Кекілбаев Ә. Елең-алаң

оскер мен артиллерия жайгасты. А л артды жадна, езен бойына штабтыд шатыры мен офицерлер туратын кшз уйлер ттл ет1н болды. Аш ннектсй шубатылган узын керуен лагерь орналасатын жерд1 терт жагынан тугелдей доршап сыздиып туркан сонд1 сап- тыц алдына терт дадымдай жерге кеп шегер1лд1. Саптагы эскер- ден алдын-ала белппп цойган адамдар w repi шыгып, шегерул! жатдан туйелердщ бел ардандарын ineurri. Тай-тай тецдер дос дапталга сыргып-сыргып тусе далды. Ардалары босаган атандар мен нарлар былд етпей терсйда бушрлерш кунге дадтап, ауыз- дарын рахаттана дайшылап, бырт-бырт куйсеп жатыр. Солдаттар эр дайсысы ез бел1мдерше алдын-ала белшш бер1лген шепке апа- рып даз-датар изш шатырлар мен кш з уйлер Tire бастады. Ай- наласы он бес-жиырма минуттыд 1шшде элгшде гана додырсып жатдан кеп ж ук сымдай тартылып кеше-кеше дылып жарыстыра тш лген сэнд! лагерьге айналды. взеннщ аргы жакасында Kapi-жасы далмай анталап турган Уфа тургындары ауыздарын ашып датыпты да далыпты. Дала бетте сонадай-сонадайдан шод-шод салт атты туздштер корше- д1. Олар да тымадтары шошайып, осы ж адда дарап ацдиып тур. Цосын Tirin жатдандар оларды одан сайын тац далдыра тус- К1лер1 келгендей ширад басып, шапшад димылдайды. Кенет 6i- реудщ шадылдай шыддан ащы айдайы естшдь — Келнстер жайылысда ж1бер1лсш! Сол-ад екен манадан 6epi кендер1 жылтырап келбей iuorin жатдан кеп туйе атып-атып турегелдь Белдерше саладтатып ды- лыш байлап, долдарына ушын бшектерше орап дамшы устап ат MiHin, аршындай димылдаган 6ip топ казак туйелерд1 шубыртып epicKe айдап шыдты. Лагерьдщ екппш жагында ерелеулх аттар езен бойына дарай шапшып жайылып барады. Ыд ж ад бетке даз-датар п зШ п дазандар асылды. Цасапшы солдаттар анадай жерге, ауладда апарып тайынша жыгып жатса, екшнн 6ip тобы дабан уй тш жатыр. Б1реулер1 теркез ауларын суйретш езенге балыд сузуге тартты. Баладты турш тастап, дармад салып отыр- гандар даншама! Айдалада ширатыла шыддан тутшдер жадтан ж ас еттщ, пияздыд, бурыштыд — дэмдеп-дэмдеп nicipw in жатдан тати тадсы д тамадтыд ici аддып доя бердк Дызыд думар ж урт ершдерш 6ip-6ip сылп етшзш уйдьушне тарай бастады. Мынандай жер-аягы кед бостанга шыддандарына дыстай тар шарбадда дамалып дысылып-дымтырылып бггкен аскер де море- сэре. Экспедиция дарамагына бершген бел1мдер алты ай дыс жан-жадтан ycTi-ycTiHe шубырып келдх де жатты. Уйреннйкм гарнизондарынан бауырларын б!ржолата котерш шыддан аскер бетен даладан баспана таба алмай, аттарына берер жем таба алмай, дару-жарагын дояр дойма таба алмай, апанынан су шыд­ дан арлан борщей, онда шапдылап, мында шапцылап, коресш! эбден керш шыдты. K^ic боны Кирилов та 6ip тыным таппады. Цасына воевода 50

Кошеловты, полковник Тевкелевтк хатшысы Петр Дьяковты ер- тш алып киян тукш р деп цоцырцай цаланыц кешесшен коше тастамай, сенделед1 де журедк А уладан аула поймай, тугел ара- лап шыкты. Ец болмаса он аттыц басы снятый кора-копсыныц, он солдаттыц басы снятый баспананыц 6api есепке алынды. Ки­ рилов т ш п цаланы койып, мацайдагы деревняларды Ke3in KeTTi. Казан, Ногай, Ci6ip, Орыс жолдарындагы барша т уп 1, барша бо- лыстыц билерш шакыртып сейлестк Сейтсе, торт жолдьщ бойын жайлайтын башкурттыц кырыц торт болыс елшде ешшмге ешцан- дай алым-сальщ твлемейтш 6ip мыц торт ж уз отыз 6ip тутш тар­ хан шанырагы, 6ipeyi тулк1, 6ipeyi кундыз, 6ipeyi сусар, 6ipeyi бал жиып салыц твлейтш eerie мыц уш ж уз тоцеан бес тутш цара суйек шацырац бар екен. Кирилов солардыц бэрше тутш басы exi шана шоп, eKi цой немесе 6ip тайынша экеп беруге бу- йырды. Ондай салыцтан тек ертец экспедицияга керек келш, аркан, кшз тауып берет!ндер гана босатылды. Аспандатып шоп тиеген нар шаналар Уфага цые бойы шубырды да жатты. Енд1, мше, суйткен таукымет те артта калды. Вологда п о л о ­ нен баска келетш эскер тепе ксл1п болды. Кирилов мынау онсыз да титыктап 6iTyre айналган Уфаны одан api кинай 6eprici кел- мей жолга шыгуга бел буды. Манадан 6epi езеннщ аргы жагына топырлай жиылып, лагерь боп жайгасып жаткан калыц эскерге цызыктап карал турган кала халкы : «Осынша кеп обыр ауыз- дан кутылганымыз впрш пе, шын ба!*— деп, иптершен тоуба айтып турган шыгар. Осынша эскерд1 цые бойы асыраумен коса, жарты жылга жетер жол азык пен квл1к эз1рлеп беру де оцайга тускен жоц. Елиз-сусызга кететшдерге кыстай уй сайын цара нан кепт1ринп, олар агаш кабыгынан ж асалган жещл корапшаларга салынды. Кос кабаттап т!г1лген кенеп капшыцтарга арпа, сулы, жарма цапталды. 1шше алты шелек су сиятын емен кеспектерге арак пен спирт толтырылды. А л туз, бурыш, темек! дегендерщ1здщ цисабы жок- Кула тузге кетш бара жаткан каракурым косынга керек емес нэрсе болсайшы! Ж ук арткан туйелер мен мШ с аттарды жол- жвнекей суару уппн жецш агаш астаулар жасалды. Kni3 уйлер мен жолым уйлерд1 жабатын канша вре кш з жиналды! Курек, мосы, шелек, аркан, ж ш , балта, балгалардын санына ж етш бол- майды. Орта жолда кереп болады деп, устахана эз!рлеп, оган кажет KOMipre дейш алдын-ала дайындалып койылды. Варган жактарында ру басыларын алдап-сулау уш ш алынган шапан тшетш жылтырак маталар, оларды эдштеуге керек ал­ тын, зер, KyMic окалар, кумштеген суйек шакшалар, кейлект!к пулинтер мен ж!бектер, шаршы орамалдар, тарактар, кол айна- лар, инелер, im кшмдж шыт-шыбырлар, кумш сакиналар мен айшыктар сеюлд1 усак-туйектердщ eei б1рнеше тай. к курь айпалардан тарайтын тармадтар- • 61

Оныч усмне ж ана каланы салуга, ойда жокта тузджтер ша- буыл ж асай калса, коргануга камдалган кару-жарак тагы бар! Ертеч осынша артынып-тартынган каракурым керуен каптай epin турегелгенде бул мачайдагы туз елЬйц де зэре-куты калмай- тын шыгар. Тек ертец тац атсын де! Тек, TOHipiw, сэтш салсын де! Бул косында: *Иэ, сэт! », «Иэ, сэт!»— деп, ж уреп алкымына тыгылып, алабуртып журген жачгыз Кирилов кана емес-Ti. К азак е л гш л т жайгаскан уш кш з уй ол Tyni керер танды кездершен аткызды. Туйелерд1ч бырт-бырт куйсегеш, езен бойын- дагы ерел1 аттардьщ шуркыраса шсшескендер! су бойындагы ню-кию кеп дыбыс кулактарын кытыктап уйыктатар емес. Кор- мегел1 уш жылга айналып бара жаткан самиян сахараларына топ е т т тебеден тусе калгандай... А й да сол куш эбден шаршы- сына толып туар ма! Теч^рек тапа тал тустей жаркырап, кеч да­ ла эбден д е т жайыла керЪпп талмаурады да жатты. Ертечше кун кетерые дабыл кагылды. Шатыр-шатырдан атып-атып турегелген сансыз аскер озен бойына жуынуга жу- ripfli. Саске шамасында жауынгерлер шаршы жасап сапка турды. К ак ортага зер шашагын жаркылдатып жорык альтары экелтдк К удан жолы кулшылык басталды. Мойынына алтын керсть асынган окалы кшмд1 мачгаз священник вне бойы кунге шагы- лысып, нурга малынып, ауырлай басып сапты аралап келедк Эр солдат пен эр казактыч алдына барып, бата 6epin, устЬбас- тарына колындагы KyMic шарадан киел1 су тамызады. Солдаттар мен казактар epiыдсpi куб!рлеп, жаппай шокынып жатыр. Священник терт канат сапты тугел аралап шыккасын кундей KypKipen орыс гимш куц 1р ен т коя бердк Тек сапта тургандардыц рана емес, так атпай жатып анадай- анадай жерге жиыла калган кызык кумар халыктьщ да тула бойын дур TypmiKTipreH салтанатты эуез басыла бере, гурс-гурс зечб1рек атылды. Зечб1рект1ч yHi енд1 вше бергенде сатыр-сутыр дабыл кагылды. Сымдай тартылып сыздия калган кальщ эскер- ге козгалыс шрдк Эскери бел1мдер лек-лек болып Кириловтыч алдынан кошамет керсетш шерулеп еттк Сосын эр кайсысы вз шатырларыньщ касына барып турды. Дабылдар тагы да дурмлдеп ала женелдь — Ж ук тиелсш! Кшз уйлер мен шатырлар эп-сэтте жыгылды. Даз-катар сап тузеп шегершген ауытты, жазылы туйелерге тай-тай ж ук течде- ле басталды. Айналасы жарты сагатка жетер-жетпес уакытта барлык туйе, барлык арба ж уктелш 6iTTi. Сол кезде: «Жинальщ- д ар!»— деген дабыл бершдк Адамдар мен туйелер м13 бакпай сап тузеп п з Ш п тур. Кирилов кумштелген ер-ток,ым салынган шачкан боз атца мт- нш , оуел1 казактарга, сосын ж аяу эскер мен артиллерияга барып, сапарларына сэт ттледк Жауынгерлер эр сездт мык шегедей ка- далта айтып, сак-сак ж ауап бердк

— Марш! Кернейлер мен дауылпаздар жорыц маршын ойнай ж енелдь Ж урттьщ бойын 6ip алабурткан куаныш кернедь Лек-лек саптар кимылдай бастады. А лга атты авангард — ж эукем кол шыкты. Уш казак ж у з д т аттарын билете басып birepi озды. Олар жарты шакырымдай жерге узаган соц барып, терт рота ж аяу эскер мен тогыз 3en6ipeK козгалды. Кириловтьщ куйм ем мен ханзгданыд куймеш соларга м есетш болды. Олардан кейш офицерлердщ жуктер! тиелген арбалар мен санитар арбалар ж уредь Heriari оскери куш ке сосын барып жол тиедь Олардыч жартысы туйелг керуеншч алдына тусед1 де, жартысы сочынан ередк Эр он туйе- Hi буйдаларынан 6ip-6ipiHe т^ркеп 6ip Kici устайды. Сондай он Kici жетектеген ж уз туйе 6ip белш курайды. Элгшдей жиырма белш — артынып-тартынган eKi мыч туйе мач-мач басып жолга тусть Арнайы сакшы саптар ерткен жача каланы салатын кару- жарак тиелген ауыр арбалар солардан кейш журмекпп. Ш ерудщ eKi капталында жарты-жарты шакырымдай жердей кос кабат тузеп кос канаттьщ жэукем колы шубырады. Осынша улан-асыр колдыч сочынан жарты шакырымдай жердей алты казак жуздШ мен тогыз зечб1рек арьергард — арт- кы жэукем кол болып ьпеседь Бэр1 де алдын-ала тэпт1штел1п койылгандай дэл шыкты. Кернейпплер мен дауылпаздардыч колдарында тыным жок- Солдаттар мен казактардьщ ауыздарында тыным жок- KypKipe- тш эн салып келедь Кептен 6epri арманды сапар басталды да кетп. Кез ушында как жиекте шогыр-шогыр салт атты башкурттар кунгейге карай бет тузеген улы шеруге капталдаса шауып барады. Аслан астына теп-тепс кек пулип тесеп тастагандай айнала жап-жасыл. Батыста — тасыган казандай кемершен асып-тепл1п А к Ед1п жатыр. Ш ыгыста — кез ушында шок-шок тогайлар кы- лачытады. Арттарында — дечбек жалдардьщ басында булардыч жолдарына кезш сатып Уфа карап тур. Май точгысыз сэу1рд1ч кун1 жаркырап-ак баккан. Мынау сал- танатты шеруд1ч ажарына ажар коскысы келгендей кылыштар- дьщ кынабы мен мылтыктардыч сучп сш е шагылысып ойнап, 6ipTe-6ipTe би1ктеп барады. Цызыккумар топтыч Ke6i артта калды. Тек кос капталдагы салт атты башкурттар гана таркайтын емес. EKi буШрдеп атты казактарга жакындап-жакындап келед1 де, дурк1реп кей1н сер- п1лед1. Сосын 6ipiH-6ipi куып ушан далага карай шапкылап ала женелед1. К ек ж иектеп ну жыныстарга барып ci4in б1ржола жо- галады да, сэлден кейш кайта кершед1. — Булар неге мэз-майрам!— деп сурайды былайырак шык- касын ак боз атын адьютантына 6epin, куймеге кел1п отырган Кирилов касына жайгаскан Петр Дьяковка бурылып. — Кектем шыкты-ак, булар кебелек куып ойнаган балалар- дай асыр салып кететш кершед1,— дейд1 Дьяков кек жиекте ой- кастай шапкылап журген башкурттардан кезш айырмай.— Энеу 53

кун! Алексей Иванович, Сергей Костюков yiueyiMi3 ки!з жинап барганда ауыл сайын «Царгатой* жасайтын едш деп напылып жатцан-ды. Кирилов тацырдап цасын керд!. — Царгатой? Иэ... Олар жыл сайын узац царга ушып келгенде: «Енд1 коп узамай кектем туады»,— деп цуанып той жасайды екен. Царгатой дегендер! сол. Ауылдан жарты шадырымдай узап ба- рып жерден дазып ошак, жасайды. Цазан асады. Царга тойга еркектер датыспайды. Цатын-далаш пен бала-шага ертеден дара кешке ездер1мен ездер! море-сэре болады. — Сонда не ермек цылады? — Бала куресйредц жумбад айтысады, TinTi бала таппаган ж ас келшшектер мен ж асестр1м цыздар балацтарын Typin алып ж аяу жарысады. Эйтеугр iuiTepi пыспайтын болса керек. Кирилов хатшысына цызыга царады. Келгенше бес-алты ай болмай жатып мундагы ел жайында не сурасац да, тап осылай агыл-тепл ацтарыла сейлегенше риза болып отыр. Эуелде де кеп цагаз кепйрушшщ шлнде осы 6ip децгелек жуздц кесек nimiMfli ж ш тке кеций 6iTymi едь Домаланган етжецд! ж !йт дене б т м ш е дарамастан дашан да дурак, ушып, уршыдтай уМ рШ п туратын. Айтданыцды eKi етпейтш. Дер кезЫде сацадай сай цып эз^рлеп цоятын. Анада экспедицияга ic дагаздарына баскез болатын Kici Караганда, есше алдымен осы тускен-дц Оган: «Таныстарыцныц арасыида зерек ж ас ж М ттер болса, маган жолыцтыр... Б1здщ экспедицияга бШ мд! адамдар ете керек»,— деп тапсырган-ды. Сонда Москвада буган 6ip Tici ацсиып кулш турган адеары ж1- riTTi ертш экелгенЕ — Ж ш и м , атыц-женщ мм? — Михайло Ломоносов. — Цайда кызмет штеп журещ? — Одимын. — Одушысыц ба? Цайда оцисыц? — Славян-латын академиясында. Кирилов 6ipa3 сыр тартып Kepin едд кез1 кул1мдеген дец мац- дай ад жардын бозбаланыц талай нэрседен талабы да, хабары да вор екенш ацгарды. Bipan, славян-латын академиясыныц бас- шыларыныц: «Ец тацдаулы ш э ю р т п з . Шетелге одуга ж1бермек ойымыз бар?»,— деп дадалып отырып алганы. Петр Дьяков оны Архангельск жадтан таниды екен. Дьяковтыц окей Вологдадан Сухон жэне TepicriK Двина езендер!мен Архангельск портына шетелге сататын астыд таситын саудагер-дЕ Петр соган epin жу- рып, немйг жэне голланд тшдерш уйренштЕ Москвага оду !здеп келш ж урш , шыны заводыныц директоры Эльмсенмен таны- сыпты. Соныц дарауында 1степ жургенде Кириловтыц кезше Ш- rin, сауда таможнясына т!лмаш боп орналасдан-ды. Енд!, мше, жиырма е ы жасында Оренбург экспедициясыныц epi хатшысы, epi кецсе басдарушысы, spi бухгалтер!. А д жардын ж!г1т eai семлд! ад кед1л ж астарга уШр. Ломо- 64

носовты да сол жарцылдап ж уретш мшезше бола унтатса керек. Мунда келгел! 6ip аяц-колы серейген арык ж Ы тт1 цасынан тас- тамайды. Экспедиция кецсесше тагы 6ip ic ж урпзуш ! керек ле­ генде Мзмбет Тевкелев сол сыдиган узын тура, немеш тауып екелген-дь Баягыда цазацтар арасына барганда касында болып- ты. Ол да сойдац т1стерш сокитып ауызын ашып ж уретш ац пей1л жШ т сешлдк Петр Дьяков eKeyi оцай т1л табысты. Ж упта- рын жазбайды. Сергей Костюковты коргенде казак елшШ гшдеп- лер де мэз болып калысты: «Мынау баягы Сартайлак кой*,— деп каумаласа Kerri. Костюков тайлак десе тайлак- Дашан кор­ еец, мойыны сорайып, аягын аннан 6ip, муннан 6ip басып костецдеп келе жатцаны. Суйтш ж урш , осы ец1рде туып ескен неменщ бшмейтш! ж ок коршедь Элгш щ бэрш Петр Дьяков содан ecTin алып ж ур. Бул экспедицияга мынау туз журтыныц одет- гурпын, мшез-кулцын калт ж1бермей бацылап, кагазга Tycipin отыратын кезцарацты мылер ете керек. Елшщ мшезш бьлмей турып, жерше де дендеп Kipe алмайсыц. К уш кеше сонау Петер- бургте жургенде башкурттар жайында цанша зерттеу, цанша ац- пар оцыды. BipaK, соныц Ke6i бул халыцты жацын танып, жац- сылап 6uiin алмай турып, сырт долбармен ж аза салынган мэлЕ меттер екен. Олардыц коп мшезше осында келгесш цаныгып Ойга шомып кеткен Кирилов кекет: — Жарма! Ж арма берщдер! — деген оцые айцайдан селк ете Оц ж ак капталдагы ортасында басына айшык шаншылган кок карагай м е ш т бар к1шкентай ауылда 6ip топ бозбала ж1- — Жарма! Жарма берщдер!— деп уйден уй тастамай шап- цылап жур. Петр Дьяков жымиып 6ip кул1п койды. — Мына жшп-тердщ атка MiHin, уй-уйден ж арма жиып жур- генше Караганда, бул араныц жер1 эбден дегдш, сока салатын- дай болганы гой. Эне, кордщ1з бе, сокаларын т и т цыр басына шыгарып та койыпты. Ертец-бурсжуш жер ж ы ртуга KipiceAi екен. Ондайда булар сабантой жасайды екен дейдь Ж ас ж т т т е р ауыл аралап журш , былтырдан калган oni астыктыц соцынан — жарма жиып алады. Сосын олжаларын ауылдан алысырактагы жер ошакка асып койган ортак казанга апарып сала бередк Ж ар ­ ма эбден жиылып болгасын бук1л 6ip рулы елге жететшдей бот- Ка шмрЕледЕ Ботка nicin ж атканда ауыл-аймактыц еркек кш дгп тугел жиылып 6ip-6ipiMeH белдесш, бала жарыстырып, ат шап- тырып тамашалайды. Мундай тойга 6ip ауыл гана емес, цоцсы отырган б!рнеше ауыл жиылып, кокпар тартысады. Кокпарга бурын сойылмен урып жыгып алган берйй тартады екен, цазхр кой не е ш и тартатын кершедь Эне, анау иыгына куйенте асып езен бойынан су алып келе жаткан келшшектщ жолын кескес- теп журпзбей турган коп ж й т т байкадыцыз ба? Олар одан ора- мал еурап тур. Орамал бермесе, цамшыныц астына алудан да

