» Keai адырайып турган баланы ер устшде гумыры втер ер ж ш тке асаудан аунап тусуге корыкпау керек екенш уктырып басу айтып багасыч- Цаначды жарып шыкцан балацныц болашагын ойлагандагы сол нар тоуекелге канасыи жарып шыккан журтьщньщ болаша­ гын ойлаганда да кайтып бармассыч. Кеше Кожахметпен коштасканда ш тей канша кан жылап турса да, артына 6ip капырылып карай алмай кайкайып кете барганы да сондыктан. Цожахмет, эрине, ештече TyciHreH жок. Дажет десеч1з, булар- дыч кашан кайта айналып согатындарын да бщмейдк Тшм оньщ орнына жача аманаттыц кашан баратынынан да хабарсыз. Ама­ нат деген созд1ч не е к ен д тн де укпайды. Цожахмет TyciH6ece де журты тусшсе болганы да. Айнала- сындагылардьщ 6ipi колдап, 6ipi колдамаса да, аруак колдаса болганы да... Эб|лкайыр Дэурен бшкке жеткенше асыкты. Неге екенше oai де тусшбейд:, эйтеу:р, мына сапарыньщ магынасын сезд1рейн 6ip нышан кутетшдей. Ж урпнпилер нысаналы кызыл уМкке зауал ауа жетй. Бая- гы сол окшау уш к. Баягы сол астында и м жатканы белпшз окшау томпек. Бул мачайда одан баска кона кетер взге бшк жок- тай кашан келсеч де, анналсоктап шыкпай журген таргыл бур­ и т . Булардьщ карасын анадайдан Kepin кап далацтап уша жо- нелдк Сосын алыска узап шыгынып кетпей квз жетер бипсте шуШп журдк Дэурен бш кйч, таргыл бу р п т й ч бунысы калан? Барып келе жаткан сапарыньщ мына далага ешкандай елеул1 езгерш экел- мейтш болганы ма? Сол баягы уйрешшкй далбаса йрпшйк сол калпымен жалгаса берет1н болганы ма? Неге мынау кызыл том­ пак топырак кылп етпей жатып алады? Неге сонау таргыл бурит тышкан аулап жургендей бей-жай шуШп, манаурай ушады? Не­ ге сонау батуга ечкейген кызыл шунак кун бэз-баягы калпында кул1м-кул1.ч етедк K ici тжсшердей ештече жок болганы ма... Ендеше оган бола неге кобалжиды? Буган да кереп сол Kici пксшетшдей ештече болмаганы емес пе efli? Буныц душпандары оныч бул эрекей дуниен1 карай суга алдыратындай эбден дур- лш йрш бакпап па ед!? 1Солары бекер боп шьщса, дуниеш карая 424

су алатындай еш кауып ж ок боп шьщса буган одан артык не керекед1?! Е, к¥Дай, езщ колда. Е, аруак, езщ жац бол... Элгшде гана урейлене лушлдеп турган ж ур еи кенет атша тулап дурйлдеп ала женелгеш... Мукамбет кожа журттьщ тазесш тагы да топыракка типзш , тагы да алакандарын жайгызып, тагы да бет-ауыздарын си- патты. Калын шогыр нысаналы бшктен жайлап тусдп, женге шыц- ты. Дэурен бшкке жеткенше кек желкесше шаншу кадалгандай cipecin келе жаткан хан енд1 жалтак-жалтак артына бурылып карай бередь Данша караса да, сол баягы уйрешшкт! KepiHic. Булк етпестен бук тусш жаткан кызыл у т к . Ш ыркау аспанга шыгып ап, каннен-каперйз калыктап журген таргыл буршт. Журшшен жацылмай жаркылдай кулш , жерге ецкешп бара жат­ кан кун K03i. К ел еа 6ip айгыр ж алга кетерШ п тагы карап едь К ун Keai уясына