тайынбайды. Эне, ацгарып отырсыз ба, келшшек амалсыз кал- тасына колын салды... Эне, анау агарацдаган — орамал. Оны ел- ден ала бетенецмецдеп журген эне 6ip шабдар аттыга берд!. Эне шабдар ат айдалага ала кашты. Далгандары дуршреп цуып берд!- Буны орамал алып кашу дейдь Буккч ауыл солардыч жарысканына карап мэз болып жатыр. Жанагы орамал берген келшшектщ 03i куйентесш иыгына кайта салумен шаруасы жок, Tici жаркырап кулш тур. вздерк не де болса, 6ip кеци|д1 халык! Иэ, Петр Дьяков айтса, айткандай, бупн тац атпастан атта- рына мшш алып, атанактап шапкылаумен жур. Кирилов буларды таи осындай жаркылдак кабак ак жардын ж урт шыгар деп ойламап едк Элде элй сызкабак шалдыц эсер! Кириловтыц миыгына кулк! ж упрдк Коз алдына кунде ке- pin журген 6ip уйреншшп KepiHic келе калды. Ек! босагасы мен мацдайшасын оймыштап тастаган зш-зьл- дей караган какпа айкара ашылады да, iuiiHen 6ipinen 6ipi ау- майтын 6ip ец уш ат жеккен куймел! шана атып шыгады. Жай кимылдап, ныгыз басатын сыз кабак шал танауларынан бу ат- кылап тасырлап шауып еткен уш жылцыга, олардьщ соцындапл шанага, шанадагы бурадай-бурадай кшм кшп куд1рейт-куд!ре- йш отырган Kicinepre кез киыгын да салмастан созалацдап ба- рып цацпаны кайта жабады. Кирилов осында келгел1 KipreH-шыккан сайын эл п шалга цалай да 6ip карамай етпейдь Бурын ол воеводаньщ корасын сыпыратыи ед!. Кирилов ез алдына жай алып, сонда кешкенде, оны да 6ipre ала кетй. Сырыктай узын сыриган шалдыц тула бойында догалданып, жумырланып жаратылган ештеце жок. Далацтай жагына кылыш жаныгандай. Суалган ек! уртка та­ кала 6epin кайта йы реш п кетет!н кияк мурты, к ат ан кореец де, тышкан тыкырын ацдып калган аш мысыцтыц кулагындай едь рейед! де турады. Суйip иегше сумие бйкен суцй сакалы да тобелескумар этешт!ц куйрык жуншдей селтие калган. Ешка- шан Kicire й к е карамайтын eKi шепр кезд!ц ортасында орактай ити1п оратыла б!ткен кус тумсык ед!рец мурттыц астындагы цаймыжык ер!нмен api асып тусуге элденеден каймыккандай, шаншыла уцшш, шапши токтапты. Ж аргак бейне ылги кан те- yin цызаратын да ж урейн осы шал, сыртынан Караганда, нагыз шатынаган шатаккумар адамныц сойы. Bipait, мше алты айдан 6epi кунде керш жур — шатацтаспак тугШ 6ipeyre жац ашып сейлес!п жатканын коз! шалган емес. ЕртелЬкеш ек1 колы ербец- деп б!рдеце 1стейд1 де жатады. Дашан кореец — езшен де узын сыргауыл сап сыпыргыны кулаштай сермеп аула тазалап жата­ ды. 1^ашан кореец — емен кубшерд! шанага тиеп алып езен жак- ка су алуга кетш бара жатады. Дашан кореец — кара балтасын карагай борснсге кадай шаншып отын жарып жатады. Сыргауылдай сыриган сыз кабак шалга шаруа жеткипкп. Доцыраулатып Kipin коцыраулатып шыгып жататын куймелер- д!ц 6api асыгыс. Вэршщ шаруасы api мацызды, api тыгыз. А л ша-

надагы устш деп бурадай тоны аз болгандай, сыртынан ныгына тагы 6ip тон жамылып, пзесш жэне 6ip тонмен айкара кымтап алган суыт жолаушылар шетшен кердеч, шетшен шамшыл. Bi- реулер1 — сонау Екатеринбургтен. Кен iciH баскаратындар. Bi- реулер1 — Казан мен Вологда, Мензелинск мен Самара горнизон- дарыныц екыдерь Б1реулер1 — Ж айык казактары атаманы мен некерь Bapi де коцырауларыньщ сыцгырын жер тубшен ecTin, дер кезшде алдарынан какпанды шалкайта ашып тастап шаншы- лып турмасац, кьтрау наткан кыртыс кабактарын одан сайын туйш алып, зэрлене карайды. BipaK, оларына бола асып-сасып жаткан сыз кабак шал жок. Элде 6ip енкыршы айтпай бШ п тур- гандай, карагай какпа арындап келе жаткан аттардьщ алдары­ нан караптан-карап езьак как жарылып ж уре бередь Кирилов Еды бойы мен Орал тауындагы орыс улыктары аз болгандай, жан-жактан башкурт ру басыларын жинай бастады. Б1реулер1 жел1 азынаган куба даладан сечсеч к и т , бгреулер! сыц- сыган орман арасынан сусар мен булгынга оранып келетш мац- газ билерд1ч бабын табу орыс улыктарыныч бабын табудан очай керше коймады. BipaK, сыриган сыз кабак шал олардан да тап айылын жиып, кысылып-кымтырылып жатканы шамалы. Сол кенлрейген калпы аттарынан Tycipin алып, сол кен1рейген калпы такымнан босаган КУР жануарларды ат корага карай суйреп ала женеледк Сыз кабак шал асыгып аптыкпаса да, бэрше улгеред1. Сыз кабак шал кабагын 6ip ашпай тунжырап журсе де бэрш дэл ез ойындагыдай цып тындырып кояды. Кириловтын Уфага келгендега туздштер жайындагы тусш Ь гше де еч алдымен earepic енпзген сол кора тазалаушы шал едь Оныч орыс жиЬанкездерш1ч жазгандарын окыганы бойынша, булар каракетпен шугылданганнан repi кымыз imin кызара бер- Tin бос жургенд! унататын салбексе ж урт болса керек efli. Мына шалга Караганда, олардан аскан тындырымды кызметш1 табуыд киын сиякты. Бурын олар э десеч, мэ деп ж агаласа кетер шадыр халык деп еститш-дь Э ли шалга карасач, еч 6ip ceei сатулы сабырлы халык осылар ма деп каласыч. Кирилов кызметшйпшч мшезше карал, енд1 башкурт бггкен- HiH 6api сондай сыз кабак суык ж урт деп ойлай бастаган-ды. Ол HiKipiH шалкактап Kipin, шалкактап шыккан башкурт билер1мен жолыгысы одан сайын орныктыра тускен-д1. BipaK кеш нп кезде туйе жинай барган отряд та, кш з жинай барган отряд та, ки1з уй мен аркан ж ш жинай барган отряд та кечшдер! б т п , *ездер1 6ip елегезек журт* деп келед1. А л Сергей Костюковка айткыз- гачыз, т т т е н ауызынын суы куриды. Одан е с т т алып, мше, Петр Иванович Дьяков та ауызын ашып, кезш жумып отыр. — Ваше превосходительство... Кирилов касындагы Дьяковка карады. Дьяков eKi 6eTi бал- бул жанып алабуртып отыр. Канша дегенмен жиырма еквдеп жас Ж1пт емес пе! Жолдьщ eKi бетшен кергендерше каралай елепз1п келед!. б?

Шынында да. тещрегщ елшпрсе, елширгендей екен! Сылан Ед1л дырыд аунадшып бураддай агады. Аргы жага жардабад бшк кемер. Оныц устш е сыдсыган дарагай, не сыдсыган ак, да- йыц. А л 6epri бет жайдад жайпауыт. Одтын-одтын шалдып жат- цан А д Едиг мынау улангайыр даланы б1ржолата кол-Kecip ке- Min кететшдей эсер далдырады. Ш ырыс ж ад кекжиектщ дара- уы т д а н ш о д тогайлары азайып, жылмиган жазыд басталгалы тур. Кей туста жыпырлап ад кобелек донып отыргандай жауда- зын ескен алацдайлар ушырасады. Кей белден даптай epin да- лыц жылды шыга келедд Манаты коз ушындагы коп салт ат- тыныц да дала^ доятын Typi байдалмайды. Эл1 де дапталдасып келедг Сонадай жерден сорайып 6ip одшау сырыд керш дг Сы- рыдтыц басына жалбыратып элем-жэлеы дызыл ала шуберектер байлап дойыпты. Сырыдтыд дасында дацтарулы аттар тур. Ка- ра-дурад жеткипкть Жан-жадтан дылтиып-дылтиып шыгып жатдан коп салт аттылар. Bapi де солай дарай бет тузеген. — А н а у сабантой ететш жер. Одшау сыргауыл жан-жадтан келетшдерге алыстан кершсш деп эдеш дагылган. А р жагы тегш йк екен. Бэйге шаптыратын шыгар,— дейд1 Петр Дьяков. Элем-жэлем сыррауылдыц дасында байлаулы турган аттары- на барып, жапатармагай ерге донган 6ip топ Kici топырлай шауып кеп, ш ы ры с ж ад дапталдагы шолгыншыларга б1рдеце деп дамшыларын селтеддетш ж ур. Шошаддаган дамшылары Шресе далыц шерудщ ортасынцагы кеп куймеш, 6ipece айдаладагы жацгыз сыргауыл жадты нусдайды. Цоярда доймай журш 6ipep шошад тымад уш казакда epin буларга беттедь — Ваше превосходительство,— дед1 казак жасауылы танау- рай сейлеп.— Мынау шешмектердщ1 6yrin 6ip улкен мейрамы екен. Сабан той дей ме, дабан той дей ме! Сайтан алгырларга ду- рыс тусшбед^м. Ci3flepfli соган шадыра келдш деп жолымызды кескестеп журпзбей дойганы, «Дастархандарыца осынша мол дол барып донжиганда, ездерщ иманды ауыздарыц сылп етпей, дур далып дойып журмейсщдер ме!»— десек: «Ендеше улыдтарыда апар, тойымызга дутты болсын айтып, шашу берсш. Эйтпесе, ал- дарыцнан ала ардан керем1з. Оны аттасаддар жолдарыд болман- ды!»— деп, тадымдарына басып алган ардандарын керсетш жа- лад-жалац етедк «Мына дауга садалыцныд айтып тургандарыныд 6api рас»,— дегендей дасындагы eKi косе башдурт жымыц-жымыд кулш дояды. — Тойларыд дутты болсын, биыл дамбаларыд астыдда тол- сын!— дед! Кирилов eKi ж йтгтщ кезш е кезек-кезек удЫ п. Олар ayeni 6ip-6ipiHe жалтад-жалтад дарап алып, сосын бу­ тан: «СозЗДзге дулдыд»,— дегендей дамшылары саладдаган од долдарын KOKipeKTepiHe апарып и ш п тагзым етть 1 Патша улыдтары барша буратана журттарды осылай кемитш атаган. 68

— Ж асауы л, буларды арттагы обозга апарып, тойларына ша- шуга 6ipep жэш1к крендель берйз,— дед! Кирилов. Ж асауыл мен цасындагылар артды ж акка карай жортып ала женелда. Петр Дьяков еш eeyi е м к¥лагына ж ей п, ыржнып кулш койды. Шынында, соныц айтканы дурыс сешлдй Мыналарьщ бала семлд! аккылдаган ак кешрек ж урт болмасын! Эйтпесе, eci дурью Kici мынадай жер кайыскан кальщ цолды тойга шакыра ма? Буларга керей де сол — ак кецш дМ мен цонацжайлыгы. Донакжай болса, араларына тез сщюедц ак кедал болса — айт- кандарына оцай кендареда. А л калганы журе-журе келе езЬац тузелш кетеда. ¥лы Россияга тек мынандай бай елке гана емес, й л алгыш арзан цызметпц де аса кажет. Орыс тэрбиесш керсе, ездершен оп-оцды цызметиплер шыгатын турлер1 бар сиякты. Э лп сыз кабак шал соныц 6ip Kyaci емес пе! Тек сыр алдырмай турганда мына улан байтац елкешц вне бойына тугел жайылып цоныстанып алу керек. Сонда езшщ eHepi мен Kaci6i жоц оуей! халык булардыц ютегенш ютеп, айткандарына оп-оцай-ац квнд1- йп кетедь Б1раз куннен 6epi тыным кермей журген Кирилов э л п 6ip тэтй киялдыц кушагына ешп, кез1 Ш нш бара жатыр еда, кула- гына жабыр-жубыр дыбыстар келда. Дараса — шыгыс Жак ка- натка тагы да 6ip елу-алпыс салт атты башцурт келш, цамшыла- рын сермелесш б!рдеце деп ежецдесш жатыр. Булар енда дэнде- ген куппктей капталдаса шапцылап шашу йлейда де турады гой. Мыналар да сабантойга шацырып журген кеп саппастыц сойы сиякты. Келсш, жол усй ндеп жолаушыдан б1рдеце сурап йлемсектенш турудыц инабатты халы кка жараспайтын унам- сыз касиет екешн айтып, ендюор! жолдарын бегемеуд1 талап ет1п, ит тер!лерш бастарына каптап Ж1берс1н. Кирилов куймесшщ цапталында салт атпен келе жаткан адьютант шалгыншыларга ж алау былгалап: «Башцурттарды 6epi ж!берщдер!»— деп бели бердь Карацурым салт аттыдан бул жолы да eKi Kici болпйп элй жасауылга ерд!. Бул жолгы башкурттар манагыдай ж ас ecnipiM ж т т т е р емес екен. Е й каба сакалды децгелек ж уз еркек анадай жерге кеп оц цолдарымен кеуделерш басып сэлемдесй. Сосын манаты жюИтердей арсалацдап кулмей, цастарындагы жасауыл­ га салкын бурылып: «Мына улыцка 61здщ айтканымызды айт»,— дегендей ым жасады. Кызыл танау ж асауы л манагыдай аптыга сейлемей орныкты й л катты. — Ваше превосходительство, булар оцган шаруамен келш турган жок. Biere осы арадан Kepi цайтыцыздар дейдк С1здерд1ц ойларыцызды бШ п койдык, как ортамыздан ойып тагы 6ip кала салып, 03iMi3fli ез жер1м1зге зар кылмац екеныздер дейдь Айт- канды тыцдап Kepi цайтыцыздар, эйтпесе ж аца калацыздыц 6opi6ip кул-талканын шыгарамыз дейдь Егер осы айтканымызды орындасацыздар, 6i3 бурынгы ак патшага адал цалпымызда ка­ ла берем!з дейда.

Ж асауыл сезж бтрер-бЖ рместе eKi цаба сацал башцурт: «Айтцаныныц 6opi рас»,— дегендей бастарын изеп. ун-тунмз жа- уап тосты. Кирилов мундайды кутпеп ецк Ж алт eTin хатшысына парады. Петр Д ьяков: «Айтып тургандарыц рас па?»— дегендей баш- курттарга парады. Башцурттар низ багар емес. Б13 улы императрица агзамныц жуысауымен келем1з. Башцурт журтын да сол императрица агзамныц боданы деп бйе- Mi3. А л бодан ж урттыц ез билеупйсшщ пэрменш е й етуге цацы- сы жоц. Сондыцтан ыздердщ талаптарыцызды орынсыз деп та- бамыз. Мундай оспадар цылыцтарыцыз уш ш с!здерд1 жазалауга болар едь Bipan, 6ip жолга neuiipiM жасаймын. Енд1гзр1 мундай мшездер1щзд1 керсем, аямаймын. С1здерд1 осында жумсап отыр- гандарга бул айтцандарымды булжытпай ж етй зуге пэрмен етс- Кирилов ызага булыгып туй ге сейледд. Е й башцурт сол Mi3 бацпаган цалыптары аттарыныц басын Kepi бурды. «Мше, саган сабантой керек болса!»— деп ойлады Кирилов е й шабармапныц соцынан тесдле даpan цалган Дьяковца й ж ш е кез тастап. Содан олп арадан коп узамай жатып, жолдыц е й бетндеП манадан 6epi ерсйьцарсы лы далацбай шабыс пышац кескендей тыйылды. 9р жер-эр ж ердей элем-жэлем сыргауылдардыц тубш- д еп асулы цазандар да адыра цалыпты. Салт атты башцурттар цос цапталдагы жал-жалдыц басына шыгып, мыцындарын тан- нып цаз-цатар й з Ш п турып алган. Содан цашан бесш ауганша е й жац цапталдан буларга туйьле царап, шаншыла т е н т тур- ган суыц цабацтар жшлей туспесе, азаймады. Бесш аугасыи барып жал-жалдыц басындагы башцурттар аттарыныц басын Kepi бурып, т у сырттарындагы ушан далага царай yHci3 аяцда- сып бара жатты. Тацертецп цаганацтары царц, саганацтары сарц бейцам шеру енд1 цос бушрлержен элде 6ip суыц жебелер сугына теш п тур- гандай eKi жац цапталдарына жалтац-жалтац царауды кебейтть Кириловтыц жырта царыс кец мацдайыныц цац ортасынан бйем д еш п 6ip сызат ж уй р д ь Тац атцалы жайма шуац нур ша- шырап келе ж атцан отты жанары оцыс муздап туижырап сала бердй Т у сыртынан аяз цармап алгандай цараптан царап тгир- KeHin цойды. Элгшде гана суцты кездер!мен ата царап узатып салган суе­ ты шогыр араларына тэрт-бес цыр TycKeciH аттарына цамшы ба- сып, соцдарынан ун-тунйз epin келе жатцандай. Шерудеплер арттарына бурылып, цайта-цайта царап цойысады. К еш кй жац- та ызага булыгып долырган кездщ астындагы кек бшем йлктей келй л дсп кегьвдр белдер тур. Ж анарыц тускен сайын бедарейе туседь Дапталдагы цалац ж ауырын цайцы децдердщ басында царауытцан цалыц буталардыц тасасында да буцпацтап бгреулер жатцандай. Алдарында алыстан-алыс’тан бой керсетш, багыт ал теп келе жатцан айцай биистер де цалтарыстарына цаЬарлы

тоскауыл тыгып тургандай. Ke3in неге туссе де, кещ лщ е ceaiK кашырады. Ж ан-жактарына ж алтактаскан улы шеру суыт uirepi тартып келедь Манагы айбыны к е т т , me6i калыч от жерден мыц-сан туяк жарыса таптап, жайпап берген сон амалсыз 1рме«ле кете- рыген суйкылт тозанга кемйпп, жермен жексен аласара тускен- дей. Атты казактардыч кумш кындары да кектеи кунмен жага- ласа жаркылдайтын жылтынан айрылып, жуасып, чур салачтап келедь Зенб1ректер чуладузге дендеп HipreH сон. чазач ауылда- рынын арасында адасып чалган чацгыма саудагердщ кокыр-со- чыр тиелген шичылдач арбасындай зырылынан ж ады лы п кина- лантан бастады. BipiHiui кун1 узыншубач шеру мынау жылмыц жон жымыс- чы буйраттардын арасынан узанчырап шыгып, манагы суыч кез- дерден эбден чара узш кеткыерг челгендей, кашан кун уясына конганша аял жасамады. Тунемел^кте кешепдей сэнд1 нос мг1л- медь KyHi бойы сарсыл аяцмен болдыртып челе ж аткан туйелер мен аттардын белдер1 босап, самсаган сачшылардыц алдында epiciie яйберЬщЕ Арбалар мен зенб1ректердщ мацына налай бол- са солай кшмшен чисая кеткен журшсонты ж урт дем алып парк болмады. Тан атнанша аспанга карап жулдыз санап жаткандай квздер1 Шнбедь Сэл сыбыс шычты-ач, шошан eTKiain бастарын кетерш алады. Ештене байкалмаган соц кайта жатып, кекке карап кайта бакырайысады. Ертещне де жан-жактан каптагайлап челе ж атчан калыч ж ау кершбедь Кешепдей сэры ымыртка дешн салпактамай, жа- рыч барында еру жасалды. Бурнагы куш Уфа тубш дей тэртш- пен ч °с Tiruiin, келйктер epiCKe айдалды. TyHi бойы ж урт кулагы елендеп шыкканмен, тещрек тыныш болды. Ертещне журт та. ат-туйе квл1ктер де аячтарына сергек мшда. Енд1 ж урттын ден- дер1 жайылайын деда. Ж ер тубшен тунерген шок-шок тогайлар азайып, далиган жазыктар кебейдк Уфадан шыккалы плдерш жутып койгандай ун-тунйз келе жаткан едарец мурт казактар мен солдаттар KypKipen эн бастады. Ол куш шеру айдалацагы айналасы ат шаптырым саумал келдщ басына токтап, кел1ктерш суарып, балык сузш мэре-сэре болысты. ¥шан далага узап шыккан сайын кеадлдац аланы басылайын дедк Ж урт бурынгыдай уркесочтамай, кеч жиекке кездерш уза- гырак кадайды. TinTi барар жерлерше канша калганын есептей бастаган сабаздар да бар! Тещректен уш кан кус, ж упрген ацнан баска Tipi жан кершбейдк Сонда да кос пен кел^ктерге кузет мыкты. Эйресе epicKe айдалатын жылкыларды атты казактар тан атнанша тжелершен Tin турып торып шыгады. Ай астында кыланытчан сэл нэрсеш карауылга алып, жакындай туссе, жан- ратып тастайын деп, жаланып тургандары. BipaK, э л п карайган- дар тан атканша сол жаткан жерлершде бук т у с т жатып ала­ ды. Ж арык тускесш барып чараса, не денбек тас, не бута болып шыгады. Туш бойы K63i anipeiiin шыккан казак чаргыс атчыр

кара тасты, не бутаны ата-бабасынан батпандата 6ip боктап жыл- кыларды коска айдайды. Тац атканша кек жасыл алкапка тортасынан айырган сары майдай cap шугыла тей п, аспан астын жылт-жылт сицыр сулу- лыцца бекирш шыгатын айлы тундер таусылды. Енд! куннщ кэ- з;н1ц калай карасы жогалды, солай жер бетше омырауы уда-ду­ да кара бурадай кою карацгы бауырлай inorin, тец1рек тас табыт- тай тып-типыл тар камашауга айналады. 0picTeri бакташылар алдарындагы малдыц о ш еи мен бу шетш анык байкай алмай, так атканша 6ip-6ipiHe алыстан т ы катысып, бакырып-шакырып жатканцары. Солары эбден агаттык екен.. Bip кун1 тац атканнан 6epi кыр аркасын ер, мойындарын ка- мыт каж аган байгус мацулыцтар кырдыц ж аца уйып келе жат- Кан уыз 1р1мшжтей к!лк1лдеп турган калыц ажырыгына ауызда- рын кесей салыц, ендВендо буШрлер1 бултия бергенце кою царац- гыныц арасынан элдене ж арк-журк ете калганы. Ж уздеген сицыр шок 6ip ж арк erri де, шашырай жогалды. Цулацтарын к е с т алса, бхлмейтшдей боп, куныга жайылып жаткан калыц жылкы аяк астынан кара жер царе айырылгандай цацырай б е л ш т , элй жарк-журк ете калган ж акка карама-карсы тусты бетке устап жэцгалш береш! Капел1мде, жел!мдей уйыскан карацгыныц ара- сына элде 6ip жумбац тау орнап, енд! сол ойда жокта опыр-топыр Кулап тускендей айнала аламан-асыр... Казактар мылтыктарын жулып ап, баска-кезге карамай тар- сылдатып ата женелген! Шошынган уш р одан сайын булцан- талкаи. Элгшде гана жандарына майдай жагып бара жаткан калыц ажырыцты да, тылсым тыныштыцты да, Hopi бойындагы кек кылтанацтыц кулагыца куйдей жугымды курт-курт куйре- ген дыбысын да б!ржола умыткандай. Шурцырап, KiciHen, enipin алган. Ж айбаракаат косца карай жапырыла умтылып, ецмец- дей TOHin келедь Тун ортасында тап мынадай алапат кайдан тап болганына туеш е алмай, тесектершен атып-атып турган калыц топ, кейлек- дамбалшац ерсып-царсылы соктыгысып ж ур, Цою карацгыны дал-дул жыртып келе жатцан коп туяц жолында не турса да, царар емес. Сатыр-сутыр. Шатыр-шутыр... Кулап жатыр... Ци- рап жатыр. Ойбайлап бацырып жаткандар каншама! 31ркшдеп элдек!мдерд1 боктап жатцандар цаншама! Enipin алган хайуандардыц олардагы шаруасы канша! BipiH- 6ipi цагып, inrepi ецмецдей туседк Талай шацырак шатынап сын- ды. Талай арба тецкерийп калды. Талай шатыр туякка Lnirin суйретШ п барады. Мундайда онсыз да жандары мурындарыныц ушына кеп, ecTepi цалмай тасырлай женелген есер тобыр, одан сайын куйрыцтарын теуш, жан-жактарыныц шэт-шэлекейш шы- гарды емес пе! Keft6ip алацгасарлар, капел1мде не болып, не кой- ганын тумнш алмай, oftneyip, мылтыцтан корыкпайтын не бар дейсщ» деген бос далбасамен тарс-турс атып жатыр, атып жа­ тыр. BipaK, 6ip enipin алса, шамалыда сабасына тусе коятын жыл- цы хайуан ба? Жолындагыныц бэрш кимелеп, ел1мш сатып, ец-

мецдей туседь К,остын, тас-талданын шыгарып, айдалага безin берсш! Сол далыптары 6ipaa жерге барды. Алдарынан тары да б1рдецелер жарц ете далды. Талай жануар цапел1мде жалт бури­ ла алмай, омадата кулап, далыд туядты д астына туей . Eaipin алган есер Henip енд1 Kepi салды. Жайрап жатдан досты: «Жаца- гы жадагы ма, енд1 керш ал!* дегендей дайтадан баса кектеп жапырып бтп. Ол тун й мына сойданга терт аядты жылды туг1- Л1, cni аядты жумыр бастылар TyciHe алмады. Тацертед турып дараса — жан-жадтары жайрап жатыр. Тед- кершген арбалар, дирап далган кереге, уыд. Терт аягы кектен келш тецкие дулаган жылдылар. Ьптершде тапалып далганда- ры да, од THin елгендер! де ж еткййки. Адамдардан да шыгын жод емес. Талай Kici майып боп, бебеулеп жатыр. Тец1рек тугел шурд-шурд туя д i3i. Юмнен келген, дайдан келген кесепат екен1 белпыз. Ж ылдыларды санатданда, eai-Tipi- ciH досданда тугел боп шыдты. Сонда ез-ездер1нен осынша шала булшш, бул жануарларга не кершген?! Орыстардьщ бас улыгы дасында Тевкелевтд Дьяковты, жол KepceTymi башдурттарды epTin, сол мадайды дарап шыдты. Ке­ ше алгаш жылды уршкен жердей кенел1кт1 зираттыц i3i кезж ть Цостыд кун батыс бетшен де ен бойларын дына басып кеткен дулпы тастардьщ журнагы ушырасты. А дсадалдар: «Кене мола- цан тунде от шыгатыны бар. Ж ылдылар содан уршкен болма- сын»,— десть Кирилов: «Башдурттардыд мына айтып турганда- ры рас па?*— дегендей, дазадтарга дарап едд басы Нияз султан мен буларды дарсы алуга Уфага келген Мырзатай болып: «Со- лай болса, солай шыгар»,— дегендей иыдтарын дидацдатысты. Ойда жод жерде ойсырай шыгынга ушыраган улкен шеру жа- ралыларын арбага тиеп, дираган дуниелерш жолда далдырып, inrepi дозгалды. Бас улыд асты-устше шыгып, жайрап жатдан журтына дарап басын дайта-дайта шайдайцы. Цабагы салбырап Tycin кеткен. Ол куш тагы да кун байыганша аял жасатпады. Алдын-ала жолаушы ж1бер1п, молалыдтан ада таза жер дарат- ты! Ж уртты б1рден жатдызбай, кезек-кезек кез шырымын алды- рып, кузетй куш ей™ . Б1рад, ол туш ойда жод ештеце бола дой- ган жод. С у й тт тагы да тунемелшНд coHi кетт1. Цостьщ жан-жагына удгысына доп салып зедб1рек шршдь Содан сескенетшдей енд1 дайтып уйды бузар тасыр-Kycip жолыга доймады. Бград, 6ip туш тагы да... Аслан асты баягыдай аламан-асыр тулап ала женел- reHi. Шошып оянган ж урт дулад TiKce — тасыр-Kycip туяд д убь pi, пыедырынган жылды дыбысы. Тагы да беттерш туп-тура дос­ ка багыттап, салып урып келедь А спанга мылтыд атдызып, абай-додай жасап керш едд оган тодтайтын емес. Енд! сод KiAipce, мына дос баягыныц кеб1н ки1п, тагы да тапалып далмад. Кирилов: — А т!— деп адырды зецб1ректерге. Терт-бес зецбгрек тун дарадгыны дакырата cerin гурс-гурс ете далды. Капсл1мде тым-тырыс 6iTin далы п, дайта ашылган

JKJTPT кулагы азан-казан KiciHereH, шьщгырган жылцы даусыч ecTifli. Элгшде гака таудан аккан сел таскындай лацылцап г.елш налган тосын aycip Kepi лыксып, 6ipTO-6ipTe алыстай бердк Бет алды куладузге безе женелген кальщ жылцыны казактар жабы- ла шапцылап, тан алдында зорга кайтарып экелдк Тацертец — тундсп доп тускен жерде талай жылкы жайрап налыпты. «К|ап, nei',6ipoKTepfli кур дор1мен октап атцызсамшы!»— цеп oKiHfli Ки­ рилов. Содан epicne кеткен жылкыныц саны ке&нген ycTiHe кеми бер- Д1. Талайлар келж жетпей ж алу салпактады. Арбалардыц ж ук- Tepi ауырлап, .acypicTepi мандымай иойды. К узетп канша ку- шейткенмен жылны азайган устхне азая тусп . Мынандай мазасыз сургш талайды кажытты. Qcipece, ханза- даныц кабагы цату. Уфага жеткел1 шытьщкы кабак ханзаданьщ мацдайы буйтш жиырылып кермеп едк Ж агасы жайлау жай- баракат журген-дк Былтыр Уфага жете бергенде жолдарын то- сып турган aiirbip топ адамды кергенде nasi шарасынан шыгып кете жаздаган. Bopi — тулк1 тымак. Bopi — кынага боялган бу- радай тон. BapiHiH колында — бузау Tic дойыр. Бэршщ Koai — жуздеген шана жарыса шапнылап келе жаткан Казан жолындл. Зулап келе жаткан шаналар тустарына келш шлт токтай калган- да жаца гана жер ойып жiбepepдeй мыгым турган казактар солк ете тусть Жасканшактай басып шанага карай ж урдк Царсы ал- дарындагы нарттай кызыл тон киген нардай кара бузау Tic дойы- рын бекемдей устап, сол колын кун кагып тургандай карга кары- гып ж асаурап кеткен кезше апарып, куймел1 шанага учйце ка- райды. — Нагашы! Нардай кара капел1мде элп дауыстьщ кайцан шыкканын бхл- ыей корбацдап калды. Ханзада куймешд eciriH cepnin ашып ceidpin туей . Дала ыз- гып тур екен. Сирагын шагып бара жаткан муздай суыктан теа Кутылгысы келгендей кур пк карды шикылдата басып емпеццеп жугсрш келе жаткан Мырзатайдыц куч-агына кумп бердк Tepi Hci, тер Hci томар бояудыц nci, дала nci. Басына тнауып коз алды туманданып бара жатты. кал ган айгыр топ адаммен амандасуга мурша бермей, орыс сакшылар екеуш жетектеп куймеге экеп кай- та тыкты. Жылы жерге келгесш нагашысы киыгы кызарып кеткен ала кезш течкере карап тула бойын 6ip п н т п шьщты. Кезшде 6ip жы- мыска кул ы тур. Масаттанганы. Дымданып бара жаткан тумсы- гын бартиып-бартиып icin турган куректей колымен 6ip суйкеп. Tepi шалбардьщ йзесш е суртть — А л, бала, калай барып кайттьщ? А к патшаньщ кызы жок па екен? Куш in куйеу кып колына устап калды ма деп зэрелиз зэр тубше кетт1 гой. Уш жыл боны суга батцандай зымкайым жогал- ган сон кайтып кобалжымассыц. ТУ, будан да жететш кун бар екен-ау! 61

Осыныц eei ец1м бе, тум м бе дегендей бет-аузына тагы 6ipa3 тесШ п отырды да, кайта свйлеп кетецй — Йемене, тумсыгычныц астына куйе жуктырып алгансьщ ба? Мына неменщ мурты шыгатын Typi бар гой! Нагашыларыца тартцансыц-ау. Тврелерд1Ц и е п кепке д е т и шелдеген терщей жал- тырайтын да жататын. 1^олын ж упр тш бугана суйегш устап кордк — Арьщтапсыц... Царындарыц апщан жок па? — Жок. — YcTi-басьщнан 6ip бетен ш с шыгады гой. Доцыздыц етш жегенсщ-ау, cipa. — Дудай сактасын. Сенбегендей. Кец танауы жыбыр-жыбыр етедк К езш д еп куа- кы ушцын одан сайын маздай туей . — Рас. Рас. Бакалшыныц лэпкесшщ nci шыгады. Элде ж упар сабынныц HCi ме? Кшмщнен шыгар. KniMin тугел езгерш й гой. Ханзада нагашысыньщ бул дылыгына рахаттана кулш алды. — Цалай, базарлыц квп пе? Ханзада басын изе/Ц. — Маган не экелдщ? — Баргасын керсетем гой. — Байда, эке-шешеде не экелсец, соны экелдщ екен деп дэ- метпеймш. Bipax, осыдан Нуралыга экелгешчнен арзан ту е й бар гой... Онда ез обалыц езще. Bia де базар шыгармыз. Сонда нага- шыцныц далтацды так толтырып 6epeTiH epiK, мешз, алуасынан кагыласыц. Ертец кузде Хиуага жылкы сатуга жургел1 отырмын. Дайын журтыца согып, куйеулерщ орыс патшасыныц кызын ала- тын болыпты деп, кальщдыгыцды торыдтырып кайтам. Ханзада оган сылд-сылд кулш мэз болган. Содан 6epi Ханзаданыц eeyi 6ip жиылган емес-Ti. Буларды узын жолдыц у синен карсы алган айгыр топ адамныц imiHfle не- мере агасы Дылыш-Мухамбет султан мен Мукамбет дажы да бар екен. Олар 6ip топ бнлерд1 epTin, патша сарайына елш!л1кке кетй де, булар осы улы шеруге inecin елге беттеп келедь Нагашысымен жолыккасын ездер1 ж ок уш жыл 1пинде елде не болып, не дойганын т ук калдырмай тугел сурап бШ п алды. Мырзатайдьщ эцпмесш есиген сайын Нияз султаннын; жузш е шырай ж уйрш , кул1мдей туседь — Е, бэсе, солай болса керек едБ— деп компияды. Нияз султан мэз болса, мэз болгандай екен! Баягыда булар Найзакескеннен аттанып кеткесш, Сэмеке де Уфага ат шаптырын, елш! ж 1б ер ц т. Орыс улыктары Мэмбет мырза казак даласында журген кезде жасаган кысастыгы ушш Сэмеке елшипгш астанага Ж1бермей, ауылдарына Kepi кайтарыпты. Сосын-ак Эбйщайырдьщ иыгы асып шыга келшть Басканы былай койганда, контайшыньщ e3i кунара ат шаптырып, елпп салып, татулык сурапты. Хан тума- ластарыньщ жочгар колында туткынца калган эйелдерш тарту- таралгылармен артынтып-тартынтып экелш салыпты. Салдан 3Ri Эбшкайырдыц iHici Жолбарыс

пен уйсж Теле биге тапсырып, кытайлармен согысуга елше кет!п- ть д а з ф казак пен жоцгардыц арасында ешкандай кактыгыс жоц деид1. Соны пайдаланып, Ж одж тукымыныц кейб1р суганак, сул- тандары сукадтап Турюстанга кайта-кайта баргыштап ж ур дейдк Мырзатай Ералыга карап: Сенщ кайын атац да 6ip зобалацнан калыпты. Хиуаныц ннактары . Жолбарысты тактан TycipeMie деп 6ipaa компацдас- кан екен, ауыздарына алалык, Tycin, оларынан ештеце шыкпап- ты,— деп койды. Уфадан шыккалы 6epi узак жолда айтылмаган хабар кал- мады. Эр оцпме айтылган сайын бала ханзаданыц кецшшде пелен жылдан 6epi бугып жаткан сагыныш одан сайын улгайып, кек1- репне симай барады. Эр децге кетерхлген сайын ауыл KepiHin ка- латындай 6ip копацдап кояды. Ештеце кершбеген соц, лып ете калган кездеп шыра кайта сенш, тунжырап сала бередк Оныц устш е, мына 6ip жылкы дурбелегц... Ж алпак сахараныц шетше inirin, эке-шешемд1, агайын-бауырларымды енд1 керем бе деп отырганда тагы цандай пэлеге тап болам деген уайым ешп, тун баласы кез и м ей шыгады. Кунд1з де карк болып жатцаны ша­ калы . Мына шеруде не кеп, жалдамалы калмак пен татар кеп. Ж ол керсетупп башкурт коп. Цаукылдак Мырзатай жол-женекен соларды шакырып ап, хабар сурамаса, басы ауырады. Олар ку- нше 6ip сумдыкты ойлап табады да отырады. — Эй, сендердщ мына жылцыларыца не KepiHin ж ур?— дейд1 Мырзатай. — Обырдан келген кер болмасын. — Ол не пэле тагы? Мырзатайдыц мына сауалын естидо де, эцгсмепил башкурттар ездерьац айтцылары келш, тЬщер1 кышып турган хабарларыи кемейлерше ipKin, карызга беруге ацшасын кимай турган аяншак саудагердей, кезш сыгырайтып, бет-аузыца ойкастай карап, 6ipa3 керпп алады. BipaK, канша дегенмен, мынау кэую лдек казактын касында отырган бала ханзададан айбынып, сезш бастайды. Сол- ак екен, кайдагы сумдыкты кайдан тауып алатындары белпс1з, 6ipiHeH соц 6ipiH кездершен и зш , шубырта жвнeлiceдi: «Егер ел- ген адам «иэ, кудай» деп жайына журген кэц1мп жумыр басты пенде болса, оныц жаны денеи суымай жатып, кеудесшен ушып кетедй А л Tipi кезшде-ак i6iaiCTin айтцанына epin, соныц иегшщ астында журген тозацы 6ipey болса, оныц жаны обырга айнала- ды. Башкурттар ондай адамды сицыршы дейд!... Сицыршыны Tipi кезшде-ак бшуге болацы. Олар ара-тура ш ию ет жеп, аузын кы- зылдап алмаса, карап журш каукарынан айырылып, каурап ка- лады. Сондай шиш ет жеп отырган Kicirn устшен шыгып, колын кокке кетертш койсац, колтыгыныц астында шукырайган TeciK турса — сикыршы болганы. Баягыда 6ip ж М т керуге кез керек

сулу дызга уйлеш пй. Келшшег! алгашды туHi: «Саган дояр жац- гыз-ад млепм бар. Орындайсьщ ба?»— депть «Орындаймын!* — депть Суду сонда: «Егер мен Tipi ж урсш десец, долтыгымныц астына кезщд1 салушы болма»,— дептЕ Ж т т содан келшшеп кшнш-шешшш ж атданда туда бойына коз1м Tycin кетпесш деп Tepic царап турады екен. Bip куш ацга кетш, ауылдан узап шы- гар-шыдпаста аты адсап, Kepi дайтыпты. Есйстен мойнын судса, iinie цац терде басы айнадай жалтырган тадыр бас 6ipey дос бу- рымы салбыраган долац шашты долына алып дарап отыр дейдЕ Ж ш т терге dip-ад ытдыпты. Барып элга сумырай неменщ долын артына дайырып, долтыгын ашып дараса, жудырыд сиятындай боп ущрешп 6ip тесш тур. Ж т т долды салып ж1берш, журегш суырып алады. Цубыжыд сол арада мерт болады. Сейтсе, баягы- дан 6epri сулу душтым деп жургеш — сидыршы екен. Ондай сидыршылар елгенце кеудесшен обыр шыгып ж ер-кекп кезш кетпес1н деп е к ш е сте тебен ине шаншиды. А л егер молада ж атданда елп Hueci Tycin далып, обыр жер бетше дайта шыгып, еткен-кеткен жолаушыны арбамасын деп, даб1рд1 дазып, мурде- Hin кешрегше тем1р дазыд дагады. Энеу куш достыд дасынан табылган кене зиратты адтарып, тем!р дазыд дадданда мынадай пэледен 6ip жола дутылатын едж». «Сонда обыр кезге кер1не ме?» «Кершгенде дандай... Кунд1з тек дур кеудей бар, кшдштен те- менп ж агы тутел жод, омалып отырган тобан аяд шал кореец, сол — обыр... Кешке ол жарганатда айналады. Царацгы тунде от болып ушып, сенделш журедЕ Жолындагы жан иесшщ денесше донып, данын сорып, жанга-малга шдет таратады». «Ендеше, мына жылдыны оттатпай журген сол гой. Цоска келуге мылтыд пен зецб1ректен, од дэршщ niciHeH сескешп, epic- Teri жылдыга тиш ж ур екен-ау...». «Мумюн ши мурын шыгар. Ши мурындар да атда мшш, асыр салып жарыеданды жадсы кореда дейтш емес пе ед1? Мынау кеп- тен 6epi ел цонбап, керуен отпей, дулазып ж атдан дуба туздем дур тадым журген дубыжыдтар ойда жодта орасан коп жылды у с т т е келгесш думарымыздан 6ip шыгып далайыд деп ж е л т н ш журген болмасын. Ши мурын да адам сиядты дейтш кэриялар. Цац мацдайында жалгыз K03i болатын кершедЕ Оны устап алып бал аштырсац, взщ тугип кеш н п ж е й тудымыцныц не керш , не кешейнш тугел айтып бередо екен». Кецфдектер! сорайган сезуар башдурттар б1ршщ ауызындагы ce3Qi 6ipi дагып алып экетедЕ «Биыл сондай дубыжыдтардыц epin кеткен жылы дейд1 гой. Орманга барсац — толып журген шерэлЕ тауга барсац — тас са- йын, уцпр сайын 6ip nepi. Ойда жодта оцаша шыддан кнпнщ 6opi i3-Ty3Ci3 жогалып кейп жатдан кэр1нед1. Kefi6ip ауылдар былтыр дыста ел аралап, кшз, ардан ж инауга кеткен еркек кшдштен ту- ге айрылып, шуылдап датын-бала гана далыпты»... «Болса, болар. Биыл дыс бойы куш -туш ызыцдап боран улы- ды да турды гой. Перьлер уйлыдданда солай болады дейтш. Цыс

боны кутырынып шыккан пер!лер жазда кайдан жайбаракат жат- сын!>. «Бэсе, биыл суга жакын отырган ж уртта урей жок, кершед1. К ун шыцтаса болды, 6ip кара булт уш рШ п келш, су iuiiHeH 6ip- 6ip аждаЬаны желкесшсн буре кетерш суырып алып, элде 6ip ж акка алып кетед! дейдЬ. Казактардыд кездер1 адырая туседь «АждаЬа ушушы ма еда?» ♦ Пэлк.. Кэд1мп жылан бар емес пе. Сол ж уз жылдан кейш аждаЬага айналып, цайда булак, кайда К¥Дык. кайда взен, кайда кез бар, соны барып сагаламай ма? Мьщ жылдан кейш жуЬа бо- лып, суга барган адамды, acipece, суду кыздар мен келшшектердх жутып кун кврмей ме? Bipan KYflipeTi к уш и кудай ажадаЬаны жуЬаньщ жасына жетюзбей, булт боп келш, KOTepin экетш, Дал тауына асырып тастайды. Эйтпесе, Орал тауды паналаган баш- Курт кауымы элдекашан тып-типыл болатын едЬ. «Апырай, а! Пален кун жол ж урш келе жатканда 6ip жылан кезжпеп едк Бэсе, 6api аждаЬага айналып кеткен екен-ау!*. «Эй, KiM бйлген... Мынадай жер кайыскан кальщ колдан жы­ лан екеш жылан да сескешп, 6e3in кетпед1 денсщ бе?...* «Дайдам... Тап мундай шаруадан адам сескенгенмен, сайтан сескене коймас. Дайта i6iaicTi4 кутыратын Ke3i осындай опыр- топырдыц тусы roii! «Эрине... Жер тубше сапарга шыгып келе жатып, жол-жене- кей канша оулие, канша аруактыц тусынан, ек болмаса, кол жа- йып, бата да кылмай, илейш-ылешп ете шыктык». «Сен де айтацы екенс1ц. А к патшаныц улыгы айдаладагы мусылманныц эулиесипч басына тунеп, аксары бас жыгып, жер йзерлеп кУРан окып, кУДайы айтып отырса, жаныца жагар ма еда!!*. «Оны айтасыц, биыл Уфаныц мачындагы ауылдарга орналас- кан аскер отын таба алмай мола кезш, канша сайгакты отка жакты. Данша меипттщ ipreciH ык 1здеген солдаттар нэжктеп ♦ Аруактар да карап жатпаса керек. Дыста Шыршалы деген ауылдан согым жинай барган ж уз елу солдаттыц eayi Tipi кайт- пай калды гой. Жылы уйге Kipin, жылы-жумсакка белшеден бек- кен немелер моншага тусем1з деп ылац салыпты. Ж урт жапа- тармагай монша кыздырыпты. Пален кун карлы боранда салпак- тап келген немелер шырша Hci ачкыган моншада ор кайсысы 6ip тамак асым шабынып шыкпай койыпты. Алгашкы кезекте тускендердач 6api аман калыпты да, ал тун ортасы ауып кеткен соц, ец соцгы кезекте тускендердщ 6ipeyi Tipi шыкпапты. Bapi де буга nicin калыпты. Свйтсе олар — уй иелер1: «Тун ортасы ау- гасын моншага туспечдер. Моншаныч кезге кершбейтш киеш болады. Тун ортасы ауганда, елд1ч еч сочынан солар жуынады. Олармен жарысып, суга тускен адам акыры 6ip жаманатка ушы- райды», деп канша каксаса да, тшдерш алмапты». Дырыцты тауындагы кыреын да сондай e6ecTiKTi4 салдары-