конып, балкыткан кумш течгедей epin жогалып барады. Таргыл буршт атымен кезге шалынбады. Батар куннщ шапагы шарпыган кызыл у т к кашып бара жаткан тулш ш ц жонындай жымыц-жымыц етедй Мынау не? Бул алкаптыц кун батардагы уйреншжт1 Kepinici ме, ж ок муныц кезше эдеш тусш турган элде 6ip нышан ба?! Кызыл тулш аягы жерге тимей жулдыздай агып келедь Сы- лавдаган куйрыгын 6ipece караган, 6ipece шецгел шедь Кайки- ган жонын 6ip муп-муздай алакан сипап жаткандай. Тула бойы Typinirin барады. Туйменщ т ес тн д ей тш к ен е тумсыгына дем жетпендй Туйешд кумалагындай к1шкене ж ур еп кешрек кац- касынан пана таба алмай сонау шубалган куйрыктыц астына карай зуылдан кашып бара жаткандай. Енд! сэлден сок 6ip бута- ныч тубше домалап Tycin калатындай. Апырау, бул кырык бултак тулш емес пе ед1? Ж аны кысыл- ганда айлага баспайтын ба ед1? Бултармайтын ба едь Сонда кан- дай 83ipefiin кугыншы болса да, кез жазып кала бермеуни ме ед1? Б ул неге жулдыздай жуйткш кашканнан баска кайран таба алмай келед!? Бугаи не болган? Элде тулшлштен калып, кит етсе терт аягына жалынган кояига айналганы ма? Алпыс еш айланьщ орнында ущрейген урейден баска ештеце калмаганы ма? Ypeii куйрыгывды былгаганнан баска не 6iTipymi су»?1 Буны- сы калай? Буган aapeci осынша ушатындай не KepiHinTi? Буныц зэресш осынша алатындай кандай таж ал тап 6epfli? Бул сонша- ма неден корыкты? Шеп арасында булкектеген тулшнщ кектеп кыраннан баска не жауы болатын ед1? Зымыраннан шолган кыран ж анар болма- са, жерден жарты кулаш, 6ip кулаш, еш кулаш бшктен жыртия караган жырткыш кезден кез келген бутаны-ак калкалап к¥ты- ла бермеуин ме ед1?! Апырай, бул жолы кызылсыраган кыранныц астында сауы- 426

рын калан ашып алды екен? Ондай агаттыцты калай ж!берш жур? Бас тыгар калкасы ж ок бундай кУ тадырга калай шыгы- нып кетш ж ур? Енд1 бул арадан цутыла ала ма, жок па? Квктей кызыл квз кыран буны осынша куганша неге сорга- лап туспед1? Неге бел омыртдасын сытырлата сындмрып бурмей- Д*? Неге жумыр басын ачдыздаган тырнацтыд астына алып, тумсыгымен топырак каптырып с1лшлемейд1? Аяганы ма, ка- лай... Дг.натыныц сусылы кыр аркасын ызгар болып карып ш утп-ш уйш келед1 де кайта бтктеп кетед!? Элде од е т обден болдыртып барып алайын дегеш ме? Барар жер, басар тауын калдырмайын дегеш ме? Элде айласына с е н т сылацдаган немет жер бетшдеп барлык бака-шаян, курт-кумырысцаныц алдында обден маскара етейш дегеш ме? Апырау, бунысы калай?!. Бул мына калпымен ani кашанга д е т и кашады? Дашцанмен кутыла ала ма ез1? Мынау тебесшен озэз1лдей т е н т келе жаткан таргыл нокат не? Д ус па ез1? Ж ок, мунык баягыдан 1зш багып, колга Tycipe алмай келш, капысын ендг тауып тап берген тылсым жен- дет пе? Ж ок, квз алдында гайыпка айналып таусылгалы турган талай-тагдыры ма?... Не?... Не?.. Не?.. Соргалап т е н т