нан болган десед1 гой! К елж жинап келе жатдан жиырма атты тау арасында бекселер1 тырдай жаладаш, дар дауып ел1и жатыр дейдп Артды тесштершен 6ip-6ip жапырад ад шуберек, дызыл шуберек жалбырап шыгып тур дейдп Свйтсе, узатылатын дыздар тау иесшщ квдЫ н аулап, тал-талга тедге байлап, шуберек бай- лаи, елмен, жермен, дурбы-дурдасымен дызойнад жасайтын оца- ша аладдайды э л п нодайлар ж урт тузге отыратын жер екен дед далса керек. Киел1 агаштан 6ip-6ip ш уберекн жулып ап, даз-да- тар отырып, imTepiH босатысдан. Арты жадагыдай боп тынган!». Вашдурттар бастарын шайдасады. Бала ханзадага бул эдпмелер оуел! 6ip дызгылыдты ертеп- лердей ест!луш1 efli. Келе-келе кещлше урей уялап, кейде TinTi тусше третш д1 шыгарды. Ж астыдда басы тисе болды, дайдагы 6ip ауызы утр ей ген удйрлерге тап болады. У дпр дщ аузында exi анары салбыраган тырдай жаладаш ад сэры дыздар кунге дыз- дырынып отырады. Кездер1 кекпедбек. Денеш уыздай аппад. Жа- нарына 6ip дарадыд-ад, кезщд! енд1 дайтып ажырата алмайсыц. Жады немелер жымыц-жымыд кулш, дарацгы удй р дщ туп жа- гын нусдап, ымдап шадырады. Бул, дапел1мде, айтдандарына к е н т , енд1 умтыла бергенде, тастан ыргып тускен сулу кыздыц аягыныц екеу емесше кез1 тусед1. Ж алгыз аяд. Ж алгыз балтыр. Маддайындагы кез1 де жалгыз. Бул жалма-жан ж алт бурылып даша женеледй Ж алгыз аяд дыз аттатпайды. Дуып жет!п, ту сыртына жабысып мшш алады. Ж ан ушырып дашып келе жата- ды. «Кутдарыддар!*— деп айдай салып келе жатады. Суйтш жатып оянып кетедь А д тер. К ек тер. Басы тесектен салбырап тусш кеткен. Цус жастыд exi жауырынныд арасында далган. Журег1 тарсылдап, кэлимасын дырыд дайталап, тад алдында дайтадан кезж 1лшд1ред!. Не де болса, уйдысыныд уйды болмай-ад дойганы! Bipece 6ip KeKiai жалбыраган балага epin булд!рген теруге бара жатады. «Булд1рген, ана сордыд ар жагында!»— дейд1 бала. «Апырай, сортад жерде де булд1рген есетш болганы-ау*!— деп ойлайды бул. <Цорыдпа, мына сорды кесш етсек, тез жетем13»,— дейд1 бала. Бул жасданшадтап сорды басады. Былдылдад. Bip ат т ай -. ды, exi аттайды. Элп былдылдад сор 6ipTe-6ipTe жутып барады. Мше — тобыдтан асты... Мше, т!зеден асты... Мше — кшдш- тен де асып барады... Табанынан 6ip муздай суыд дарып бара жатады. «Эй, сен м е т дайда экелдщ?* Цасында бала жод. Ана- дай жерде дашып барады. Copra бататын Typi жод. К|ояндай ор- гып-оргын дояды. Сейтсе, 1здер1 будан дашып бара жатдан емес, буган дарай ж уирш келе жатдан юсш щ !зшдей боп, Tepic Tycin далып жатыр. Бул жан ушыра булдынады. Оянып кетед!. Кер- neci изесше дейш Typinin далган. Кейде уйыдтап ж атданда е т буты талыстай эдем1 эйел шашы дудырап KOKiperiHe каргып мшш, кос бурым дусатып е й иыгынан асырып, артына Tycipin дойган салацдаган улкен емшектер1н кезек-кезек ауызына тыд- дыштап cMiein отырады. Эр ypnici Мырзатай нагашысыныц бас бармагындай. ¥йдылы ояу санасы буныд албасты екенш 6inin 69

жатады. Албасты баягыда балаларынан айрылып калган эйел коршедь Содаи 6epi тун баласы уйыктап жатканда адамдардыц арасынан ез перзенттерш 1здейтш кершедк Пален жылдан 6epi Оауырына ерш тимей Keiciperi сыздап, келген муцдар неме талай- ларды осылай туншыктырып ели р ш и . Бул да солардыц кебш KHin журмесе... Жалма-жан булцына бдстайды. Ею колымен кеудесше MiHin отырган ецгезердей эйелд! ж улкылай бастайды. Жандормен оянып кетеда. Kepneci тумсыгына кептел!п, тынысы б т п калып- ты. А л, будан кеш и уйыктап кар... Онсыз да ж удеу кечйда одан сайын жудете TycKici келгендей жол узара туседь Шище шыжгыра туседь Бицс-бшктщ басын сагым шалып аспанмен тайталасып турып алады. Ойпач-ойпац- ды ойда ж ок 6ip как шалкарлар толтырып, дуние сапырылысып коя бередь Тоц1рект1ц балауса Hci азайып, жу|йссокты аттар мен туйелердщ колацса Hci кушейе туседк Диялшыл бала ауылын ойлай-ойлай шаршады. Yin жыл жур- ген сапарыи ойлай-ойлай шаршады. ¥йкылы-ояу келе жатып, не ечч не Tyci екеш белпшз элемтапырык елестерге бер тед ь Сыгы- райтып ашып алган кезше ечшец 6ip телегей теч1з мол су Шге- Д>— Элденелер жапатармагай ж узш барады... Элденелер кантал- даса ж узш келеда. Аннан-муннан таздыц басындагы такнядай жапырайып ж атаган аралдар козге шалынады... Аралдарда ак шацкан мунаралар... Дып-кызыл коргандар... Булары немене Петерборга кайтып оралганнан сау ма... 9лде мынау эли коп му- наралы кок мунар Цазан ба... Дуниеш калайша буйип калкы- ган су алып кеткен... 9лде кара жерд1 кайтадан топан басып, Едшдщ суы Ж айыктыц суьпяен араласып, орыстыц жез мунар- лы пнркеулер! мынау жапан тузге жапатармагай калкып жузш келген бе... Дала болгасын ауыл ушыраспас па еда... Жайылып жаткан кой, жусап жаткан жылкы ушыраспас па едь.. Bipi ж ок— Айдалада мачкиып-мачкиып жеке жайылып туратын туйелер де кезшпейдк.. Эйтеу1р, элде 6ip ж акка сабылып келе жатыр. Ж узш келе ме, ж урш келе ме... Оны да бшмейда... Дала- да келе ме, сахарада келе ме... Оны да бшмейда... Отыр ма, тур ма, жатыр ма... Ол да беймэл1м... Эйтеу1р, беталды кула дузде лагып келедк лагып келеда... Дуние беймезплде капысын тауып тап болган кара сойыл барымташыньщ алдына тускен малдай бытысып кеткен... А н а у арт жактарындагы доцкиген не... Баягы Петербордан шыга 6epin керетш тас камал гой... K|a3ip дурмре- тш зецб1рек ататын шыгар... Ж ок. Элде мынандай калкыган то- панда ок flopire су тиед! ме екен... Шынында да, эл п тас корган тарсыл-гурсшдаз жайбаракат ж узш келедк.. Зедб!ректерд1Ц ун- гысы уч1рейш туратын кетштершен б^рдечелер сораяды... Туйе- лерд!ч мойыны... Мына жарыктыктар оган кайдан тап болды екен... Дуниеш карай су алып кеткесш сонда барып паналаганы ма... Мше, кызык— Из, мына тас корган, шынында да, туйе кора ж асауга таптырмайды екен... Оган мыч туйе де, мыч-мыч туйе де очай сиып кететш шыгар. Ж арыктык жылкылар кайда жур. 70

Эне, олар калкип келе ж аткач кап кэрсенщ арасыыда кулакта- ры селтит-селтшп ж узш келедь.. Доллар ше... Олар кершбейдь От жерге 6ipey айдап апарып тастамаса, ез камын o3i жей ал- майтын бейцам немелер ец болмаса аяцтарын сермелеп тыпыр- лауды да б1лмей олдекашан курдымга батып кеткен шыгар... Эне 6ip салындылар шеп пе, ж ок елген цойлардьщ цавдасы ма... Не де болса, YHAep i шыкпайды... Момындардыц керетш куш кашан да осы. А н а у жылцылар, анау туйелер... Сан жа- гынан олар койдан кеп емес. BipaK, еттер! Tipi болгансыи, жагаласып-жармасып, елшпей бершпей келедк Ертец мынау топ­ тан су тартылганда аман калгандардыц арасында олардыц да тукымдары болады... А л кой... Дойды кой... Дой сиякты коцыр- ларга мундай аласапыраннан аман калу кайда... Мундай сура- пылдыц тусында тек айлалылар мен eTi пысыктар, кешректерш- де кыжыл барлар мен талактарыныц бим барлар гана аман ка- лады... Керерсщ, осыдан euiKi екеш euiKi мен тулад екеш тул м ге дейш аман калады. Туйе екеш туйеге дейш тас корганнан мойы- нын созып турганда э л п кебенек келпрлер патшаныц ак шацкан сарайында сакалдары шошацдап сатыдан сатыга оргып-каргып мэз-мейрам боп журген шыгар... Бая гы как тердеп какыра такта тумсыгын желге тесеп тулш отыр ма екен, ж ок басын багып бук Tycin борсык жатыр ма екен... Не де болса, пысыктар елмейдк.. Заман кашан да пысыктардий... Баягыда Мырзатай нагашысы солай дейтш... Апырай, сонда бул енд1 ел карасын коре алмай- тын болтаны ма... Экеы мен анасына мандайын шскетш , тай MiHin, KeciK казып, ж уа тере алмайтын болганы ма... Дара жepдi Каран су алып кетсе, кайдагы кум ак, кайдагы кесж ... Дара жер- fli каран су алып, дуние асты-устше шыгып аламан-асыр болып кетпесе, бурын мынау коне молалар шошайып турар айгыр жол- дардыч басында кайдагы тас корган турар ма едП.. Дара жерд1 каран су алып, дуниедеп нэрселердщ 6epi уйренш ж и суындары- нан жацылысып, 6ipiMeH 6ipi ию-кию араласып кетпесе, туйешч комында туып, аттыч жалында вскен бул мынандай тас камауда не 6iTipin отырады... Неге анау кеч даланы кезш кетпейдк.. Ду- рык пен сойылдан баска кару кажет емес казак сахарасына мына 6ip келппч аузындай уч!рейген-уч1рейген шойын тутж тер не б т р е м деп келе жатыр... Дазактар бунымен не штейд1? Айран уйытады ма? Дурт кайнатады ма? Элде саудагерден сатып алган кайдагы 6ip дэрБдэрмек сэры жапырактарын салып, насыбай туйе ме? Не 1стейд1 булармен... Мынау ж е п бабасы кермеген асай-мусайлардыч 6api езше epin келед1... Тышцандай балага бул не кылган курмет, бул не кылган кошамет. Элде кара жолдьщ ас- тында уйлыгыскан кеп коркау каннан капершз котанга e3i бас- тап барсын деп шетке шыккан котыр токтыныч сочына epin келе ме... Бул не... Мачырайын десе дауысы шыкпайды. Мыналар бу- ныч тамагын карнап тастаганнан сау ма? Ж ок, кан жок... Долы- ВД жылымшы ештече жукпайды... Мше, кызык... Тамагы аман... Жуткыншагы аман... Kencipiri аман... бчепп аман... BipaK, дауы­ сы жок... Дауысы кайда кеткен?.. Сонда мына жуткынш ак, мына

кещрдек, мына ецеш не бЫреда? Алдына келген кшоды карбы- тып, суйьщты кылгытуга ма? Ж ок, бугаи дауыс керек... Неге еке- Hi белгкйз — даусыныц цандай екенш умытып та калыпты... Айцайлап эн салгысы келедь Тамагын бул кенейдк эщц баска б!реулер салады. Куршреген бетен эн. Таудан дуршреп кешкш кулап келе жаткандай. Кеш кш не кар, не тас емес, ецшец адам. Gaflepi шетшен кещрдектерш жыртып эн салып келед1. Кулак шекелерше дейш цызарып кеткен. Ештецеге карайтын турлер! жоц. А нау^кунп кара nenip жылкыдай баса кектеп келедь Еш- тецеден тайкитын, тайсалатын турлер! жок. 0здер1 де, ундерх де жойкын. К езш ашып карагысы келедь Bapi6ip ештеце кере ал- майды. Манаты кел-Kecip сел боп калкып жаткан су да кершбей- ДЙ Соньщ бетшдеп сенделе ж узш бара жаткан кеп салынды да кершбейдк Тек ун... Курюреген бетен ун... Толастар емес... Kv- лагын тундырып барады... «Жэ, токтатьщдар, тугеН Тамагын кенеухн бул кенейдк 6ipaK баска б1реулер айкайлайды. Ж ака гы курк1реген кальщ ун жым-жылас. Жым-жырт тыныштыкка елЬ Tin жатыр. Дел-сал уйыктап кете ме кайтедк.. Эйтеу1р кез ал- дында 6ip кеплдхр тар ан а гана к е л к т турып алып, баска еште- неш байкатпайды. Солай узак ж атады... Тагы 6ip уакытта тасыр- тусыр дыбыс шыгады. BipaK туяк flycipi емес. Элде туяк flycipi ме... Иэ, туя к flycipi... Онык устш е кум га аунатып жугер1 куыр- гандай тысыр-тысыр тагы 6ip дыбыс шыгады. Бул не болды екен, туге?.. Bip уакытта ол да басылады. Bip уакытта 6ipey кеп мунын ныгынан кагады, макдайына алаканын устайды. Сосын аузына экеп б1рдеце тосады... Ащы, удай ащы... KeKipere кеп жайылган туйенщ су й ... Ж ок, одан да ащы б1рдеце... Айыра алмайды. Кайта-к,айта аузына устайды. «1ш, ini» деп колкалайды. Жок, «ем, ем» дей ме? Емх Heci? Мына 6ip агаракдаганы не пэле тагы? Баягы албасты кеудесше тагы да мшш алган ба? EKi емшеп бурынгыдан да узара, улкейе тускен бе? Бурын е й иыгынан асы- рып тастап, eKi жауырынын ургылатып салактатып журетш едх. Eiifli екеу1н мойнына 6ip-6ip орап алып барып, ту сыртына ж!бе- ретш болыпты гой. Екеуш щ ушында ек! кара к¥Рт жоргалап келе жаткандай. Енд1 сэл кдарсе, epiHiH шагып алатындай... Бул жалма-жан колын сермелеп, кезш ашып алады... Цыстыкунй кур и к кардай аппак б1рдецелер макдай тусынан курт алыстай беред1 де, орнына кайдан сап ете калганы белгкпз, Мырзатай нагашысы шыга келедь — К е з п ш аштык ба, жаным... Бул не дегенш o3i бхлмейдь.. Езуш 6ip жиырады да, кайтадан 6ip буалдыр елеске Kipin жогалады. Сейтш неше кун жургеш белпйз... Бхрде кезш ашып алса, анадай жерде 6ip адамдарды каз-катар й зш , колдарын кекке K6Tepri3in, арканга Kepin тастапты. Кшдштен жогары жактары тырдай жалацаш. Колдарын керген арканньщ екх ушын eKi ж ак­ та eKi атты устап келедь К олдарын кекке кетерген еркектерд1К колтыктарында б1рдене карауытады. Мыналардыц обырлар бол­ таны ма? А н а карауыткандары эли кеп айта береин TeciKTep ме 72

екен? Ж ок кылшык сияцты. TinTi кунде кеп ж урген еркектердщ колацса nci тумсыгына келгендей... Ендеше, булардьщ буйтш колдарын кекке кетерпзш койгандары Heci? Булардьщ м м болганы... — Мыналар мм? — Иэ, жаратцан алла! Ацсары бас садага! KciHfli жинадыц ба! Булар ма? Булар э л п естектердщ айтып ж урген обырлары Обырлар дейдй.. Сонда анау колтыцтарындагы карауыткан... расында да тесжтер болганы ма? Соган каз!р колдарын салып жхберт, тыпыршып турган журектерш тайдай тулатып суырып алын, анау ала шачыт ак буркылдак жолга лактырып тастап, мынау кеп доцгалакпен устершен кесьлте таптап ете ме... Кез алды тагы да карауытып коя бердь Мацайындагы тасыр- тусыр сыкыр-сыкыр, сыбыр-сыбыр ун де ешкен. Тылсым карач- гы. Тылсым тыныштык-. Тек тула бойыныц кушп-жанып бара жатканын бшедь Тек t u iu u k тачдайына жабысып шелдеп жат- канын бьледч Даталап барады-ау, каталап барады... С у 1здесе, те- Hiperi кулазыган шел. К екж иектеп кегерткен б1рденеге карай ж у р т келедч.. Канша журсе де, жетмзбейдн Т Ш добалдай боп iciHin барады. А узы на сыяр емес... Су... су... канша какылдаса да, дыбысы шыкпайды. Буныц дауысын м м тартып алган... Энекн, су, су... Тамагын бул кенегенмен, айтуын баска 6ipey айтады. «Эй, су экелщдер, су сурайды». Б1реулер б1рдечеш экеп аузына тосады. Добалдай калыц б1рдеме... Баягы албасты эйелдщ ит ба- сындай салацдаган емшеп емес пе. Одан енд1 сут емес, су шыга- тын болганы ма!.. Ж ок, мынауы су да емес, сусылдаган кум гой.... Туз салып керегеге Lain коятын дорба семлд1 бйрдечешч пушпагынан сусылдап кум тепл ш жатыр. Бул колымен кагып ж1берд1. Элдене дацгырлап элдекайда ушып кеткен. Б ул тагы да кекжиекте ш лмп турган суйкылт мунарга карай емпецдеп са­ лып бередк Кенет бзрдецеге cypiHin кетедн Бакса, аягынык ас- тында орыстардыц inline су толтырып, белдштерше асып алатын калайы кутысы жатыр. Сыртын кенеппен каптап койыпты. До- цырайып кершедч 1шшде су болса керек. Тыгынын агытып, ауы- зына устайды. Тагы да су емес, кум саулайды. Тагы да колымен 6ip-aK cepnin, элдекайда атып ж1бередч Бул жолы дацгырлай женелмей б1раздан сок барып дук ете калады. Су... су... Кызыл ечеш! ypin ыска устап койган козыныч карынындай каудырап кеуш капты. Сэл жутынса, шытырлап сынып кететшдей. Су­ су. Шынында да, мынау кец д ун и е тч бетшде 6ip урттам су кал- маганы ма... Айдалада жападан жалгыз тур. Алактап жан-жа- гына карайды. Сол баягы кулазыган кула туз. А слан да ай- такырдан бед!рейш жалтырап жатыр. EKeyi де кудер узд1рген- дей. Кенет отыра калып, ж ок жата калып, жер тырналай баста- ды. Шанактыц Ty6in казсац, ылгал топырак шыгады. Соны тама- гынныц астына бассац, тачдайычныц Ke6epcireHi басылады дей- тш кэриялар. Сахарада ескен баланьщ eci мрер-мрместе ecTHTini малдыч жэш, шепт1ч жэШ, жолдыч жэШ, ер1спч жэш ... Мача- 75

йында, ец болмаса, жаца тезек жод. Ж аца тезек тугип кураган КУ тезек жод. Бул мацайда багзы заманнан 6epi ел болмаган. Ен- деше, жантад табылгай да... Эне, бфдеце кегернедп.. Ж ер бауыр- лап дасына барды... Жанта д... TiKeHi долына Kipin барады... Шып-шып шыддан ез данын ершше апарып едц сор татиды. Ж антад тубш жалма-жан даза бастады. Элгшде гана думдауыт топырад сиядты едц Ендх дараса — ецшец 6ip кене-дусды шубе- рек. Шубатылып шыгып жатыр, шыгып жатыр... Шамалыда, таусыла дояр Typi жод. 0цшец шуберекке внш журген бул дан- дай жантад... Ж ер тырналаганын доя дойып эли кегертт тур- ганга дараса... Ж антад емес... Мойыны ушып кеткен кок шыны дуты... Ж аца гы долын данатдан тжен емес, шелмек екен... Кап... Кудерш узш, жер бауырлап жатып, солдылдап к е л т жылады... Сосын ею шекес! булкищеп, басы дацгып бара жатдасын, шал- касынан аударылып тусш аспанга дарады. Сол-ад екен элдедай- дан б!рдеце гурс-гурс ете далды. Найзагай ойнап тур гой... Аслан шэйдай ашыд... Цайдагы найзагай! Сытыр-сытыр... Жауын... Bi- рад мацайына тиш жатдан 6ip тамшы жод. Сол баягы бед1рейген аспан... Сол баягы дулазыган дула туз... Б1рдеце тагы да жер- к о к п шатыната курс-курс ете далды... Мынау, шынында да, кун- нщ KypKipi. Б1рдеце, шынында да, жард-журд ете далды.... Мы­ нау, шынында да, найзагай. Найзагай ойнаганда шайтан цашып, жан иесшщ турагын к е л т паналайды демеупп ме ед1?! Мунда ешдандай турад жод... вз ш келш паналамаса. Келсе келсхн... Шайтан болса, шайтан болсын... Эйтеу1р 6ip cepiK табылса екен. Ш айтан болса да, судан шыдцан шайтан болса екен... Ец болма­ са, тула бойында ылгал далган шыгар.. Тагы да дара жер цад анрыла гурс ете далды. Бул жолы ол жерден басын жулып алды. Сейтсе... Анадай жерде... Тап муныц желке тусынан кекжиек- тен аспанмен тайталасдан дазанныц куйесшдей дап-дара туйдек шац кетермдд Бшктеген сайын улгайып, бшктеген сайын дара- уытып барады. К ун батыс 6erTi дара куйе даптап келедь Барган сайын далиып кец аспанга тутаса жайылып барады. Beflipefiin жатдан шэйдай таза даныпезер аспанныц езше зар болатындай- сыц. Э ли алапат дара дад ecin келедд ecin келедь.. EHfli байдады, сол дара дадда элдене шубатылып iaecin келедд Эуел1 жылды- ныц ершше дадалып саладтаган сулжтей б!рдеце ед1. Барган сайын улгайып барады. К аРа ДаК та дара буршт сиядты... Басы, данаты коршбейдд Оныц орнында шудадай уйысдан дара туман, дара булт... А л, дос шецгел! ап-айдын сойдиып-сойдиып кершедд Сол тегеуршдд тырнадтарга элде 6ip дубыжыд ш я ш далыпты. Eici шара табадтай еш Keei шекесшен шыгып барады. Каз‘Р’аД уясынан атып шыгып, домалап жерге т у с т далардай. Жандэр- мен оларга дарайды. К ек желкесшен буршген эли дубыжыдтыц созалацдаган денем ец соцында балыдтыц дуйрыгындай eKi айыр дуйрыгы кершедд YcTi-басы балыдтыц усй-басындай. Жод, жод, жыланныц уси-басындай... Жылт-жылт етедд Ирелец-ире- лец. Буре устаган дос шецгелмен жагаласып келедд Жиырыла далып, айыр дуйрыдпен салып-салып ж1бередд К ос шецгел бэpi- 74