калган, е т иыгына MiHin калган квк тагысы кайцац етш кайта бтктейдк Сак-сак кулгендей сацк-сацк ун шыгарады... Дудай-ау, мынау не в31 — кус па, адам ба? Зымырап кашып келе жатып квкке каранды. Тебесшдеп кус... Д ус болганда да тырнагы сокиган буршт... Буршт болганда да KaKiMri Дэурен бшктщ басынан шыр айналып шыкпайтын таргыл буршт... Бунысы калай? Мана жайбаракат жайына самгап журген манаурай кальщтап журген маубас макулыкка муншама не кв- pim-ен?! Оны не тулен тур гп ? Далиган мына далада шецгелш кызылдайтын взге ештеце таба алмагандай буган тускеш калай? Элде б1рдецеден ашынды ма екен? Неден ашынады? Не деп ашынады? Бул аруак шамырыктырардай не icTen efli сонша? А руак баккан киел1 буршт айдаладагы кацгыма тулюге не деп шамданады? Осы кашып келе жаткан 03i KiM? Расында да тулш ме?.. Ж ок, тулгаге айналып кеткен баска 6ip макулык па? Тулшнщ мынандай бес саусагы болатын ба efli? Егер тулш болмаса, кай- 1 ып булай жер бауырлап жымып каша алады? Аш бела кайкац- даганда ш н д тм е н жер сыза жаздайды. Аяк-колы жерге тимей- д’ . Сонда бул тулш болмаганда не болады? Таргыл буршт устЬустше шацкылдайды? Не деп шачкылдай- ды? Буган не штемейсщ дейд1? Неге кашасыц дей ме? Неге кас- 1.иып карем шаппайсьщ дей ме? Неге айлага жугшесщ дей ме? Дайратка жуингенде не тапты? Дарсы шапканда не тапты? Бук- паганда, букпактамаганда не тапты? Жан-жагына жалтак-жал- так карап бас саугалар пана 1здемегенде не тапты? Мынау тар­ гыл буршттщ баягыдан 6epi бул мацайдан керш келе жатканы шашылган кан, кураган суйек емес пе efli? Дайсар болам деп кан- сыраганнан баска не тапты солар... Сонда бул не дейд1? Жер

басып Tipi журмендер дей ме?.. Не дейда? Tipi ж ур десе, будан басца кандай амалдары калып еда? Айладан баска кортаны пай­ сы? Бетенда персе жата кел1п алысканнан шыккан Myftiai пайсы? ва1мнен басканыц дегешн кылмаймын деп елерменджке баскан- да не тапты? Богдешц бэрш ж ау тутпай, ш табысуга тырысса, одан элдекашан суйектер1 пурап калган аруактардьщ Heci курайды екен? Элде олар борщ де осылай квктей солып нуарып- куарып касымызга жатындар дей ме? Ендеше, бул олардын, айт- канымен журмейда, элдекашан суй ей пураган аруактардын квда- Л1Н ауламай, жарыкка талпынган жыртык вкпе прйгердац куШн куйггтеп, жогын жоктайды... j Ол ушш де жазыкты болатын болса, аруактар кылатынын I кылып алсын... Манадан 6epi кулазып босап калган куыс кеудесше луп етш б1рдеце Tycin кеткендей. Ж урей гой... Уйреншшй канасын канта к е л т тапканы гой. Тыпыршып тулап жатыр екен дейдь Сол-ап екен манадан 6epi ез-езшен у й й л ш куйреп бара жаткандай ке- р1нгсн ку сирактарына куат дарып, серешп-серейш шыга келген екен дсйдп Жермен-жексен боп омырылып-опырылып бара жаг- кан бел омырткаларына эл бгап, куд1решп-куд!