6ip айрылар емес. Денесш цайтадан темей салбыратып ж1бер!тт, ерльберл1 ыргалтып кередь Дос шецгел 6api6ip ж1берер емес. Айыр цуйрыцты дадалта цадап, жабысып ап, пара жерд1 корс- цорс тырмалай бередк Отырыцшылардыц сода салып жыртцан ацыздыгындай даре айырылып i3 цалып барады. Дос шецгел 6epi6ip айрылар емес. Э л п цубыжыц 6ipece ыцыранады, 6ipece ысылдайды. Bipece цуйрыгын шиыршыцтай орап цое 6yftipiH кезек-кезек урады. Цое шецгел 6opi6ip айрылар емес. Ж ер сызган айыр цуйрыц бугая да жацыидап калды. Енд1 болмаса анау цацырата цорс жыртып бара ж атцан кара топырацпен араласты- рып буны да царнап кету1 мумкш. Эие — тштен такая келш кал­ ды. Эне — кенет цуйрыгын жиралацдатып кекке кетердк Жира- лацдаган денесшен элденелер жылт-жылт саулап жатыр. Шама- сы, эл п жылтылдак кабыршыцтары шыгар. KyMic-моншактай цуйылып келедц куйылып келедь MiHe, зуылдап буныц да тебе- сшен е тп . Ол жалма-жан кезш таре жумып алды. BeTiHe элде- j нелер сау-сау тепл дь Bip-eKeyi ершше тиш едь Тамшы... Бал татыган мелд1р су. Дубыжыцтыц тула бойынан тамшы саулап I барады. Ж урттыц аспаннан 6ip элемет кара булт кеп, келден суырып кетерш экететш 'аж дайа дегендершщ осы болганы ма? I Ендеше, бул мацайда тущы кел болганы гой!.. Э л п 6ip-eKi там- | шыдан тула бойына жан мргендей рахаттанып жатыр. Сыгырай- тып кезш ашты. Дара булт жецки кешш барады. Э лп цубыжыц булцынып Tycin цалудан кудерш б1ржолата узш , енд1 кара булт- тыц imiHe ирелецдеп еще т уе й . Ол араласцаи жерге олдекайдан кун нуры туеш, жалт-жулт ете цалды. Эуел1 кегердк сосын кы- I зарды, сосын саргайды... Дара булттыц бауырында кемшркосац I ойнайды... Дубыжыц кемшрцосацца айналыпты... Ол тацданып кез1н бацырайтып ашып алды. Дапталдагы куй- меге жегул! ац боз аттыц цуйрыгында да цырыц кулпырып кем- п1рцосац ойнап барады. Д1р1лдеп турган жалында да жалт-жулт цызылды-жасыл жолацтар билеп тур. Ж ацагы цара булт ту-ту алысца кекжиекке ыгысып кетш ть Аспанныц цац жартысына жаца тоцылган басцурдай жалт-жулт етш, алып кемшркосац асылыпты. А уада мелт-мелт ылгал бар. Ханзада басын кетерш, куйменщ ашыц пердесшен колын сыртца созды. Ж анга жайлы майса самал ерке куппктщ тумсы- гындай муп-муздай болып, оныц пелен куннен 6epi оттай лаулап жатцан улпа алацанын жалап-жалап цойды. — Иэ, алла, аксары бас садага. Басыцды кетергенщ рас па, айналайын. Мырзатай нагашысы цалбалацдап бст-аузына ущ лдь — Не боп цалды, нагашы? — Не болмады, шырагым... Мундайда бутца толып цомпиып сейлейтш нагашысы мына жолы жасып сейлед1. Бул ауыргалы 6ip аптадан асыпты. Bip апта бойы мацдайы- на цол апартпай лапылдапты да жатыпты. Пелен кун тузге тунеп 75

келе ж атканда б1рдеце иектеп кетпед! ме деп Мырзатай тызалак- тапты. Осы керуенмен 6ipre келе жаткан Бухар молдасы Мансур- ахунга ж уп р ш барыпты. Б1летш эулие-эмбесшщ бэрше жалба- рыныпты. Элде солардыц шарапаты ма... Элде, 6ip апта боны орыс Салгер касынан шыцпап едк 03i 6ip ушып-конган шошац- бай пэле екен. Мынаныц колынан лак багу келмесе, ауру емдеу келе коймас деп жолатцысы келмеп едо... Мьщ болгыр, ай-шой|- «е, колынан какканыча карамайды, аяк-чолыца оратылып ж угь pefli. Элде соньщ шарапаты тид1 ме... Эйтеу1р, арты кайыр... Мыр- затайга айтцызсац, э л п башкурттардыц коркынышты оцпмелер!- нен ж ур еп шошынган, не мыналардыц кездер! тиген... Бесштен бел1 шыцпай жатып ак; патшамен табактас болып келе жаткан каршадай балага ш тангалмады дейыч— Тацгалу, таныркау да — душпандыктыц 6ip белгнй... Анда-санда 6ip согатын бетен- дерд!ц сэл нэрсеге, бастарын шайкап, тачдай ката бола кпла- тындары TeriH гой дейшч бе! Ец болмаса тШм1з отш, квз1м1з THin, 6ipfle4eci булш ш, курыганда бота-тайлагына коскшдж кел- ciH деп эдейп 1стейдк Дегенмен, мына балгер б!лпр екен... Казак емпплерден ешкандай айырмасы жок. Ем-дом дегешч кайда да Gip екен гой. Штап ашу керек болып едк сандыгынан суырып ап, к1тап ашты... Iimp-nd беру керек болып едк кагазга орап iui- ipTKi бердк Шеп кайнат десен, шоп кайнатты. Бул бметш емнен, ofiTeyip, мойынына бой тумар таккан жок, су буршп тушк1рген жок, от жаккызып мучал ошак аттаткан жок... BipaK, кардай эппак, шуберект1 суга малып, мачдайына жапты. Кардай эппак мактаны суга батырып, cpinine су тамызды... Асты-устше TycTi... Бул да эбден ит зыкысын шыгарыпты. ImipTKi бергенде талай рет колын cepnin жуытпапты. Шшкентай TeMip кутысынан су жутцызбак болганда, жулып алып лактырып ж1берштк Кагазга турген ак унтак берген екен, аузына топырак куйып ж!берген- дей TyKipin элекке салыпты. Эншейшде ес-тусш бымей сулык жаткан адам элгшден ем-домныч тусында Kici кайран калар эле- мет кайрат тауып карсыласып багыпты. Бул, acipece, сол карсы- ласканынан катты сескенйгп... Эдетте б1рденешц салцыны тиген адам мачайына жан жолатпай арпалысып KeTymi ед1. Шамасы, бурын дэрЬдэрмек пнпеген адам да тосын емге тап сол кусап бой бермей, сермеленш калатын секкчдк А л, мына ж ауын тек бугш ж ауып турган ж ок квр!нед1. Yui кун бойы топеп берген сол нвсерд1ч де керсетпегон1 ж ок дейдк Мына шеруд1ч оган дейш де талай рет ит зыкысы шыгыпты. OpicTeri жылкы ешкашан тугел кайтпай койган сон, Gip кун1 кузетке Мэмбет мырзаныц 03i барыпты. Казактарды каккан ка- зьщтай тапжылтпай сак устапты. Тун ортасы ауган туста элде- кайдпн элдене ж арк ете калыпты. Алдын ала эз1рлеп койган мергендер ж апатармагай ок жаудырыпты. Баж ете калган 6ip-eKi адамньщ даусы шыгыпты. Мэмбет мырза бет алды дурлшкен жылкыны казактарга тастап, касындагы 6ip рота солдатпен кою карачгыга бвлше су чп п бара жаткан аз душрд^ч сочынан са- 76

лыпты. Аямай атыпты. Талайлар окна ушыпты. Талайлар аттан домалап т у с т калыпты. Момбет мырза солардыц бес-алтауын алдына салып айдап окелш, ертедше кеш женелерде керуендег1 казак елшШ гшен баска мусылмандардыд б о р т п з ш койып, жер-жеб!рлерше ж етш п. Сейтсе, арттарынан арага 6ipep кыр тастап, соддарынан кал- май epin келе жаткан башкурттар карацгы тусе тасадан шыга кеп, жайылып ж аткан жылкыга тап 6epefli екен. Цойындары- нан шакпак тас суырып, 6ip-6ipiHe уйкелеп от шыгарып, уржкен жылкыныц 6ip б е л т н алдына салып айдап окетед1 екен. Барым- ташылардыц бэрше аян бул кулыкты жол керсетухш башкурт­ тар, канша дегенмен, кандастарын аяп айтпапты. Цазактар: Болесшен аулад!» деп айтпапты. Соган елердей ыза болган Мэм- бет мырза: «Элп кекш журген ши мурындарыц мен обырларыц — мше, мыналар. Коне колтыктарынан уд1рейш турган тесис табыддар да, долдаларын суырып ап, алакандарыка тегш, алдыма экелщ- дер»,— депть Эншешнде жымсня кулш жайбаракат ж уретш етшец сары Kici катты кайнап кеткен самауырдай eKi шншен озер дем алып 31рк1лдеп ала женелшм. Кара жерд1 теуш-теуш калганда тыгын- шыктай KiciHiK денгелене белшш шыгып турган майлы бексесй ен бойынан су етш суыкта калып дхрдектеп тоцган кебешч куй- рыгындай д1р-д1р етед! дейдк Капел1мде ашуы басылмай керуендег1 башкурт пен казактан ешк1мд1 тастамай алты туткынныц каруларын кекке 6ip-6ip ке- тертк!з1п, колацса сасып турган :-олтыктарына тумсыктарын 6ip- 6ip судгхтш шыгарткызыпты. «Калан екен, TeciKTepi удхрешп тур ма екен? Болшм, ка:лр кездерще туспей турган шыгар. Б1раз журген сон, барып пайда болар!»— деп шацк-шадк етед1 дейдй Содан туткындардыц колдарын тебелерше кетертк1зт, 6ip арканмен шандып буып, eni жактарынан eKi атты Kicire жетек- тетш, соцдарыная терт аттыга кезек-кезек камшылаткызып ку- гызып, уш кун бойы енеден тугандай тыр жалацаш ж аяу айда- тыпты. Кеш женекей ерген шыбын-нпркей солардыч лыпасыз тондерше eMiH-epKiH жабылып, мэз-мэйрем боп калыпты. Ханзаданыц онеу кунгх eciH 6ip жиып алгандагы кергеш Айлалары б1лшш калган башкурттар eHfli ашык кимылга кешсш. Содгы жактагы жэукем долга Tycin 6ipa3 шыгындар eyinTi. К °с капталдагы жоукем колдар да шыгынсыз емес керше- Д>- Жер караныч езшде туткиылда тасадан тап берш, квзц,1 ашып- жумганша уйпа-туйпаларын шыгарып тайып туратын башдурт- тарга уш кун катарынан жадбыр ж ауып, тштен кудай бередк Жоукем колды койып как ортадагы н еп зп долга тшсетшд1 шы- гарды. Осы ж уыкта ок-дор1 тиелген арбаларга тамызык лакты- рып кырып кете жаздапты. КУДай сактаганда, су кш з жанбай койып аман калыпты. Арбалардыд 6ipa3bi ыдырсыган жаралы-

лар. Талай жаралы солдат пен жаралы казакты башдурттар ал дарына ецгерш экетсе керек. Талай ауыл кул-дутанга жары1 далатын болды. Кешеден 6epi бас улыд ед жадын кемеюшлерш алды-артта рындагы, кос дапталдарындагы жзукем колдарга ж1бершй. Зек GipenTtpfli де соларга таратып 6epinTi. Бугш башк¥т-1'ар кос кап талеа калы к колмен THicin, жапырып кетпек болтан екен, бас улык токтай калып урыс ашыпты. Барлык зецб!ректен ок жау- дырыл, башцурт аламанын дандасап кырып салыпты. Манаты Kypicip аспандаты найзагайд1ш емес, жердей урысйк1 кержедк Ханзада сыртка коз тастады. Аслан шэйдай ашылып келедк Манаты 6ip кара булттар кек жиекке сырти-сырти эбден коз таса болыпты. Кыр шебшщ жацбырдан кейшй айырыкша жупар nci ацкып коя бердк Bipait, кубылага карай салдыртып келе жаткан узын шубак керуен бугш кундейсшен де тунжырацкы. Журттыц басы кеудесше тусш кеткен. Ауыздар уннен калып, туяктар мен додталядтар тана eci кете езшген саздак топыракты аямай жан- шып, 31рк1л катып келедк Содан булар елш-талып осы 6ip аша тубекке де жеткен. Те­ р к и н жадтагы анау ашушац шсш щ кабагындай алыстан туксиш турган кара бш кй ц басына шыга келген шерудщ кезше ед ал- дымен кубыла бетте кекж иекй тутаса квмкерш жаткан тэты 6ip айтыр кара жал туей . Ек1 кара жалдыд арасы телегей тещз. Шалдып жатыр. Су екеш де, сатым екеш де белййз. Сынаптай мэлт1пдеп келкш жаткан шалдар айдынныц как ортасьшда доч­ киin элдене карауытады. Келд1 кешш барып туныктан су iniin сазга бауырын твееп салдындап жаткан жылкы тэр1здд Богелек- теп, бас шулгып жаткандай, булдырап квзге анык шалынбайды. Кирилов пен Тевкелев uiepyfli токтатып, 6niK тобенщ басына шыгып, эл и алдапда дарай долдарын уей-уетше сермейдк Кас- тарына келген ханзадага, Нияз султанга, Мырзатайга Мэмбет мырза элй дарауытканныц кун батыс шейн керсетй. — Орынбор эне!— деды Ханзаданыц дуп-ку жузше дан лып етй . Анада орыс аста- насынан шыга бергендей калдыган судыц дад ортасында турган оцаша дорган кезше елестедк Сол тас дорганныч басында тедхре- йне манаурай коз тастап, ата даздай алшайып, жагасы жайлау жайбарадат турган оз окей келд1 коз алдына. Ж адындауга уд г рейген зецб1ректер мен орыс мылтыдтыд кунге шагылысып жард-журд еткен ш ййнен доркып, жал-жалдыд тасасымен жы- мып бара жатдан дыл ж алаулы ж ау келд1 коз алдына. Тас дол­ ган туйл1 анау шалдар колден аттап басу дайда оларга! Ондай адымад табылып жатса, дызыл дорганныц дабыргасынан кек ала тутш бурд етш, дызыл жалын арасынан атанадтап дара доптар атып шыдданда аттары ерлерш бауырла’рына алып тайып турар да, дызылкоз душпан ку тезектей шашылып жатар анау шалдар келдщ жагасында... Сулесод турган баланыд Kemeri наудастан эл! дулантаза айы- га доймаган зш-зшдей басында элдене зыц ете далды. Кептен 78

бер1 ун1 вшуге айналган баягы 6ip ж ум бад шымшыц дулЕгыныц тубшен дайта шыдылыдтап доя бергеш. Эттец б1рад сол 6ip жанына майдай жагып бара жатдан эдем! елее тез тардады. Ец алдымен мынау кец алдапты кемерлеп К1Л- Kin жат как шалдар кел тез тартылды. Сейтсе, ол су емес, сагым екен. ¥зыншубад шерудщ алды ойга дулап улгермей жатып элпнде гана далдып жатдан телегей тешздщ дурдымга сщгендей гайып болганы. Орнында дадалып далыц ескен дара ж усак. 9ni кунге балауса далпы. Басындагы балапанныд тугшдей майса aeri oni 1'.урамапты да, датаймапты. Соны сагым шалганда мынау кец долат акдьш келге айналып шыга келед1 екен. Цара долйт- тыц дад ортасында мынандай шуйгш шепке эбден тойып, анау сылдылдай агып жатдан дариядан абден данып, енд1 6ipaa ты- рацдап, тула бойыныц дурыс-тырысын жазгысы кеп аунап ж ат­ дан ту биедей жалтырап жатдан жалпад жон децбек ж ал сулап- ты. Оны CKi жагынан ирелецдей орагытып eKi езен тогысыпты. Т е р кй п н д ей — Ж айыд. К ун ге й тд е й — Ор. Арты т е р к н к т ей дайдацдаган дара бшктщ басына е:»ц кетершген керуеннщ алды сол eKi езекнщ айдасар сагасына кеп тодтады. Ж ас келшшекйц омырауындай улб1реп турган кок шуйгш,;» ecipiK куйеудщ орынсыз дамшысындай осдылап айдыш-уйдыш зецб1рек i3i, арба iei айгыздай женелдь Элпнде гана т у п жмл- тырап, сауырыи самалга, бауырын кун нурына аялатып рахат- танып жатдан квк ала ту биедей одшау жалдыц эп-сэтте-ад уй- па-туйпасы шыдты. Мыц жылдан 6epi де дулад шошынардай ©рескел дыбыс еепмей тыныштыдта маужырап жатдан жым- жырт алцаптыц денесш дур турпйкйргендей шадыр-шудыр ун кебейдд Мыц-мыц дасапшы даз-датар тура далып пышак жаим- гандай ертелткеш шадыр-шудыр. Анда-санда жер ошад дазыл- ганнан басда кебесше задым тимей ту жатдан дуйдалы топырад- да ертел1-кеш мыц-мыц темip курек, кайла, суймен юрш-мрш дадалып, кайзалап багады. Опыр-топыр топырад омырылып, тырс-тырс шеп уз1лед1. Кудайдыц бары мен жогыныц арасында- гы баянсыз шац-тозацынан топырадты т у з т , оны балуанныц жотасындай тутас жатдан дара жерге айналдырып турган сидыр куш — мыц-сан нэзж тамыр мынау ойда жодта тебелершен ту- cin темпештей жонелген Miripcis содкыдан бырт-бырт куйреп жатыр. Кек ала ту биедей келбеп жатдан була жал кезд1 ашын- жумганша-ад Tepici сыдырылып, кебей соплш жайрап далды. Енд1 оны бутын бут, долын дол ушалап-мушелеу д ег ет ц сез боп па! Пэлен мыц пышадда тап болган дара жер дасдыр тартдан жылкыныц дацдасындай ырсиып, дансырап жатыр. Мал дасапты талай кергенмен, жер дасапты м м керген! Ш ерудей дазадтар ayeni буган жагасын устады. Bip ax, дуниеде дазадтай урегей, да- задтай уЗДрсек халыд бар дейсш бе?! Ол неден шошынбе.й, неге бас урмай жур ед1?! Келе-келе элйге де уйрешей. Уйрешспей де дайтсын... Кунде-кунде керетшдер1 осы. Сыбанган б1лек. К,арш- дарш Tic дайраган ашдарад тем1р. Ж айраган жануардыц дан- жыныидай дорс боп шашылып жатдан дызыл топырад. Ж ер ас-

тынан мыц-мыц Мэд1 катар шыгып келе жаткандай усй-басы шац-шац адамдар. Агыл-тепл тер. Айгыз-айгыз бет-ауыз. Кус­ кус колдар. Ертеден — кара кешке кекке топырак атцылаган Miripcie жумыс. Аспандагы куннщ кез! де топыракка кемШп калгандай. Анадагы балбырап балауса турган алкаптыц бар iue6i шац-тозацныц астында. EKi беттеп eni дарияныц да лайы кебей- ген. Ж ел осы беттен турганда кен жазира сахарага алапат шац борайды. Кектей булт та осы тустан откенде 6ip курсе басар кулге аунатып тургызып Ж1берген арзымсыз ургашыныц етейн- дей сатпацтанып калады. Бул мацайда жоргалаган кейртке екеш кейрткенщ денесшде бес ел1 тозац турады. Сонда да таусылып бггпеййн куд1рет! куш и кудайдыц топырагы да кеп екен!!! Сол тауыстырып 6iTyi мумкш емес топыракты тауыспай тынбайтын- дай ертеден кара кешке е м буктейлш кунжацдайтын да жата- тын к¥Д1реп кушт1 кудайдыц солдаты да мыкты екен! Кайтыл жалыкпайды, кайтып iurrepi пыспайды десецни! Кунде шыгыс беттеп катпар шоцыныц басына барып, ерте­ ден кара кешке дейш шокиып-шокиып жайгасып ап, жер цазып жаткандарды кызыктайтын казак елшШ йндейлердщ карап оты- рып-ак iuiTepi пысып кетедк Карап отырып-ак белдер1 уйып, ка­ рап отырып-ак бойлары ал-сал тартады. А л элй кара жердщ 6ip кабат астына Tipineii Kipin ап, мыкшывдап жаткан сабаздар 6ip шарудан кейш 6ip шаруа ойлап табады. Эуел1 6ipeyi колына корагаш устап, eidHmici бакшырайган децгелек шынымен сыга- лап жер тандады. Одан элп тацдаган жерлерш шырк айналдыра елшеп шыцты. 0лшеп шыккан жерлер!не эр жер — эр жердей каз-катар казык какты. Сосын сол казыктарына аркан кердь Сонда айналасы ат шаптырым шаршы алац боп шыкты. Сол шаршы алацга 6ip куш тацертец 6api кец1рдектерш соза эндетш келш, шыр айнала сапка турды. К олДаРынДа 6ip-6ip ку- рек. Жуздерх жалт-жулт етедь Малынтып окалы шекпен жамыл- ган орыс шрадары кущрентш дуга окыды. Сосын касындагы каба сакал серш нщ колындагы кумш тостаганнан уш саусагы- ныц ушымен inin алып, сапта турган сарбаздар мен болашак кор- ганныц шекарасын ушыктап шыкты. Ж ур т араларына кос кулаштай жер тастап, колдарына курек пен шокыр устап каз-катар тура калды. Анадай ж ердей шошак тебенщ басындагы ед1рец мурт уш дауылпазшы колдарындагы таякшаларын сермелей женелш ед1, кеп курек пен кеп шокыр кек масаты тыц топыракка Kipui-Kipni кадала кетй. Шац-шун адам дыбысы. Так-тук тем1р дыбысы. Уш куннен асар-аспаста-ак кеше гана ж ш керул1 турган шаршы алац шыр айнала ор казы- лып цоршалды. Ордыц терецд1й eKi Kici бойы да, eiii 6ip Kici бо- йындай. Э лп ордыц ш й бетшен туйел1 адамныц бойы жетер- жетпестей цып ж ал топырак уШлдк Оныц ш ла жагын да, сыртцы жагын да шаршылап шым ойып экеп жагалай бастырып шыкты. — Ай, мыналары ней-ай!— деп сурайды Мырзатай жанына жуып кеткен не татар, не башкурттан. — Корган гой! Булар ж аудан осылай корганады гой. 80