решп шыга кел­ ген екен дейда. Салак койшыньщ ултарагындай сатпактанып, ею шекесш сабалап келе жаткан салпац кулагы айбар жиып, едаре- йш-ед1решп шыга келген екен дейдп Ж алт бурылып парсы атыл- ды. Аспанга атылды. Твбесшен соргалап тешп кел1п калган таргыл бурюттщ eaine тап-тап берда. Аузын ашып, п сш акситты. 1лшсе киып тусуге бел буды. Кезше кан толган ашулы буршт, капел1мде, селт ете калган- дай болды. Косей твсеп келе ж аткан кей с тырнагын жалма-жан тартып экеткендей болды. Канатын далбац-далбац кагып каша женелгендей болды. Bipa3 жерге дeiiiы лактырган кесектей зы- мырап барып кайта самгады. Эл1 де болса мунык мацайынан кете алмай, шыр айналып шушп жур. Bipaii, бурынгыдай: «Бул неткенщ?» дегендей Keei канталап, кэрлене шушмейдк А й дала- да бушрш согып, мл! салактап. е кп еа emin шокиып отырган буны мумркеп, киып кете алмай жургендей айналып ушады. Бул солай 6ipa3 отырды. Жан-жагына кез салды. Бас саугала- тар сая хздедк Анадайдан б1рдецеш кердк BeKceciH суйретш ка- сына барды. Арбиган-арбиган кос дещ-елек. Тот баспаган. Жыл- тырап тур. Сотая Караганда элдекайда багыт алып бара жаткан козгалыс усй ндей б1рдеце. К азак арасына ж ш келш туратын таргыл шапан cayдaгepлepдiц арбасына келщюремейдк бншеч шойын... Ynipefiin аузын ашкан элденеа сопайып тагы тур- Элй от кусатын зечб!рек деййш осы емес пе екен? Ендеше муньщ касына кайдагы 6ip таргыл бурют туйл1 шайтан да жолай ал- майды. Ендеше кандай кугыншыдан да кутылганьщ. бзшхч 6ipa3 келечкей де бар екен. Сулк Tycin ж ата Kerri. Koei тагы да кекке туей . Манаты таргыл бурют эл! шушп жур. Муныц енд1й KyHi не болар екен деп алацдай шолып айналсоктап жургендей... 427

EHTirin дем! 6iiin бара жаткандай болган соц оянып дети. Оз квзше оз! сенбей 6ipa3 жатты. Карацгы тун. Тершкейден муп- муздай леп еседк Тамып-тамып кетердей боп салбырай т е н т тур- ган жарыд нодаттар. Дала тушшц баданадай жулдыздары. Bin- rip балгердщ санап тартпай уыстап шаша салган думала гындай быт-шыт бытырап жатыр. Тагдырдыц жазуындай боп тас тебец- нен самсай дарайды. Жастыдтан басын кетердд Айдалада жатыр. Анадай жерде б1рдеце серецдейдк Элгшдс гана тусшде керген шойын зецб!реп осы емес пе ед1?! Бул мунда дайдан жур? Сонда барып есше туей . Булар мана ж урт-ж урш келш ай бата осында тодтаган. HCypic содты келштердщ ж упн шешш, белдерш босатдан. Ханньщ дасында далган азгантай некер ез- езшен eneri3in, соддарындагы ауыр керуенмен 6ipre тунеген. Bip- 6ipiHe дара болайыд дескен. А нау буныц бас жагында ущреШп турган, расында да зецб1рек. Керуенде ондай зецб1ректщ бес- алтауы бар. Бул мана кущцз «Осындайдыц 6ipeyiH белдеухме байлап дойсам, меш дандай ж ау ала алады?!»