— Астапыралла!.. А дам мен адам, кылыш пен кылыш, най- за мен найза сайысса керек ед1. Адамга жал-жал топыракты, атка цазулы орды карсы салып, ездер! сонда тогыз кумалак ойнап отыра ма? Б1зде, капел1мде, ж ан кысылганда болмаса, мундай айлага жупрмейд! гой. Ондай да кудайдыц тау-тасын сагалайды емес пе! А л мынау ж ау келмей турып, алдын ала жагалай кымтанып, Tipiaefi жерге Kipin алып отырады деген не сумдык! .. Оньщ бул ceeiHe е л и башцурт пен татар тугин Ералы ж и е т - нщ езшщ цосыла кояр Typi кершбейдк «Ай, нагашыеке-ай, тац- галмаска тачгаласыч-ау!*— дегендей ун-тунпз басын шайкады. Мырзатай тачдайын кагып отырганда талай шаруа б т п бол- ды. Солдаттар мен казактар жер казып жатчанда башкурттар болашак корганныч imiHe Kipin, арбаларындагы азык-тулш, бе- рене, курал-саймандарды тугардь Туйелерге артылган ж у к туы- рШп, штаб офицерлер1 мен ага офицелерге кш з уйлер мен жо- лым уйлер тМ лдь ¥зындыгын он е ы кулаш, 6HiKTiriH уш кулаш кып азык-тулш салынган каптар белек жиналды. Астынан ыл- гал тартпас ушш беренеден терт таган ж у к аяк ж асалды. Жа- уын шач eTneciH деп eyeni кенеп жабумен, сосын ере кшздермен, оныч устшен тодыма шетеч тесешштермен бастырып жабылды. Жуктерден босаган арбалар мен туйлер аз кем тыныс алып, жача курылыска керек заттарды экелуге Уфага кайта шубырды. Адамдарда KyHi-TyHi Mirip жок- Шагын-шагын топтарга бе- лшген. Эрк1м 63iHi4 кай топта екенш би ед к Эр топ езш щ не штейтшш б'\\леа\\. Bipeyaep саз топырак казып, кырман айналды- рып, балшык басады. EKimuixepi оны шаршы-шаршы агаш ка- лыптарга салып ныгыздайды. YniiHinbiepi кораптан шыккан шаршы-шаршы шым тастарды KenTipin, уй1к-уй1к кып калап жи- найды. Kenoipeyxepi корганныч шпнен муз салып коятын, ок- дор! сактайтын ура ойып, болашак казарманыч табанын орнык- тыратын жер казып жатыр. А спаз еркектер анадай ж ердей биш- Ti4 жел ж ак мушсшен наубайхана мен асхана тургызып элек. Эп-сэтте устахана да 6iTin, icKe Kipicin кетп. KyHi кеше буркырап шачы ушып ж аткан, одан eKi бетш 6ip- дей шым шаршылармен тепстеп калап бастырып шыккан ж ал корганныч терт м уш сш ен терт кы ш мунара салынып, терт тарап- ка ечеипн создырып терт зечб1рек орнатылды. Енд1 сол шаршы коршаудыч шинен тас корган салынып болып, аскер мен зечбЬ ректер шатырларын су й р ет т сонда кеш ш конды. KeKTeri кунге айбат шеккен ет м р куректерд1ч ш аруасы тек бунымен б1те кояр Typi ж о к. Э л и шагын шаршы корганныч сыртынан одан да улкен шаршы алач елш еп, оган да шыр айна- ла ор казылып, оныч да iiu xi бетше ж агалай айгыр ж ал топырак уйипп, тогыз ж ерш е кыш тастан тогыз мунара тургызылып, то­ гыз зечб1рек орнатылды. Енд1 сол жал-ж ал топырактыч ycTiHe тастан шыр айнала корган салынбак- Сонда мынау 6ip iH, 6ip iHHiK йшнде бес ш деген балалардыч жумбагындагы айтылатын- дай кым-куыт орлар мен кым-куыт тас кедергалерге кандай ж у-

рек жутцан жауыцныц да жолай доймагы киындап кеткен тур1 Оар. Э лпнде гана айнала суктанып турган сутанад кездерден каймыддандай Tepic айналып, жонын твсеп жасданшадтап тур- ган жал топырадтар, ауыздары yflipemn тогыз зедб1рек орна- тылган сод, айналага ез1 урей шашып доя бергендей. Мырзатай ендк «Шаппаган, шабамын деп айтпаган жаудан дорганып, жацбыр ж аумай су болып отырган K ym m i урайын»,— деп бодтайтынынан тыйылып келедк — Мына пэлесшщ басдасын былай дойганда анау улек туйе- нщ мойынындай сорайып-сорайып турып алкан дызыцды урайын- дарынан-ад атымыз у р к т жадындай алмаймыз гой,— деп дояды. Эбден айнадай дып тазалап, кунге шагылысып жал-жулт еткен мыс зецШректер оныц сезше жымыц-жымыд к у л т тур- гандай. Осындай дыруар жумыс бар болганы 6ip айдыц шйндс жа- салды. Ж уртты тагы да шаршы аладга шырд айналдыра сапда Т13Д1. Ортага тагы да жард-журд орыс шрэдары шыгып, жада б1ткен ж ал доргандар мен мунараларга, журттыц устЬбасына кумхс тостаганнан уш саусагыныд басымен ш п алып су 6ypiKTi. Ж алт-ж улт е т п даз-датар т з Ш п турган отыз 6ip зедШрек уш рет гурт-гурс ете далды. Уш рет аспанга доп атылды. Еасырлар боны датты айдай да еспмей, жым-жырт тыныштыдда бвгш турган дел-сал алдап дур турппгш, тугалы мундайды кормеген 6ip талай дазад сол куш кущрмген од-дэр1 nciH шскедк Цое езен- нщ бойындагы дус й ткен дидулап аспанга кетерклдк Цурад арасында балдыр тамсап журген балыд 6iTKeH желбезектер1 flip- flip ете далып, тередге суцпдь Шеп екеш шептщ арасы да булк- булк. Даланыц тулк!, дарсагы, борсыгы, тышданы, жыланы, KecipTKeciHe дешн жан дэрмен элдедайда 6e3in бердь Мацайдагы дара дондердщ y e n де бастарымен дайгы боп мадып бара жатдан yftip-yftip KHiK, дарадуйрыд, дулан. Тым-тырс жатдан дуние дур дозгалып элдедайда допарыла коше женелетшдей. EKi озеншч суы да бурынгысынан бетер жецадле аддандай. Мынадай твтен жадалыдтан 6api ypKin, 6api 6e3in барады. Уржпей, безшбей тургандар кеше гана курек дажап тастаган долдарына мылтыд устап сап тузеп самсап турган мынау жирен мурттар. Кеше мынау жагалай ор дазылып, доршау салынбай турганда ай астында дулазып бос жатдан дула тузден даптап ж ау epin деле жатдандай коп жалтадтаушы едд енд1 оз уйлер1- нщ ауласында жургендей талтад-талтац erefli. Дауыстары да шацд-шацд eTin айбарлы шыгады. Ж ер тубшен артынып-тарты- нып алып келген додыр-содырларын ездер1 дазган iiwireuiTepi- не тыддыштап, эли шдзгештерш квше-квшеге белш, сызыд сы- зып, эрк!м вз iHflireiHinin мацына сыныд шоп туезрмей сыпырып эуре боп жатыр. Цолдары димылдаса болды, акелер! базардан келгендей улап-шулап кодтден ш детейн ж урт еден. Олар шаруаларын 6iTipin жайлана тускен сайын пэлен кун- нен 6epi бостан босда сарылып жатдан дазад елш Ы п узедпге аягымыз дашан тиер еден деп дипадтап 6irri. Булар аз болган- 82

дай бас ул и к Эбшцайыр ханга хабаршы шаптырып, мынау ж аца конысца жасалатын тойга арнайы цонацтар жгберуш ей н д ь Буны есйгенде Ералы Te6eci кекке ж ей п цуанган-ды. Ага- йын-тумаларымды керем гой дел, солармен Oipre, амандыц болса, елге кайтам гой дел куанган-ды. Ж аяу кет десе, кетуге-ац пешл... Балагын Typin ап каз1р-ац ж уп р е женелер ед1. Б1рац, не керек... К уш кеше кешцурым бас ул и ц езше шацыртып алып «Келе-л кектемде жаца кала эбден салынып биедк Сонда тойга экецд! шацырамыз. Сеяг де елще сонда жгберенпз. Оган дешн осында боласыц»,— деда. Эншейшде ол бугаи ж узш жылытып мэймец- келей сейлеупи едь Бул жолы кемешне 31л жиып ныгыз сейледа. Бет-аузы баягы Уфадан шыццан кунпдей емес. Мыж-тыж. Keei уясынан шыга жаздап аларып кеткен. Еш уртына цы- лыштыц Ынден eKi айгыз эж1м TycinTi. Децес мацдайын да шы- нымен цаптап кой ганда й. Суп-суыц. Буны б1рден торыцтырайын дел, эдеш осылай ызгарлана и л цатып турган болар. Ж аца цо- ныстыц тойына Нуралы келеда деген. Соныц алдында бул шнез шыгарып журмесш деййн сешлда. Той дастарханында бас улыц буныц 6ip жагынан ез! отырып, ешнш1 жагынан Мэмбет мырзаны отыргызып, сагынып керген агасына жацындатпады. Баягыдан кеп есейш, ересектенш кеткен Нуралы im ciHe анда-санда 6ip кез тастап цойып мацгаз отыр. Ce3i де ныгыз. Жур1с-турысы да ныгыз. Кескш-келбейне кесек- тж , тулга-турпатында белекше 6ip цайрат пен айбар бар. Ел y e n шаруага да ысылып цалганы байцалады. Цасындагы орыс улыц- тарымен терезесш тец устал, иыгын Kepin, алпамса кеш рейн аша туседь Бул дегенде шыгарга жаны баска Мырзатай нагашы- сы тым алыста цалыпты. Оны соцгы ек!-уш кунде керш те жарымады. Оныц орнына Уфадан 6ipre L/iecin келе жатцан Ман­ сур деген Бухар молласы кеб!рек жагалап к е й п й . Вуган дейш мацына жолап кермеген 6ip кек цутандай серейген цалтылдац бас ац сур адам цолына цагаз устап, калам устал, «экеце суре- тщд1 салып 6epin ж1берем» дел кайта-цайта келгннтеп Kerri. Шымшыц торгайдай ушып-цонган тагы 6ip бетен 6ipey ауызыв ашцыздырып, й лш шыгартцызып Kepin, кеудесше цулагын та- цап коп тыцдады. Бундай абшердац басталганына бупн уш!нш1 кун... Осыдан уш кун бурын уйцысынан енд1 ояна бергенде цай- дагы 6ip бул кермеген асыл маталарды цушацтап eKi-уш Kici ж ейп келда. Содан буныц бойын елшесш, белш елшесШ, кеуде- ciH елшесш... Sftreyip буныц бойында олардыц колы тимеген жер цалмады. Кеше цайта-цайта шацырып алып, ani ац ж1б1 алынба- ган су жаца jtrdMflepfli кийзш , шар айнаныц алдына алып ба- рып, шырц айналдыра карал тыным тапцызбады. Мана тацертец цубыла беттеп айгыр жалдан 6ip топ салт атты кетерьлгенде алдарынан узатылатын цыздай цып улде мен булдеге орал буны алып шыцкан-ды. Алыстан жол соцты, ж ел цацты болып т у й й п келе жатцан цыр цазацтары сагагынан уз!лгел1 турган цызгал- дацтай цызылды-жасылды бол цулпырып турган талдырмаш бала ж!птке тацырцай царасцан. Казак цай кезде шуберекке

жарып керген! Оныц уступе жоцгарлар уйренш жя базарларынан алысырацца куып тастагалы щндерш жацарта алмай журген Ауылдастарыныц шыдамсыздау жагы цолды созып jid6epin, буныц ycTi-басын сипап керген. Ендц мше, езшен-ез1 цысылып, улбфеп ек1 улыцтыц ортасында отыр. Будан баска цазацтар цо- ламтадан шыцкан боршадай цап-цара. А л бул болса, nicnereH собалацтай боп-боз. Цазекец цашан да жуз1 бозац адамды д1м- кэс Kici деп укцан. Жаца оцаша жолыгып цалганда 6opi «Денщ сау ма? 0щ ц боп-боз гой!»— десш жатты. бцще Караганда бас- тарын шайкап, кшмш коргенде коздер1 цызыл шоцтай жайнап коя берген. Цаз1р де буныц ycTi-басына, отырыс-турысына K03i- шц астымен карап отыргандар аз емес. Бала ханзада соны бай- каганда 6ip масаттанып калганымен, каз1р солардыц 6api атта- рына MiHin ап, ауылдарына тайып турганда, мынау кш бетон адамныц арасында 6ip 03i калып коятынын ойлаганда, алкымы- на элдене лык «релш турып алады. Кешеден 6epi солдаттар колдарынан ара мен балта туспей тактайдан тургызган уланасыр дастарханньщ басындагылардыц бар назары осы ж акта. Салтанатты кишген бас улык уся-басы жалт-жулт е я п орнынан кетер1лдк Эр сезд! шегедей цадалтып орныкты сойлейдь Сезг 6iTe бергенде ж урт алдарынан цоян цаш- кандай атып-атып турегелш, цолдарын кокке сермелеп, айкай салып коя берд!. — Мыналарга не кершген? — Патша агзамныц гумыр жасы узак болсын!— деп жатыр. Мэмбет мырза бунык сауалына асыга жауап берд! де, журт- ца косылып ©3i де айкайлай женелдь Курк1реген каЬарлы ун тещздщ толкынындай орекпи кете- р!л1п, барган сайын улгайып, мыд-сан жердей сермелеп тулак каккандай кулак жачгырыктыра калтырап турып алды. Шама- лыда басыла коятын Typi жок- Олар токтайды екен деген кудер- лерш узсе керек, камалдагы отыз 6ip зецб1рек тугел KypKipen коя бердь Bip емес, ею емес, элденеше рет гурс-гурс... Эр гуралдеген сайын аспанга мыцдаган кызылды-жасылды шоктар ушып шы- гып уза к калыдтап турып алады. Мынандай цаЬарлы курюрден жылт-жылт жымыцдап турган жулдыздар да безш жогалган. Ж аца толган жарьщ ай да дуниеш яярен ткен эли 6ip гурмл тагы шыкса, шырт е я п сынып тусеяндей flip-flip етедь BipaK, оган карайтын зецб]ректер бар ма, уся -у ся н е курюлдейдк Соц- гы 6ip rypcifl басыла бергенде элдене сатыр-сутыр ете калганы. Цамалдан тысцары алысырацтан шыццан сияцты. Цырпыц жал- дыц басында е сю л ж я корым бар едь Соныц ортасында жабайы тастан цалай болса, солай салган шомбал кумбез турган-ды. Со­ ныц 6ip ж агы опырайып кулап туссе керек. Тасыр-тусыр тас домалады да, басыла цалды. Солдаттар мен казактар ду кул!п ж1бердк Цолдарындагы молт-мелт суйыц толы ыдыстарын ауыз- дарына апарды. 1^ырдан келген цазактарда оц жоц. Мана буныц жузш е тес!ле караган курец беттер цазйр ак шуберектей боп-боз

боп цуарып кершедЬ EpiHflepi Miripci3 цыбырлайды. Ш амасы, усй-усй н е кэлима цайырып турса керек. Нарттай кызарып бусанып алган бас у лык; тагы да орнынан кетершдь Бул жолы да манагыдай дауысын ныгарлай созын сейледь Не айтып турганына бул тугел тусш бедь Эйтеузр сез арасында «Эбшцайыр хан» дегенш цулагы шалып цалады. — Хан иенщ цурмейне марапат айтып тур!— дед1 Мэмбет мырза ханзаданыц цулагына сыбырлап. Ж урт тагы да xypxipeft жонелдь Зецб1ректер тагы да гурйл- деп чоя бердь Аспанды тагы да ац, цызыл, жасыл, сэры оттар жапты. Жулдыздар тагы да жып 6epin жогалып, жылт eTin цай- та кершдь А й тагы шарт сынып кетпей эзер цаяды. Енд1 Мэмбет мырза сез алды. Bip жолы Нуралы ханзаданыц, exiniiii жолы Ералы ханзаданыц цурыметше цошамет айтты. Exi дурюншде де ж урт орындарынан дуршрей кетершдй Exi дурк!- ншде де ж урт жапатармагай жабырласып, кец1рдектерш жырта айцай салды. Exi д у р к т н д е де зецб1ректер жер цацтыра 3ipx- 3ipx етй. Exi дуркшшде де ай мен жулдызды буркеп, аспанга цызылды-жасыл оттар шашырады. А ш кц аспан астындагы сол думай тун ортасында зорга та- рады. Тун ортасында кернейпплер сап тузеп турып алып, мана- дан берй тасыр-куйрдщ ececiH цайтаргысы келгендей, цулац цурышын цандыра цуйцылжыта куй шалып ж уртты уйцыга шацырды. Ертецше цазац елпплшндейлер елдерше цайтты. Ералы хан- зада бас улыц пен Мэмбет мырзаныц цац ортасында цалтиып турып сулц цол былгап шыгарып салды. Мырзатай нагашысы- ныц цулагына гана сыбырлап: «Анда-санда адам ж1берш хабар алып турыцдар!»— дедь Ералыныц цасында nci цазацтан табын Цотыр батыр цалды. Алпамса денел! бужыр бет батыр: «Келес1 кектемде ханзада 6ia екеум1з де елге цайтамыз»,— деп цояды. Бала ханзада «иэ» дегендей neri кемсецдеп бас изегендей болган. Одан 6epi де, MiHe, он айдыц жуз1 ауып барады. Ел тарапынан ешцандай хабар жоц. Хабар болатын р ей де жоц. Былтыр елпп- Л1к елдерше бара, суыц куз тусе, ауылдар бул мацайдан алые-, тап кешш, сонау кунгейдей цум шагылдардыц арасына сщш хетт!. Ол жацтан ж ас тол аяцтанбай шыга алмайды. Ж абагы жунд1 цырцып барып кеш бейн тершйкке бурады. К еш й ц алды' Сары Арцаныц децдерше жетсе, ендйенд! жетедй Сол кун жацын- даган сайын бала ханзаданыц шыдамы таусыла т уе й . Тац атса болды, ат сурап мшш, мацайдагы бшк-бижйц басын к е з т кетед1. Коз ушынан бейсаубат ж урпнпп кершбес пе екен деп, царайган !здейдь Ец болмаса, кезше цашцан ац Ш кпейдь А ц екеш ац да бул арадан 6e3in кеткен. Безбей де цайтсын! Мынау ею езеншц. тогысына былтыр кузде пайда болган цара шогыр соцдарына хек тутш салып шыгынтып болды. Ж олап кетсе, шыбындай цырып’ салады. Цан цасап цып элй 6ip шдшештерше тасып алады. Был-1 тырдан 6epi цоректерш осы ацмен айырып келедй Ещц, Mine, зэрезап болып, олар да жолайтын емес. А ц болмаганда кунде

жер астынан mine су кеткен тышдандардай шубырып шыга ке- л ея н тосын тобыр мына коктем, мына жазга жете алар ма едд жоц па е/й... Бас улыдтыц былтыргы: «Кектем шыдцанга дей'и! каланы салыл биеш з» дегеш аншейш бос эцйме боп калды. Былтыргы кузден 6epi кезге тусеяш ндей ештеце бой кетере дой- ган жод. Оган мурша да болмады. Нуралылар аманатда далып бара жаткан бауырымен дошта- сып, елдерше кайткасын 6ipcp куннен соц аттарын ад сабын кып терлеткен жиырма шакты атты келда. Келд1 де жерге Kipin кет- ксндей 1з-тузс1з гайып болды. Не дел келгендерш i;iM билля... Эйтеухр Петербордан шыккандагы жазык мацдай жадырац жуз Кирилов адам таныгысыз взгерш Kerri. Цабагы таре жабулы. А ла K63i шатынап алган. Ж анына жолап кеткенге 6ip адырыл далады. Ж уртда жер цаздыруды, балшыц илетуд1 тыйып, дан- тадан цару-лсарац тазалатты. Ер-турман жендетя. Арбалардыц доцгаладтарын майлатты. Ертецнен дара кешке дешн Tynepfli де журда. Оны Kopin Мэмбет мырза да ширыгып алды. Бас улыд солдаттар мен казактарга ж еюрш жатса, бул башцурттар мен татарлардыц eid аяцтарын 6ip етшке тыдты. Олар суйтш 6ip журда. Bip куш тацертец журтты эдеттепдей сапца тургызды. Саптагы адамдардан Kici тастамай дастарына барып уст1-баста­ рый, дару-жарадтарын дарап шыдты. Сэл мшдерш керсе, жер- жеб1рлерше жетш, табанда дайта тузетя. Сол куш журтты туске дешн дазыдтай дагылтып тургызды да дойды. Кешдурым олар- ды ешге белда. Тун дарацгысьш жамылып uipeyin ез соцына ертш 6ip багытда, eKiHiuicin Мэмбет мырзаныц соцына ертш екшнп багытда жолга салды. Ертецше тацертец дорс боп дазылган аша тубекте бар болта­ ны еы мыцдай гана эскер далыпты. Оларга бастыд боп далган арыд доцдад мурын Чемодуров саптыц алдында eici долын ар- тына устап, дойдацдап кеп ж урдь Сосын басын кетерш ап, ана- дай жерде жиюлы турган курек-дайлаларды к ер сея п : — Ж умы сда шршщдер,— деп шацд етя . Бурынгы-бурынгы ма, жагалай жылмыд жон дара жалдар доршап турган аша тубек я п я дулазып доя бердд А нау жалдар- дыц ар жагында ымдер турганы, олар не icierem турганы — бэр! жумбад. Кеш ей ымырт тусе жолга шыддандардыц шубы­ рып 1здер1 гана жатыр. Олар да терштЬс баурайга кетерше 6epin, жым-жылас болган. Олар дайда к етя , неге к етя ? Оны да жендеп ешшм б!лмейда. Бас улыд барда ыржаладтап дайда журт темеш тартып, эцпме дукен дурып жатса, сол арадан шыдпай- тын Чемодуров ендд ине жутып дойган иттей тызаладтап топда жуымайды. Ш ырд айналып азыд-тулж доймасыныц, од-flapi дой- масыныц дасынан шыдпайды. Тэпяштеп барж санап жур. Курск пен дайлага дешн дырыд дайтара санап шыдты. Оныц неге ке- рек болтаны белийз. Элде iuii пысдасын ермек таба алмаганы ма? Олай дешн десец, 6ip долымен белш таяныл, ешшш долымен желкесш дасып, элденеге айырданып келш турганы. Iuii пыедан Kici ейтунп ме еда?! Ж умбад, 6api жумбад...