— деп ойлап деле жатдан. А л, б1рад, элг1 таргыл б у р к т дайдан ж ур? Дэурен бшктен кун барында вткен сиядты ед! гой. Киел1 уЩд ешдандай кышан бидармеген. Тек ец ссцгы рет бурылып дараганда, оныц батар куннщ шапагына боянып, дашып бара жатдан тулк1щц жонындай боп жымыддай дызарранына тж й нш далган. «Ныша- ны осы болмагай»,— деп ойлаган. Т у л ш т елестеткет буны дош- таганы ма, мошдаганы ма? Ол тулгаге айналса, eHflirapi оныц басына таргыл буршт дайдан донып отыра алады?! Эуелден, cipo, тулш мен дыранныц туз-дэм1 жарасып керген бе? TeMip шецгел кек тагысы туз дылтыцын опыр-топыр жайратып таста- маушы ма efli? Ондай адыр Ty6i жайрап далар тулкШктен не пайда? Сонда ашу сиядты адылдыц да баянсыз болтаны ма?! Соны ойлаганда манаты Даурен бшктщ мацында калган тар­ гыл 6ypKiT соцынан mecin ушып келе жатдандай коршген. Юм 6i.ninri, кнел! дус дарацгыда да жол табатын шыгар. Кек жиек- тен тутаса жылжып келетш дою дарацгыга араласып, ол да дуып жетш далгандай кершген. Bip турл! елепзш жон ардасы шымыр- лап доя берген. Кундегщей шошайып одшау журмей, соцындагы дара курым керуенге араласып кеткен. Жабыр-жубыр мол шо- гырдыц iuiiне енген сон деш жайылып «Toiiipi, таргыл бурк1т I тунде ушып жарганат болып дети дейсщ бе? Озшщ дутты 6niri- не донып отырган шыгар»,— деп ойлаган. Б1рад аял жасап, ту- немеге келгенде дайтадан елейзген. Од дэршщ исшен eni-ripimH 6spi дордады гой деп, тесегш зецб1рект1ц ыд жагына салдырган. Сонда элг1 кергеш не? Аруадтар козше кунд1з елестетпеген нышанды тунде туеше Kipri3reHi ме? Таргыл бурюттщ муны дызыл тулк! дылып дуалап кергеш, канша дегенмен, аруадтар- дыц шамырканганы гой. Жеме-жемге келгенде тебесшен сорга- лап тусп егет, не десе де, буныц басындагы хэлд1 туеш гет гой. Сонда да айналсоктап m»ira алмай жургеш, дайтсе де желеп- жебейтш пешлдершен таймаганы гой. 428

Ендеше, баягы Mari би айтцан т у л м дэуреннщ б1ржола орнз- ганы гой. А л, сонда буныч элг! тагдырдьщ жазуындай таргы.з бурм тпч 03iHe тап-тап бергеш не болганы? вл е р м е н д т ме, ем!р- шецдМ ме... Не де болса, келешек кврсетер... Далыц ой ч¥шагындагы хан жылы тесекке теречдеп суцги тусть Аспанга чарап efli — манагы бадана жулдыздар жым- жылас жогалып, орнына 6ip кулгш карацгы майлакы мунар жайлапты. Суыт жолаушы кун батчасын жвщц дурыстап багдарлай ала- тын жулдыз кершгенше, ал жулдыз жогалганда айналага жары к, Tycin тач сыз бермей турып еру к е п т жолга салмайтын. Ондан алакеу!мде аттанган керуещц элденелер алжастырып, адастырып кетед1 деуий efli. Хан да тэти уйкыдагы керуенд! ояткысы келмедь Keiciperi алга умтылганмен K03i аяч-женд1 эл1 жыга танып улгере чоймаган, тач ceci эл1 б т н е чоймаган елеч-алач кез ель

МАЗМУНЫ Blplnuii О0Л1М ТЭУЕКЕЛ Ек'иши бо.им ЕЛЕЦ — АЛАЦ 172

згяг -...... Ki.aa фабрмкасы, <80124. Алматы ^ а с Т г “ “ р Г npoJacallcl. M vT __

Кек1лбаев OGiiu. Ж азуш ы , К 28 Елец-алац: Роман.— Алматы: 1984,— 432 бет. шотырран «Елец-алац* лерд1ц OcIliicctM ж----- Каз 2 К4702230200—186 1-84