Ж урттыц да бурынгыдай емес, жумысы енбейда. Сэл цимыл- дайды да, кайта отырады. Бастары цосылса — гу-гу эцпме. 9ч- пмеге араласпайтын Ералы ханзада мен Цотыр батыр гана. Олар журттыц не айтып жатцандарына тусшбейдй Ж аутац-жаутац ауыздарына царайды. А л басцалар болса, 6ip-6ipiHe ауыздары жел1мше жабысып цалгандай, бастарын ажыратпай сыпсыцда- сады да жатады. Тымацтары салпылдап келе ж атцан eKi цазац- ты сырттарынан «упйнпп пост» деп келеке цылатын коршедь вйткеш, оц-Дэр1 цоймасы мен азыц-тулж цоймасынан кеШнй кездщ царашыгындай сак кузей п багатындары осы eneyi Kopi- недй Эуел1 оран бул eneyi шамданып журдй К е т н баягы Бухар- лыц Мансурахун келш тусшдаргесщ аркаларын кецге салатын болды. — Е, мейль.. Найсаптар б1здер упин ак патшаныц алдында бастарымен ж ауап берейн болса, 6i3re одан артыц не керек!— деп Цотыр батыр кецк-кецк кулш цояды.— Егер осыдан туда бойымнан 6ip тал цылшыц шыгын болатын болса, цатын патшац 61здщ цатынныц алдында басымен ж ауап берейн болады. Булар- дыц сэл нэрсеге бастарымен ж ауап берейш жацсы екен. Бухар молдасы таркылдац батыр кул ш кумарынан шыкбай­ т а , ауызын ашып дарап отырады, сосын датабын ашып, ханза- дага дэр1с уйрете бастайды. Цотыр батыр ондайда насыбай туйе- да, камшы вреда, одан да iini пысып кетсе, наубайхана, асхана; жагыкдары башцурттар мен татарларга барып хабар тыцдайды. Дайтып келгесш ханзадага: «Мыналарыцныц шаруалары шар- тарап болып жатцан турлерг бар-ау, шамасы. Анадагы талтацда- рынан айрылып цалыпты. ¥ры жырада тай жыгып ж атцан1 коркау цасцырлардай жан-жацтарына коп жалтацтайтынды шыгарыпты»— деп дояды. Достагылар булардык салт атца Minin жацын мацайга сешл- деп кайтатындарын да жацтыра цоймайтын тур танытты. Соцда- рына срйп ж!берейн сацшыларынын саны кобейе т уе й . Бурый-' гыдай кажыц-куж1ц хабар сурасатын татар, башцурттарды ерт- пей, солдаттар мен казактарды гана ертедь Олары сэл узап, шыцтыц-ак, алдарын орагыштап, цамшыларын шелтецдейп,' косца царай кайырмалап багады. Ец болмаса, коз жетер жерге дейш комлш жаткан мак далага жанарыц талганша телм1ре карап, кумардан шыгуыца да мурша бермей, айнала кара жал-, дардан асырмай, мына 6ip тар колатка тордагы торгайдай, ты- пырлатып камады да койды. Ханзада бурын озш цад^рменда мейман сезшупп еда. Шидей мойынын кокке созып, онсыз да шалкак басын энтек асдан, ус- таушы ед1. Енд1 сол KOKiperi кун санап жыгыла TycTi. А я ц ко- лында сылдыраган шеен жоктыгы мен салпацдатып жумысца салмайтыны болмаса, тутцыннан н ей артык?! От.ыр десе оты- рып, тур десе турады. Т ш й калаган ш«лер1мен де йлдеейрмей, КУРкулац болуга айналды. Ж урттыц не деп жатканын да 61л- мейд1. Цажет десец1з, ездер1 бас косып етй з е й н коп мэслихатта- рына да костырмайды. Булардан эл й шиыршыц сэлдел! унд!

кепесшщ жагдайы жацсы. Ол afrreyip журттыц арасында журед! гой! Ж урт не айтса да, TiciH ацснтып, аузын ашып к у л т турга- ны. Ол екеш ол да орысша бте д к Жылма-жыл Астраханьга к е л т , сауда жасап ж у р т уйренш алыпты. Уйрене алмаган жац- гыз Hapceci — суыцца тоз1миз. К,ара суьщ басталгалы ycTine туйенщ жабуынан басканыц бэрш жамылып алды. Сонда да безгек соцкандай Tici TiciHe тимей сацылдайды да журедь Бай- гус сонысына царамай, какаган цызыл шунак аязда керуен Ti3in ел1не аттанады. Жолда Бухарага согады дейдк Бас ульщ езш былтыр кузде: «Будан былай елщнщ саудагерлерш Астраханьга емес, Орынборга э к е л т тур»,— деп эдеш алдыртыпты. Сол бура- тана itonecTiH e3i мына шуылдац кеп тобырга ханзададан repi 6ip табан жацын адамдай. Осында ю м кеп, буралкы мен буратана кеп екен!!! Шок,ын- ган татар, шоцынбаган татар, естек, шуаш, богулдэрды былай койгакда орыстан аргы 1ргел1 елдердщ де талай сыгырагы толып журсе керек. Бас у лык бэрш жерден ж еи цоян тапкандай жинай 6epinTi, жинай 6epinTi. Элп 6ip ушып-конган шошакай дэртер де орыс емес бетен коршедк Ж ак ж уш урпшп ол да бебеу кагып е л т барады. С у й т т журш тыным таппайды. К у т н е 6ip согып, ханзаданьщ усп-басын карап, кезш, т ш н , TiciH Kepin, арцасы- нан 6ip кагып кетедк Ханзададан баскалар ец азы тушюрсе де: «Доктор Родэ!», «Доктор Родэ!»— деп эз-эулие тутып, соцынан калмай сумецденд1 де журедь Ол тек булардыц касына гана ез аягынан келедь Сонысынан ба, акадайдан карасы KepiHce болды, ханзаданьщ тула боны ка- ралай uiiMipirin журе бередк Ш ешйздрш, о жер-бу жерш шуцы- лап туртш керетшш жактырмайды. Котыр батыр да каралай тыжырынып 6iTefli. EciKTen арсалацдай Kipin колын усынган дэрнерге: — Тойт, нэйсап, кольщды ала ж упр ш , кажыга барып келш отырмаган шыгарсын,. Ш м кершгеннщ колтыгын касып, шабын снпап шыккаи ол немец кай ауруыма дэр1 бопты. Ж у, эрП— деп кара куманды иепмен мецзеп 6ip зекш копды. Дэршер жалма-жан журелеп отырып колын жуады. Далта- сынан орамал алып суртедь Сонда барып Цотыр батырдыц цабагы жылиды. — А л, мылжыц неме, тары не сурайсыц? Д эртердщ жанындагы жылмацай башцурт Юмаш аузы-ба- сы сусылдап сейлей женеледа. — Батыреке, бул Kici кыргыздардыц, тойыс цазактардыц ем-домы жайында маглумат жннап ж ур екен. Бшгешщзд! айтып берщ13, сауап болады? — Сен сумацай да сандалады екенсщ. Ж ун жац кэшрге же- HiMAi айтып кайдан сауап табайын. Одан да карап отырганша кун етшзешк те. А л не сурайды екен? Юмаш цасындары он е м жасар имек мурын су тумсьщ бала- га царайды. Онысы н ем т дейдк Су тумсьщ жун ж акка карайды. Ж ун ж ак. Коя болган тайлацтай тамагын кицылдатып б1рдеце

деп былжырадтайды. Оныц былжырагын э л п даршадай су тум- сык бала сагыз шайнагандай дайзалап Юмашда айтып береди Отда Tycin кетер кебелектей елпецдеп отырган сумадай естек oip жымиып Цотыр батырга буры лады. — Доктор Родэ мырза дыргыздар, тойыс дазадтар... — Мына доцыздыц тойысы нега? Цазад саган дашаннан 6epi тойыс болып едП — Батыреке, ашулана кермещз, ол эншейш э л п немене едд эншейш эдейм гой! - — 0йткен эдетщшц басына б1здщ датын сарысын... Сумадай Юмаш батырдыц ашуын басдысы келш жырд-жырд кулш дояды. — Батыреке, бул Kici айтады, дазадтар кез1 ауырганда не iCTefw екен дейд1? — Козге жел тисе, оган не ыстыд сэры майга, не туйенщ ыстыд сутш е малып, мадта басса немесе жаца сойылган дойдыд бауырын тартса, 6api де болмаса, дабырганы отда устап, ыстыд- тай кездщ дызыл етше типзсе, ipiHiH сорып, iciriH дайтарады. Коз дарыдданда, дурым кшзд! Tecin томага кипзедй А д туесе — меруерт моншадты унтап тушп, оны е р т л ге н балыд майына араластырып, май жасап, оймадтай Tepire жагып, ауру кезге байлайды немесе кшдштен жалгыз туган Kicire аш дарында ур- пзедь Тер1скен шыдса — ине байлайды не ж ас нэрестешц дэре- трдгаг жуадыГ~\" — --------------- Сумадай Юмаш мудтасардыц еж ш н айтып отыргандай бипаздай соза сейлеп су мурын балага жетюзедк С у мурын бала оныц айтданын да ею есе кеп дылып ж ун ж ад дэршерге тусшд1- редь Ол долындагы дэптерге дунжыцдап жаза бастайды. Ол eui ортада Цотыр батыр шадшасынан аладанын толтыра насыбай тепп, оны бас бармагымен мытып уйш, й лд щ астына тастап ж1бер)п, ipre ж адда й ст щ арасынан сыздыдтата TyKipin, рахатка батып отырады. Элде 6ip уадытта сумадай Юмаштыд суылдад epiHi тагы да жалпылдай женелдь — Бул Kici ды... — Тап дызыцды урайын сенщ. Цырга дырыд келш, данша дозыныд обалына далсац да, дазад пен дыргызды айыра алмай- ад дойдыц-ау. — Ойбай, батыреке, Kino менен. Доктор айтады, сендер басы ауырганда не штейдо екен дейдй — Е, бас па? Батыр ойланып далады. Талай рет сойыл тиш басын жарыл алганнан басда басы ауырып кермеген Kici дапел1мде не айтарып бйлмей адырып далады. Сосын дит етсе, басыныд садинасы ус­ тап жатып алатын бойбшега есше Tycin, додиланып сейлеп ке- тедь Е, басыц ауырса, Gip кесе таза суды уйдщ маддайшасынан шашып :кiбер де, содан таматын тамшыны жиып алып, шашыц- ды суда. Оган да доймаса, долыца усталмаган жаца кумш сади-

на сал. Tiirri оньща да цоймаса, еркек ауырса ургашы мал сойып, айел ауырса еркек мал сойып, Tepi былау жасап, кун шыцканша уйыцтат... Айтпацшы, ол жел тигендеп ем екен гой... Иэ, на... Не кун шыгып келе жатцанда, не кун батып бара жат- цанда 6ip тостаганга су толтырда, iiuiHe уш тал бурыш пен уш тал цалампыр сал. Наукас KiciHi кубылага царатып отыргыз да, су урттап ап, бетше е м бушрше, арцасына су буркш ушыцта. Су (йткесш тостаганды ауру кнпнщ басынан уш айналдырып аулакка лацтырып, ауруга тогыз цабат кшм жапцызып, взщ де Ж ун ж ак мынаны еспгеиде кезш адырайта 6ip карап койып, кагазына ущлдк Дотыр батыр ауызындагы кек коймалжьщды ыткытып тас- тап, сакалын суртш, калтасынан icTiK алып, муртын таулайды. — Батыреке, ал Tic ауырганда ше? — Ташр-ай, бул неме соны да б1лмесе, журтты калай емдеп ж ур?! Кэд1мп далада дудырап ecin туратын тшен-тжен меедуа- наныц дэнш алады да, тем1р табадагы шыжгырылган ыссы май- га салады. Соныц буына ауызыцды ашкызып журелеп отыргы- зады. Басыца шапан ж ауып буркенд1ред1. Табаныц касына, се­ т и алдыца 6ip аяк су цояды. Аузыцнан аккан млекей соган куйылады. Сосын азу TicinAi жеп, бебеулетш жаткан куртты шакырады. Мше былай! Цотыр батыр орнынан кетерШ п, жер мзерлеп отырды да, дауысын квтере созып, эндете женелдь Туйгын, туйгын, туйе 1 Агайынды жиылдыр. Ак желег! Ак Ci ел! Кара бас туйгын. Ызгыма туйгын Уцг1ие туйгын, Суырма туйгын, Сыздаыа туйгын, Жайлаган жерд1 жау алд| Кыстаган жерд1 уры алды Жайлаган жерден кашып Жетер-жетер, куйт-куйт, Еасар-басар, куйт-куйт, Арцадагы алты курт, Аркаласып келер курт, Желкедег1 жет! курт, Желкелес!п келер курт. Ауыздагы алты курт. Басар, басар — ко, кэ, Жетер, жетер — кз, ко.

Цотырдын K63i ewipefiiii кеткен. Цожалад-дожалак беттег! eni туш р айкын нысана eui K03i алайып шыгып барады. Су му- рын бала отырган орнынан к&зыктай кагылып катыпты да далыпты. Шошадай flapirep де жым болган. Тек сумадай Юмаш- тыч гана «ара тонынын далта тусы кусдан баска жайылып тур- ган буаз шыбыштыц буШршдей булк-булк етедь Цотыр батыр оган еж1рейе 6ip карап елецш токтатты. — Эй сыгырак, сен неге булмлдейшч? Йемене, дайыненеч карсы алдьщнан кунтимесш кайшылап ж алачбут отырып да- Юмаш бет1 курендтш, шашалып барып токтады. — Ойбай, батыреке, еленге емес, eeiMe кулш отырмын. Бу- ныц бэрin мыналарга цалай туйндарш бере алам деп отырмын. — Е, ол ж етц да езщ 61л! Дотыр батыр тары да шакшасына ж угш дк Уш йлмаш бул жолы экесшен кррыккан балалардай 6ip-6i- рше сыбырлай т1л катты. Цотыр батыр eciKTen атанактай шрген уш немеш дымдарын нпшде кып пушайман куйге туйргенш е ж ау кайтаррандай ма- саттанып отыр. Б1раздан сод Юмаш батылсыздау п л катты : — Пышактан, кылыштан болган жаракатка не icTefifli? — Не icTeciH, иманжапы рак басады, сиырдыч кепкен жапа- сын шуберекке орап тадады, куйдарш кш з басады. Дэр1гер даламын шидылдатып дагазына туртп. — Мына nici айтады, жылан шаккан, ит капдан адамдарга не icTefiAi екен дейда? — Жылан шаккан Jticire терлш жабады, ит капкан адамды эйелд1д бутыныд арасынан етшзеда. Уш сыгырактыд езушде та гы да жымыскы куш и жылт ете калды. Юмаш сыгырак бугежектеп тары да ткл катты: — Мына Kici айтады, йздач халыдта дояншыд ауруы бар адамдар ушыраса ма екен?— дейдк Дотыр батыр «мыналар тары да тэлкекке басты ма» деген- дей ызгарлана карады. Юмаш камшы жеп калган таздай мулэШмсш кез тастады. — Ел болгасын ecipiri болмас па? Дазакта да талай кояншыд бар. Цояншыгы бар адамга коян устатып, койынына салады. Юмаш батырдыд жауабын epiHiHiK ушымен немш балага жетюздк HeMic бала да кипактай-кипадтай flopirepre тусшдардй Шошадай дэршердач сурауыныд таусыла дояр Typi жод. К,а- ламын аузына тырып 6ip сорып алады да, 6ip сауалды тары да жалп етшзеда. Мына сауалына Юмаштыч кез1 э т р е ш п кетт!. — Батыреке, мына доктор айтады, ci3 эйелдерд1ч ауруы жан- лы не б1леда екен дейда? — Йемене? — Элп эйелдердач ауруы жайында...

— Йемене, мен цатынныц ауруын бипп цатын ба екем? Ца- ; лай ауыратындарын сыр цылып айтатындай мен олардыц абысы- ны ма екенмш. Басе, манадан 6epi жен сойлеп отыр ма десем тэлкек кылып отыр екенсщдер гой. Ь^отырдыц оц колы камшы тыгулы конышына бара бергенде сумакай Юмаш табалдырыктыц ар жагына атып шыцты. Далган екеу1 де дуршрей кетерЫ п eciKKe беттедь Ym eyi шыгып кеткес1н бул эцпмеш манадан 6epi ун й з тьщ- дап отырган Ералы ханзада iuiiH басып кулеш кеп... Цотыр ба­ тыр оган шамданарын да, косыла кулерш де б!ле алмай, 6ipaa ацырып отырды. Сосын колындагы камшысын конышына кайта салды. — Не де болса, ханзаданьщ кэчш ш 6ip котерд1м-ау! — деп 6ip мырс eTin, шакшасын суырды. Содан кайтып flopirep канша келсе де, кер-жерд1 сурап Сулар- дыц бастарын катырмайтын болды. Шынында да булар кызык екен! Мынау ызгындай журттыц ишнде колына мылтык устамай, калам устаган 6ipeH-capaH Kici кездессе, кай-кайсысын да гулама деп дабырайтады. Гулама де- геншц каркарадай сэлдеш болар ед1 жалтыраган Hip мойын к¥- маны болар ед1. Ертелькеш ел сыртына барып шабынып дерет алар едк Сосын жарыктьщ эр кайсысы атан туйеге ж ук болган- дай калы д кггапты жайып салып, йшнен куб1рлеп, 6ip-6ipnen парактап ашып окып отырар едк Ол eai ешшмнен ештече сура- мас ед1? Кбайта ж урт одан сурар едь Гулама Kici сакалын сала- лап койып, бипаздап ж ауап катар едь Сауалына жауап алган адам мачдайы жерге жеткенше шлш, уйып тьщдар ед1. Булардыч галымы кызык! 03i ештече бшмейдк BepiH журттан сурайды. Былтыр бас улыкка epin келген eKi кезше кокан арбанын eici дeчгeлeгiндeй эйнек байлаган 6ip узынтура кун1 боны шдшеш- т1ч ауызын багып, тышканныч суретш, коцыздыч cypeTiH, ке- Ы рткетц суретш салып, «мынаны казактар не дейд1?», «баш- курттар не дейд1?» деп кершгеншч шалгайына жабысып ебден мазалап б т п едь Сау болгыр, бас улыкпен 6ipre кетш кулакты тынышытты. 9йтпесе, жылда булар кочыз коздатып, бака бота- латып отыргандай, «булардыч еркеп кайсы,— ургашысы кай- сы?» деп ебден миды ашытар едь Оны да булар: «еамдштер мен жан-жануарлар жайында б1лмейт1н1 ж ок улкен гулама» деп дабырайткан. А та сакалы аузына шыкканша туйещ калай кайытатынынан хабарсыз журген ол не кылган данышпан екенш ит бйкян! Сол кауга бастарьщ уш уйыктаса туеш е де юрмейянш талай норсеш такымын таралгы, алаканын сойыл кажап тастаган ба- рымташы басымен 63i бшетшше Цотыр батыр 6ip Kyflipeftln кояды. Онсыз да мактаншак KiciHi одан сайын масаттандыра TycKici келгендей eHfli булар жаткан уйд1 эл п 6ip шимайшы неме ке(п айналсоктайтынды шыгарыпты. Серечдеген неме баягы Мэмб^т мырзага epin к ырга келетш Сартайлакты касынан 6ip тастамай- 92

ды. Eneyi 6ipim n аягы 6ipiHe шатысып цалардай болып, 6ip жер- теледен еынпп жертелеге Kipin сумецдеп жургендерк Eneyi де узын сирак, eneyi де шимайшы, eneyi де эр нэрсеш 6ip сурап журттьщ кулагын жауыр цылатын эдеп. EneyiH кудай тауын косцан. Булардыц 6ip жацсысы цастарына элг1 сумак,ай баш- куртты ертпейдь Не де болса, ездер1 былжырактап б1рдеце тусш- flipreH болады. Сартайлакка epin келпштеп журш, элп шет жер- л т шимайшы да буларга yfiip болып алды. Агылшын дейтш журттыц адамы дейдi. Аргы Ty6i саудагер кершедк Мына жаца елпемен калай сауда жасап, кандай буйым экелш, цандай буйым экетудщ жай-жапсарын бьлеШн Деп к е л т и . Оньщ у сине сурет салады. Келген сайын амандьщ жок, саулык жок: — Солай тура калыцызшы, салып ала кояйын,— деп жабыса кетедк Ханзаданыц сурепн саламын деп талай кагазды шимайла- ды. Цотыр батырдыц сурепн салам деп талай кагазды шимай- лады. Онысымен поймай, колындагы парагын: — ¥ксай ма, уксамай ма?— деп тумсыцтарыныц астына экеп кайта-кайта тыккыштайды. ¥ксаса, уксайтын шыгар. Эйтеу1р, ханзаданыц мойныныц кылкиып кеткеш рас. Элп шимайшыныц салмайтыны жок- Цотырдыц саптама еп- пн, дойыр камшысын, жалбагайын салганда мэймите кояды. Ханзаданыц усп-басындагы кшмшен де ештеце тастаган жоц. Эр цайсысыныц эр паракка белеп-болеп сурепн салып, астына будан атын сурап алып жазып кояды. — Бул не керек?— деп сурайды Дотыр батыр. — Гылымга керек. Мундай нэрсе гылым уппн ете-мете ма- цызды,— деп шулд1рлейд1 Сартайлак. — Сонда ceniK гылымыц менщ ауы салбыраган im icmMiM- нен repi мацыздырак ештеце таба алмаганы ма?— деп мэз бола­ ды Дотыр батыр. Онысына элп eni серец аяц шамданудыц орнына цосыла ку- ледь Не де болса, олар келгенде мацайларына татарлар мен баш- курттарды жуытпай, кур кулак отырган Ералы ханзада мен Цотыр батырдыц кудайлары 6ip 6epin цалады. Жан-жактарында не болып, не цойып жатцанын да солардан есп д ь Сейтсе, бас улык пен Мэмбет мырзаныц былтыр кузде 1здершше суыт ат- танып кеткеш тепннен-тепн емес екен. Баягыда буларды Уфадан шыкканнан бастап екшелейтш башкурттар эбден жeлiгiп алса керек. Содан цаз!р бас улык пен Мэмбет мырза кастарына калыц кол eprin, eneyi eni жакта epeymiui башкурттармен алысып жур- се керек. I^aeip бушл Башкуртстан тутанып тур дейдк Мундагы журттыц аш-жалацаш отыруыныц ce6e6i де сол керш едь Был­ тыр кузде Мэмбет мырза буларга алты ж уз шана кыс кшм » i- Iберсе, Ай езешшц жагасында башцурттыц Цулеке батыры тонап алыпты. Жацында ут айында Саянтос дейтш кыстацтыц ха лк,и

осындагы орыс эскерше азык-тулнс жинап журген Мэмбет мыр- заныц касындагы цолга ти ш и . Тиш аш 6ip туннщ нпшде букш кыстакты ертеп ж !берш й. Ертещне тагы да сондай елу цыстак ертелшть Олардыц ацймейн тыцдап отырсач, жагачды устайсыц. Был- тыр жел тоцсанда осындагы бастык тулен турткендей сакылда- ган сэры аязда бес ж уз Kicini сапна Ti3in тер1стшке наpan аттан- дырган. Bipan, олар ертещне бес адамныч eniriH, ж уз елу адам- ныч сулдесш арналап найтып оралган. Цакшачдаган НУ шунац аяз нойсын ба? Bipep нырдан аспай жатып, баудай тусш ть Bipan ол сорлылардыч найтып келш те тапнан абыройлары шамалы. Чемодуров мырза ауызынан ан кебж атып айцайды салсын кеп! •Арага eKi кун туспей ж атып айгыр топ адам тагы да санылда- ган сары аязда жолга шыкцан. Басна сол жолга шыннан ж еп ж уз ж етшс уш адамныч бес ж уз! жолда ycin алштксексеш аяк- нолдан айырылыпты. Сейтсе, олар Ж айынтыч аргы бетшдеп Sip орыс шаЬарына кшм-кешек, азын-тулхк экелуге жумсалыпты. Ендк мен1, бар норлары таусылып келедп Жан-жантан цайыр жон- Башнурттар мундайларды биылгы цыста аштан натыра- мыз, сосын бул арага ездер1 де жоламайды деп журсе керек. Ханзада мен К^отыр батыр 1ргелер1нде осындай сумдынтар болып ж атнанынан да бейхабар екен. TeceKTepi салулы, оттары жагулы , тамантары nicipyni — найдан б1лсш! Цыс, айтса айтнандай, катты т уе й . Сыртна аттап шыгуьщ мумкш емес. Аланандай терезеден тыста цутырынып турган нарлы нуйынга телм1ре царап надалып отырганьщ. Мундай кыста, мундай аштыкта жумыс найдан енеш! Был- тыргы назылган ордыц кеп ж ерш кур тж к е м т тастады. Мачай- дан нарек таба алмаган аш наснырлар сол кур тж нардыд уей- мен норганга Kipin жылы тутш шыгып жатнан муржалардьщ ыгына тыгылып, TyHi бойы улып шыгатынды кебейтй. Ондайда сацшылардыч огынан точкалач аснан берглер тач атнанша орындарында жон болып шыгады. Цайда нуритындарыя ani кун- ге дешн ешюм анын айтып бере алмайды... Ол ныста ну нулнынныч ктетпегеш бар ма! Ж ел тонсан туа- ан жазда наптап-каптап наттап-наттап жиып нойган айгыр жал азынтьщ Ty6i кершд1. Ж ур т богулдар мен мешерлерд1ц бастарына жастанып жататы н течдерше телм1рд1. Оныч да нарасын КУРТ- касын, азын-аулац келш ке кез аларту кебейдь Талай адам ойынтан балын устаймыз деп муздыч астына Kerri. Талайлар нопа кезш, кабан аулаймыз деп ж урш , жутпага Tycin жон бол- ды. Талайлар кансонарда ноянныч жымын нуалап журш, к°Р- науларга жем болды. Азын-аулак Tipi налгандардьщ eaflepi кек- темге куп боп icin зорга ж етп. Ералы ханзада енд1 жер-кекке сыя алмады. Тач атса болды, уятты койып, Чемодуров мырзага барып ат сурайды. Онсыз да басы натып ж урген неме набагын таре ж ауып 6ipa3 туксиш отырады. Сосын куч к етш кемекппеш шакырады. вкш ем мыжы- рылган нисын табан е т т ш ч нонышын ж уре тузеп кемеюшм

кершедк Оган бастык иетчмен мецзеп ханзаданы керсетедк Цисык табан етш суйремле басып сыртка бастайды. Сыртка шыккасын сыа топырацты екшестмен кайзалап жаншып 6ipa3 турады. Онысы — ойланганы. Сосын кайтадан орнынаи сырп- сырп кетерипп ат корага беттейдк А т корага жете 6epin какпа- ны 6ip Teyin калады. Элпнде гана бастыктьщ алдында мулэшм- t in турган кисык екше ат кораныч какпасыныц алдында сыз балшыкка карш кадалып каздия калады. Какпадан танауы кер- жиген шал гы мурт казак басын кылтитады. Кемекпп манаты бастыгына уксап, ханзаданы непмен нускап, желец шинелшщ жагасын 6ip тартып койып, жертелесше тайып турады. Енд1 кертж танау казак кергидй Ханзада мен Цотыр батырга алара карап, Tepic айналып, ауланыч тукш р жагына карай зегаре п л катады. Сосын ол да желеч шинелйпц жагасын 6ip тартып ко­ йып, дш-дш басып элде 6ip ж акка тайып турады. Кеп узатпай ер-токым салынган eid ат жетектеп, бес атты казак кершедй MCeTeyi ерге конып, корганнан шыгып, кун шыгыс ж актагы кара жалдарга карай шокыта женеледi. Кез ушында — кек т я г е 6erin булдырап жаткан кек белес- тер. Kemin келе жаткан ел, жол шыгып келе ж аткан жолаушы тугйп, босып келе жаткан ач да кершбейдк Манайдагы шдердхц суыры мен борсыгына дешн курып кеткен. А ш корганнын кай- ласы мен Kyperi кыстьщ кез1 кыраудыч езшде точды ойып, те- белершен Tycin, кекелерше KepicTipreH. Мынандай кулазыган кенгстште кыбырлаган ripi жан тупл1 шач керуд1ч e3i муч. Ханзада канша кадалып караганмен, кеше де солай, бугш де солай. Бедйрейген белестер булк етпестен бук Tycin ж атып алган. Ханзада сонда да кудер1н узбейдь Цара жалдын басына шы­ гып кылкандай мойыны узмйп кеткенше, кен^рдепн созып, кек- жиекке карап телм1ред! де турады. Мамыр ете бере ту-ту алыстан кез ушынан бозарыткан б^рде- не KepiHAi. Сагыныштын мелд1р шыгы келкештеген ж аутач жанардыч алдынан эзэзшдей азгырган элде 6ip эдем1 елестер булдырап коя бередй Мамыр етш, маусым да орталап келед1. Цаскыр талаган жылкыныч качкасындай TepiciiKTeH тускей- ге кулай салган мыж-мыж Мугаджардын шыгыс 6yftipiH о жер, бу жерден т е с т аккан жыланшык езендерден бастап сонау ен Ыргыз, ту Торгайга деш нп улангайыр елкешц биыл куйкалы жылы. Алабетен акпандата KipreH ызгарлы кыс кунгей мен кун шыгыстын сумачдаган кызыл желше кепке дешн бой бере пой­ май, ки!здей тутасып Teric тускен кар кешеге дешн небес! сепл- мей бутш жатты. Мугаджардын жыра-жыкпалыныч коленке бет! мен Каракумныч кара томарлы калыч тулейлерййц сэуле жете алмастай тереч туктрлерш де сарач катын сактаган козы кары-' ныныч курышындагы саркынды майдай саргайып кеткен сур карлар эл1 ушырасады. Ондай калыч кар койсын ба, сеу!рд1ч ая- гында жер мен кек айырып болмастай боп калкыды да Kerri. Алатаганак жазыктарда окшау б1ткен кемер таулар шалкар

айдынындагы шашыранды аралдардай кылтиып-кылтиып узак уацыт су ортасында турды. Телегей тещздщ тартылганы жуырда рана. Салцын топырак Gipaara дейш боны жылымай, куй™ келмеген цацсал шгендей Geflipemn жатты да койды. BipaK, салкар аспанньщ шаршы тэ- ршдеп алтын баулы казыгыныц cap ж1бек буйдасын шубалта созып ж е л т жеткен Сарыатанныц ыстыц коламтадай пэрмен;ц бауыры HeHi шыдатпак! Алгашцы кундерде-ак ылгал бауырай- лардан быцсыган бу ушып, аптаныц аярында кезер т жатцан квн топырак тубгттенш, келеш аптаньщ басында жер-жаЬан кызга царайтын жасца жеткен ж ас ecnipiM бозбаладай бой сэндеп, мурт сылайды. Д ур квтертген жаца таргшлш цауырт, царцынды орбидй Жулгелер мен взектердеп кунге кураган цацпа шекпен- Д1 цайыршыдай бугежектеп турран тал мен шШ к улде мен бул- деге оранып таранып шыга келедй Тыр жалацаш тыртиып жат- цан таццы етек цумацтар кек масатыга беленш кеыректерше гул кадапты. Эншейшде жогалган туйедей айдалада жападан-жал- гыз мацциып-мацциып туратын ацгал-сацгал жацпар бшктердщ оздер1 цартайранда цатыны елш, токал !здеп, амалсыз сакал- муртын кузеп, жасанып шыккан мэуж1р еркектердей жасыл мен цызылды аралас жамылып, acipe э л е м ш те н т алыпты. Ж ер бетшщ цай пушпагында кек орай. вз-езшен жасанып- сыланган оеынша эдем! дуние кепке дешн цулазып бос турды. Эуел! цицулап ушып цус келедк Елйз айдындар азан-казан боп, бауырын тесей цонган майса мамыцты eMipeHe цушып бацты. Кеде туптерк тал бутацтарына уя орнап, жумыртца теплдк Жа- рыц дуниеш, цаздардыц цаццылы, аццулардыц суццылы, уйрек- тердщ сусылы, булдырыцтардыц былдырыцтары билеп алды. К ун жылыгасын кара жердщ цойынынан тек кек кана ербгп цоймай, цурт-цумырсца, жэндш атаулы да жапатармагай epin кетт!. 1ндершщ аузында селтшп-селтиш шыцылыцтап отырган саршунацтарды, балпактарды, борсьщтарды Kepin, арсалацдап аш цаскырлар жортты. ¥ялардагы уыз жумырткага айыр тьлде- piH жалацдатып жыландар сумацдады. Ж апан дузде де енсейн жазбайтын букпантай тасбакалар бармацтай басын суццац етю- зш 6ip шыгарып, сумац етюзш цайта тартып ала цойып, 6ip журит, 6ip тоцтап, элдекайда тарбацдап барады. Тышцан кулак, ши и р сек ш р тл е р сидацдап шауып келе жатады да, элденеден секем алып, тшешш ц 6epiH тпи рей тт Gypicin жата каладьк Сонда да мынау улан-асыр елке элдеюмдерд1 куткендей. Сэц- киген кемер бшктер, децкиген кара жалдар, шалцнган^ кэусар келдер бэр-бэр1 сонау кунгей ж акка кездерш сататындай. Сонау алыс-алыс кара буйраттардьщ ар жагынан олардыц аксай кут- Кен 6ipeynepi келе жаткандай. Олар аяк баспай турып, мына дуниенщ ажары тугенделш, базары кызбайтындай. Мамыр етш, маусым тусе, даланыц ажары эбден шаршысына толады. Ж етлмеген желек, тспеген шеп калмайды. Алкаптарга алкызыл кызгалдактар каптап, шецгелдерге дейш гул атады. Алыстан ynGipen турган акшылтым, кекпплим, кызгылт, cap-

гылт уйме темпектерге емпендеп жетхп барсац, кэд!мй караган- ныч, термжентц, цусцанбастыц, туйесщ!рдщ йкен-йкен бутала- ры болып шыгады. А уаны ц н!л1 кебейш, кекжиекке каспакта- нып мунар тунады. Tic сагынып балбырап турган тузге алдымен такымы узын тагылар ж етедь К|алыц ескен кек шалгынды кер- педей б у ркен т, булю лдейп кшктер мен карацуйрьщтар жосып келе жатады. ЕНрак, мынау келкеЫр дуниешц 6opi6ip ортасы толмайды. Мынау улан-асыр думандата женелгел1 турган елке- шц 6api6ip аланы басылмайды. Соны сезгендей кундерд1ч кундер1 тускейдей айкай жалдар- дыч бастарына кылт-кылт карайгандар кетержедк Кетер1лед1 де айкай кыраннын басында аз-кем ат ycTi мэжипс курып, 6ip катары сонау тутасып жаткан ту Ыргыздын тубектерше тартса, екшпй б!реулер1 Мугаджардьщ йлемдерше бет тузейдь Найзаларын салактатып, айбалталарын ж алактатып, ж ау туйрердей боп келе жаткан бул шогыр — кеш басы, шолгыншы топ. Мал екеш малдыч жайын да бес каруын бел1нде ж урш бекем камдамаса болмайды. Каукылдаскан калыч дурмекйн Ke6i кыл иек шал-шабыр. А т устар жастардан баекасы шлеи кере калган- дар мен б1ле калгандар. Ауы з жаппай жалпылдап сейлеп келедь Биылгыдай ертенш турган отка йл-кез тимесе екен деп, «йф.»- йфэ» TyKipiHin койысады. Кеш басын кайда TipereH дурыс деп таласады. Каукылдаса-каукылдаса течхрек тугел кершейндей айкай бш кйч басына шыгады. Найзаларын шошачдата отырып, кай кешт1 кайда шегерет1ндер1не пэтуаласады. Аткосш ы жаста- ры арттагы кешке жумсап, ездер1 iлгер1 тартады. Ауы л к«ндыруга лайык ажарлы тустарга келгенде 6ipey- Mipeyi аттан тусе калып, канжыгасынан казык алып кагып, ба­ сына белбеуш не камшысын i.ain таяк шаншып, й п й болмасл, белуардан келейн ен шалгынньщ басын туй1п: «Б1здщ ауыл осы врага к1Д1рсш> деген белй жасайды. Сосын аттарына конып, бас­ ка ауылдар тусейн орын 1здейдк Ж ер куйкасы калындаган сайын карк-карк кул м куш ей т, аттьщ журхй енедь Кеш басы шогырдан кешн тускейдхч жолынан шубырып мал кершедк Мал шейнде тугыр мшген малшы-жалшы мен тай мш- ген бала-шага. Олар малды кеш жен1 мен отынан, суынан кал- дырмай жанбаракат жайып жетгазу ушш ерте кеткен. BipHeuie отардыч арасында казан-ошак, тесек-орын артцан 6ipep туйе. Кун шамал, ылгал болса, каукитып курке й гед ь К ун ашык бол­ ев, тунектей мал шейне курт-кумырска, жылан-шаян жорга- ламасын деп шырк айналдыра кыл аркан тастайды да, соныч ортасына кшмшеч-ктмшеч кисая-кисая кейседь Гштершдоп еч ересей тунде мал ерсе, б1лш ж ату уш ш колына кошкар байлап жатады. Олардыч жол азыгы да осы отардыч вз1нде. Карындары аш- са — кой сауып, жумырларындагы ащы айранга сут косып, койыртпак 1шед1. Кештеу туган саулыктардыч ж елшш кактап уыз катырады. 1штер1 пысса — кошкар сузшйред!. Ауыздарын

жаппаи ертеп айтысады, жумбац айтысады. Дауыстары ашыц- тары шырцыратып эн бастайды. Ауылыцныц гусынан он шыркасам, Бангы ийтцан уздец бар ыа. жоц па?1 Мундай уаак Komi-цонда, acipece, цоншылардыц цудайы бе- реда. Ж арыц ерш, ж алац ауыз цойшы тек цойыртпацтыц дэип мен цойдыц жейш гана бЫ п поймай, куш бойы талай-талай циилга батады. Те-.црегшдеп цыбыр-жыбыр тарццлжке зер салады. Ka- зацца табигаттыц талай сырын цойшыныц таягы мен цой торы- ныц аягы ашып берген. ^ £ЯСарьп< epiH, ж алац ауы зД ойш ы тек цой гана бацпайды, ой да багады. Койыц от ж ерге'тап болып, 6ip жулганы 6ip май болып, тыныш жайылып жатса, шалцаннан Tycin, ойга батпагаи- да, не штейсщ! Цазацтыц талай дастанын, epTericiH, жумбагын, ондер! мен жацылтпаштарын осы цоншыекецдер тугызган. Далигаи даланыц цац твршде таяц цушацтап талтайып тур- ган цойшыныц&ецШ цезеген, квз1 квреген, ж уреп сезеген^увйте- TiH де peTi бар. Ж урт цыста сары цидыц табына таптанып, жазда салцын квлецкеде шалжиып рахаттанып жатцанда, аяз бен ап- тапца цацталып, табигаттан тэлкек керетш м м ? Дойшы. Энше- йшде ж урт алдында сыланып-сипанып сырбаз свйлейтш бай мен бардыц тышкац цозыныц цуйрыгына шыбын цонса, камшысын ала ж упр ш , ауызынан ац ит Kipin, цара ит шыгып, ашуын кай- таратыны ш ? Дойшы. Адамнан келер тауцыметтщ де ауырын тартатын цойшы. Пэтуасыз дуниенщ асты-ycTinin сырына ондай ж етж адам жоц. Свйткен неме цысы-жазы мал шетжде жападан-жалгыз жа- рылып кете жаздап турады. Ke3i квлденец карайганды шалые Ж1бермейд1. Алыстан шац KepiHce, ж ау екешн, мал екеюн алды- мен ацгарып, алдымен хабар беретш де сол. Алыс-жакыннын ха- барына алдымен цулацтары турж журет1н де сол. Ойткенц откен- кеткен айдалада турган цойшыга соцпай кетпейд1. Мал 1здеп журсе, жогыныц хабарын содан сурайды, д ау хздеп журсе, жан- жактыц хабарын содан сурайды. Хабар сурап турып, 6ipaa хабар шашып кеткенш eei де ацдамайды. Свйткен неменщ эцг1месш асыцпай тыцдайтын карата царц боп цалатын Keai — елдщ осындай жазгытурым кыстаудан кек- теуге, квктеуден исайлаута, кузге салым жайлаудан кузеуге, кузеуден цыстауга кошетш тусы. Ондайда ауылдаты тайга та- цым сала алатын бала б1ткен: «Кешпен 6ipre 1рмет1лш журетш цыз eMecnie гой» деп малшылармен 6ipre мал айдасады. Койшм- жалшы эцг1ме-дукенге сонда 6ip жарып цалады. Цазацтыц талай баласы жер сырын, ауа райын, мал жайын, оттыц рет1н, жолдыц цамын осындай квни-цон тустарында цой- шылардан бшген. Ата-аналары айта бермейтш талай цитурцыны

да солардан есйген. Былапыт сез, киямпурыс цалжыц, мал мен жанньщ еркек-ургашысыныц бьлмей болмайтын жагдаяттары дэнецеден хабары жоц балгын саналарга осындай сапарларда мэл1м болган. Мундай кештер тек ж аца аяктанган ж ас телдщ рана тацымын созып, борбайын ширатып поймай, талай ж ас ур- пактыц да кезш ашып, кещлш терендеткен. Цой айдагандар кеш басшылардан нысана кылган ойга ку- лап, кос Tire бере, биж жалдыц басына убырып-шубырган т1збек- пзбек кеш те кетерьледьау акыры! Туйдек-туйдек тхзбектердщ алдында калы шлем, оймыш текемет коршаган сары атанга жай- гаскаи бэйбные бастаган улкен уйдщ кеш1 журедк отаулардыц кештер! рет-рет1мен соган ы еседк Эр кеш и ж ур1й жайлы атан бастаса, шацырак арткан кара нар тамамдайды. Туйе капталын- дагы кебежелерден, терек бутагындагы уядан мойын созган кЬ1' зыл шака балапандардай иектер1 кызарып, сэбилер кылтияды. Кештщ ек1 ж ак капталы шогыр-шогыр желец аттылар. Шолпы- лары сылдырагаи кыз-келшшектер. ¥зак жолдан шаршап-шалдыгып келе жатцан сарсыл кеш конатын жерлер!н, куйкалы шалрын мен айдын келдерд! керген- де кайта ceprin коя бередк Жабыр-жубыр ун мен ду-ду кулк! кайта есттледк Елс!з ец1р ен кызьщка енд1 батады. Анадайдан: «Шмнщ ауылы?» дегенде, «Пэленшенщ ауылы» боп мен мундалап Kepi- Hin туратындай кетерщш орындарга, пытыханасы кеп калыцнан кашык, шуаш сщд! суаттардан аулак, жал буйраттар мен кырац- дардыц самал согар кыр аркасына, сай куалап аккан езен, бу- лактардыц туныц басына таман, орине, ак уйл1 бай ауыл кона- ды. Ондай салтанатты ауылдардьщ устш шацдатпас уш ш колат- цолаттыц калтарысына шаруа бабымен отыратын кара уз ж й малшы-жалшы ауылдар конады. ТЧршыпктщ кызылды-жасылды ажарлы жары жаркылдап ж ал басына шыгады да, кен-тезек, ыс-шуашпен байланысты куйелеш жагы жарбиып тасага тыгы- Цыс кысылып, енд!, мше ж аз жазыла бастаган кешпел1 дэу- рен 6opi6ip кещлд1, oapioip шат-шадыман. Алкара кек доцбек жоталарды сауырлай токтаган кештерд1ц туйелер! аркалары босап, жайылыска шыккан тустарында шым- кай ашык ауага шым-шытырык кесте тегш керегелер жайылды, аспандап шацырактар кетерицй, шуп1рлеп уыктар шаншылды. Сол 6ip шым-шытырык Кызыл курец кеп сызыктыц ез эшекей! аздай элекей-кулекей баулар байланып, кызылды-жасыл бас- КУрлар тартылды, кос капталга кереге сыртынан шымырулы ши усталый, онын устш уыздай аппак узж , туырлык кымтады. Элгшде гана жым-жылас бос жаткан тулдыр кещстж ке элде 6ip алып самурык кус конып, судыратып ак жумыртка тегш кеткен- дей. Ширатылып тутш ушып, кэук-кэук ит урдк Орштен туйе боздап, келдеуде жылкы шсшедк Жаз шаршысына толып, ен ж айлауга ел кешш конганша калдырылган талай шаруага кол енд! босайды. Цодсы конган 99